149 234 1 SM

Toeplitz-Winiewska / Fazy rozwojowe a metody przesłuchania dzieci
Małgorzata Toeplitz-Winiewska
Wydział Psychologii SWPS
Wydział Psychologii UW
Fazy rozwojowe
a metody przesłuchania dzieci
Artykuł jest próbą wskazania specyfiki rozwoju poznawczego, emocjonalnego, motywa-

cyjnego i społecznego dziecka w różnych okresach życia, i wynikających z tej specyfiki
zaleceń dla osób uzyskujących informacje o przestępstwie od dziecka. Wskazano także
różne zalecenia dotyczące prowadzenia wywiadu z dzieckiem, wynikające z badań pro-
wadzonych nad wiarygodnością małoletnich świadków.
Wprowadzenie
Dziecko często staje w trudnej sytuacji 2) ochrona psychiki dziecka dotkliwie zra-
świadka w procesie karnym. Może być jedy- nionej przez przeżyte doświadczenia.
nym świadkiem zdarzenia, ale częściej Dla wykonania obu tych zadań nie-
jest świadkiem i jednocześnie pokrzywdzo- zbędna jest znajomość procesów rozwo-
nym. W obu przypadkach sytuacja bycia jowych i zmian zachodzących wraz z wie-
świadkiem jest niezwykle trudna i stresowa kiem w psychice i społecznym funkcjono-
dla dziecka, chociaż niewątpliwie w przy- waniu dzieci.
padku, gdy dziecko jest jednocześnie po- Uzyskiwanie informacji od dziecka
szkodowane przez sprawcę, to staje się ona o zdarzeniu, które obserwowało lub w któ-
traumatyczna. Niestety, coraz częściej ze- rym uczestniczyło, wymaga od przesłu-
znania dzieci-ofiar maltretowania psychicz- chującego podstawowej wiedzy o jego
nego czy fizycznego lub molestowania sek- rozwoju na wielu wymiarach – poznaw-
sualnego są jedyną szansą przerwania ich czym, emocjonalnym, motywacyjnym, spo-
cierpienia i ukarania winnego. Przed osobą łecznym. Wiedza ta jest niezbędna, by uzy-
prowadzącą wywiad z dzieckiem-świadkiem skać wiarygodny opis faktycznych doświad-
stoją dwa zadania: czeń dziecka i jego przeżyć. Jednocześnie
1) uzyskanie pełnego, wiarygodnego jednak nie wolno zapominać, że samo
opisu zdarzenia; powracanie w trakcie rozmowy z dziec-
731
kiem do drastycznych, tragicznych i czę- dzieci przed wielokrotnymi przesłuchaniami

sto niezrozumiałych dla niego zdarzeń na różnych etapach rozpatrywania sprawy
jest bardzo silnym stresującym przeży- przez wymiar sprawiedliwości. Nie zawsze
ciem. Zadaniem dorosłego rozmawiające- da się jednak uniknąć stawania dziecka przed
go z dzieckiem jest taki sposób postępo- sądem. Osoby przesłuchujące dziecko mu-
wania, by w miarę możliwości nie utrwalać szą więc być wyposażone w niezbędne in-
www.dzieckowsieci.fdn.pl
traumatycznych przeżyć, przywołując je formacje o tym, jak rozmawiać z nim,

kolejny raz, oraz by minimalizować wpływ uwzględniając specyfikę jego rozwoju.
przeżywanego w czasie wywiadu stresu. Prowadzenie wywiadu z dzieckiem
Psychologowie, zdając sobie sprawę skrzywdzonym przez dorosłych wiąże się
z podatności dziecka na zranienie w tej z koniecznością rozwiania w fazie nawią-
niezwykle trudnej dla niego sytuacji, uwa- zywania kontaktu szeregu lęków gnębią-
żają, że tylko profesjonaliści z dużym do- cych je niezależnie od wieku. Dziecko boi
świadczeniem tak w psychologii rozwojo- się przede wszystkim tego, że to ono jest
wej, klinicznej, jak i sądowej oraz przygoto- winne całej sytuacji przestępstwa. Poczucie
wani do wywiadu z dzieckiem skrzyw- winy często wytwarza w nim sprawca.
dzonym przez dorosłych mogą w wywia- Dziecko obawia się, że zostanie zabrane
dzie uzyskać pełną informacje o przestęp- z domu i umieszczone w zakładzie popraw-
stwie (Dezwirek-Sas 1992, Saywitz 1993 za czym czy więzieniu. Im młodsze dziecko,
Ackerman 1999). tym mniej rozumie sprawę, o której ma
Tak więc psycholog przygotowany do pro- opowiadać, i bardziej się boi. Nawiązując
wadzenia wywiadu z dzieckiem-świadkiem kontakt ze świadkiem, warto zwolnić go
nie pełni roli przesłuchującego, gdyż jego z obietnicy zachowania tajemnicy, którą
zadaniem jest także ochrona psychiki na dziecku często wymusza sprawca.
dziecka, a nie tylko zdobycie opisu popeł- Sattler (za Ackerman 1999) wymienia tę
nionego przeciwko małoletniemu prze- zasadę wśród 38 wskazówek dla psycho-
stępstwa. W wielu krajach prowadzone logów prowadzących wywiad z maltreto-
są specjalne programy, pozwalające chronić wanym dzieckiem.
Zmiany rozwojowe
Charakteryzując zmiany zachodzące napływających ze świata zewnętrznego

wraz z rozwojem człowieka, A. Brzeziń- oraz własnego organizmu. Zmiany
ska (2000) wyodrębnia cztery podstawo- te mają charakter strukturalny i funk-
we poziomy: cjonalny;
1) zmiany w zachowaniu, przejawiające 4) zmiany w relacjach osoba – otocze-
się wzrostem liczby zachowań, ich nie, które dotyczą pozycji społecznej
różnorodnością oraz wielopoziomo- osoby, pełnienia ról społecznych, wy-
wymi powiązaniami między nimi; magań kierowanych do siebie i ocze-
2) zmiany struktury osobowości, przeja- kiwań wobec innych ludzi.
wiające się w sposobie organizowa- Wszystkie cztery poziomy zmian roz-
nia osobowości oraz liczbie i jakości wojowych ujawniają się w zachowaniu,
charakteryzujących ją właściwości; jednakże zrozumienie tego zachowania,
3) zmiany w obrębie struktur poznaw- zwłaszcza w odniesieniu do dzieci, nie
czych, emocjonalnych i motywacyj- jest możliwe bez znajomości procesów
nych, przejawiające się w odbiorze, rozwojowych dla poszczególnych okre-
ocenie i przetwarzaniu informacji sów życia dziecka.
274
Cechy charakterystyczne
funkcjonowania dzieci w różnym wieku
Dla jasności i czytelności wywodu posłu- nożne są „kotkami”, gdyż dziecko ma ko-
guję się w dalszych rozważaniach poję- ta w domu i tę nazwę zna. Mowa w tym
ciem fazy rozwojowej, opisywanej poprzez okresie ma zdecydowanie funkcję ekspre-
odniesienie do określonego wieku oraz syjną – wyrażającą przeżycia, i impresywną
zachodzących zmian w czterech wcześniej – wywierania wpływu na rozmówcę. Dzieci
wskazanych zakresach. Jednakże trzeba wypowiadają nieliczne, krótkie dwuwy-
pamiętać, że rozwój powinien być także razowe zdania.
traktowany jako zależna od doświadczeń W tym wieku źródłem emocji dziecka
indywidualnych człowieka sekwencja prze- są jego relacje z rodzicami. Dzieci uczą
kształceń w strukturze psychicznej (Trem- się wyrażać swoje uczucia i odczytywać
pała 2000). Z tego punktu widzenia dra- uczucia dorosłych. Podstawowym me-
styczne doświadczenia dzieci-ofiar maltre- chanizmem niezbędnym dla prawidłowe-
towania i molestowania odciskają się tak go rozwoju społecznego i emocjonalnego
mocno na ich psychice, że ich relacje jest wytworzenie przywiązania – silnej,
z innymi ludźmi, zwłaszcza opiekunami, trwałej więzi z matką lub inną osobą
nabierają całkowicie nowego wymiaru, opiekującą się dzieckiem.
rzutując na sposób spostrzegania, zapamię- Przy prowadzeniu badania dziecka w tym
tywania i opisywania rzeczywistości. wieku wszelkie próby wyjaśnienia jego
W przypadku małoletnich świadków przeżyć muszą być związane z upewnieniem
musimy pominąć pierwszy okres życia, się, jak dziecko rozumie poszczególne
czyli niemowlęctwo (od 0 do roku). Jest słowa i pytania dorosłego. Diagnoza może
oczywiste, że chociaż dzieci nawet tak być prowadzona wyłącznie w czasie zabawy.
małe padają ofiarą dorosłych, to nie może Nie można zapominać, że dziecko w tym
być mowy, by były świadkami. Pamiętać wieku czuje się bezpiecznie jedynie z opieku-
należy także, iż rozwój każdego dziecka nem, a relacja z obcą dorosłą osobą może
jest wysoce zindywidualizowany, i o ile budzić lęk, ale także chęć podporządkowa-
niezbędna jest znajomość prawidłowości nia się temu dorosłemu, a więc przytakiwa-
występujących w poszczególnych okresach nie. W przypadku dzieci poniżej 4. roku
rozwojowych, to jest ona niewystarczająca, życia trudno przeprowadzić pełne bada-
bez uwzględnienia indywidualnych cech nie diagnostyczne, a szczególnie wywiad.
konkretnego świadka.
Wiek zabawy, średnie dzieciństwo (4–6 lat)
Dzieciństwo (2–3 lata) Zmiany zachodzące w psychice i zacho-
Faza ta charakteryzuje się nauką auto- waniu dziecka w tym okresie są niezwykle
nomii w podstawowych zakresach samoob- dynamiczne i rozległe. W poniższym opisie
sługi (jedzenie, ubieranie, zabiegi higienicz- wymienione zostaną tylko skrótowo, tak
ne) – rodzice są stymulatorem społecznego by wyjaśnić formułowane dalej zalecenia
rozwoju. U dziecka kształtuje się poczucie przy prowadzeniu wywiadu z dzieckiem.
własnej odrębności od innych ludzi. Komu- Dla okresu tego charakterystyczny jest
nikacji społecznej sprzyja opanowywanie intensywny rozwój motoryczny oraz poznaw-
mowy. Pamiętać należy, iż w tym okresie czy. Dziecko opanowuje szereg umiejętno-
występuje zjawisko nadrozciągłości zna- ści, dzięki którym może swobodnie prze-
czeń, a więc poznane słowa stosuje do na- mieszczać się, stawiać sobie określone
zywania wszystkich obiektów, które są do zadania, np. przy zabawie. Jednocześnie
siebie jakoś podobne, np. zwierzęta czworo- koncentracja na jednej czynności jest
753
krótkotrwała, występuje duża męczliwość, gółową analizę formułowania pytań do

potrzeba stałej zmiany zajęcia. Występu- dziecka w trakcie wywiadu przedstawia-
ją oczywiście duże różnice indywidualne ją K. MacFarlane i J.R. Feldmeth w swo-
związane z cechami temperamentalnymi. jej pracy (2002).
Ten okres to szybki rozwój procesów 2. Pytania otwarte są najmniej użyteczne
poznawczych, dziecko zaczyna odróżniać przy zbieraniu informacji na temat kon-
własne przekonania dotyczące rzeczywi- kretnego zdarzenia. Na przykład na pytanie:

stości od rzeczywistości. Zaczyna dostrzegać, Dlaczego do mnie dziś przyszłaś?, dziecko
że ludzie mogą w różny sposób oceniać najczęściej odpowie – Nie wiem. W swoich
to samo zdarzenie, a co więcej – sądy do- badaniach Schwartz i Kenney oraz współ-
tyczące jakichś problemów mogą być pracownicy (za Ackerman 1999) porów-
prawdziwe lub fałszywe. nywali dzieci w wieku przedszkolnym
Zmienia się także orientacja w świecie. składające swobodnie zeznania z takimi,
Prawidłowo szeregują zdarzenia z punktu które zostały poddane przesłuchaniu. Wśród
widzenia kolejności ich występowania, dzieci poddanych przesłuchaniu liczba po-
co nie oznacza, że potrafią precyzyjnie prawnych odpowiedzi była znacząco wyższa
nazywać czas ich pojawiania się. Orien- (52%) niż wśród dzieci swobodnie opo-
tacja w przestrzeni ma charakter prak- wiadających zdarzenie (34%). Również
tyczny – umieszczają osoby i działania dzieci swobodnie opowiadające częściej
w określonych miejscach, znanych sobie. mówiły „nie wiem”, niż dzieci poddane prze-
Umieją także praktycznie rozwiązać za- słuchaniu (26% odpowiedzi wobec 1%).
dania wskazujące przyczynowy charak- 3. Należy zadawać pytania konkretne
ter między konkretnymi faktami. dotyczące otoczenia, osoby i części ciała
Rozwój umysłowy dziecka to zdolność (w przypadku molestowania seksualnego).
szeregowania, np. większe – mniejsze,
4. Pytania o rozstrzygnięcie (na które
klasyfikowania, tzn. grupowania przedmio-
można odpowiedzieć „tak lub nie”) powo-
tów, np. na zasadzie podobieństwa, a tak-
dują, że dziecko stara się odkryć, co chce
że przy użyciu kilku kryteriów. Dzieci za-
usłyszeć dorosły i zgodnie z tą swoją wi-
czynają też rozumieć zasadę zachowania
zją mu odpowiedzieć. Zadając takie pyta-
stałości cech. Uczą się poznawać przy-
nia, o ile jest to niezbędne, należy zwrócić
czyny swoich emocji, jednak większą wagę
uwagę, czy tonem głosu lub mimiką nie
przykładają do czynników zewnętrznych
wywiera się nacisku na dziecko. Dorosły
niż wewnętrznych. Umieją także mówić
jest bowiem autorytetem i dziecko stara
o przeżywanych uczuciach.
się podporządkować mu.
Doświadczenia społeczne powodują,
że zaczynają kontrolować przejawy gniewu, 5. Nie pytać o to, ile razy miało miejsce
strachu, złości. Reagują z troską i zrozu- jakieś zdarzenie, gdyż dzieci w tym wieku,
mieniem dla uczuć innych ludzi, co powo- nawet jeśli umieją liczyć, to nie mogą od-
duje, że można nimi manipulować, od- nieść tej umiejętności do określenia czę-
wołując się do ich dobroci i współczucia. stotliwości zdarzenia. Rozróżniają jedy-
Zmieniają się też relacje z innymi dziećmi; nie „dużo i mało”.
pod koniec tego okresu umieją już wyko- 6. Dzieci nie mają jeszcze umiejętności
nywać wspólnie jakieś zadania. określania czasu poprzez odwołania się
Jakie są więc ogólne zalecenia dla prowa- do dat i godzin, ani relatywnie – „przed,
dzących wywiad z dzieckiem-świadkiem po, wczoraj dzisiaj, jutro”. Należy więc
w wieku przedszkolnym? umieszczać zdarzenie w ramach znanych
1. Słownictwo powinno być proste i zro- dziecku czynności (posiłki, rutynowe za-
zumiałe dla dziecka. Zdania krótkie, bez jęcia – spanie, oglądanie telewizji itp.) lub
zaprzeczeń, w stronie czynnej. Szcze- osób i miejsc.
476
7. Powtarzanie tego samego pytania je jedynie stosować jako pomoc przy ko-
może być zrozumiane przez dziecko, że munikacji z dzieckiem (Ackerman 1999).
nie jesteśmy zadowoleni z jego poprzed-
Późne dzieciństwo, wiek szkolny (7–12 lat)
niej odpowiedzi, że była ona nieprawi-
dłowa, że je sprawdzamy (Bull 2003). Poznawcza aktywność dziecka jest selek-
8. Dziecko boi się także przyznać, że nie tywna, systematyczna oraz dowolna. Dziecko
spełnia oczekiwań dorosłego, jeśli więc musi doskonalić ważne społeczne i szkolne
nie pamięta jakiegoś zdarzenia, to nie ma sprawności. Doskonali też różne strategie
gotowości do powiedzenia, że nie wie. pamięciowe, co oznacza, że może dowol-
Oznacza to, iż prowadząc wywiad należy nie zapamiętywać zdarzenia. W tym wie-
otwarcie powiedzieć dziecku, iż może ku charakterystyczne jest, iż dziecko po-
czegoś nie wiedzieć lub nie pamiętać. trafi ocenić zachowania w kategoriach
9. Odrębnym problemem jest wpływ moralnych, jednakże podstawowe odnie-
wielokrotnego przesłuchiwania dziecka sienie normatywne stanowią zewnętrzne
i ukierunkowania go przez rodziców lub nakazy i zakazy tak rodziców, jak i rówie-
uprzednio przesłuchujących. Badania S. Ceci śników. Dziecko umie przyjmować punkt
w 1995 r. (za Carson i in. 2003) wskazują widzenia innych osób i ocenia działania
wyraźnie, iż przedszkolaki nie umieją ich uwzględniając intencje.
rozróżnić rzeczywistych i wyimaginowa- W tym okresie ważny wpływ na rozwój
nych zdarzeń. Po 10 tygodniach rozmów mają relacje rówieśnicze, zwłaszcza do-
(raz w tygodniu) z dorosłym na temat fak- świadczenia odrzucenia przez kolegów,
tycznych i fikcyjnych zdarzeń w wywia- brak przyjaciół. Relacje te, doświadcze-
dzie z innym badaczem 58% dzieci twier- nia z dorosłymi oraz doświadczenia suk-
dziło, że przynajmniej jedno zdarzenie cesów czy porażek w szkole, kształtują ob-
fikcyjne naprawdę miało miejsce, a 27%, raz samego siebie. Ta struktura osobowości
że wszystkie rzeczywiście się wydarzyły. może w istotny sposób wpływać na sposób
Jeżeli dziecko w tym wieku często rozmyśla składania zeznań. Nie należy przy tym
o fikcyjnym zdarzeniu, jest wielce praw- zapominać, że traumatyczne doświad-
dopodobne, że zacznie je realistycznie czenia związane z przestępstwem zna-
opowiadać, ubarwiając szczegółami. cząco wpływają na to, co dziecko myśli
Odrębnym problemem jest wykorzy- o swojej roli w zdarzeniu.
stywanie przy badaniu dzieci molesto- Przygotowując się do wywiadu pamiętać
wanych seksualnie lalek anatomicznych. trzeba, że omawiany okres jest zróżnicowa-
Jak wskazują liczne badania, szczególnie ny zmianami tak jakościowymi, jak i ilo-
Brucka i współpracowników (2003), ściowymi. Nie trzeba dowodzić, że funk-
wartość informacji uzyskanych od dzieci cjonowanie dziecka 7-letniego jest istot-
przy wykorzystaniu tych lalek jest mała. nie różne od funkcjonowania 12-latka.
Zarówno 3-latkowie, jak i 5-latkowie ba- Omawiając tę fazę rozwojową, wska-
dani przy użyciu tych lalek nie udzielali zano więc kierunki tych zmian, które mogą
w istotny sposób bardziej wiarygodnych być przydatne przy ustalaniu zasad pro-
informacji niż w normalnym wywiadzie. wadzenia wywiadu ze świadkiem.
Zabawy o charakterze seksualno-pozna- 1. Należy stosować najbardziej ogól-
wczym występowały równie często u dzie- ne, otwarte pytania, które pozwalają dziec-
ci molestowanych seksualnie, jak i u gru- ku na swobodną relację o przestępstwie.
py dzieci, które nie były molestowane. Z badań Dent (za Ackerman 1999) wyni-
Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne ka, że swobodne wypowiedzi dzieci nie
w 1991 r. wydało oświadczenie, iż koniecz- są mniej dokładne od zeznań osób doro-
ne są dalsze badania nad skutecznością słych. Autorka ta stwierdziła, że dziew-
stosowania takich lalek, a obecnie można czynki udzielają bardziej dokładnych
775
Wczesna adolescencja (13–18 lat)

i pełniejszych odpowiedzi niż chłopcy Wczesna adolescencja to szczególnie trud-
w tym samym wieku. ny psychologiczne okres rozwojowy dla mło-
2. Saywitz i Snyder (1996) opracowały dej jednostki. Przemiany biologiczne (doj-
metodę wykorzystującą technikę labora- rzewanie fizyczne, seksualne) wpływają na
toryjną poprawiania pamięci u dzieci gwałtowne zmiany emocjonalne. Rozwój

w wieku szkolnym do prowadzenia wy- sfery poznawczej często wyprzedza dojrze-
wiadu ze świadkiem. Metoda ta składa wanie emocjonalne i społeczne. Kształtowa-
się z pouczenia, by dokładnie i ze szcze- nie tożsamości, dążenie do samodzielności
gółami opowiedzieć, co się stało, co się i uniezależnienia się od dorosłych oraz wzrost
pamięta, ale bez wymyślania i zgadywa- znaczenia grup rówieśniczych to najważ-
nia, a następnie z wprowadzenia katego- niejsze przemiany w sferze społecznej.
rii porządkujących uzyskane opowiada- Prowadząc badanie dojrzewającego mło-
nie. Pięć wprowadzonych przez psycho- dego człowieka należy zwrócić uwagę na:
loga kategorii uzupełnia się szczegółami 1. Czynniki emocjonalne zaburzające
ze świadkiem, pomagając sobie, o ile jest możliwość nawiązania kontaktu z badającym
potrzeba, pomocami wizualnymi przypo- – lęk przed konfrontacją i zemstą oskarżone-
minającymi o tych kategoriach – np. go, poczucie wstydu z powodu publicznego
miejsce, opis sprawcy itp. Autorki zapro- odsłonięcia prywatnych, intymnych przeżyć,
ponowały ten sposób dla trenowania wy- poczucie winy, napiętnowanie społeczne.
myślonych sytuacji przed uzyskaniem 2. Motywacje do składania zeznań – próba
opisu prawdziwego zdarzenia. oceny kosztów psychologicznych udziału
3. W wieku szkolnym dziecko jest w procesie. Jakie mogą być powody fał-
w stanie zrozumieć bardziej złożone stwier- szywego oskarżenia sprawcy – potrzeba
dzenia i pytania, ale należy wystrzegać pokazania, uzyskania aprobaty w grupie,
się terminów prawnych, które mogą być zemsta itp.
niezrozumiałe, źle zrozumiane i budzić Metody postępowania w czasie dia-
lęk lub zwiększać poczucie winy. gnozy psychologicznej w grupie nastolat-
4. W trakcie wywiadu ważne jest usta- ków nie odbiegają od standardów dia-
lenie motywacji świadka. Jest to możliwe, gnozy dorosłego świadka – pokrzywdzo-
ponieważ dziecko może oceniać własne nego. Istotny jest jedynie fakt dużej po-
i cudze zachowanie w kategoriach moral- datności tych młodych ludzi na zranienie,
nych. Ustalenie motywacji zeznań pozwa- co może powodować utrwalenie i wzmoc-
la określić stosunek dziecka do zdarzenia nienie traumatycznych przeżyć, które są
i sprawcy, co może być ważne w terapii. przedmiotem sprawy.
Podsumowanie
Biegły sądowy badając dziecko, które Do czynników mogących wpływać na
było ofiarą maltretowania psychicznego dokładność informacji udzielanych przez
czy fizycznego lub molestowania seksual- dziecko należą:
nego, musi mieć pełną wiedzę o proce- – wiek,
sach rozwojowych charakterystycznych
dla wieku świadka, i do tego tła odnieść – poziom rozwoju poznawczego, emo-
indywidualne właściwości badanego, je- cjonalnego, społecznego,
go fazę rozwoju w zakresie poznawczym, – słowne odtworzenie wydarzenia (poziom
emocjonalnym, społecznym. rozwoju werbalnego dziecka),
678
– stopień szczegółowości informacji (pa- jący, pomocny itp.),

mięć zdarzeń), – styl prowadzenia badania i struktura pytań,
– liczba informacji o zdarzeniu uzy- – czynniki osobowościowe.
skanych przez dziecko od innych osób Uwzględniając wszystkie te warunki,
(możliwość wywarcia presji przez psycholog przygotowując się do badania dziec-
rodzinę), ka musi pamiętać, iż jego zadaniem jest
– sposób nawiązania kontaktu przez ochrona kondycji psychicznej świadka,
psychologa, a nie tylko stwierdzenie psychologicznego
– czy psycholog jest autorytetem dla prawdopodobieństwa jego zeznań.
dziecka i jak jest postrzegany (zagraża-
This article attempts to indicate the specificity of a child’s cognitive, emotional, motiva-
tional, and social development at various stages of life, as well as present the resulting
recommendations for interviewers trying to elicit crime-related information from children.
Moreover, the article discusses several child interviewing guidelines suggested by research
concerning child witnesses’ credibility.
Bibliografia
Ackerman M.J (1999), Essentials of Forensic Psychological Assesment, Willey & Sons
Inc., New York, Chichester, Weinheim, Brisbane, Singapore, Toronto.
Brzezińska A. (2000), Pojęcie zmiany rozwojowej, w: J. Strelau (red.), Psychologia,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, s. 229–238.
Bull R. (2003), Uzyskanie informacji od dziecka występującego w charakterze świadka
w: A. Memon, A. Vrij, R. Bull, Psychologia i prawo, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk, s. 231–250.
Carson R.C., Butcher J.N., Mineka S. (2003), Psychologia zaburzeń, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk.
MacFarlane K., Feldmeth J.R. (2002), Przesłuchanie i diagnoza małego dziecka, Fun-
dacja Dzieci Niczyje, Warszawa.
Trempała J. (2000), Koncepcje rozwoju człowieka, w: J. Strelau, Psychologia, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, s. 256–283.
797

149 234 1 SM

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

149 234 1 SM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Toeplitz-Winiewska / Fazy rozwojowe a metody przesłuchania dzieci

Artykuł jest próbą wskazania specyfiki rozwoju poznawczego, emocjonalnego, motywa-

kiem do drastycznych, tragicznych i czę- dzieci przed wielokrotnymi przesłuchaniami

traumatycznych przeżyć, przywołując je formacje o tym, jak rozmawiać z nim,

Charakteryzując zmiany zachodzące napływających ze świata zewnętrznego

krótkotrwała, występuje duża męczliwość, gółową analizę formułowania pytań do

własne przekonania dotyczące rzeczywi- kretnego zdarzenia. Na przykład na pytanie:

Wczesna adolescencja (13–18 lat)

toryjną poprawiania pamięci u dzieci gwałtowne zmiany emocjonalne. Rozwój

– stopień szczegółowości informacji (pa- jący, pomocny itp.),

You might also like