Machine Translated by Google

7 આિદવાસીઓ, નોમાડ્
સ્થાયી સમુદાયો
સ અને

તમે પ્રગુકરણ 2, 3 અને  4 માં જોયું કેય કેું હોવા છતાં
લાબ અને પડી. આ થઈ રહ્ વી રીતે રાજ્ ય છે
, શહે રો અને ગામડાઓમાં નવી કળા, 
હસ્તકલા અને ઉત્પાદન પ્રવૃત્િતઓનો િવકાસ થયો. સદીઓથી મહત્વપૂર્ણ  રાજકીય, 
સામાિજક અને આર્િથક િવકાસ થયો છે. પરંતુ સામાિજક પિરવર્તન દરેક જગ્યાએ  િફગ. 1 
એકસરખું નહોતું, કારણ કે િવિવધ પ્રકારના સમાજો અલગ-અલગ રીતે િવકિસત થયા  આિદવાસી નૃત્ય, 
સાંતલ પેઇન્ટેડ સ્ક્રોલ.
હતા. આ કેવી રીતે અને શા માટે થયું તે સમજવું અગત્યનું છે.

ઉપખંડના મોટા ભાગોમાં, સમાજ પહેલેથી જ વર્ણ ના િનયમો 
અનુસાર િવભાિજત હતો . આ િનયમો, બ્રાહ્મણો દ્વારા સૂચવ્યા 

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
મુજ બ, મોટા રાજ્યોના શાસકો દ્વારા સ્વીકારવામાં આવ્યા હતા. 
ઉંચા અને નીચા અને અમીર અને ગરીબ વચ્ચેનો તફાવત વધતો ગયો. 
િદલ્હીના સુલતાનો અને મુઘલોના શાસન હેઠળ, સામાિજક વર્ગો 
વચ્ચેનો આ વંશવેલો વધુ િવકસ્યો.

મોટા શહેરોની બહાર: આિદવાસી
સોસાયટીઓ
જો કે, અન્ય પ્રકારની સોસાયટીઓ પણ હતી. ઉપખંડમાં ઘણા 
સમાજોએ બ્રાહ્મણો દ્વારા િનર્ધાિરત સામાિજક િનયમો અને 
ધાર્િમક િવિધઓનું પાલન કર્યું ન હતું.

તેમજ તેઓ  અસંખ ્ય અસમાન વર્ગોમાં િવભાિજત ન હતા. આવા 

સમાજોને ઘણીવાર આિદજાિત કહેવામાં આવે છે.

આિદવાસીઓ , નોમાડ્સ અને
91 સ્થાયી સમુદાયો
Machine Translated by Google

દરેક આિદજાિતના સભ્યો સગપણના બંધનો દ્વારા એક થયા હતા.
ઘણી જાિતઓ ખેતીમાંથી તેમની આજીિવકા મેળ વતી હતી.
અન્ય િશકારીઓ અથવા પશુપાલકો હતા. મોટેભ ાગે તેઓ  જે િવસ્તારમાં રહેતા હતા તે 
િવસ્તારના કુદરતી સંસાધનોનો સંપૂર્ણ  ઉપયોગ કરવા માટે તેઓ  આ પ્રવૃત્િતઓને 
જોડતા હતા. કેટલીક જાિતઓ િવચરતી હતી અને એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ 
સ્થળાંતર કરતી હતી. એક આિદવાસી જૂથ સંયુક્ત રીતે જમીન અને ગોચરનું િનયંત્રણ 
કરે છે, અને તેના પોતાના િનયમો અનુસાર તેને ઘરોમાં વહેંચે છે.

? ઉપખંડના િવિવધ ભાગોમાં ઘણી મોટી જાિતઓ ખીલી હતી. તેઓ  સામાન્ય રીતે 
ઉપખંડના ભૌિતક નકશા 
જંગલો, ટેકરીઓ, રણ અને પહોંચવામાં મુશ્કેલ સ્થળોએ રહેતા હતા. કેટલીકવાર 
પર, આિદવાસીઓના 
તેઓ  વધુ શક્િતશાળી જાિત આધાિરત સમાજો સાથે અથડામણ કરતા હતા.
િવસ્તારોને ઓળખો

િવિવધ રીતે, આિદવાસીઓએ તેમની સ્વતંત્રતા જાળવી રાખી અને તેમની અલગ 
લોકો જીવ્યા હશે.
સંસ્કૃિતને જાળવી રાખી.
પરંતુ જાિત-આધાિરત અને આિદવાસી સમાજો પણ તેમની િવિવધ જરૂિરયાતો માટે 
એકબીજા પર િનર્ભ ર હતા. સંઘર્ષ અને પરાધીનતાનો આ સંબ ંધ ધીમે ધીમે બંને 
સમાજોને બદલવાનું કારણ બન્યો.

આિદવાસી લોકો કોણ હતા?

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
સમકાલીન ઈિતહાસકારો અને પ્રવાસીઓ આિદવાસીઓ િવશે બહુ ઓછી માિહતી 
આપે છે. કેટલાક અપવાદો િસવાય, આિદવાસી લોકો લેિખત રેકોર્ડ રાખતા ન હતા. 
પરંતુ તેઓ એ સમૃદ્ધ િરવાજો અને મૌિખક પરંપરાઓ સાચવી. આ દરેક નવી પેઢીને 
આપવામાં આવ્યા હતા. આજના ઇિતહાસકારોએ આિદવાસી ઇિતહાસ લખવા માટે 
આવી મૌિખક પરંપરાઓનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું છે.

ઉપખંડના લગભગ દરેક પ્રદેશમાં આિદવાસી લોકો જોવા મળતા હતા. આિદજાિતનો 
િવસ્તાર અને પ્રભાવ જુદા જુદા સમયે અલગ અલગ હોય છે. કેટલાક શક્િતશાળી 
આિદવાસીઓ મોટા પ્રદેશોને િનયંત્િરત કરે છે. પંજ ાબમાં, ખોખર જાિત તેરમી અને 
ચૌદમી સદી દરિમયાન ખૂબ  પ્રભાવશાળી હતી. પાછળથી, ગખ્ખ ારો વધુ મહત્વપૂર્ણ  
બન્યા. તેમના સરદાર, કમાલ ખાન ગખ્ખ રને સમ્રાટ અકબર દ્વારા ઉમદા (મનસબદાર) 
બનાવવામાં આવ્યા હતા. મુલતાન અને િસંધમાં, લંગાહ અને અર્ઘુનો મુઘલો દ્વારા વશ 
થયા પહેલા વ્યાપક પ્રદેશો પર પ્રભુત્વ ધરાવતા હતા. બલૂચીસ બીજા મોટા અને 
શક્િતશાળી હતા

આપણો ભૂતકાળ – II 92
Machine Translated by Google

નકશો 1 
કેટલીક મુખ ્ય ભારતીય 
જાિતઓનું સ્થાન.

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
ઉત્તર-પશ્િચમમાં આિદજાિત. તેઓ  જુદા જુદા વડાઓ હેઠળ ઘણા નાના કુળ ોમાં 
વહેંચાયેલા હતા. પશ્િચમ િહમાલયમાં ગદ્દીઓની ભરવાડ આિદજાિત રહેતી હતી. 
કુળ  એ 
ઉપખંડના દૂરના ઉત્તર-પૂર્વીય ભાગમાં પણ સંપૂર્ણ  રીતે આિદવાસીઓનું વર્ચસ્વ 
કુળ  એ પિરવારો અથવા 
હતું - નાગા, અહોમ અને અન્ય ઘણા લોકો. ઘરોનો સમૂહ છે જે સામાન્ય 
પૂર્વજના વંશનો દાવો કરે 
છે. આિદજાિત સંગઠન 
મોટેભ ાગે સગપણ અથવા 
હાલના િબહાર અને ઝારખંડના ઘણા િવસ્તારોમાં, ચેરો સરદારો બારમી સદી સુધીમાં 
કુળ ની વફાદારી પર આધાિરત 
ઉભરી આવ્યા હતા. અકબરના પ્રખ્યાત સેનાપિત રાજા માન િસંહે 1591માં ચેરો પર 
હોય છે.
હુમલો કર્યો અને તેને હરાવ્યા.

તેમની પાસેથી મોટી માત્રામાં લૂંટ લેવામાં આવી હતી, પરંતુ તેઓ  સંપૂર્ણ પણે વશ થયા 

ન હતા. ઔરંગઝેબ  હેઠળ, મુઘલ દળોએ ઘણા ચેરો િકલ્લાઓ કબજે કર્યા અને 
આિદજાિતને તાબે કરી. આ પ્રદેશમાં અને ઓિરસ્સા અને બંગાળમાં પણ રહેતી અન્ય 
મહત્વની જાિતઓમાં મુંડા અને સંતાલ હતા.

આિદવાસીઓ , નોમાડ્સ અને
93 સ્થાયી સમુદાયો
Machine Translated by Google

મહારાષ્ટ્ર હાઇલેન્ડઝ અને કર્ણ ાટકમાં કોલી, બેરાડ 
અને અસંખ ્ય અન્ય લોકોનું ઘર હતું. કોળીઓ પણ 
ગુજ રાતના ઘણા િવસ્તારોમાં રહેતા હતા.

વધુ દક્િષણમાં કોરાગાસ, વેટાર, મારવાર અને અન્ય 
ઘણા લોકોની મોટી આિદવાસી વસ્તી હતી.

ભીલોની મોટી જાિત પશ્િચમ અને મધ્ય ભારતમાં 
ફેલાયેલી હતી. સોળમી સદીના અંત સુધીમાં, તેમાંના 
ઘણા સ્થાયી ખેડુતો અને કેટલાક જમીનદાર બની ગયા 
હતા. ઘણા ભીલ કુળ ો, તેમ છતાં, િશકારી એકત્ર કરનારા 
રહ્યા. હાલના છત્તીસગઢ, મધ્યપ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર 
અને આંધ્રપ્રદેશના રાજ્યોમાં ગોંડ મોટી સંખ ્યામાં 
જોવા મળે છે.

કેવી રીતે નોમાડ્સ અને મોબાઇલ

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
લોકો રહેતા હતા
િવચરતી પશુપાલકો તેમના પ્રાણીઓ સાથે લાંબ ા અંતર 
પર ગયા.
તેઓ  દૂધ અને અન્ય પશુપાલન ઉત્પાદનો પર જીવતા 
હતા. તેઓ એ અનાજ, કાપડ, વાસણો અને અન્ય 
ઉત્પાદનો માટે વસાહત કૃિષકારો સાથે ઊન, ઘી વગેરેની 
પણ આપ-લે કરી.

િફગ. 2 
ભીલ રાત્રે હરણનો િશકાર કરે છે.

Fig.3 
મોબાઇલ વેપારીઓની સાંકળ ભારતને બહારની દુિનયા સાથે 
જોડે છે. અહીં તમે બદામ ભેગી કરીને ઊંટની પીઠ પર લાદેલા 
જોશો. મધ્ય એિશયાના વેપારીઓ આવો માલ ભારતમાં લાવ્યા 
હતા અને બંજ ાર અને અન્ય વેપારીઓ તેને સ્થાિનક બજારોમાં 
લઈ જતા હતા.

આપણો ભૂતકાળ – II 94
Machine Translated by Google

તેઓ  આ સામાન ખરીદતા અને વેચતા હતા કારણ કે તેઓ  એક જગ્યાએથી બીજી 

જગ્યાએ જતા હતા અને તેમના પશુઓ  પર લઈ જતા હતા. નોમાડ્સ અને પ્રવાસી 

જૂથો નોમાડ્સ ભટકતા લોકો છે.

બંજ ારાઓ સૌથી મહત્વપૂર્ણ  વેપારી િવચરતી હતા. તેમના કાફલાને ટાંડા 

કહેવાતા. સુલતાન અલાઉદ્દીન ખલજી (અધ્યાય 3) શહેરના બજારોમાં અનાજ લઈ 
તેમાંના ઘણા પશુપાલકો છે જેઓ  
જવા માટે બંજ ારોનો ઉપયોગ કરતા હતા. બાદશાહ જહાંગીરે તેના સંસ્મરણોમાં લખ્યું 
તેમના ટોળાં અને ટોળાં સાથે એક 
છે કે બંજ ારાઓ િવિવધ િવસ્તારોમાંથી તેમના બળદ પર અનાજ લઈ જતા હતા અને 
ગોચરમાંથી બીજા ગોચરમાં ફરે 
નગરોમાં વેચતા હતા. તેઓ  લશ્કરી અિભયાનો દરિમયાન મુઘલ સૈન્ય માટે અનાજનું  છે.
પિરવહન કરતા હતા. મોટી સેના સાથે અનાજ વહન કરતા 100,000 બળદ હોઈ શકે.

તેવી જ રીતે, પ્રવાસી જૂથો, જેમ 
કે કારીગરો, પેડલર્સ અને મનોરંજ ન 
કરનારાઓ તેમના િવિવધ 
વ્યવસાયોનો અભ્યાસ કરવા માટે 
એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ 
બંજ રાઓ પ્રવાસ કરે છે.

સત્તરમી સદીની શરૂઆ તમાં ભારતમાં આવેલા અંગ્રેજ  વેપારી પીટર મુન્ડીએ બંજ ારોનું વર્ણ ન કર્યું છે:

િવચરતી અને પ્રવાસી જૂથો બંને 
સવારે અમે 14,000 બળદ સાથે બંજ ારોના ટાંડાને મળ્યા. વારંવાર દર વર્ષે સમાન સ્થળોની 
તેઓ  બધા ઘઉં અને ચોખા જેવા અનાજથી ભરેલા હતા ... મુલાકાત લે છે.

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
આ બંજ ારાઓ તેમના ઘરના - પત્નીઓ અને બાળકોને - તેમની સાથે લઈ જાય છે. એક 
ટાંડામાં અનેક પિરવારો હોય છે. તેમની જીવનશૈલી વાહકોની જેમ જ છે જેઓ  સતત એક 
જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ મુસાફરી કરે છે. તેઓ  પોતાના બળદ ધરાવે છે. તેઓ ને ક્યારેક 
વેપારીઓ દ્વારા ભાડે રાખવામાં આવે છે, પરંતુ સામાન્ય રીતે તેઓ  પોતે જ વેપારી હોય છે. 
તેઓ  જ્યાંથી સસ્તામાં ઉપલબ્ધ હોય ત્યાં અનાજ ખરીદે છે અને જ્યાં તે મોંઘું હોય ત્યાં 
લઈ જાય છે. ત્યાંથી, તેઓ  ફરીથી તેમના બળદોને અન્ય સ્થળોએ નફાકારક રીતે વેચી 
શકાય તેવી કોઈપણ વસ્તુ સાથે ફરીથી લોડ કરે છે ... એક ટાંડામાં 6 અથવા 7સો જેટલા 
વ્યક્િતઓ હોઈ શકે છે ... તેઓ  િદવસમાં 6 કે 7 માઈલથી વધુ મુસાફરી કરતા નથી - તે 
પણ , ઠંડા હવામાનમાં. તેમના બળદોને ઉતાર્યા પછી, તેઓ  તેમને ચરવા માટે મુક્ત કરે છે 
કારણ કે અહીં પૂરતી જમીન છે, અને તેમને મનાઈ કરવા માટે ત્યાં કોઈ નથી.

? ગામડાઓમાં
આ સમાન છે
થી અનાજને
.  શહેરો સુધી કેવી રીતે વહન કરવામાં આવે છે તે શોધો હાલમાં 
બંજ ારાઓ જેતે ન
રીતે  કામ કરતા હતા તે
ાથી અલગ? માર્ ગો  રીતે અથવા 

આિદવાસીઓ , નોમાડ્સ અને
95 સ્થાયી સમુદાયો
Machine Translated by Google

ઘણી પશુપાલન જાિતઓ સમૃદ્ધ લોકોને પશુઓ  અને ઘોડાઓ જેવા પ્રાણીઓને 
ઉછેરતી અને વેચતી હતી.
નાનકડા પેડલરોની િવિવધ જ્ઞાિતઓ પણ ગામડે ગામડે 
ફરતી. તેઓ  દોરડા, રીડ્સ, સ્ટ્રો મેિટંગ અને 
બરછટ કોથળીઓ જેવા વાસણો બનાવતા 
અને વેચતા હતા. કેટલીકવાર મેન્િડકન્ટ્સ 
ભટકતા વેપારીઓ તરીકે કામ કરતા હતા. 
ત્યાં મનોરંજ ન કરનારાઓની જાિતઓ 
હતી જેઓ  તેમની આજીિવકા માટે જુદા 
જુદા નગરો અને ગામડાઓમાં પ્રદર્શન કરતા હતા.
િફગ. 4 
કાંસ્ય મગર, કુિતયા કોંડ 
આિદજાિત, ઓિરસ્સા.

બદલાતી સમાજ: નવી જાિતઓ અને
વંશવેલો
જેમ જેમ અર્થતંત્ર અને સમાજની જરૂિરયાતો વધતી ગઈ તેમ તેમ નવા કૌશલ્ય 
ધરાવતા લોકોની જરૂર પડી. નાની જાિતઓ, અથવા જાિતઓ, વર્ણ ની અંદર ઉભરી . 
ઉદાહરણ તરીકે, બ્રાહ્મણોમાં નવી જાિતઓ દેખ ાઈ. બીજી બાજુ, ઘણી જાિતઓ અને 
સામાિજક જૂથોને જાિત આધાિરત સમાજમાં લેવામાં આવ્યા અને તેમને જાિતનો 
દરજ્જ ો આપવામાં આવ્યો .

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
બ્રાહ્મણો દ્વારા િવિશષ્ટ કારીગરો - લુહાર, સુથાર અને ચણતર - પણ અલગ જાિત 
તરીકે ઓળખાતા હતા . જાિતઓ, વર્ણ ને બદલે , સમાજને સંગિઠત કરવાનો આધાર 
બન્યા.

પર ચર્ચા િવચારણા જાિત

િતરુિચરાપલ્લી (હાલના તિમલનાડુમાં)ના ઉય્યાકોંડન ઉદૈયરનો બારમી સદીનો િશલાલેખ
તાલુકો

સભા (પ્રકરણ 2) નું
બ્રાહ્મણો.

તેઓ એ (શાબ્િદક રીતે, રથ િનર્માતાઓ) તરીકે ઓળખાતા જૂથની સ્િથિત પર િવચાર-િવમર્શ 
રથકારો કર્યો. તેઓ એ તેમના વ્યવસાયો િનર્ધાિરત કર્યા, જેમાં સ્થાપત્ય, કોચ અને 
રથ બાંધવા, મંિદરો માટેના પ્રવેશદ્વાર ઉભા કરવા, બિલદાન આપવા માટે વપરાતા લાકડાના સાધનો 
તૈયાર કરવા, મકાન બનાવવાનો સમાવેશ થતો હતો.

મંડપ , રાજા માટે ઝવેરાત બનાવવી.

આપણો ભૂતકાળ – II 96
Machine Translated by Google

ક્ષત્િરયોમાં, નવા રાજપૂત કુળ ો અિગયારમી અને બારમી સદી સુધીમાં શક્િતશાળી 
બન્યા. તેઓ  િવિવધ વંશના હતા, જેમ કે હુણ , ચંદેલ, ચાલુક્ય અને અન્ય. આમાંના 
કેટલાક પણ અગાઉ આિદવાસીઓ હતા. આમાંના ઘણા કુળ ોને રાજપૂત તરીકે ગણવામાં 
આવે છે. તેઓ એ ધીમે ધીમે જૂના શાસકોનું સ્થાન લીધું, ખાસ કરીને કૃિષ ક્ષેત્રોમાં. અહીં 
એક િવકિસત સમાજ ઉભરી રહ્યો હતો, અને શાસકોએ શક્િતશાળી રાજ્યો બનાવવા 
માટે તેમની સંપત્િતનો ઉપયોગ કર્યો.

રાજપૂત કુળ ોના શાસકોના સ્થાને ઉદય એ આિદવાસી લોકો માટે અનુસરવા માટે એક 
ઉદાહરણ સ્થાિપત કર્યું. ધીરે ધીરે, બ્રાહ્મણોના સમર્થનથી, ઘણી જાિતઓ જાિત 
વ્યવસ્થાનો ભાગ બની ગઈ. પરંતુ માત્ર અગ્રણી આિદવાસી પિરવારો શાસક વર્ગમાં 
જોડાઈ શક્યા. મોટી બહુમતી જાિત સમાજની નીચલી જાિતઓમાં જોડાઈ. બીજી બાજુ, 
પંજ ાબ, િસંધ અને ઉત્તર-પશ્િચમ સરહદની ઘણી પ્રબળ જાિતઓએ ખૂબ  વહેલા 
ઇસ્લામ અંગીકાર કર્યો હતો.

તેઓ  જાિત પ્રથાને નકારતા રહ્યા. રૂિઢચુસ્ત િહંદુ ધર્મ દ્વારા િનર્ધાિરત અસમાન 
સામાિજક વ્યવસ્થાને આ િવસ્તારોમાં વ્યાપકપણે સ્વીકારવામાં આવી ન હતી.

રાજ્યોના ઉદભવનો આિદવાસી લોકોમાં સામાિજક પિરવર્તન સાથે ગાઢ સંબ ંધ છે. 

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
આપણા ઇિતહાસના આ મહત્વપૂર્ણ  ભાગના બે ઉદાહરણો નીચે વર્ણ વેલ છે. િફગ. 5 
ગોંડ સ્ત્રી.

નજીકથી નજર
ખેતીનું 
ગોંડ્સ સ્થળાંતર જંગલ 
િવસ્તારમાં વૃક્ષો અને 
ગોંડો ગોંડવાના - અથવા "ગોંડ વસેલો દેશ" નામના િવશાળ જંગલવાળા પ્રદેશમાં રહેતા  ઝાડીઓને પહેલા કાપીને 
હતા. તેઓ  િશફ્િટંગ ખેતીની પ્રેક્િટસ કરતા હતા. મોટી ગોંડ આિદજાિતને આગળ ઘણા  બાળી નાખવામાં આવે છે. 
નાના કુળ ોમાં વહેંચવામાં આવી હતી. દરેક કુળ નો પોતાનો રાજા અથવા રાય હતો.  રાઈમાં પાક વાવ્યો છે. જ્યારે 
િદલ્હીના સુલતાનોની સત્તા ઘટી રહી હતી તે સમયે, થોડા મોટા ગોંડ સામ્રાજ્યો નાના  આ જમીન તેની ફળદ્રુપતા 
ગોંડ સરદારો પર વર્ચસ્વ જમાવવા લાગ્યા હતા. અકબરનામા, અકબરના શાસનનો  ગુમાવે છે, ત્યારે જમીનનો 
ઇિતહાસ, ગરહા કટંગાના ગોંડ સામ્રાજ્યનો ઉલ્લેખ  કરે છે જેમાં 70,000 ગામો હતા. બીજો પ્લોટ સાફ કરીને તે 
જ રીતે વાવેતર કરવામાં આવે 
છે.

આ રાજ્યોની વહીવટી વ્યવસ્થા કેન્દ્િરય બની રહી હતી. રાજ્ય િવભાિજત કરવામાં 
આવ્યું હતું
આિદવાસીઓ , નોમાડ્સ અને
97 સ્થાયી સમુદાયો
Machine Translated by Google

ગઢ દરેક ગઢ ચોક્કસ ગોંડ કુળ  દ્વારા િનયંત્િરત હતું. 
આને 84 ગામોના એકમોમાં િવભાિજત કરવામાં 
આવ્યું હતું જેને ચૌરાસી કહેવાય છે. ચૌરાસીને 
બારહોટમાં િવભાિજત કરવામાં આવી હતી જે દરેક 
12 ગામોનો બનેલો હતો.

મોટા રાજ્યોના ઉદભવે ગોંડ સમાજની પ્રકૃિત 
બદલી નાખી. તેમનો મૂળ ભૂત રીતે સમાન સમાજ ધીમે 
ધીમે અસમાન સામાિજક વર્ગોમાં િવભાિજત થતો 
ગયો.

બ્રાહ્મણોને ગોંડ રાજાઓ પાસેથી જમીન અનુદાન 
પ્રાપ્ત થયું અને તેઓ  વધુ પ્રભાવશાળી બન્યા. 
ગોંડ સરદારો હવે રાજપૂત તરીકે ઓળખાવા ઈચ્છ તા 
હતા. તેથી, ગરહા કટંગાના ગોંડ રાજા અમન દાસે 
સંગ્રામ શાહનું િબરુદ ધારણ કર્યું. તેમના પુત્ર દલપતે 
મહોબાના ચંદેલ રાજપૂત રાજા સલબાહનની પુત્રી 
રાજકુમારી દુર્ગાવતી સાથે લગ્ન કર્યા હતા.
નકશો 2 
ગોંડવાના.

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
જોકે દલપતનું વહેલું મૃત્યુ થયું હતું. 
િફગ. 6 
કોતરવામાં આવેલ દરવાજો.
રાણી દુર્ગાવતી ખૂબ  જ સક્ષમ હતી, 
ગોંડ આિદજાિત, બસ્તર  અને તેના પાંચ વર્ષના પુત્ર, બીર 
િવસ્તાર, મધ્ય પ્રદેશ. નારાયણ વતી શાસન કરવાનું શરૂ કર્યું. 
તેના હેઠળ, સામ્રાજ્ય વધુ વ્યાપક 
બન્યું. 1565 માં, આસફ ખાનના 
નેતૃત્વમાં મુઘલ દળોએ ગારહા કટંગા 
પર હુમલો કર્યો. રાણી દુર્ગાવતીએ 
જોરદાર પ્રિતકાર કર્યો. તેણ ી પરાિજત 
થઈ અને શરણાગિતને બદલે મરવાનું 
પસંદ કર્યું. તેના પુત્રનું પણ તરત જ 
લડાઈમાં મૃત્યુ થયું હતું.

આપણો ભૂતકાળ – II 98
Machine Translated by Google

ગાર્હા કટંગા એક સમૃદ્ધ રાજ્ય હતું. તેણ ે જંગલી હાથીઓને અન્ય રાજ્યોમાં 
ફસાવીને અને િનકાસ કરીને ઘણી સંપત્િત મેળ વી. જ્યારે મુઘલોએ ગોંડ્સને હરાવ્યા, 
ત્યારે તેઓ એ િકંમતી િસક્કાઓ અને હાથીઓની િવશાળ લૂંટ કબજે કરી.
?
શા માટે ચર્ચા કરો
મુઘલોને રસ હતો
તેઓ એ સામ્રાજ્યનો એક ભાગ કબજે કર્યો અને બાકીનો ભાગ બીર નારાયણના કાકા 
ચંદ્ર શાહને આપ્યો. ગાર્હા કટંગાના પતન છતાં, ગોંડ સામ્રાજ્યો થોડા સમય માટે બચી 
ગોંડની ભૂિમ.
ગયા. જો કે, તેઓ  ઘણા નબળા બની ગયા હતા અને પછીથી મજબૂત બુંદેલા અને 
મરાઠાઓ સામે અસફળ સંઘર્ષ કર્યો હતો.

અહોમ

અહોમ લોકો તેરમી સદીમાં હાલના મ્યાનમારમાંથી બ્રહ્મપુત્રા ખીણમાં સ્થળાંતિરત થયા 
હતા. તેઓ એ ભુઈયાઓ (જમીનદારો)ની જૂની રાજકીય વ્યવસ્થાને દબાવીને એક નવું 
રાજ્ય બનાવ્યું. સોળમી સદી દરિમયાન, તેઓ એ છુિટયાઓ (1523) અને કોચ-હાજો 
(1581) ના સામ્રાજ્યોને જોડ્યા અને અન્ય ઘણી જાિતઓને વશ કરી. અહોમ લોકોએ 
એક િવશાળ રાજ્ય બનાવ્યું, અને આ માટે તેઓ એ 1530 ના દાયકાની શરૂઆ તમાં અગ્િન 
હિથયારોનો ઉપયોગ કર્યો. 1660 સુધીમાં તેઓ  ઉચ્ચ ગુણ વત્તાની ગનપાઉડર અને તોપો 
પણ બનાવી શકતા હતા.

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
જો કે, અહોમને દક્િષણ-પશ્િચમ તરફથી ઘણા આક્રમણોનો સામનો કરવો પડ્યો. 
1662 માં, મીર જુમલાના નેતૃત્વમાં મુઘલોએ અહોમ સામ્રાજ્ય પર હુમલો કર્યો.
નકશો 3 
પૂર્વીય ભારતની જાિતઓ.

તેમના બહાદુર સંરક્ષણ છતાં, અહોમનો પરાજય 
થયો. પરંતુ પ્રદેશ પર સીધો મુઘલ િનયંત્રણ લાંબ ો 
સમય ટકી શક્યો નહીં.

અહોમ રાજ્ય બળજબરીથી મજૂરી પર 
આધાિરત હતું. રાજ્ય માટે કામ કરવાની ફરજ 
પાડનારાઓને પાઈક કહેવાતા. વસ્તી ગણતરી 
લેવામાં આવી હતી. દરેક ગામને રોટેશન દ્વારા 
સંખ ્યાબંધ પાઈક મોકલવાના હતા . ભારે 
વસ્તીવાળા િવસ્તારોમાંથી લોકોને ઓછી વસ્તીવાળા 
િવસ્તારોમાં ખસેડવામાં આવ્યા હતા

આિદવાસીઓ , નોમાડ્સ અને
99 સ્થાયી સમુદાયો
Machine Translated by Google

સ્થાનો આ રીતે અહોમ કુળ  તૂટી ગયા. સત્તરમી સદીના પૂર્વાર્ધ સુધીમાં વહીવટ તદ્દન 
કેન્દ્િરય બની ગયો.

લગભગ તમામ પુખ ્ત પુરુષોએ યુદ્ધ દરિમયાન સેનામાં સેવા આપી હતી. અન્ય 
સમયે, તેઓ  બંધ બાંધવા, િસંચાઈ વ્યવસ્થા અને અન્ય જાહેર કાર્યોમાં રોકાયેલા 
હતા. અહોમ લોકોએ ચોખાની ખેતીની નવી પદ્ધિતઓ પણ રજૂ કરી.

અહોમ સમાજ કુળ ો અથવા ખેલમાં વહેંચાયેલો હતો . કારીગરોની બહુ ઓછી 
જાિતઓ હતી, તેથી અહોમ િવસ્તારોમાં કારીગરો નજીકના રાજ્યોમાંથી આવ્યા હતા. 
િફગ. 7 
કાનના ઘરેણ ાં, કોબોઈ નાગા  એક ખેલ ઘણીવાર ઘણા ગામોને િનયંત્િરત કરે છે. ખેડૂતને તેના ગામના સમુદાય દ્વારા 
આિદજાિત, મિણપુર. જમીન આપવામાં આવી હતી. રાજા પણ સમુદાયની સંમિત િવના તેને લઈ જઈ શકતા 
ન હતા.

મૂળ રૂપે, અહોમ લોકો તેમના પોતાના આિદવાસી દેવતાઓની પૂજ ા કરતા હતા. જોકે, 

સત્તરમી સદીના પૂર્વાર્ધ દરિમયાન બ્રાહ્મણોનો પ્રભાવ વધ્યો.

મંિદરો અને બ્રાહ્મણોને રાજાએ જમીન આપી હતી. િસબ િસંહના શાસનકાળમાં 
(1714-1744), િહંદુ ધર્મ મુખ ્ય ધર્મ બન્યો. પરંતુ અહોમ રાજાઓએ િહંદુ ધર્મ 
અપનાવ્યા બાદ તેમની પરંપરાગત માન્યતાઓને સંપૂર્ણ પણે છોડી ન હતી.

? ©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
અહોમ સમાજ ખૂબ  જ સુસંસ્કૃત હતો. કિવઓ અને િવદ્વાનોને જમીન અનુદાન 
આપવામાં આવ્યું હતું. િથયેટરને પ્રોત્સાહન મળ્યું. સંસ્કૃતની મહત્વની કૃિતઓનો 
તમને કેમ લાગે છે કે મુઘલોએ ભૂિમ પર 
સ્થાિનક ભાષામાં અનુવાદ કરવામાં આવ્યો. બુરંજ ી તરીકે ઓળખાતી ઐિતહાિસક 
િવજય મેળ વવાનો પ્રયાસ કર્યો
કૃિતઓ પણ લખવામાં આવી હતી - પ્રથમ અહોમ ભાષામાં અને પછી આસામીમાં.

અહોમ્સ?

િનષ્કર્ષ

આપણે જે સમયગાળાની તપાસ કરીએ છીએ તે સમયગાળા દરિમયાન ઉપખંડમાં 
નોંધપાત્ર સામાિજક પિરવર્તન થયું છે.
વર્ણ  આધાિરત સમાજ અને આિદવાસી લોકો સતત એકબીજા સાથે વાતચીત કરતા 
હતા. આ ક્િરયાપ્રિતક્િરયાને કારણે બંને પ્રકારના સમાજો અનુકૂલન અને પિરવર્તન 
પામ્યા. ત્યાં ઘણી જુદી જુદી જાિતઓ હતી અને તેઓ  િવિવધ આજીિવકા મેળ વતા 
હતા.
સમય જતાં, તેમાંના ઘણા જાિત આધાિરત સમાજમાં ભળી ગયા. જોકે અન્ય લોકોએ 
જાિત પ્રથા અને રૂિઢચુસ્ત િહંદુ ધર્મ બંનેને નકારી કાઢ્યા હતા. કેટલીક જાિતઓ 
સ્થાપી

અમારા ભૂતકાળ - II 100
Machine Translated by Google

વહીવટની સુવ્યવસ્િથત પ્રણાલીઓ સાથે વ્યાપક રાજ્યો. આમ તેઓ  રાજકીય રીતે 
શક્િતશાળી બન્યા.
આનાથી તેઓ  મોટા અને વધુ જિટલ સામ્રાજ્યો અને સામ્રાજ્યો સાથે સંઘર્ષમાં 
આવ્યા.

મોંગોલ
તમારા એટલાસમાં મંગોિલયા શોધો. ઇિતહાસમાં સૌથી જાણીતી પશુપાલન અને િશકારી જનજાિત મંગોલ હતી. તેઓ  મધ્ય 
એિશયાના ઘાસના મેદાનો (સ્ટેપ્સ) અને આગળ ઉત્તરમાં જંગલવાળા િવસ્તારોમાં વસવાટ કરતા હતા. 1206 સુધીમાં ચંગીઝ 
ખાને મોંગોલ અને તુર્કી જાિતઓને એક શક્િતશાળી સૈન્ય દળમાં એક કરી દીધા હતા. તેમના મૃત્યુ સમયે (1227) તેઓ  
વ્યાપક પ્રદેશોના શાસક હતા. તેમના અનુગામીઓએ એ
બીજે ક્યાંય

િવશાળ સામ્રાજ્ય. જુદા જુદા સમયે, તેમાં રિશયા, પૂર્વ યુરોપ અને ચીન અને પશ્િચમ એિશયાના મોટા ભાગનો સમાવેશ થતો 
હતો. મોંગોલ પાસે લશ્કરી અને વહીવટી વ્યવસ્થા સુવ્યવસ્િથત હતી. આ િવિવધ વંશીય અને ધાર્િમક જૂથોના સમર્થન પર 
આધાિરત હતા.

કલ્પના કરો

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
તમે િવચરતી સમુદાયના સભ્ય છો જે દર ત્રણ મિહને 
િનવાસ સ્થાનાંતિરત કરે છે. આ તમારું જીવન કેવી રીતે 
બદલશે?

ચાલો યાદ કરીએ

1. નીચેનાનો મેળ  કરો:

ગઢ ટાંડા ખેલ
ચૌરાસી
મજૂર કાફલો

કુળ ગાર્હા કટંગા
િસબ િસંઘ અહોમ રાજ્ય

દુર્ગાવતી paik
આિદવાસીઓ , નોમાડ્સ અને
101 સ્થાયી સમુદાયો
Machine Translated by Google

2. ખાલી જગ્યાઓ ભરો:

કીવર્ડ્સ (a) વર્ણ ોની અંદર ઉભરતી નવી જાિતઓ હતી

કહેવાય છે ____________

(b) _____________ એ અહોમ દ્વારા લખાયેલ ઐિતહાિસક કૃિતઓ હતી.
વર્ણ

જાિત
(c) ધ ____________ ગારહા કટાંગાનો ઉલ્લેખ  કરે છે
ટાંડા 70,000 ગામો હતા.

ગઢ
(d) જેમ જેમ આિદવાસી રાજ્યો મોટા અને મજબૂત બન્યા, તેઓ એ તેમને જમીન 
ચૌરાસી અનુદાન આપ્યું _________ અને ________

બારહોટ
3. સાચા કે ખોટા જણાવો:

ભુઈયાં
(a) આિદવાસી સમાજમાં સમૃદ્ધ મૌિખક પરંપરાઓ હતી.
paik

ખેલ (b) ઉપખંડના ઉત્તર પશ્િચમ ભાગમાં કોઈ આિદવાસી સમુદાયો નહોતા.

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
બુરંજ ી

વસ્તી ગણતરી
(c) ગોંડ રાજ્યોની ચૌરાસીમાં ઘણા બધા હતા
શહેરો

(d) ભીલો ઉત્તર-પૂર્વીય ભાગમાં રહેતા હતા
ઉપખંડ

4. િવચરતી પશુપાલકો અને સ્થાયી થયેલા કૃિષકારો વચ્ચે કેવા પ્રકારની આદાનપ્રદાન થઈ?

ચાલો સમજીએ

5. અહોમ રાજ્યનો વહીવટ કેવી રીતે સંગિઠત હતો?

6. વર્ણ  આધાિરત સમાજમાં કયા ફેરફારો થયા ?

આપણો ભૂતકાળ – II 102
Machine Translated by Google

7. રાજ્યમાં સંગિઠત થયા પછી આિદવાસી સમાજો કેવી રીતે બદલાયા?

ચાલો ચર્ચા કરીએ

8. શું બંજ ાર અર્થતંત્ર માટે મહત્વપૂર્ણ  હતા?

9. કઈ રીતે ગોંડનો ઈિતહાસ અહોમ કરતા અલગ હતો? શું ત્યાં કોઈ સમાનતા હતી?

ચાલો કરીએ

10. નકશા પર આ પ્રકરણમાં ઉલ્લેિખત આિદવાસીઓના સ્થાનનું પ્લોટ બનાવો. કોઈપણ બે 
માટે, તેઓ  જ્યાં રહેતા હતા તે િવસ્તારની ભૂગોળ અને પર્યાવરણને અનુરૂપ તેમની 
આજીિવકાની રીત હતી કે કેમ તેની ચર્ચા કરો.

©NCERT પુનઃપ્રકાિશત કરવામાં આવશે નહીં
11. આિદવાસી વસ્તી પ્રત્યેની વર્તમાન સરકારની નીિતઓ િવશે જાણો અને તેના િવશે ચર્ચાનું 
આયોજન કરો.

12. ઉપખંડમાં હાલના િવચરતી પશુપાલન જૂથો િવશે વધુ જાણો. તેઓ  કયા પ્રાણીઓ રાખે છે? 
આ જૂથો દ્વારા વારંવાર કયા િવસ્તારો આવે છે?

આિદવાસીઓ , નોમાડ્સ અને
103 સ્થાયી સમુદાયો