· иУL

Ubl Spiriltгs Domlni, ibl liberldS

(11. ad Cor. 1.!. 17).

-.
ѕ н к D Е R
 Pajıimi per US perkohshmeıı ,, HYLLI 1 DRITls ''

Sb.ypni ..... Nji numer Fr. ı.ao Nji Yjete

...... •
• •
··- • •
ltalf • • J.50 •
Nder vende tjera . . • • • • • •
Themelue nö vJetln 1918 preJ At Gjergj Fleht~s

PERMBAJTJA

P. M.AlllN SIRDANI - Kulturi e arte ni Shqipnl Flll ı

JAM - Oellzoret e gjuhiı shqype
OSMAN MYDDRIZI - Emni i Shqipniıi ni kobin
e meıme
EPRi - Matutini
A. BEllNARDIN PALAJ - Doke e Kanü ne Dukagjin
Dr. V. SAMiM VISOll - Horizonte ti reja per
sbtypin t' oni kombtar .,
INJAC GJ. NDOJAJ - Paıunija private e Shqipnf ı
GEJ.ASIUI - Fjalori Toponomastik
A. BDNAllDIN PALAJ - Lule Frangu
A. lllllNAIU>IN P ALAJ - Djoçezi i Pultit
A. P. BARDHI - Udbümi i t' Emzot Marin Bizzi-t,
kryeipesbkvit ti Tivarit, neper Shqypnf
At GJON SHLLAIW - Itreth çaıhtjeı ı' Alfabetit ti
Monaıtirit
A. D. KURn - Prralla. - Bli. 11. Faıb. 16,

-
·------------~--------------------------ıi----------ııııill9
z. Dr. V. Samim Visoka per
*J Nder keta numra botojm nji artlkutı le
gjendjen e vertete te bulkul e te bujqsfs ne Shqtpnl. Asht e dijlun, se pa
mbas le cilla•et kundrohen çashtJet njerzore, Jane te matuna e te peıhu
gjlthmone stmbas botekuptlmevet te ndryshme. Asht e vertete, se gjendja e b
kut t' oni asht ml e mJerueshmla e çdo gjendjes ae bujqvet t' Europ& shl
arsye te diferences se botekuptlmevet hlstorlke, ql randuen pennbl kete b
t• one.
DreJtlllll u lutet te gjlthe Bashkepuntorvet te vet, ql duen te rrahln k
çubtjeıdı e ni kito krize botekuptimesh, ti j~n te kjarti nder parlme, preJ
clllavet do ti bajn mc rrledhe zhviltlmin e ndonjlj argumenU me randsf aktua
llDAESJJ
VJETI XIX. PRILL-MJ\J 1943 Nr. 4-5 (204-205)
••
HYLL 1 DRITES
EPERKOH ESHME KULTURALE-LETRARE

l(ulture e arte ne Shqipni

(Vljon prej N r. oe t J,,3 /q. 7)

11. Perjudha ilirike

12
i kemi tregne sypri jo veç Shqipnija, por edbe nji
),

pJese e mıre e Europes, q be ne kolıe shn nı te bcrshıne,

islıto e bunueme prej njaj populli te quejtun Ilir. Ky popnll
i madb, qi ne rryınen e shekujve shkoi t.ue u njinjisne n10
popnj tjere e nu·k la veç nji numer te vogel tra"' hiıı:imtare ··Iı
ne lıqiptaret e so<lsbem 13 ), gjatc n10 bös sö nıetalave ka. nji
ran<l~i tö posaçme per fuqin o zg:ia.nimit te vet e per rolin
qi lnejti ne zhvillinlin e popujve n' .Europen qen<lrore e n' ate
jug-lindore. Ket randsi lıistorike, ~,ranz .A.lth einı, nji neler
anktoritete te pern1enduna te botes se sodsbme, e perm~ledbe
me köto fjale: ,,Nö mbariın te XIII shekull para Kri htit IH-
rasit fituen per te paren here nji randsi historike botnorc.
Gjitbknnd fnqija e ı.yne ndielıet e shamja e •t.yne perpara si
edlıe perlıapja e tyne. E ata kjeue fuqij~ sbt~ e qi shkaktoi
dyndjeıı egjeike. Bashke me Trak-friga shan ata kahe jug--pre-
ndirui: me Dora&it nepcr Greçi kabe jngn, me Italasit O k c
Un1bras mbrenda g-adislıullit .t.: penin . .ı. ta kjenc shka.ktaret e
kesaj dy n<lje e njikolısislıt etlbe peruarsit. Nö gollen prendi-
1:.ı) Vro numrin c perpar hrm tC kesaj perkoh hme, n . J-3, f. 5 -7.
-
18
- tadtm üller (Yro ket perkohshmc, v. 1942, n. 1-:.t f. 17) thoti~:
,,Shq ip taret jane bashke me Grek et i vctmi popull i vjf'lcr ·f~ ne Uallhan, prej ti!
cilve ııji pakic e mujti me shpetuc prcj r omanizimit. P a ardhsit c kt!saj p akice
janc Shqiptaret e sodshem 11 •
8 - xrx. - Nr. 4·5 (201. 20:>)
102 P. ?ılarin Sird.aııi

more gjermano-polake tbemeluen ata kulturen e Lausicit

(Lausitz)... ateherc kare kultura lausicjane ne lulzimin e vet
mberrite djeri kalıt; Slesia, ne shcndrrim te shekullit gjashte
me te shtatin kje vepra e fiseve te norclit, dikure shoke e
tashm~ anmiq me iliras... Tuba Gjermanesh e Shitesh zhber-
tlıejsbin pritat gjytetse V Ilirasve nder te cilat Lausicjanöt u
muudojslıin moo me u lshue ventiin. Atyne i u desht, sikure
anasve qi kjenö para tyne, me marrö rrugen kalıe jugu. T u-
ba tjera Shitesh -vershuen krabinat e Tunes; na. i gjejnı ma-
jet e shgjetave te punueme aqe bukur prej brunxit e kocit
djeri tlıellö mbrenda bjeshkve te '.rransilvanis 11)).
N' ençiklopedin italjane Troccani 1j), mbasi permenden
vende te kolonizueme prej Iliresh n' Itali e n o-jeti, per kulturen
e tyne thuelıot si ·djon: «Keto e tjera aforsi tipologjike, qi
nde hen e<lhe ne lugajen e .Rocjes (Rezia: Alto Adige, Tirolo,
Grigioni), dislımojn perpjekjet e ngu hta te Venetve ne nja-
nen ane me Piçen (ı: ovilara), e nö tjetren me Ilutmir e me
rrashnalLen Glasinac ngjat erajevit ne Bosnje. Ketu, si edhe
ne J esernice e nö vende tjera t' atij dlıeu, asht e çuditsbme
nyçnija ne ruejtje trajtaslı e stolisjesh te teshavet per kapis-
tallje, t' arnıve, t' enve e te steleve vorreslı edlle mbas luai-
tjesh te Keltve e djeri ne kohen e Pcrandoris romake. E
njajta çudi vrelıet ne vendet au triako (çeramika e Kalender-
berg), ku bje n ·~ sS qindresa qi elementi ilirik i ban luajtjes
te cly fü~hte le Keltve e te Shitve n' U ngcri, e cila ne kolıen
e brunxit mberriıı ne nji slıkalle te nalte kulture qi vetem mund
te ballazohet per pasuni me ate mikene. Dyndja e Shitve
zgjatet neper Slezje ne Lusancje. .
«Qytetnija e Lusancjes, e cila pershl'n arkeologisht Slezjen,
Boemjen, 1\Ioravjcn e pje e t' ustris se poslıtme ete Saksonjes,
~slıt edlıe kjo e njaj popull ije ilirike, e rrjedlıne prej as~j qi
perfaqson qytetnin e Annjetitz (A.netice ngjat Prages) e qi ne ko-
het ma te hershmet te brunxit perslıite ie tlıuesh te niajtat vise..•.
H) - ı•ranz Altheim • Dic Soldaleokaiser•, f. 15, 1939, Vittorio Kloslcrmann,
- Frankfurt am Main.
J::.) - ,.Enciclopcdia ltaliana Treccani• . XV III - Gu-ln<le, f. 833-834.
S.nltn re e arte ne Sbqipni 103

«E Adriatiku linduer do t' isht~ çilsi i problemit ilirik.

Prej zblimeve sistematike lumnisbt te nisun nper veper te
misjonit arkeologjik italjan ne Shqipni, e cila mbas mendimit
te pergjitbte te dish@mve xebet ne mos djepi, selija klasike e
ilirizmit, pritet zgidlıja e te gjitha kerkesave qi i perkasin
rrjed lıes e perlıapjes s' IHrve: posaçe ne mbrendin (interno) e
vendit ruejtes per natyren e vet malore, jane per t' u lype
e leınentat e pare te jetes ie ketij populli. Por shqertimet do
t' i slıtrihen edlıe Dalmacfs kufitare, qi, e çilun ne çedo kohe
:rrywave te qytetnis mje dlıetare, per sbkak te slıumsi3 te li-
man~\e te Yeta o te i lıujve te vet, mundet me u tbane ende
t oke virgjin ne lamen e studimeve prelıistorike... ».
Kaq, besojm, e mjafton sa me pa randsin e Ilirve te
bersbem e rolin qi lnejten per zhvilliınin kultnruer ne disa
Yi e t' Enropes. Prej kctulıit e mbrapa po perqandrohemi per .
rretlı kultures te zhvillueme ne perjudlıen ilirike mbrenda
4'i ·<.. ~e te Shqipnis etlınike tc sod hme.
1
~

·:1Ie dukjen e I1inye fillon perj11dha protolıjstorike slıqin­

tare. Per :-;a asbt munde me u diktne djeri me sod ferkemat
e para te kesaj perjudlıe na j ep nekropoJj i Komanit (ka-
tund ne rretlıin e Pukes, ne prefekturen e Slıkodres). Ne ket
kat.und, ne vendio e quejtun «Kalaja e Delmaces>, jane çile
disa vorrt-, kronologjija absolute e te cilve na çon ne perju-
dben e sbek. III si edlıc n' ate te V mb. Kr., ndersa trajta
e objekteve te pajisjes don te tregoj se ata i perkasin per-
jndlıes se lıekurit. Pa dysbim se, kure kaue me u bftm ger-
ınime sisteınatike, kane me i dlıa ne nji drite m§. te madhe
asaj perjudlıe aq te lıerslıme. Aslıt keta nji neler çfaqje mft.
t' interesau tshruo te facies kulturore te Slıqipnis se vjeter, te
kcsaj toke qi gjindet gadi nö kufi te dy botve, kn nji kobe
perpiqeshin kufit e Romes me Bizaoc, ndermjet lindjes e pre-
n<limit. 'rrajta e kesaj gjyte.tnije, qi mnndemi me e quejt te
Komnnit, e perbapnn edlıe n<! nji pjese te madlıe te Shqipnis,
\ijon me u perdorun prej familjeve ilirike qi l>anojshin· ne
104 P. Mı:nio ,ird:ı.ni

zemer te maleve djeri disa shekuj nıbas Kri htit. Ky hpfrt

besnikije per ruejt,ie te zakon~ve te parYe ndriti:5 e<lhe ne
Shqipnin e jugut si na e dishmojn rraqe te gjetuna n' ato
vise. J,fate1jali i gje un ne gtn'uıiuı~ ~ orreve te Komuııit
perbab et me vdthe, kollana, bylyzyk':i etj. bt-kurit, argjantit
e si<lomos lırunxit. Keto rraqe gjinden, nji pjese n ·· Biblio·
tbekeu Kom betare ne Tirane, te faluna prej Muzcut Kom be-
tar te Romes, tj ra rueben ne rnuzet e Etenve Fran\e kan ~
Jezuit nü lıkodre 16) . Materjali i gjetun nü Koman, nö ger-
minıet e bame me knjc~e~in e kon ulit françez Degr:ınd 17)>
gjindcn ne mnzeun e S. G rmain -en-Laye. Sa per kahe ko-
ba, tue kjône se sendet i perkasin sbum epokave, lJgolini
«Albania .A.ntica» ~P ketü gjikim te prem: «Aslıt fjala per uji
qytetnim te vonslıem qi mban trajtat e kolı es prehistorike te
ruejtuna pa <lyslıim prej fi eve qi rrnoj shin te v~tmneme, tne
mbajte te pa n<.lrysLueslırue nepermjet te sbekujve trajtat e ka-
rakteret e origjines Birike e pa nıarre as m~ tö voglin slıej prej
perparimeve te sje1luna prej Grek"Ve e Rromakve te cilet kaue bfi.
qitte ndiebet ndikimi i tyne ne te gjitlı pjesen tjeter te ="lıqipnis~ ..
Randsi
.... ---
te madhe per- .. lıistorin ilire -kane
~ -
- ..gomilet a ._,_..._
________ mu-
ranat (tumnlus 18) ne te cilat si ilslıt vertetue edhe pr('\j atyne
pak"e germime~e te b§.rue, mund te gjindet ne to matcrjal i
mjaftueslıem per me difLue shkallen kulturore, ne tt:; cilen
mberrijti ky vend ne kohe te ndryslıme.
Sikure vise tjera ilire, aslıtu edlıe hqipnija asht e pasnu
me keso vorresh, me ke i monuınenta h kultnre. Keto murana
perbfiıjn nji nder problome ruf. t' iuteresantshme per tudimin
o gjytetnis prehistorike ne Sbqipni. '.rrager njelıe ııjizet mu-
rana ne rretlıin e ,!atundeve Golem e Dragoç_ me nji naltsi
te ndry~hme prej l djeri 6 metra, me nji rrokulli ma te ma-
dhe e ma te vogal sioıbas perkimit te na1tsi rendue ne tr1
viza paralele ue largsin e 5 m. njana prej tjetres. Pcr si ı
iG) - Yro sbka shkrucn per ta L. M. Ugolini .A lban:a antica • f. 17-26.
~ ') - A. Degrand, ,.Souvenirs de la bautc- lbanie• , 1901, f. 294-295.
i8) - Qnehen tumult;ı prej trajtcs sc tync, qi asht ajo e nji kodrine semi ..
sferike, madhslt e te cila\'e ndryshojo simbas venuit.
'Kulture e nrt~ n e Shqipm 105

kje tlınınö, di"a vjet p erpara kjeue gjet0, ne njanen nder ta,
nji perkrenare (elnı) e arme tjera. }!urana tjera kjene diktue
'kalı e lindja e Shkodre , ne Vig te :rtlirditE;s, aty-ketu ne Zadrime.
:Edhe nö Laç Ippen slıq ertoi pjesesislıt nji muranö kund dy
metraslı. As njolıtiuıet mbi murana qi Nopc a pau ne Hot,
·v uksanlekaj, ne Kosan, Hani i Ilotit, Malsb8jt e te fusba e
S htojt, nuk janc aqe tc zgjanueme. Kabe ana e jnp:nt te Shqip-
nis jane permende prej Boue ~' Aimma, ne lugajen e Vijoses,
~ n1ermjet Perm etit e Koni ces; e edtıe L. 1.I. Ugolıni pohon se ka
pa disa. ngjat Tepe1E>nit. :l\I~ kahe jngu Ponqnevil1A (Voyage en
Jtforee, a Costantinople, n Albanie etj. 'Paris, 1808) pat lajmuo
g jetjen o njaj nıurane ne rranx.. te malit Gardhiqi, jo ıarg J a nine.
Tue p Arfnndue, a per muranat a gomilet e lıqipnfs,
m undemi me thane se ftsht vertetue se kjene perdorun qyshe
p rej moslıe se pare te lıeknl'it, e kundrulıtHı djeri ne kohon
rornake. Do dij1 e se murana keso dore g-jinden edlıe ne Ma-
l in e Zi, ne Bo nje, ne viset bregore te Dalmacis, ne Maçe-
d oui e edhe ne vend e ma te largta, por nuk jane gjitlıkund
e perhere te njaj trajte e te njaj tipi.
Edlıe ne nekropolin e Trebenishtit, prane Struges, jane
.gjetun sende n1e velere te madhe arkeologjike e artistike.
Aty vorret e germueme jane te pajisuna me gjitbfare vegla
l uftet, perveç sendeve tjera, brunxit e metalave te çmueshem,
te fig urueme sbpe h me shta e me kolorsa, te punueme ne
ta ase te ngjituna, apor te gdlıen un mbi pafte ari. Tue kjene
keto vorresa te mbulueme me grumbuj ghresh sim bas zakonit
te vjeter t' Ilirve, duket se jane prodhim i vendit, ma gjith-
e t' influencueme prej Greqis 19) .
Ketu na duket me udhe me riprft disa vrejtje te Dr.
Patsclı (.,Iliret", f. 66) m bi randsf n qi kane keto D'.!urana per
lıistorin e kultures ne Shqipnf. ,,Sikure Trakajt e popujt

1g) - Franz Altheim .Epochen der römischen Gescbichte•, f. 51, - thote:

"1tMbas punimeve te bame prej A. v. Blumentbal, gjurmues i thclle i perpjekjeve
greko-ilire, si edbc robas rmim eve e zbllmeve te Trebenisbtit, ne liqe t' Ohrit, e
ne Graz, ku duelcn ne shesh shum objekte te se njajtes kulture ilire si ketu si nii-
Graz, problemit te kulturis se Mykenes i bjen krcjt nji drite c re.
106 P. llarin Sirda.uii

tjere indogjerman, shkrnen ky, ashtu edhe Iliret kislıin nji

jete te pertejshme: ata besojshin ne nji kj~nmeni, ne nji·
jete tjeter mbas vdekjet, e cila i gjasojte kesaj jete, por-
ishte mA e bukur e m~ e andshme. Kete gj~ na e di~hmojn
zakonet sali:kimore te tyne... Ata vo rrojshin basbke me ku-
fomen ase me h1nin e te vdekunit çdo gja, qi e kishte pa &
per z~mer sa ishte gjalle, ase çedo gjfi qi e karakterizo,ite
ase qi kislıte nevoje per jeten e pertejshme, si b. f. ar met
veglat e punes, stolisjen e trupit, veglat e toilette-s, ~net me
gjelle e me pije, e kure, ish te femi vegla t e lojes ...
<Permbı vorr mbas salikimit te kufomes çojshin nji gru-
mbull dheu ase guresh madhsije e buknrije se ndrysbme, qi
quehej tumulus. Keta tumulns, disa ishin shuın te vogjel, por
disa shume te medhej e shum te nalte, qi shiheshin prej e
largu... Kure te mirret para s-y h se çedo tumulu mbulon
m brenda sende e gj~na, qi Iliret i jipsbiu me vedi te vde-
knnit, mundet me u marre me mend shtım lehtasi, se çe vi-
zare shkencore gjinden aty mbrende, e se sa zhvillime kisbin
me mund m~ na dhane keto vorre m bi kulturen e natyren e
Ilirve.
<Mbi armet, mbi djademat, mbi unazat, vathet, stolisjet e
fytit e te krahnorit, do te kishim lande mjaft per me stndj uem ,.
a bAheshin keto sende ne vend prej banor~e, a por bilıeshin
prej se jashtmi. Keso dore kishim me pase <lata.. mbi punen
e dores se vendit, mbi intensitetin e mbi pel'bapjen e industris,
ven do re.
.:Keto e shum sende tjera kisbin m~ na paraqite nji fytyre
te kultures se kohes se kaJueme; kishin me na dbane lajme
mA te shkoqitnna e ma te besueshme se shkrimet e nclonjaj
shkrimtari te huej, i cili vendin, per mbi te cilin shkruen, a
nuk e ka pam me s-,,a por n' e paset pam, i ka ra neper
t~, tue plotsnem Iaj met e veta me thana e tbaça te popullit »..
Si mnndet me u pa edhe prej ketyne pak shenjimeve:-.
nuk ka mbete tashnıft. dyshim st" karakteret protohistorike te
teshave ne perdorim te perbashket e ne kapistallje te fem-
nave, djeri menyra e veshes, qi ndrite ne trupore grash ilir ·
Kulturti e arte ntı Shqipnf 107

janö ruejtan &etlhe mbas pushtimit romak. Asht kjo nji gja
me randsi te madlıe perse, si fisht sigl1rue, fisit ilirik i perket
populli shqiptar i sodshem, i ruejtan gadi i kulluet ne zona
malore, te mbrentlshme, me gjith versbimet e Kdtve, Slaveve,
Ballgarve, Grekve e zotnimit tö gjate romak e turk. Per m~
~ knptae arsycn e kesaj nyçni duehet me pase para S);~h or-
ganizimin e kannnin e ketyne fiseve te çuditshme, prandej
per te ndriçue ket pike po api'm skjarimet e nevojshme.
Prej atyne pak slıenjimeve qi kemi prej sbkrimtarve te
hershem greke e romake, te cilat do te mirren me reserve,
pse paten pak a as pak perpjekje me ato fise, · jeta e fisi ve
ilire pergjithsisbt ishte blegtorare, bujqsore e kusarore, simbas
vendit. Banimet e tyne islıin pergjitbsisht ne vende a ka-
tunde ku tregtija e industrija ishin fare pak te zhvillueme.
Tbame pergjithsisht, pse n' Ilirin e jugut ase n' Epirin e ve-
ndet bregdetare ndrite te thu~sh kurdohere nji kulture mjaft
e zhvillueme. Ky ndryshim ndodlıte prej organi~imit. Ne
m &rendin e Iliris fiset ishin zakonisbt te <lame ne princni
te pa.mvaruna, ne fise, sbpesh ne ngatrresa e ngrindje me sboqi-
shojn. Vetem ne te IV slıekull para Krishtit kjo popullsi fi-
llon me pase nji fuq1 e me n organizue ne slıtete. Dy mfiı me
randsi jane: kahe veri ai i Shkodres, kahe jugu ai i Epirit.
Nji organizim m~ te qindrueshem e ma te zhvilluem e pat
sidomos Epiri, i sunduem prej princash te kuptueslıem e te
mendshem, qi e vftn n' udhen e mbare te perparimit prej ndi-
kimit kulturuer grek. Me ket organizim u perftuen gjytete
me randsi e te pasuna, i Fenikija, Butrinti etj., e keshtjelle
e fortesa te ndertueme aty-ketn ne mbare vendin . .Anagjore
kjene perforcue marredhanjet tregtare e kulturore jo veç me
Grekin, por edhe me !talin mjesditare. Per ket te mbramen
jane prova te gjalla menellat e Tarentit, Velia, Terina, l\Ieta-
ponto, te gjetuna n' ato qeudra. Perfurcimi historik i k .. tyne
interesave e marredbanjeve me ItaHn mj~sditare, del ne shesh
sidomos me shpediten e Pirrit, mbretit t' Epirit.
Per Iliret e motshero kanuni ishte nji gjA shejte, e jo
veç kanuni por krejt gojedbana, qi te paret i a lane brez
108 P. Maıri n Sirdani

ml>as br8zit. Ligja e tyna dsht me punue njashtu si kane

punue te paret, per ket ar ye doket e te parie Ilirasit i
mbajslıin si ligje te vfime prej Zotit. Ky kanfin i jete ilir-
jane i cili gjallnon edhe sod me dogem aqe te thelle nder
votra tö fi eve ta male-ç·e t' ona1 si dikure motit nder ,,Oon-
ventus lllyrici", kje arsyeja qi ndikiıni i lıuej nuk mujti me
dermue kuptimin e gurzncm ut; shpirtin e ketij populli per
shekuj e sbekuj djeri me sod. ,,Arkeologji,ia - tlıote U golini
- ep ma tc miren prove se populli shqiptar ka lidhni eılıni­
ke o i perkct ııjanes ııtler rac·a mft t0 vjetra t' Etırope ,, e ruej-
tun gadi per merekulli, mjaft e paprekun djeri te na. Mja-
fton me vrojtö sidomos ne Slıqipniu e verit ata burra mal-
sore kryenalte, qi besoj se jane elementi ethnik m~ i kullueti.
E prt1mja e tyne madlıslıtore a ht sigure shej bujarije race,
andja per arme difton kreshniki, kulLi per nd~re e l>e e te
dhauun i perkct fiseve kalor~e. Nder ta jaue tasbti ne perdo-
ı·im zakone te njaj kobe aqe W vjeter sa duehet me i kerkue
ne koba omerike per me gjete te tilla. E<lhe ne Shqipnhı
mjesditare ndeslıen zakone mjaft te vjetra~ 20).

* * ~

Per kahe kulptura ilirike kemi ende pak sbembnj. Du-

ket se ky art muer te lıapet nder ili re vetem ın basi u pe.r-
pajn ue nder ta kultura greke e latine. Prej historjakve te
lıersbem sholıim e besimi i vllaznive iliro-trake s' kje t'eter
veç t' individualizuemt e elementave tf' natyres me gojdhana
20 ) -Ugolini, 'ep. e cit. f. 25-26 - Tue lrnnrirue nji popull me zakone
aqc tC hershme te ve mendja me thane sc kjcne pusbtucsa te huej ne Shqipn{,
por nuk kjt:ne zotnuesa mbi tetane Sbqiptaret. .Zotnimct e hueja, thole Mis Dur-
bam, kane kalue mbi kombin shqipıar, pa iane ne tc kurfare gjurmet, si uji qi
kalon mbi shpine te roscs•. Bdhe Rene Pinon, ne nji artikull mbi Shqipcı{ te bo-
tuem ne blcnin e Dhctocit 1909 te pcrkobshmes .Rcvue dcs deux Monde "
shkruen: .Bııllgari, atje nder fusba te Maçedonis, perkulet mbi sbat e punon tok.et
c Turkut. Shqiptari asht mbreti i maleYet. Gjuetar, bar{, usbtar ase cub ai s' i
shtrohet vcç se kanunit te vcl e ' pret ndime veç sc prej armve te Yeta« . Ket
ndies{ pamvarsijct ~ shprebin me lcreni banoret e maleve te Shqipnfs se veril m e
kcto fjale: ,Na jemi si rana qi rrin, i hueji si shiu qi ''jen e shk•ma .
Kulturö o arle nl hqipnf 109

te veçanta te vendit. P er vende kultit zgitllıshin gjitlı bere

ınajet e kodrave: aty ve hin slıemellesa xotasb arit, drunit,
~ gurit me petka pak rrullaslı . Olycnp. Tbaelıen is (Mtiller,
Fragrnenta) hkrnen: ,,Argenteae statuae fabricatae tres sunt lla-
:Oiltı barborico. Inter Thracianı et Illyriam sıınt consecrata lo-
ca caete1·ı01ı triıun statuarıını".
~Ibi skulpturen ilirike shkrou tasb ndonji muej P. Ç. Ses-
tieri ne perkoh bmen «Driui» 21 ) . A i slıkrujte shka vijon:
1\Kemi cdlıe kater skulptura illyrike, uga te cilat mund te
njofim vesbjet e gra,~e illyriane; qe te g"jitlıa paraqe in h~n.iat
e infltıksit te artit - grek apo roınak - te kohe qe su-
n<lonte :ıta Yende ne te cilen u-bane. l\Ia e permenduna prej
tyne, e cila fatkeqsisht ka hum bun, i hte nji perrubndore pa
krye e njolıtun nen emnin « v·aslıa c ·v1orcs » emen qe muer
nga -rendi ku deri pak vjet perpara ruhesb. Veshia perbahet
pr~j nji tnnica pa manga, njeua mbi tj~tren; manget arrijne
deri ne bryl; anat c qepuna. P ermbi te gjitlı vjen nji ınantel
.qe bjen teposhte me rudlı a te mc.>dlıaja; vesbja nuk aslıt greke,
por e greke a lıt menyra e saje; e permendorja per nıenyren
e veslıjes se sar· lıyn fa.re mire ne kolıeu lıelonistike qe kalon
nga blıek. IV dbe shek. III p. Kr. Nji ~lıemb nll tjeter skul-
ptnre lı4tlenike por prej vendit illyrian, aslıt nji relief i gjetun
ne Klos me kater fignra prej te cila ve d:f· jane gra e vesbjön
.e kane gadi te njajte me ate te «Yashes se Ylgres~ . P eriu-
<lhes romake republikane i perkasin busti i Fingjes ardlıun
nga rethet e Beratit e taslıti baın pje "'e me koleksjonin Vlora
ne Vlore; ketu v~shja nuk sbifet aq mire ng·a trajta e bustit
por lelıtasi slıifen manget karakteri tike si edlıe fillimi i ve-
slıje . Perveç ktyne kemi edlıe nji stele slıum ta bukur te
IJepidia Salvia prej Durresi e cila me gjithse shnm pa vend-
sisb t aslıt vfi me zbukurue shadervanin perballe limanit, asbt
ndoshta permendorja ma. e randsislıme prej atyne te katerve
qe permendem; aslıt ruejtun edhe sb um mire. Veshja; asht
.ajo e zakonshme por e vume ne n ji mcnyre te posaçme e
hum te gjajshme ne menyren e vuemjes me ata te perme-
~1) - . DriniC, viti JY - .Nr. 3, Tiranc 15 Mars 1943 - XXI, f. 7-9.
110 P . Marin Sirdırn;

ndoreTe greke te sbek. IV p. Kr; fytyra Asht punue sbum

mjeshtrisbt e shum bukur, floket jane mbledhe simbas modf\s
romake te vjetit retb 50 p. Krishtit.
«Nji tjer·r skulpture qe ven ne drite vesbjen Hlyriane e qe
ban pje~e edbe ajo me belenizmin, mund te shifet ne disa
copa te gjetuna ne germimet e fundit ne Pojan; ·copat jane
te tbyeme e kesbtu me sbum vesbtirsi mund te dalloben; Asht
e dnk hme pjeserisbt nji fytyre grueje e veshja e se ciles du-
ket se asbt e pergja esbme me ato te pilrsbkrueme ma per-
p ara per ato kater p··rn:enuore te tjera; por gjendja ne te
cilen asbt gjete nuk lejon me pobne me saktesi per karak-
teristikat e snje. Nji gja asbt permendore fare e vogel, e gje-
tun ndoshta do te na lejoi me formue nji mendim peı·mi kete
.
art aq te pa njoftnn, Z. Lef Nosi, i njoftun per mbledhes i
f1aket antikit tesh shqjptare, ka ne shtepin e tij n' Elbasan
nji koleksion te pasun sendesh qi u perkasin kohnaYet te ndry-
lıme, ndermjet te cilavet gjindet edhe nji koke e vogel prej
brunxi, e cila ka qene gjetnn ne punimet bujqesore m bi kalan
illyriane ne Kalan e Rrmfljj t. Asht nji koke ku nuk mund
te dallosh se ç' fare gjini<1 ka qene; ka po ato karakteristikat
e primitivitetit qe takoben ne permendoret e vogla greke te
kobes gjeometrik~. Natyri ht nuk jemi ne gjendje te percak-
tojme daten dhe mosben e saje, menyra e punimit t' asaj kohe
asht nji shenj e pergjithsbme e primitivitetit por jo arkaiteti,
prandej asht e mundun qe Kalaja e Rrmajit tue u gjetun ne
nii venu mbrenda ne thellesi dbe e mbetun mbas dore e tue
mos pase pase mundesi me e njofte; produktet ma te zhvillueme
e mA te perparueme te arteve te tjera, te kete mbetun ne
nji gjendje fillestare e me gjith kete koka mundet te mos.
jete ma e vjeter se shek. IV ose i III-te p. Kr. ose edlıe ma
vone. Randesija e saje ~htohet nga fakti se permban nji pike
nisjeje per njoftjen e artit illyrian dhe, ndon e asht punue
pa hollesi e hijeshi, prap se prap vlera e saje nuk bjen, sepse-
perfaqson punen e nji popuİli te prirmı per art por ne gje-
ndje shum fillestare.
 Kultur0 e arte ne Shqipnf 111

*
* *
Gjurma te kultures iJire i gjejm edhe ne disa ledhe qy-
tetesh e keshtjellesh te vjetra qi lliret ndertuen per mprojtje
te vendit mbi suka, mbi kodrina, nder lugina e brigje m~
randsi deti e lumejve. Teprica keso muresh gjinden aty-ketu
ne Shqipnin e jugut e n' ate te verit, per shembull ne lu-
gajen e Paramithjes, rranxe malit te Sulit, ne te dyja brigjet
e Vijoses: ngjat katundit Ploça e ne rreniınet e Byllis afer
Gradices, ne Zalonge n' e djatbten e Luros se poshter, ne·
Kalivo e Aetos. Ndertesa kesi lloji duket se kjene edhe ledhet
e kesbtjelleve te Lezhes, te hkodres, 1e Gajtanit (nii ore lerg
Sbkodre), te Medunit, ngjat Podgoricet. Ke htjE>lle, a por mA
mire me i quejt kulla sogjet, pse persb1n vend te ngu bte si
kalaja e Skurde bit ngjat Fushes se Krues, kalaja e Rrmajit,
ne grykea e Suloves (ne veri te 'l,omorit), Belsbi afer Dumres
m lıi rrugen Elbasan-Lushnje; MargjP,llosbi prane Fjerit (m lıi
rrugen Ifjere-Ballsb). Keto nderte a te m betuna prej Jlirve,
.. disa jane te punueme mbas teknikes pelasgjike a çiklop~dike,
tjera m bas a aj greke. Duket se teknikat e ndryshme i per-
kasin perjudhave te ndryshme. Kure Ilirasit erdhen ne kon-
takt me Greket, atebere ndodbi kalimi prej gurit sbum-kan'Sh
ne gurin e punueuı te cilin djeri m' ate kohe e sbtijsbin ne
pune pa e latue por a btu si e nxjerrshin prej gurores. Ka-
laja e Rrmajlt e e Skurdeshit paraqesin dy çfaqjet e ketij
evoluc~joni, ne sa ajo ne Kalivo e etos bloket e gurve, qi jane·
perdornp, kane hapsi te madhe e trajte te parregullt.

* * 4

Mosbes protobistorike i persbtaten legjendat e ripr6m&

prej auktorve klasike. A kjene Iliret te njajt me prebeleniket,
nnk diehet rue siguri, me gjithketa nuk ka dysbim se paten
perpjekje e marredbanje te ngusbta me ta si na e dishmojn
legjeudat e mi tologjija belene.
Si m bas legjendave e mitologjfs edhe Iliret, si Grek et e
112 \>. Ma.riu irdani

.
e Romak~t e n xjerr. hin rrj e dlıen c vet prej beroj ve e pore-
ndi ve. Kesbtu Kadmi edlıe e shoqja e tij Armonija, qi isbte
e hija e iıyine lıeslı .Aferditös e e Perendi~ se luftes Ares,
lanö Fenik1n vojten ne Greçi e thomeltıen T~hen, proj kabe
erdhen ne hqipni, ku u len nji f emf qi a ngjiten emnin lly-
ıios. Ky pat slıuın füuıf, te cilve u <llıa ıne undue vendet e
ndry hme qi prej tij kje quejt fliri. 1\-!bretent e Molos\e tboj-
slıin se jaue st rnipat e Ea.kozit, i ci fi kislıte babe Zeusin e
~anö nimfeo Egina; fisi Taulaot mbaiıej i rrjedlınn prej 'Iau-
las, ,iale i llyri<•... ; Gorgu biri i Cip elit thern elon Ambraçen
( rten), Pirr" Neoptoleıni, bire i Akilit, bahet mbret i Epirit
me tô cilin xen fill dinastija. e Pirridejve; Eleni bire i Priamit
tlıemelon Butrintin, Eoeu zlıgarkon ıne Trojaııet e vet ne
hrigje tl Epirit e ~iziton Bntrintin, si difton Virgili ne 3 t' E-
neides (v. 293 o vijiın). Kliniku mb reti i Ilir'ıs lıire i H illit
(Hillo ) qi dergon 7 3 anija Grek vet ne rrethimin e Trojes,
'elet r oj a.t e oraknlJit t e Dodones, si dislınıon H omeri ne ta
XVI t' lliades (v. 234, 235), jane te gjith emna, n<lodhi e per-
sona qi na tresin ne mbretuin e perrallave, po qi na perkuj-
tojn vjeıersin e gjejen kulturore te m~ te parve banore te
Ballkanit.
Per si duket banoret e Epirit ne kohe shum te lıersbme
fitnen nji randsi te ınadlıe ne Ballkan perse keta paten ne
kujdes te madh besimin e i dlıane themel e trajte b esimeve
ma te T"jetra fetare. Ky pohim i yni perkon m~ dishmin e sa
shkl'imtarve te lıerslıeın e perforcohet nıe nderimin e madh
qi i ipshin Helenet orakullit te Dodones, .si edhe randsin qi
ki bin per ta Olimpi (ndôja e Perendive), Akeronti (lumi qi
rrethon .Ade ase Avcruin), Koçiti, Elisi e Averni, te gjitha
Tende mbrenda kufive tö banueme prej fiseve ilire.

* * *
Per me e plotsue djeri ku asht e mnndun njohtln mb~
gjejen kulturore ni5 kohen e periudhes ilirike po shtojm edbe
ndonji shenjim te Ur. Patsch ( «Iliret> ), gja qi ııa duket e
ne\ojshme.
KultUl'll e arte ne Slıqipni 113

«Gjendja natyrore e \endit te tyne i kishte bam Libnrnet

kn~are si .A l'(ljH net. Fare afer hregnt gjinden \argje ishuj b;
mbrenlla ne toke jane gryka cleti te ndry hme, kn derdhen
lume te vozit lıem. Gjitlıkahe ka v~nde mprojeje e strebe.
c'l'e ndimuem pra ne kete menyre prej natyre, me doemos
Libnrnet do te kene dala ne det perpara Ardjanve. bum
nder ta kisbin zane vend ne brigjet lindore t' ItaHs se me~me
e ne Korfuz: per nji kohe te gjate paten edlıe Dur in ne dore.
Sikurse Ardjanet, ashtn edhe Liburn "t kjene voztare te ınirö,
te dijtun ~ te p~rmentlnn; veg1at e tyno <letare ishin te neler ..
tueme aq~ me mjeshtrf, sa qi ma YODe ato nen emnin la.tioi~ht
Naves Liburnicat: aso Liburnae, zan nji vend te ranrlsislıem
ne floten 1uftare romane... a perparim ki bte bam l>njq ijaı
ne ket fis e ne token pjellore te tij, na e treg-on \Oji liburn
(Olenm liburnicum) i cili ki hte nji za tö madlı.
«A.rdjanet perm n<len si miq te medhej ruozike, te eile-
njihslıın veg1at me tela e fyellin. Por si duket, ket veti mn-
zikore e kanö marre ma vone prej te nenshtrnenn-e te vet,
1'rakasve, p c keta ishin sbum muzikore, sbka per Ilire nuk
kemi lajme... Nji popull zotni, si populli ilire, qi m bante rob
nen T"eui, doemos jetonte mfi. mire edlıe i ruente P.lac;kat e
hıftarvet n<.~ nji vend mA te siguret...
•~le jctcse luftarake e andjeje qi shkojshin Iliret, ata
nnk ki hin as andje as kohe me n marre me bujqsL Per keto
pnue te randa kislıi n robet e luftavet, o nuınri i tyne do te
ket kjene i maclh, rnbasi edhe zotnit ishin te sbumtit. 11 isi
Ar<ljan kishte nen vedi ma teper se 300.000 rob. Nji popullsi
jo nıa pak te numrueshme kislıte nen vedi edhe fisi ilir i
Dardanvet rreth Nishit e Sbkupit ne Serbin t: otıno 21 ) • .Bnjqt
ija att'lt(lre islıte e perparu(\me ...
«Perveç bujqsis, kisbtf.1 nji randsi te madhe gj§ja e gjnlle,
peı· te cilen perdorolıeshin si kullose li vadhet e maleve te
nalta. Djathi i deles ilire kje shuın i permendun. Llojet mit

'.U) - Prej kcndcj duket se na ka mbctc fjala rob r gjind per pj~staret c njai
Sbpije C frazja, C ma VüDShme ,me punuc si sli/lja (scbiavo)".
:l14 P. MArin Sirdani

te mira te djathit kjene Ocneıts D 1cleas (djathi i Djokl6s) e

Caseus Dardanic ııs (Jjathi dardan), qi xehej prej Dokleatve e
prej Dardanvet... Ne vi et e nxeta e n' ato te brigjevet, a h tu
-edhe nder ishujt lulzoote lı:ndlıija e u111ni.
«Viset ilire kjene shum te pa una per dru ... :Easunija e
pyjevet u jipte leje Ardjanve e Liburo ve me ndertnem anija,
c me u bdm ne ket menyr~ nierz cleti... !liret, ·i shihet prej
fytyrave te gurve te vorrczavet, islıia nji popull gjahta r ne
zfiı. Ma teper islıte parhapö gjoja ne kal.
«Por malet 6 Iliris paten nji rand i edbe ma te ınadhe ,
pse disa pjese te tyne kjene ne kohen e vjeter e ne te mes -
men burime ari e argjanti... Iliret di ~bin me i slıfryt nem
mire xehet... Perveç arit e argjantit, kje gjete ne viset ilire,
nder hum vende, edhe hum rem (baker), plumb e hekur22).
«Shteti ardjan nuk k,ie vetem nji shtet kasare h, por
kishte edlıe marredhauje qetsore me te tjere edlıa e kislı te
per zôınor kulturen o huej. Tregtari g-rek i kishte !liret blesa.
te mirö. Slıum sende artistik(~ i mu(>ren .A~djauet prej Grek-
ve, sikurse na tregojn laj met m bi eskur.sjouet . a r . lj
. an e n\5
brigjet greke.
«.Ardjanet u mneren me sende knlturore gröke e paten.
marrcdlıanje me Greke, por nnk lıneren aspak vetlt e vata.
siknrse i lıumlıen slıum fise tjcra ilire».
Taslı per taslı nuk mund tö shtojın gja tj ctar· mbi gjytet-
nimin e kulturen ilirjane, por jemi te signret se studi met e
m~ tlıella e sidonıos germimet e ardlıslıme do te na lAjojn
me njohte ne nji menyre nıa. te persosnn popullin ilir nö
çfcıqjet artistike e qytetnore te tiia.

P. Marin Sirdani O. F. M.

22) - Kulturen e Hallstatt-it gjurmuest i a pc htec;İn nji •rrııpil popııjsh ilirjan .

Cfr. Friız Valjavec .Südost-Forschungcna, hle 1-2, v. Vll, 1942, f. 1 l.
 I

Qellzoret e gjuhes shqype

Gjuha shqype Asht e pasun me tinguj, si e dishmojne 33 shejet

grafike te caktueme prej Kongresit te M onastirit. Por kta nuk don
me tha.ne se ky numer, sado i madh, pershin gjith tingujt e gjuhes
shqype te cillt jane ma te shumte": M erturi njehe deri ne 44 1) e
Meyr deri ne 45 2). Por kurrnjeni nder ta nuk na ka dhane çifren
e njimendte te tingujve te gjuhes shqype.
Ne mes te ksaje morije tingujsh, qzllzoret jane ato te cillat kan
paraqite kurdohere vshtirsit mA te mdhat ne shkrim, SJ mund te shi•
fet prej ndryshimeve te shkrimtarve te vjeter e te kongreseve te reja.
Prandej ndoshta nuk Asht krejt jashta vendit me e marre para sysh
ket çashtje e me shqyrtue per se shkurti tingujt qellzore te shqypes
e paraqitjen e tyne, tue xAne fill prej Kongresit te Stambolles ( 1879)
e deri ne Kongresin e naltpermendun te Monastirit (1908).
Gjuha shqype ka tete q ellzore te cillat sot p~raqiten me kto
sheje: ç. xh. q. gj. sh. zh. nj. lj.
ç: per shembull ne çarçaf, çekiç, çimçakez;
xh: p~r shem':>uU n2 xlıixh~, g2. xfıixhilloj, to. xhixhllonj,
xhixfıilloie, xhuxhmaxhuxh e to. xhuxh maxhuç;
q: per shembull ne qyqe, ge. qingj, to. qenq, qelq, ge. qiqerr,
to. qiqer e qiqre;
g;: p:!r shem)tıtl nz g~. pırgiegjf, to. p2rgiigii, gı. gi{Jgj, to.
gi{Jq, gjegje, ge. Gjerg;, to. Gjerq;
sh: per shembull ne sheslı, shpesfı, shish, shishe, shoshe;
zh: per shembult ne zhuzh.infdi, zhuzhitje, to. zfzunzhule, me.
zhezhile;
nj: per shembull ne ge. njfnjishe,7l, to. i njinjislıem o. i njett
njeshem, to. njeronj;
lj. per shembuU ne fjale itato:ıshqyptar~ fjim~, mfl;, pufje,
lulje.
1) Grtimmatica. d~lld fingucı afbanese det Prof. Gasper Jakova • Mcrturi
Frascati, Stab. Tip. Tusculano, 1904., fq. 28.
2, K urzgefa.sste cıfbtJ.nesische Gram11uıflR.
mit Lesestücken und Glossar, von
Gustav 1\leycr, Leipzig, Druck u. Verlag v . Breitkopf u. Hcl.rtel, 1888, fq . 80.
116 J anı.

Dy tingujt e pare, njeni shurdhe (ç), tjetri tingllues (xh), jane

dy bashkezanore çasore te mbylluna mesqellzore te ndrydhuna, te-
cillat u pergjegjin tingujve qi ndihen n' itaHshten letrare, per shembull
ne cento (ge. qind, to. qint) e gente (ge. giind, to. giint).
Prej ktyne tingujve ndryshojne dy tjeret q e gj, i pari shurdhe,
i dyti tingllues, qi jane dy paraqellzore te pastra, te cillat nuk kan
tinguj pergjegjsa n' italishte. Trajtohen tuj avite buzet e tuj preke me
maje te gjuhes qellzen e perparshme afer rrajve te dhamve. Ky
shqyptim ndihet mA teper ne gegnishte, mjesa ne tosknishte bashke•
zanorja smbrapet e ha het mesqellzore tui preke qellzen e mesme me
shpine te gjuhes. As ky shqyptim nuk ndihet n' italishten letrare por
nder disa djalekte italjane. Palatogramat qi ktu po paraqesim munden
me dhane nji ide mA te kjarte permbi kta dy tinguj te posaçem t~
gjuhes shqype.

, Gegnisht

, v

1. qyqe gjygj ı. çekiç xhixhe

 ..
Qell201et e gj 11 hC.:ı:ı lıq;y pt- 117

Tosknisht

I ı' ı

I ' I
1
' I
1 I I
I r ı I ı

,. I I
I ,
', ' , I
' .
'
, I I I
ı
1
I I
I ~ ,, ' ' I ı I
I I I / I /
' I ' ,, 1 , / I
, , I ' • I

,,
c
3. qyqe gjyq 4. çekiç xhixhe
Si shifet prej palatogramave mesqellzoret e tosknishtes q e gj
jane ma te smbrapuna e mA te ndrydhuna se mesqellzoret ç e xb,
te cillat jane te njinjisbme per te dya djalektet. Por do dijte se edbe
ne disa vende te Gegnis, si b. f. ne Mirdite 1 ), n~ Prizren e Diber 2 )
e ne Borgo Erizzo afer Zaret 3) paraqellzoret e gegnishtes (n. ı) ncier•
1ikohen me n1esqe11zore ç e xh (n. 2 e 4).
Ne rendin e ba~hkezanoreve te vijueshme e te ngushtueshme u
pergjegjin mezqellzor~ve ç xh dy fishkullueset, shurdha e tingUuesja,
sh e zh: e para i gjason tingullit qi n' italishte shkruhet me sel (ne
sciacquare, me sbperla), e dyta s ka tinguU pergjegjes ne gjuhe ita•
lishte, por Ash t baras si j e frengishtes (ne iamais, kurr).
Mesqelizorja hundore e ndrydbun nj asht barabar sikur tingulli
qi n' ita1ishte henjohet me gn (ne gnocco, brumçat
Mesqellzorja dridhse krahore e ndrydhun lj, e ciUa i pergjegje
- -1) -
Cordignano P . F ulvio S. J. La /ingua alhanese (dialetlo ghe go), Hoepli'
Milano 1931, f. 169, 171,
) P km zi, GrammaliR der alhaneslscfıen Spra.che, Wie n, V erlag des ,\ı,
2

banesisLhen Vereincs 11 Dija • 1908, f. 8.

ıı) T ::glia\'ini Carlo, L' alhdnese di Dalmüzid: Firenze, Leo Olscb'd 1937,
f. 3 1. n. 13 e f. 32, n. 18.
8. - .xıx . - r• .vs (2 0 l·20S)
1 L8 J am

tingullit qi ne gjuhe italishte paraqitet me gli (ne f amig!ia, familje),

ndihet m A teper nder djalekte italo-shqyptare, mjesa sot a zhduke si
ne gegnishte ashtu ne tosknishte, si mundet m' u pa prej ktyne kra•
hasimeve:
Contessa Entellina 1) Gegnisht Tosknisht
fjimae lime lime per Lim a 2)
fjigjae ligie ligi ,, Legem
fjardh l ardh larth Lardum
fjiti iti !etin
" Latinus
" Lala
fjafj lale lale
pufjae pule pule
" Pulla
fjafjae fjale fjale ,," Fabe1la
ngjaljae niale ngiale ,, Anguilla
pliol plot plot ,, Pletos
mbliogn mloi mblonj ,, Implere
fjum !um !um Flumen
"
Por tuj kene se nejeve -LJ, -LLJ, -LLI gegnishtja e tosknishtja
u pergjegjin sot per sot me gjyse zanoren j, shifet kjartas se kjo
rrjedhe prej njij bashkezanorje se maparshme qellzore, e cilla tash
ka mbete vetem ne dja1ekte italo-shqyptare. Te kundrohen bje fjala
shembujt qi vazhdojne:

Contessa Entellina Gegnisht Tosknisht

ili i::ia iie per llja
, .
mili mc::ıa miie ,, Milja
murtfli murtaje murtaje,, l\-1ortalja
midal;ae medaie medale ,, l\letallja
pa{jae pa;e paie Pallja
gieli giel gjef ,," Galli
Rueli Rmil kua; Caballi
"
Prandej nder qellzore te gjuhes shqype do njehe edhe mesqell•
zorja dridhse krahore e ndrydhun lj, pse ka mbete e paster nder
t} Ne Plana degfi Albanesi {olim Pidna del Grecl)
2
} Per etimologi te fjalve kam pase para S'fsh pose Etgmofoglsches Wör--
terbuch der albanesischen Spracfıe ~Slrassburg 1891) te Meyer edhe Lessico
etfmologlco te Tagllavini (ne L' albanese di Dalmazla te naltpermendun).
 Qellzoret e ıı;juhe lıqype 119

ita1o~hqiptare, pse dikur do te jete kene edhe ne gegnishte e: toskn i•

shte, si dishmojne shembujt e na1ttreguem, si edhe pse mbas giaset
do te gjindet edhe sot ne ndonji djalekt gege ase toske 1 ), shka ka
m' u pa kjartas kur te botohet At1anti gjuhsuer i shqypes ı).
Tash kishte m' u dashte mevti oroe si i kane paraqite kta tinguj
shkrimtaret e vjeter shqyptare, por mbi ket çastje do te f!as nji here
tjeter mA gjate. Sa per taslı po e kufizoj artikullin t' em mbi shejet
e posaçme qi perdoren kongreset e para ortografike shqyptare.

Stambolla 1Bashklmi Agimi Monastiri

ı ç eh c{eh) :l) ç
1
çimerr si n' italishte cimice
-
2 ~
dxh (dz dxh) xh xhudhi si n' italishte giudeo

c
, qyqe s' kii. pergjegise n• italishte
3 q k (c) q
'
, .
4 P, gh g fgb) fJj gjygj s' ka pergjegjse n' ita11shte
-
5 G sh s (sh) sh shirok si n' italishte sclrocco
---- 1

6 ~ xh z (zh) :ıh zharg si ne frengishte Januıis

1
, njeri si n' italishte gnocco
7 11 gn n {gn) nj
1

lj lit.,.. shq. bilja si n'italishte lig/idi

8
1)Pekmezi op. cit. f. 8, § 8'. Weigood ( Afbdnesische Gramm:ıtik im süd-
gegischen Diale.kt, Leipzig 1913, f. 8 § 9) e sidomos · Meyer A!S. Gr., f. 6. §
14 e E W. passim) bien shum tregime (dy te paret prej tosknishtes e giytete-
Ye t' aferme e i treti prei djalekteve te ndryshme te Shqypn(s) me lj, por nuk
e besoj se ky tingull asht aq i perhaptın n~ djalekte shqyptare si ne djalek te
itato- shqyptave. Pedersen ( Albdnesische Texte mit Glossar, Leipzig 1895, f.
s; nuk e pranon ket qellzore as ne tosknishte, e cilla sf mbas M~yer gjindet
jo vetem ne tosknishte, por edbe ne gegnishte e deri ne djalektin Borgo Erizzo,
ku ka hupe faret {cfr. Tagtiavini, op. cit. f. 23).
2) Qyshe prej vjelil t 940 Qandrra e Stuclimeve per Shqypni, e temelueme

prane Akademis l\Ibretnore t' Italis, ka ngarkue tre profesora linguista tc pc.r•
men dun, Clemente Merlo, Mdtteo 8drtoli e Ccırlo Tdglidoini per perpilimin
e Allantit giuhsuer te shqypes (Rlolsta d 1 Albanitl del Centro di Studi per
1' Albania, presso ta Reale Accademia d' ltalia, vj. ll, qershuer 19.ıı, f. 186}.
3 ) Shejet graflke t' Agimlt qi kam vti mbrenda kllapet nuk gjlnden ne pas•

qyren e pergjithshme t' alfabetit qi temeluesi i ksaje Shoqnije, Dom Ndr~

v ,
Mjedja, v~n ne fiilim t ~ vepres se vet K dlendari l Solrnis .Dijd" {Wien 1906
 ı~o Jalli

Si shıfet prej ksaje pasqyre, ne Kongresin e mbram te Monasti•

rit U f!J.11'?'"'!!" p "\f'~ S)'Sfı ~~r! CİKU '?dhe r~ndirrıet ~ pPrp~rsfJrııe, p0~
pergjithsisht u desht me ndrrue.
PreJ uy lll~!ı4~llZOreve <;d ore ıe nıbycihuna i~ nôr yuhUlld,
shurdhe e tingtiuese {n. 1-2) u muer prej kon~resit tc Stambolles
sh~ji ç 1) e perbri tij u vu digrami xh, pa kqyre aspak, mbas gja•
set, perpjekjen e ngushte qi gjindet ndermjet ktyne bashkczanoreve>
njena shurdhe tjetra tingUuese; perpjekje qi nuk vehet oroe as nder
~ sheje te kongreseve tjera, nder te cillat ndoshta vetem Agimi i avi•
tet natyres se ktyne tingujve, sadoqi shejet e tija c, d 1.) nuk jane
as te kjarta as praktike.
Prej dy bashkezanoreve tjera (n. 3 ....4) te cillat na i kemi per•
caktue si paraqellzore, kongresi i Monastirit pranoi prej kongresıt te
Stambolles hejin q per bashkezanoren shurdhe 2) e perdore digramin
gi per tioglluesen 3 ). Bashkimi perkundra tuj shcnjue ket tingull me
f. 4} por shifen andej e k:ndej mbrenda librit. Nuk dij sl me e spjegue ket
ndryshim. vetem a prcj influkslt te Ba hkimit a por pse, tuj kene n<loshtil shkri•
me t' auktorve tjere, Mjedja nuk desht me e perkite ortograffn e tyne.
1} Ky shej duk~t me frige ma se parit ne vepren e Buclit Dottrincı er/..
stfana, Roma, llI bot. t66ı, f. 77} mandej me sigurf ne vepren e vogel Breoe-
compendio de/la dottrind cristidncı {Roma 1743) te Kazazit (cfr. P. Jnstin
Brota, Per historin e dl!abetlt shqyp, Shkoder, Sbt} p. Françeskane 1936, fq.
17 e 36}.
2) Mbas mendimit t' em do t' ishte k ~ne ma mire me pase perdore digra•

min Al per ket qetızore, sidomos per shkak t' analogfs se ngushtc qi gjindet
ndermjet ktij tinglli shurdhe e tjetrit pergjegjes tingllues. Analogija fonetike-
lype edhe anaJogin grafikc, kshtCıqi si shkrulıet gjygf, kfshte m' u dashte me
sbkrue edhe R.jyR.je (q yqe}. Porse ne ket rase kishte m' u perzfe qellzorja k./
me nenin bashkezanuer R.-f, i dlli rrjedbe prej kl, si mund t~ slıifet nder
&hkrlmtaret e vjeter gege e toske e ndibet edhc sot ne Çamerl e ne djalekte
tc ndryshme te shqyptarve t' Italis e te Grekis (cfr. P . J. Rrota, Monumenti
mci i ojctri l gjuhes shqype, Shtyp. Françeskane, Shkoder 1938, T1 bot. f.
11-12; Çabej, Elemente te gjuhesl:e e te !iteratures shqipe, Shtyp. e Mio.
~ Arsfmil Tirane ı 936, f. ı 7) e qi ndeshet ne disa fjale gegnfshte {si ne 1<-Ja.je,
I

to. qdn}; i R.-jarte, to. i qa.rte; R.-jumsfıtc to. qumeslıt; R.-Je, to. qe; R.-Jofte,
1o. qolte etj.}. Mendimi i em g f~n kundershtim in md. te fortin ne gegnfsbte,
por geget do t' ishin msue me da qellzoren R.j. prej nenit bashke-zanuer il.-/,
njashtu si da;ne sol qellzoren gj p reJ nenit bashkezanuer g-j, qi rrjedhe prej
gl (cfr. i gj ane, to. ı gjere e i gjcre; p crgfegje, to. p ergjigje; gjith, gjoR.s.
gjurr.e, f:TİYfli, to. gjyq e fjal.!t tjera, g-Juhe, ıo. gfuge: i g-fate, to. i gj1J.fe;
u-Jti, to . g!u; (J- fafe, to. qf ınj; ncliq-Jof, to. nrligfanj, n dcgfonf elj.).
3) Sh 'jin el p~r ket q ettzore e ka p erdorc ma i pari De .Kada (cf r. P. J.
Rrota, per historin e a!fabetit shqyp. f. 90, 92).
Qellzorct e gjnlıti sh'JYPP. 121

•C), i ndej fara r~htielti rnit qi pi\t prti kon':fre~i i Starnh01fiic; tni ~hkrue
nji q ellzore me nji ger me (q) qi ne tana gjuhet mA ıe n joftunat e
botes p .... rJorı:..l p..!ı l ih...... :.ı.c.u}ut:! 1ıji fy tvr\! ~ Jv ~uı r J.1 i y\:,:f.:.vi. '-· 11e
, , .
gjithkta f\.ionastiri ra mhrPnriE>. Agimi pPrrlore k , {]· n or l<:tn c;;h~ie
••
ne kje se jane te mira per nji glotolog per p ershkrime fonetike, nuk
d uh~n g;ô. ne grafl t~ L.akv~.~ı..- ~e.
Sa per pune te q ellzoreve te vijueshme fishkuUuese (n. s~6 }, tuj
lane mbas doret sheiet e kongresit te Stambolles, si Bashkimi ashtu edhe
Monastiri shtin ne puoe sheiet e arrsye.c;hme sh e zh. Agimi si rnbas
zakonit p erdori shejet diakritike ~, ~, te cillat ne grafi te zakonshme
nul~ Yi:...Jne h.u4"1~;·, h.tj k(.nc ı~ n1j~f·u.:.shru.~ s~:cjzt ~ ~ . . :p~r.Jtn~c.
Per shka i p l!rh.\?t mesqellzores hundore te ndrydhun (n. 7}, tuj
perja~htue shejiıı e l\.ongresit te .Jtambolles qi s ı·a kurrfare kuptimit
·e ate C Açıimit ai do rueite oer transkripcjone fonetike ditunore,
shejet e Bashkimit (gn) e te Monastirit (ni) jane mjaft me vend.

sot nuk ka shka bi n ne grafi shqyptare, tuj kene krejt i arrsyesbem

sheJi i 'Nlonastirit ( nı) e tuJ k~ne se shqyptaret shkruejne e shqyp •
tojne g-nuq (e g enua, g~n;e;) {e genjej) me dy tinçıui te ndryshem
qi nuk do te nderlikohen, ne grafi, me shejin e vetem ni qi ndibet
per sl ern ~ ,Il ne fj:len i ~-:.J:.-..)fs/ı ~.7:.
Mesqellzoren dridhse kruhore le ndrydhun (n. 8) kurrn ji kongres
-shqyptar nuk e ka llldrre para sysh, prandej un e kam shenJUC nıe
<1igramin fj qi taslı sa kohe asht i perdorun prej italo-shqyplarve f ) .

T rigrami gli qi gjindet nder shkrim tar .- t :! v; ~ t~r gege e to:>ke 2 ) .

nuk mun<l t<> pr,~oh:t ma, psz ~~(" . t .~:-nı_ .ne e shqyplcjne
ıı- line, g-lice, ge. g--lister, to. g- ' · c tmguj te ndryshem
qi nuk do le nderiıKohen , ne grcz , " v~rem qi ndihet
per shembull ne fjalet italishte f atiı •
Mildn 1943 Jam
i) Cfr. AlfobP.fi çfı7(n qe 11-pr dnue n ~ K •in gf ulısul!r te CorffldnfJ-s
(1895) ne Leka l1937) 455.
2) Cfr. Matranga (il cdfechlsmo flfh11n P.'\I': tP T,. Pi~r a, Gr0ttaferrıta 1912.

f . 35) •ndaegliesae•, sot ge. e to. ndjese, to. edhe ndelese; Bogdani (Cuneuı
proplıetdrum, Padova 1685, 1, 170) cpossi Ligt(j• sot post aporsi illi e CTI, 7)•mb
mbajete Gtiubotınih (recte: mbe rnbaje te Gliubolinit), sot ne md/e te Lfubotfnit.
V. O. Kush dishron me krahasue terminotogin e re shqype, qt m' a dashte
me perdore ne ket artlkull, me terminologin e nJoftun itallshte, te texoje sbi
ket studim ne numrln e pare ~ 1943) te rivistes •Aevum• qi boton Untversitetl
Katolik i Milanit. kıl per se shpE>jtlt do te <.1.alc.
Emni i Shqipnise
ne kohen e ınesıne
PARATHANEJE
Emni i Shqipnise ne Kohe te 1'Iesme, ne ket studim qe po boa.
tohet, i shtrohet nji shqyrlimi te ri.. Ky shqyrtim bahet ne baze elea:
mentesh te reja, qe u-gjeten ne folklorin t' one, te cilat emnit t' one
te vjeter i apin nji zberthim te natyrshem e ne pajtim te plote me
burimet e vjetra.
Emni i jone i vjeter asht studjue mjaft, po ata qe u-mueren me
te, tue u mbajte ne trajta te hueja ase ne trajta lokale te dores se
dyte, nuk mrriten t' a zberthejne dhe keshtu çashtja e rranjes dhe e
kuptimit te tij mbeti gjitbnji si nji çashtje e hapun. Disa, nga qe nuk
njihshin trajtat e verteta lokale, u kapen edhe me interpretime qe
ndonjihere dolen edhe ne kundershtim te plote me rrAnjen e kupti~
n1in e vertete t' emnit.
Keto interpretime e mendime te ndryshme qe u-çfaqen per em"
nin, mbassi thurin e perbajne - te thomi - historine e çashtjes se
tij, po mundohemi ketu te bAjme nji permbledhje te shkurte te tyne.
Ne shekujt XV e XVI ata qe u-mueren se pari me emnin t' one
tue pandehe se trajta e vertete e tij asht Albania, me te cilen asht
rrAnjose nder te hueje, e lidhen me emna te tjere te vjeter gjeogra•
fike, qe kishin po ate trajte. Keshtu, per nji kohe te gjate, tue u•
masbtrue nga trajta e emnit, u-besue se na kishim ardhe nga Alba-
nia e Kaukazit e se emni i venclit t' one nuk ishte gja tjeter veçse
emni i venclit, qe kishim pase mA perpara ne Kaukaz. Ket theori te
gabueme me sa na thote Italoshqiptari Angelo Masci i) e hodhen se
pari Enea Silvio 2) e G. A. Magini a) qe perktheu latinisht ne shekullin
e XVI gjeografine e Klaud Ptolemeut.
i) Angelo Mascf, Dlscorso sull' orlglne, co.sluml e stcılo altu1Jle della ncıt
zione albanese 3.
2
) Enea Silvio, De.serip. Europ., cap. 15. Citue nga Masci.
) Moderne ldoole dl geografid aggiunle e To!omeo, cap. dell' E piroı • Vo•
3

gtiamo ehe questo Epiro cotla gia nominata parte deJJa Macedonia ora sia det•
ta AlbanJa degU Albanesi popoli <lell' Asia, <li cui scacciatt da Tartari quiv i.
~edettero. • Citue nga Masci.
 Emni i Sbqipni ne koben e me me 123

Magini per ı.ne i dhane dyndjes s, Albanevet edhe nji fare shka•
ku, ne shtesa qe i bAn gjeografise se Ptolemeut, na thote se ata er"
dhen n' Epir pse u-debuene nga Tartaret.
Me gjithe qe Klaud Ptolemeu, tue shenue ne gjeografine e tij
fisin ilir Albanoi me vendbanim ne Shqipnine e Mesme, i kishte
cliftue gati gjithkuj se nga vjen emni i vjeter e ç' skote kishin Shqip•
taret, prap teorija e gabueme e Silvios dhe e Maginit per do kohe
u....mbajt si e vertete.
Filippo Tajani n' ,,lstorie Albanesi" e Alberto Stratico ne ,,Ma•
nuale di letteratura albanese" mbushin shume faqe me histori t' A1baıs
nevet te Kaukazit tue besue se ajo me te vertete asht histori e
Shqiptarevet.
Ma vone emni i jone i vjeter u-lidh me Albanoi:ıt e Ptolemeut
dhe studimi i tij hyni n~ nji rruge te re dhe te drejte.
Mbas studimit te vendit e te gjuhes s' one, andej nga fillimi i
gjysmes se dyte te shekullit XIX, nga dijetari G. Hahn dhe mbas
gjetjes s, emnavet te rij Arber....Arberi ne Laberi, u-besue se bashke
me emnin u.... gjet edhe fisi qe u kishte dhane at' emen kombtar te
tane Shqiptarvet ne Kohen e Mesme.
Mirepo burimi i emnit historikisht mbassi ishte ne Shqipnine, e
Mesme, si do te spiegohej gjetja e tij tashti ne Shqipnine e Jugut?
Çashtja do te zgjidhej domosdo me hipotezen e nderrimit te
vendbanimit t' Albanoi-vet, mbassi gjurme te tjera t' emnit neper kras
bina te tjera ende nuk ishin diktue.
Keshtu pra La bet, per nji kohe, u-mueren si Albanoi-t e Ptoleıı
meut dhe u-supozue se kane nderrue vendbanim 1) ne nji kohe qe
s mund te caktohej.
Vertet Labet me zakonet e ndryshme qe kane nga fiset e tjere
fqij, lane me kuptue menjihere se jane t' ardhun n' ate vend, mirepo
a jane Albanoi.... t e vjeter 1
Baron Nopcsa Labet i merr per Labeate qe banojshin ne kohe
te vjetra afer liqenit te Shkodres; prej ketyneve edhe liqeni quhej
,,Lacus Labeatis". Mbassi Labe gjinden edhe ne rrethe te Mitrovices,
ne Podjeve, mendimi i Nopcses del i drejte e na bahet se Labeatet
kur u-shperngulen nga vendi ku banojshin u-ndane dysh: nji pjese
1) P. Kretschmer, Einleifung in die Geclıihte der griech. Sprdche (Gôttngen
1896}, 2621 Duket qe vendbanimi i Albaooi ...vet te Ptolemeut te jete nderrue
mtı vone drejt jugperendlmjt, mbassi emnl Arberi tregon sot zonen matsore ne
shpine te VJones. Citue nga Gervaslo o' Alhania Antica.
 124 O m'\n 'l\f;rrlt'rrim

zbrili ne juge e zu vend ne krahine qe quhet pn~j tyne Labcri e nji

pjese t~eter shkoi nga verilindja e zu vend ne P ocljeve ku gjindet
edhe ot.
Mbassi trajtat e Laberise u-mbajten si trajta shqiptare emnit, e
trajtat e vertela arbenuer::arbeneslı qe u-gjeten ma vone u-mbajten
si trc) td te reja, madje trajta arbcnesh qe u-gjet nder kolonit ona e
te Greqisc, t' Italise e te Dalmatise u mbajt edhe si e hueje. Ket trajte
dıkush t! mbajti si t' artlhun nga trajta kroate .t\rbanasi 1) e dikush nga
trajta italjane Albanese 2 ).
~Jc trajtat qe u.-gjeten ne Shqipni u-1ind edhe çashtja e rranjes
s' emniL Ptolemcu ernnin e kishte shkrue n1e rr:.njcn a.!b, kurse trajtat
qe u-gjeten kishin rranjen arb; cila do e ishte e vertete?
Gustav Meyer·i tue pandehe se emni Lab ishte metatezu e emnit
alb, te cilin ai e mbante si emen te vertete te fisit Alba11oi, u-tre •
gue i mcndimit, se rranja ishte me alb. Per kundra linguisti i njohun
Holg~r Pedersen çfaqi mendimin se rranja ishte me arb dhe shtoi se
Greket e kishin nderrue rrAnjen arb n' alb mbas nji shoqnimi t' erret
me emna te tjere gjeografıke.
Ndonse rranja e emnit u-pranue prej shume kuj me drb, disa
knptimin e tij e kerkuene prap me rranjet alb e alp.
Prof. Furiqi 3) emnin ne fiilim e tregoi drcjt pcr se drejti si emen
malesh: Arbena (Arbana), te cilat ket emen e paskan pase marre
n ga Arbe (Arba) v end a qytet ·1) ne Shqipnine e Mesme. Rranjen e
emnit Arbe mbasandej e spiegoi me fjalet kelte alb e alp ==
naltesi,
perpjete.
Nga Shqiptaret Şami Frasheri tuc u-largue shume nga intcrpre..
timet qe shenueme siper, emnin e vjeter desh t' a spiegoje me fjalet
shqipe: are batı d. m. th. njeri qe punon aren. Sigurisht ky sbkrim:ıı
tar u-tregue i ngutun ne ket interpretim, pse emni tue qene shume
i vjeter, s' mund te spiegohet me shqipen e soçme.
Sbqiptari qe u-muer ma mire me emnin e vjeter asht Marin Sirdani.
Si mbas Sirdanit 5 ) trajta e emnit fısht Arben a Arbeni dhe she•

~)Tagliavin1 L' Albanese di Da!mazid, 71 1 il nome loca le Arbenesfıi c dl

origine < roata.
~) Shpend 'Bardhiı .Emnf Albanes mandaj ne goje te Shqiptarit u ba ar--
banesfı-arbnesfı• (Leka, ı~ Nr. V ).
3) Çabej, Per gfenezen e liter"tures slı qipe, 1ı.

-4) Gj. Naçi, Pse na quefne Albdlldis? (Minerva nr. 3, 1932).

~) .Hylli i Drites, vjeti 1931, Nr. ıo .

.
Emni i ~hqipııi "c ııc kohl:n e nıt? uıe 125

nan krahinen qe shtrihet ne mes lumit ?vlat e Erzen. Ernni rrie dh

nga fjala arbe -= rrafshine dh<> ka k 'tı liT'"l e fushc!; q ~ sh crıhet ne
mes malesh e detit.
K}' shkrimtar, sadoqe s' e shkoq~ miı"e trajıen e s' tregon huri,.
me per ato qf. sher on, a~ht i vetm i qe lrn p nji rruge hi'\toriki ht te •
d.rejte per studimin e emnı t t' o nc te vje ter.
N ji Shqiptar tjeter qe u- muer mire m e emnin e v jeter asht
Eqrem Çabej.
_Ne vepren e ve t ,, Plr gjcnezen e 1ıterat ures shqipe" Çabeji me•
rret gjansisht me cmnin d ~1e sh~nvn ie gjitha hipotezat e interpreti-
mct qe u-ban~ pt:r le.
Tashti ne fund te kcsaj permbledhjejc po sheno jme edh~ ::ıta ~ ~
e mohuene emnin, dikush tue thane se ilsht oji foHsifikim e diku '1
tue ngule kamhe sc s' ı~::ı tc baJ-2 m e ne.
Ai qe e mohon k.ryck~put t: nnin chbt \ '!adan G joraieviq 1 ).
t.1bas mcntiinııl te k etıj p ohtikanti s~rb ('mni Albani ka fillue te p er•
doret v etem n1e 1079 per Shqipni dhe a~ht drejt pcr se drcj!i nj!
fallsifikim grek, me te cilin C\ ht da he t' emnohet krejt v endi mbas
emnit te qytetit arck /ı.fo.J.i.On ( ':).
Ai qe ngul kambe se emni s' ka te baje me ne pse na e paske•
mi quejt~ Vetdıen gJilhmone ~hqiptare, aslıt h istorjani fra ncez
Edouard Philipon t ):
Sikur ~hifet te dy keta qe e mohojne emnin nuk jane m arre
aspak me te, po e bajnc ket pune i puri per q e11ime politike dhe i
d.yti per te forcue tezin e tij t' origjines s' one jo ı~ire.

ı.

QRIGJINA E EMNIT
Shqipniıa ne Kohe te M esme quhej Arben dhe Shqiptaret si
banore te tij quhesbin Arbenore a Arbenesh 3). Emnat Shqipnf e
Sfqif tar qe p erdorim na sot jane te rij, pse kolonit l' ona te Greqise e
t' Italise, qe kane dale prej Shqipnije ne shekuj 14 e ıs, nuk i njohin.
- - --
!) Vladan Djordjevic, Slıqiptdret e Fuqit e m edlıa, 5.
2) Edouard Philipon, l es peup les p rlm itils de l' Europe meridiondle, 89•
,.Les Albanais ne se sont jamais donn~ a eux-meme d' autre nom que celui de
Chkyipeta ri ıı .
3) Mbra pa htesa: esh perdoret edhe sot ne Shqipnin' e Mesme. Ne Tirane
b anorl l katundit Tuoj3. thirret T u njanesh.
126 Osman Myderrizi

Keto dy"' ko1onit mbassi jane sbperngule nga vise te ndrysbme te Jugut.
kane traitat jugore t' emnavet te vjeter: Arber, Arberor, Arberesh.
Fletorja qe botoi De Rada me 1883 kishte emnin Fiamuri Ar#"
brit (F1amuri i ~hqipnise); ajo qe u botue me 1887 prej F. Stassi
Pettes e Zef Skiroit quhej Arbri i Rii (Shqipnija e Re), keshtu edhe
e perkohshmja qe u....botue nen drejtimin e Anton Argondizzes me
1896 quhej 1) ili i A rbPreshoet (Ylli i Arbereshvet}. Nga keta em•
na iletoresb kuptohet sheshit se Shqiptaret e lta1ise emnat e rij nuk
i njohin e prandaj nuk i perdorin.
Edhe sbkrimtaret t' one te vjeter te shekujvet 16 e 17 si Buzuku>
Budi e Frangu i Bardhe emnat e rij nuk i dijne. Buzuku per Shqipni
perdor: Arban 2), Budi per shqipen shkruen G;uhu tane t' arbeneshe 3)
e Frangu i Bardhe ne ,,Dictionarium Latino....Epiroticum" per Albania
shenon Arbeni e per shqip: giuhe t' arbeneshe 4 ) . Sbkrimtari ma i
vone Pjeter Bogdani ne librin ,, Cuneus Prophetarum" te botuem
me 1685, per Shqipni perdor: Dhea i Arbenit 5) e per Shqiptar i
Arbeneshi, Arbenoret. Por ky shkrimtar per brije emnavet te vjeter,
aty ku flet per gramatiken e Andrea Bogdanit. ungjit, te vet, na per•
mend per te paren here edhe fjalen e re Shqip qe asht berthama e
emnavet te rij.
Para ketyne shkrimtarevet, nga shekulli 15, kemi edhe nji kange
te vjeter te Krues 6), qe na tregon se ne kohe te Skenderbeut emo
nat e rij Shqiptar e Shqipnf nuk njiheshin:
Porsi bleta del pı ej zgjonit
ashtu <lalin tinez prej s' vonl
pa marre fryme, porsi luaj
dJelt e Arbenit, katallaj, etj.
Kjo kange emnin e Arbenit, kur e ven ne 1idhje me Tanush
Muzak Topine, mprojtesin e Krues kundra Ballab.an Pashes, qe ishte
prej Juge, e permend me trajten jugore:
Edhe Turkun s' e la te qasej
s' e la t' egrin n' Arber te rrasej.
i) Shk.rimtaret Shqiptare, 11, 12.
2) J. Rrota, Gjon BuzuAu, 9.
3
Lelt.a, vjeti 1932, Nr. 7-8, 224, 225.
)
4) Le Dictionaire Albiınllis de 16'35, par Mario Roques, parathaneja e fjala
Albania.
) ] efa e se Lumes Virgfln Mri, nxlerre nga Cuneus Proplıefarum e bo·
5

tue prej D. N. Mjedes.

6
) Vlsaret e Kombfl, I, 28.
Eıuıtl i Shqipıtis nii koht;n e mesme 127

Emni i vjeter permendet gjer ne fillim te sbekullit XVIII; Sİ

dokument te fundit. qe mban kete emen kemi aktet e Koncilit
Shqiptar qe u-mbajt ne Rome me 1703 nen kryesine e papes shqip•
tar Klementit te XI, te cildt u..... botuene shqip me ı 707 nen titullin:
Kuoendi i Arbnit 1).
Nga gjyrnsa e dyte e shekulHt te XVIII emni i vjeter nuk per•
mendet ma. Ne kete kohe duket se emni i ri e zevendesoi plotsisbt,
pse, edhe kur permendet ndonjihere, çfaqet me nji forme t' influen~
cueme nga ai.
Emni i vjeter ishte i prejardhun nga emni Arbe 2) (fushe) me
mbrapasbtesen en qe defton vend. Arben pra d. m. th. vend fu:s
she a fushash, shka i pershtatet krejt edhe krabines qe shenon. Si
emni, ashtu edhe mbrapashtesa jane te moçme. Ne toponimine ilire
te vjeter mbrapashtesen e gjejme te shkrueme greqisht e latinisht me
tra;ten an: a) Arbanon, Idanum, Loranum; keshtu edbe rrAnjen e
emnit Arbe e gjejrne me mbrapashtesa te ndryshme: ı) Arbon
(emen qyteti), Kat. . . Arbatys (emen lumi), Arbatias (emen keshtjelli),
Arba (emen ujdhese), etj.
Fjalen arbe Z. Nike Barcolla !>) e ven ne lidhje me fjalen 1atine
cıroa {arvum) = are, fushe; e Ottorino Pianigiani fjalen latine ar~
oum. . .aruum 6) e lidh me fjalen greke cırou-ra e me fjalen lituane
arf. . .mas qe kane po ate kuptim. Kesbtu fjala arbe etimologjiki~ht
del nji fjale indoeuropjane, qe duket se ka qene perdore n• ilirishte
me kuptimin fushe si te gjitba motrat e saja ne gjuhet e t}era.
Emnat e vendevet me mbrapashtesen en ne shqipe jane te gjia
nise mashkullore: Aren.....i ;), Shenlleshen-i 8 ). Mirepo emni iri Shqip:s
nija kishte gjinine femnore si shume emna te krahinavet shqiptare,
e keshtu i vjetri per me u-mbajte edhe do kohe i gjalle, makar
edhe si arkaik, i pershtatet atij ne gjini e Hllon nji periudhe te re.
Librat qe botohen ne shekullin e XIX e kendej e shenojne emnin e
vjeter, kur e permenclim me kete trajte te re. Po me kete trajte
i ) Çabej Elemente le gjuhesise e ıe !etralyres shqipe, 30.
2
) M. Slrdani, Hy/li l Drites, vjeti 1931, Nr. 10; 639.
~) H. Krabe, Die Alfen bdlkdni!lyrischen geogrlllischen Namen, 42.
4 ) H. Krabe, tbld, 80.

:; Nike Barcolta, Skandali i Cordigncınos, ıs.

) Pianlgiani, Vocabolcırio ettmologico del!tı lingua /ta/idna,
6
ke fjalet a.re
Od/i e aro.
7
) Katund ne Lum~.
8
) Katund ne Dardhe, maisi e Dibres se Vogel.
128 O ııınn MydE>mzi

kemi edhe emnin e nji krahine te Jugut: te Laberise qe quhet edhe

Arberija.
A t Vkenr, R;ı(\il'? ne tit ıllin p !i~rit t~ hottWM 'le; Rome me
1845 perdor trajten e re t' eillnit te vjeter: ,,Rruga e Parrizit kal•
xuem kershtenvct Arbeniis'' .
N der !ibra q e botohen ınA vone, edhe me tra, ~·~n e r(·, emni i
vjeter shifet shume raUe.
Emnat e vjeter te prejardhun: ArbF>nuer-Arhi>nesfı mbahen te
gjalle edhe sot si ne goje te popullit ashtu edhe ne gjuhe te shkrue•
me; por s' Asht nevoja t' a thotui St! tiuuHojue ~i ork.ai~~ e pCrd oren
vetem ne ra5a te veçanta e ne shkrlme letrare.
Ta hti para se te shikojme si mbahen te gjalle keta emna ne
goje te popullit e ne ç' ral\a te veçcrnta perdorP.n. t~ kontrotlojme
fjaloret qe u-botuene per shqipen ne shekullin XIX e ne fillim te
hekullit te tashern prcj Shqiptar~sh e prej te huej ~ıı e te shofim se
ç' na thone per ta.
fj alori i F. Ro siıst (i botuem ne Rome, pjesa e pare 1) nıe 1866
dhe pjesa e elyte 2 ) me 1875) ne te <lyia pje<\~l e tiirt ernnat A rbeni,
Arbenm·.r i shenon si sinonime ~, emnavet Shqipni, Shqiptar. Emni
Arbenesh nuk gjindet ne . C:tc fj.ıiucr, p.:ıe aukiot.i 11jd1 ıua tep~r dia•
tektin e Shkodres, e ne Shkoder ky emen sot nuk perdoret.
Fjalorthi ı ,, Manuel de la langue shqipe ou albanaise'" i ,,A. Do•
zon.....it (botue ne Paris me 1879) emnat Arber, Arbenesh i perkthen
me Albanais (Shqiptar) e ne kuptim te ngu hte krahinar me Lab;
emnin Arberi me .Z\!ban:c (Shqi;Jni) e L~ Luptiiu it. fıtJUS~ı~t. ü.1e
Laberi. Ajo q e duhet shenue ketu asht perdorimi i emnit arber per
banorin e jo per Shqıpnine a Krahinen. Ky fare perdorimi i ernnit
arber i perket fazes s~ dyte, ne te cilen ai nuk shenonte mA Shqip ..
nine, pse vendin e tij e kishte zAne trajta e re: Arbeniia-Arberlia.
Ne fjalorfn ctimologltk te G. M.::yer-it :ı) botue .rı~ Strasburg
(me 1891) emnat arber, arberesh, arbenor shenohen si sinonime t'em•
nit shqiptar; emnat Arbeni.....Arberi si sinonime t' emnit :::ıhqipni.
Ne fjalorin e vogel te J. Junqut, shtypu n ne Shkoder me 1895
emnat Arbeni, Arbenuer gjinden dhe spiegohen si ne fjaluer te Ros-
sit, qe u-permend ma rnılt.
i) P. F. Rossi da Montalto lfgure, VoctJbofa.rlo defla. lingua. epirotict1-ita
fi11na.
' \ P. F. Rossi da Montalto Llgure, Voct1bola.rio itdlidno-epirotico.
) G. Meyer, Etymologisclıes Wörterbuclı der a.lba.nisclıen Spraclıe.
3
Emm i Sh•ıipui c nü kobt•n e nıe nıe 129

Ne fjal uer te Kristoforidhit (botue n' Athine ne 1904) gjinden te

gjitha format e emnavet te vjeter: Arben....Arber, Arbenesh, Ar be ıs
resh, Arbenucr, Arheni-Arberi, dhe ~nierrohen ne kuptim tf. aJane
kombtar. Trajta Arben qe gjindet ne kete fjaluer perdoret n' Elbasan
per Arbenucr, d. m. th. pcr banorin c jo p~r S1ıyi pnine.
Ne fjalorin e ,,Basbkimit" shtypun n~ Shkoder me 1909, emnat
e vjet<?r Arbeni, Arbenuer, etj. nuk gjinden, sadoqe ne prodhimin
letrar te Sbkodres e
asaj kohe, qe u-botue fjalori, jane perdore
shume.
Tnsbti te kthebemi ne gojen e popuUit e te kerkojme sa mbaıt
hen gjalle emnat e vjeler e ne ç' rasa perdoren.
Ne Tirane, Durres, Kavaje, Krue perdoret vetem emni Arbenuer
me kuptim kombtar, sidomos per le da jevgun nga shqiptari: asht
jevg e s' Asht Arbcnuer. Ne disa kange jo shume te vjetra te rrethit
te Krues gjindet edhe emni Arbeni ne kuptim kombtar:
Hila pushken veç me çark,
Veç me çark, çark te Sbqlpnise
Faqe te bardbe i ta J\rbcnise •) etj.

Ne pji kange tjeter gjinden keto dy vargje:

Marka Kuli 'i trim dai
Po qindron per te tane Arbeni 2) • •

N' El basan perdoret ve tem emni Arben per Arbenuer me kup tim
kombtar: Ashl jevg e s' asht Arben.
Ne Berat e Fier perdoret emni Arberesh per te dallue Shqiptarin
nga çobani e ngaojihere per te ba edhe nji dallim shkalle ne mes te
te La1es, banorit te Myzeqese, e te qytetarit qe mbahet si arberesh
ma i nalte: Ai eshte Arberesh e une, Lale.
Ne Vlone emni Arberesh perdore! ma sbume per te tregue
Labin, po nganjihere edhe ne kuptim kombtar.
Ne Gjinokaster perdoren te dy emnat: Arberesh....Arberor ne
kuptin1 kombtar e krahinar.
Nji kaoge darsme, qe po rrjeshtojme ketu na e tregon emnin
Arberor te pCr<lorun me kuptin1 kombtar:
Nusja e jone .i\rberore
Arb >roreJ
1) V. Prennu hi, Kange populfore gegnishfe, 29 e 66.
2
) Çabej, Pcr gjcnezen e lctrcı.tyres shqipe, 7 e 13.
130 O man Myde:rrizi

e bardha si qumeshlore,
Arberore;
e kuqe si koqe motle,
Arberore; 1) etje.
Vjersha e vogel qe radhitet poshte e tregon emnin Arberesh te
perdorun ne kup tim krahinar, pse asht pergjegjeja e nji grueje prej
Kardhiqit qe i a ep nji 1a beshe prej Kurveleshi:
Arbereshe, 1'.l.tkureshe
u djafin kusar s' e keshe
po e keshe djal' e deli djale
bej te hipur mbi kale. 2 )
Ne Laberi emni Arber tregon vetem Labin e emni Arberi ve-
tem Laberine.
Shahln be o kokemolle,
mos e pandehe Devoll l
ketej e thone Arber i
qe te zene t)', si mi :ı) , etje.
Ne Prizren varianti i nji kange te moçme qe po rrjeshtojm e
tregon emnin Arberesh te perdorun me kup tim kombtar.
Dalin zonja t arbeneshe
te gjitha futat vumuo kr~s,
se na vrane te paret e fes 4 ) etj.
Ne Kurbi emni Arben perdoret per te tregu~ nji krahine fuss
shore qe gjindet ne perendim te Kurbinit, emni drbenuer per te
kallzue banorin e kesaj krahine: Jam malsuer e s' jam Arbenuer; qenke
veshe si grue Arbeni; ucdynd mal e Ar ben. Duhet shenue se emni
mal ketu asht perdore per te tregue Kurbinin vetem e jo te gjitha
krahinat malsore te Shqipnise.
N ga sa rezuilton prej hulem timesh qe shenueme, emni;ınane i
vjeter ne goje te popullit Asht zhduke, por ne ç' kohe u::zhduk nuk
mundet te kuptohet. Ne gjuhe te shkrueme, si kur e pame ma siper,
njerzit e lavruem e mbajten gja1le deri ne fiilim te shekullit XVIII ..
Sigurisht ne goje te popullit do te jete zhduke ma shpejte.
Emni i ri qe i zuni vendin mbas ngjasash u-ndigjue se pari ne
krahinat e Veriut, cok n' ato ana, ku lliret jetuen bashke me Sllo•
vent disa shekuj. Sllovenet ;,) kishin ngule me shumice ne shekujt
i) Çabej, v. e ç.
2
) Çabej, v. e ç. 7.

3) Th. Mitko, Blefd shqiplare f 77.

4
) Nga kaoget e mbledlnına n~ Kosove (te pa botueme) te Prof. N. Patuces.
5) Milao Sufftay, v. e ç., 26 e 75.
Emni i Shqipnts ne kohen e mesme 131

IX-X prej liqenit te Baltes deri ne liqe te Shkodres. Ne perkim me

keta e si reaksion kundra ketyne qe quejshin te pagoje te gjithe ata
qe nuk fütshin gjuhen e tyne, emni i ri shqiptdr (nga shqip-qaret
e kthjellte) duket qe filloi te perdoret se pari si emen dallues dhe
mA vone dalengadate u-ba emen kombtar.
Gjurmet e para te shkrueme t> emnit i gjejme ne shekullin e XIV
n' arkivat e Raguzes keto gjurme dalin ne shesh me trajtat: ,,Schilun•
dar, Schapuder, Schapudar, Scapuder si mbiemen i nji familjeje_pre ·
Drishti. ' - - -
Ne shekullin e XVI emnin e ri e gjejme si emen kombtar ne
kangen popullore te Shkodres ,,Zani i Kasnecavet" 1 ).
P'eje Pas\•an bre, e xen si asht Shqiptarll
dihoja ~lbretit t' one, sl ke mbarue
St dijne Shqiplaret me deke, si me luftuel etj.
Ne Shqipni te Mesme e te Jugut emni i ri mbas ngjasash u-per•
hap mA vone.

il.
EMNI NE BURIMET E V JETRA
Per emnin Arben burime shqiptarcı te vjetra nuk kemi, pse si•
kur dihet traditat t' ona letrare nuk e kalojne shekullin e XVI. Burid
met e vjetra te hueja a ma mire me thane burimet greke te vjetra
emnin Arben me trajten jugore te metatizueme Abrer (Arber) e
permendin se pari ne shekullin e V para Kr. si emen te nji fisi ilir,
qe banonte ne Shqipnine e Mesme. 1-Iekate Mileti, qe e njifte mire
Ilirine, Maqedhonine e Trakjen, vellimin e pare te gjeografise se tij
qe pershkruen Europen, emnin A brer 2 ) e permend si emen te nji
fisi qe ishte dege e Taulandeoet: ,,ethnos pros Adhria Taulantinon".
Sik.ur dihet Zaulandet ishin nji fis i madh iliresh qe banonte ne mes
lumit Mat e Vjose e kishte shume dega. Per veç Abrerve historiani
german Zippel beson se edhe Sesdretet e Ke/idonet 3) ,,qe permend
Hekateu ishin po dega te Taulandevet e jo fise te shtrueme prej ty•
ne. Kete gja Schütt.-i e beson edhe per Pdfdthinet 1) qe Jul Cesari
i) Visdret e Kombit, I, 26.
2) Pauly-\Vissowa, Enclclopadie, fjala Tduldnfil.
:l) Pauly-\Vissowa, Encicl. Taulantfi.
') Pauty-\Vissova, v. e ç.
 132 Oırnınn Myderrizi:
J

ne kohen e luftes qe bani me Pompei-n ne Shqipni i gjeti ne rreıı

the t' aferme te Po,anit e te Durr~it. 1)
Seı t !r u-botuc g;cogıd:iju e IIekaleut nuk dibet. Auktorin e
gjejme si burre te pjekun nga fıHtmi i ~b~kullit te V. para Kr. e per
kete arsye si date te botimit te suj mbajten fiUimin e ketij shekulli.
Dy vellimet e gj(;ografise se 1Iekateut kane humbe; na kane mbete
prej tyne vetem pak fragmenle e per fat edhe fragmenti 69 qe ka
emnin e fisit Abrer.
Emnin Abrer te Hekateut Stefan Bizantini njimbedhjete shekuj
ma vone, d. m. th. ne shekullin e VI mbas Kr., e Suida~i pese•
mbedhjete shek uj mA vone, d. m. th. ne shekullin e X mbas Kr. ,
na e lane te shkruem ne fjaloret e tyne me trajten Abroi ~); burlın i
i ketyne dy shkrimtarevet - sikur e thone edhe ata vete - asht He•
kateu; per ket arsye trajta e tyne mbahet si e ndrequn nga ata
vete, ndoshta pcr ei a pershtale ma mire gjuhes greke tue besue
se ai emen ka te baje me acljektivin grek abros, qe per forme rrA•
njen e kane te njajte.
Emnin Arben gadi VII shekuj mbas Hekateut e gjejme edhe ne
gjeografine e Klaud Ptolemeut q~ u=botue andej nga gjysma e dyte
e shekullit II. mbas Kr. P~r fat ko g>eografi, qe Asht nji burim i
kjarle; dhe i çmueshem i emnit Arbcn, na ka mbete e paprekun me
te gjitha hartat e vizatueme nga auktori.
Klaud Ptolemeu emnin Arben me trajten greke Albanoi (Albanı:oi ~()
na e len te shkruem si emen te nji fisi ilir qe banonte ne Shqipnine
\\ e Mesme ne verilindje te Durrsit. Kuptohet vetiu se Albanoiııt e Pto•
\\ lemeut nuk jane gjA tjeter veçse Abrer::f e Hekateut.
Ajo qe na bıen ne sy ne trajten e emnit qe na e len Ptolemeu
Asht sbkembimi i r::se me !, pse d:1ja atone qe zen v endin e e•s
se sôçme ne rrokjen e fundit qe mbaron me bashketingelloren n~
tingellon vetiu si e, e grafija e ketij zAni me a ne nji gjuhe te huej
Asht krejt e drejte. Per kundra, shkem biıni i r:1es me l ka rAndesi,
pse vetem me ate shkembim formohet nji fjale e re, qe natyrisht
mund te kete edhe kuptim te nrlryshem nga e para.
Me sa dihet, Ptolemeu gjeografine e tij e shkroi ne baz~ te gjeo•
grafise se Marin Tirit qe mjerisbt nuk na ka mrri ne. Besohet se ne
i) G. Vcith, La campagnd di Durazzo (tradotta dal tedesco),. 31.
2) Pauly-\Vissowa, En cic., fjala Abroi.

~l) Pauly-\Vissowa Encil., fj:lla Albanoi.

Carolus ?\1ütlerus, Cftwdii Ptoflmaei geogrcıfia. 505.
 Emni i Sbqipnis nli kolıen e me~m e 133

te bani edhe p~rmiresimene baze periplesh e re[atash e

udhtarevet
qe kishin shetitc llirine ne kohen e tij. Tue dijte keto, s' mund te
thohet ne menyre te preme se shkembimin e r#es me l e bAni Pto•
1emeu. Po ne dashte t' a kete bA Marin Tiri, ne dashte Ptolemeu, ne
daçin udhtaret, mendimi asbt se ,,Greket ... sikur thote Holger Peder•
sen .... rranjen drb e nderruene n' dlb mbas nji shoqnimi t' erret me emna
te tjere gjeografike", mbassi rrc\nja d!b ishte shume e njohun ne
gjeografine e vjeter t' Europes.
Kater shekuj mbas Ptolemeut, andej nga fillimi i shekullit te VII,
emnin Arben me trajten greke Albarikon-AlbMiton 1 ) e gjejme ne
Kronike te Gjonit, peshkopit te Nikiut, si emen populli Iliresh, ndihmes
i Avarevet. Peshkopi Gjon Kroniken e shkroi n' Fgjyptin e u1et, aty
ku kishte edhe ndejtjen e tij. Trajta e emnit qe perdori peshkopi
Gjon i afrohet trajtes se juges me shkembimin e r•es ne /: Albar
(Arbar...Arber).
Edhe Kronika e Gjonit ka humbe, asht gjete vetem nji perkthim
ne gjuhen abisine, ne te ellen trajta e emnit Arb~n asht Alwarikon,
por perkthyesi nga gjuha abisine dhe editori dijetari Zotenberg na
siguron se trajta greke ka qene Aıbarikon a Albariton.
Ne Kronike Aıbarikonet permenden, kur marrin pjese bashke me
A varet ne rremujen e Ballkanit ne shekujt VI e VII si shume popuj te
tjere: Gebide (fis gjerman), Bullgare e Sllav! qe ishin vasale t' Avarevet.
Qeneja e Arbenorevet si ndihmes t' Avarevet atyne qe dijne
historine e Ballkanit te shekujvet VI e Vll nuk do t' u duket nji gjA
e madhe. A varet, sikur dihet, ne kete koh~ ishin fqij me Arbenoret,

t) .Con gli Avari del chagan cöme ausigllarl el sono gli Alwariki: si narra
ehe i re di questo tempo (dl Foca) distrussero le citta dei crfstlanf e ehe ne
fecero condµrre schiavi gli abitanti per mezzo dl barbarı, di popoli straoieri e
di ltliri. Cronaca dt Giovannl vescovo di Nikiu•.
(Nolfces el ezfrlliles par M. H. Zotenberg, Paris 1879, pag. 221.
Nota del Sothas (documentes pour la histolre de la Grece) vol. 1 pag.
XVlllı ,.Cette chronique edite au Vl siecle nous fut conserv~e dans une tra•
ductlon athiopienne. le savant editeur, ayant traduit par 11/grlan le mot Al•
oariAon du texte ethiopien, m' appreot que 1' original grec portalt lllbaricon
ou A1bariton•.
Kete shenlm na e dha 1 ndritunl At Zef Valentlnt. Ma vone e gjeta pjese.
rlsht dhe ne historine L' emplre Byzanlin te A. A. Vasiljev. Si date te boti.
mlt te Krontkes se Gjonit mbajta shekullin e Vll qe shenon Vaslljev....i e jo
shekultin VI qe shenon Sothas-i.
9. - XIX. - Nr. •·S (204-205)
 134 Osm~n Myderrizi

pse Shteti i tyne prej Panonije, ku kishin qendren, ne veri shtrihej

deri ne Bohe~i, e ne juge deri ne Da1mati. Ajo qe na terhek vrej•
tjen fort Asht puna se ata basbke me A varet damtojne vise te krishtena
vrasin e robnojne te krishtene.
Krishtenizmi ne Ballkan hyni qysh ne shekulHn e apostujvet.
Apostoli Pal predikoi vete ne (ireqi e Maqedhoni e thohet se erdhi
per te predikue edhe ne Durres. Dishepulli i tij Titi predikoi ne Dal•
mati. Ne shekullin e VI gjejme metropoli, kisha primare, jo vetem
ne Juge po edhe ne Veri; keshtu ne shekujt IV e V. mund te be•
sojme pa frike kundershtimi se fiset ilire si te Maqedhonise e t' Epirit
ashtu edhe t' Ilirise qene te krishtenizueme krejt. 1 )
Atehere Arbenoret, tue qene te krisbtene, pse marrin pjese ne
plaçkitje te qyteteve te krisbtena bashke me A varet qe jane pagane 2).
Pergjegja e pare qe na vjen ne mendje asht se ata kete pune
e bajne, pse jane te shtyme nga Avaret e jo pse dishirojne vete.
Mirepo, pse tregohen aqe te zellshem e te rrepte, sa emni i tyne te
dallohet e t' i shkoje ne vesh deri peshkopit Gjon n' Egjypt? Ketu
lindet dyshimi se ata ishin te krishtene, po te krishtene arjane si shume
popaj te tjere t' asaj kohe. l\.f ~ te vertete ne she.kullin e IV Ilirija
kishte peshkopa si Valentin e Mures, Ursa cin e Sigidinumi t e Ger•
minin e Sardikes qe ishin arjane te forte; e Prokopi, historjani i sbeıs
kullit te VI, shenon trubullime fetare ne ket krahine, kur Justiniani i
i Pare filloi ndiekjet e veta kundra arjanevet. S' Asht pra 1arg me:s
ndjes qe edhe Arbenoret te kene qene arjane n' ate kohe e ket plaç•
kitje qe bd.jne bashke me A varet kundra atanazjanevet, e bajne per
sbpagim kundrejt ndiekjevet qe i u bane ne kohe te Justinjanit. Kri•
jimi i peshkopates s' Arbenit (Arbanensis) ne shekullin e VII kete hi·
poteze e forcon mjaft dhe na len me supozue ~e Arbenoret u-kthyene
ne katoliqizme ne ket shekull, si shum arjane tjere te visevet te ndry•
shme t' Europes Perenclimore.
Ajo qe ka rAndesi per ne ketu asbt prezentimi i Arbenoreve
ne sqenen politike te ketij shekulli me emnin e tyne edhe jashta
Arbenit, pse sikur e pame, Hekateu i permendi se pari si dege te
Taulandevet e jo si fis me vehte.
Emnin Arben ne shekullin e XI e g,ejme ne historine e Miha1
Ataliatit si emen populli ne rreche te Durrsit, q~ ba.ıı kryengritje
i) Jacque Zeiller, L' expanslon du chrisfianlsme dans la penlsule des Bal•
cans du !--er ilU v siecle. Ne Reoue interntJ.lionale des etudes balcaniques.
' vjeti 1.
'Emni i Shqipnia ne kolıi.'n e mesme 135

kundra Bizantit. Kryengritjet e ketij populli permenden me rasen e

pronuciamentovet te Maniakes me 1042 e te Vasilakes me 1078.
Trajta e emnit qe perdor historjani asht here Arbanitai e here Af:r
banoi 1 ). Pak n1a vone, d. m. th. me ı 08 ı Anna Komnena ne li•
brin e saj AleR.siadha qe permban jetshkrimin e t' et, perendorit
Aleks Komn~nit, tue pershkrue luftat e Bizantinevet me Normanet
me 1081-1085, na flet prap per Arbanitai-t e Attaliatit tue i quejte
here Arbanon e here Arbaniton 2). Kjo shkrimtare vendbanimin e Arha•
niton-vet e quen Arbanon dhe e shenon si nji krahine te madhe qe
fillon prej Durrsi e zgjatet deri ne Diber.
Emnin Arben ne burimet e vjetra greke deri ne shekullin e XI
e gjejme vetem ne keta pese shkrimtare qe secili prej tyne, sikur e
pame, e shkruen ne nji trajte te posaçme. Hekateu, Ptolemeu e peıs
shkopi G jon tue rrue nder vise qe ishine shume larg nga krahina e
Arbenit e ne nji kohe, ne te ellen krahinat e ndryshme ilire nuk
njiheshin shume mire, emnin e kane shkrue me trajta qe pak a
shume i largohen trajtes lokale. Perkundra, AttaUati e Anna Komne•
na qe jetojshin ne kryeqytetin e Perandorise, ne te cilen bante pjese
edhe Arbeni, ~mnin e shkruejne gati me trajten lokale, sidomos Anna
Komnena trajten greke te Ptolemeut s'e perdor fare, se ajo me anen
e t' et si krahinen ashtu edhe emnin e saj i njeh mire, mbassi pera•
ndori Aleks pat ardhe vete ne Shqipni e pat ndejte ca kohe edhe
ne rrethe te Durrsit per te luftue Robert Guiskardin, i cilli me 1081
pat pushtue bregun e dedit e pat rrethue edhe kete qytet.
Tue veshtrue trajtat e ndryshme qe perdorin keta pese shkrimıı
tare, emnin Arben ke Hekateu e gjejme te perdorun drejt per se
drejti si emen fisi; ke Ptolomeu, ke peshkopi Gjon e ke Attaliati me
mbrapashtesa te ndrysbme greke si emen banoresh e terthorazi si
emen fisi a populli, ke Anna Komnena me mbrapashtesen greke on
si emen krahine e me mbrapashtesat iton e on (me theks mbi rrok•
jen e parafundit Arbanon) si emen banoresh e terthorazi si emen
populli.
Emni sigurisht ne fiilim qe emen krahine ashtu si 1ane me kup:ı
tue edhe shkrimtaret qe permendem perveç Hekateut. Sikur te ki"'
shte qene emen fisi, s' do te kishte mbete gjithmone i ngulun ne
rrethin e Durrsit, pse ne kohe te moçme gjate gjashtembedhjete she•
- - e-~) ·Thatfoczy
1)
- e Jirecek, Zroei Urlwnden aus Nordalhanien (o' llly-
riscfı-A/bdflische Forscfıungen), 125.
136 Osman Myder rizt

ku~h ishte e pamundun q e nji fis mos te nderronte vend e mos te

perzihesh ıne fise te tjere, sidomos ne perjudha pushtime:sh e rrec:
mujesh, ashtu si qene periudhat romake e barbare te krahinavet ili•
rike. Pastaj rrAnjosja e emnit nder Shqiptare si emen kombtar per te-
tane vendin e jo per popullin asht nji prove qe nuk lene pike dy•
shimi se ky emen ne fillim qe emen krahine, ashtu si qe emen kra
hine a vendi ne fiilim edhe emni Italija.
Atje poshte nga Kalabrija nji vend i vogel i quej tun Vitelia 1 }
(vend viçash) dalengadale u-perhap dhe i u-shtri nji treve te madhe
ku kishte pase krahina me emna te njohun e plot me histori, si Lat:i·
tium, Etrurja, etj., dhe u-bA emen kombtar; keshtu edhe Arbene
(vend fushash) ne fillim nji krahine e vogel mandej dalengadale
u-perhap dhe i u-shtri nji treve te madhe, ku kishte pase krahina
U m~dhaja me emna te njoftun e plot histori si !liri, Epir, Maqe•
dhoni dhe u-bA emen kombtar. Ndryshimi asht se ky emen nuk i
u-shtri krejt krahinavet historike qe permendem, po disa pjeseve te
tyne, per arsye se ne pjeset e tjera ishin vendose popuj t' ardhun
qt s' kishin gjuhe e zakone si t' Arbenorevet. Perkundra, emni Itali
l u--shtri te tana krahinavet prej K~labrije deri n' Alpe, pse Roma.
p& gjuh~ e zakone i kishte unjisue te tana krahinat e kishte çduke
çdo popull te huej.
(Vijon) Osman M yderrizi

1) Paul Kr~tschmer, Dilunij a gfulzor e indogj erm ane, 3!, 33.

PREJ LETERSIS BOTNORE
Perkltblm l •eprn · Delzehıılinden•

F. W. Weber

IV.

MATUTINI
(Vijim: Aqyr Numrin l- 111 f q. 53)

Tash, moj kange, ti me m' diftue

Emnin e setcillit vlla
·Qi, bashkue me Eten t' nderte,
N' Matutin me shk ue kan da.
Hildegrimi vjen i pari:
Dikur n' Deister mazat rueke,
Ms~ tue marre prej Hadubaldit
Muratar; por kah s' perkueke
Me kurrkend, pse mende n' vedi,
Edhe i vrashte e gjith ıhamate,
Mjeshtri dau-o me e largue,
Kah s' pat proven pse me zgjate.
E i ra ksht ü me u ende gjitlıkah,
·v ise t' <1 t 1s me tue kerkue,
Der qi u 'ap te njato mure,
Qi shkon T~ r~ tue i lmue.
1

E rromaket n' gaz u shkmendshin,

K\ır, n' Korrik, gadi si i kcye',
Me 'i rryp t' rande. njeshun per i,
Dilte, ksulen rrase per krye.
Qesh' shin kur, i holle e i gjate,
Me bark t' Titit aj si t' dote
Me u mate, ndalej, e me preke
N' maje, shum nuk i mungote.
13S Ep:r:S

Jue, rromake, bute si mndashi,

Maca Tibri, si u kje mbushe
Mendja fill-o thojt t' i a njitshi,
'Dhe pse u dukej si harushe.
A u merzitet, tue ndeje me at popull?
Thue kryet tym, shkak ksula, i qitiı
Aj u end n' per male e prroje,
Pa kthye n' vend kte gja s' e priti.
Por, i huej n' vend t' vetin ra,
Kputi fjale e n' vetmi treti,
Der qi, lodhe prej sa shtegtimesh,
Nierz heshtimi per shoke gjeti.
Tash n' Mungade ruete pijeın ·
Jo aq i urte, sa ish bujar,
Disi i ardhshem, sa me thane,
Por gjith zemer si Mungar.
Thote i dijshmi: Shum mendime
Kryet per voe t' a bajne pa mshrire:
Kah dhimbe kreje e et nuk barte,
Pak mendote e pijte mire.
Edhe Erikut, vllaut te verbte,
Qi, kah ngrehte kamben rrshane,
Pa dashte, ndeshej n' themer t' tij,
Nji brime s' lete pa i a dhane.
Djale i shkrete, i shpijes s' mire,
Mbete, q' me kohe, pa nane, pa tate._
Gjith kujdes, puntuer i qitun,
Msoi nder t' huej ma se 'i zanate. I

Tue fishk'llue, ky kualt ma t' egjer

Me i zbute mbrrijte e me i urtue;
Pela e maza, kullosesh s' largta,
Shpejt i mblidhte, tue fishk'llue.
1 kcen trilli me marre rrugatl
Me 'i 'taljan edhe bashkohet;
Larg, kah rrethet e Milanit,
Me qite kual me te vendohet.

•
ıfatutini 139'

N' per luginat e Solingut

Kualt po shkojsbin tue u hjedhe,
Kur n' nji prite aty po ndeshen,
Cuba shum ishin kene mbledhe.
Lufta s' ngjati. Dame t' randa:
Shtate sherbtore t' gjith dekun ran,
Edhe mbet shoku. 'taljani;
Kualt, trete n' pylle, kurr ma s' u pan.
Mbet Eriku taslı me 'i sy;
Synin tjeter i a ki'n xjerre;
Thyemun krahesh e shtypun n' i,
Sa shum gjak aj kishte bjerrel
Vone prej mbramje ky kje gjete,
Porsa gjalle, pre' 'i vetmitarit:
Kje mjekue, por, marre gjymtyresh,
Mbet pa u vu ma kurr per s' mbarit.
Taslı n' Mungade ruete deren:
Hildegrimi, Frati i vrashte,
Kur kopuk i thote, aj fshate,
E mendote, si pa dashte:
,,Kje ma mire kur, mbi shpine t' kalit,
Merrshem rrugen porsi era:
Kambe te leta, kambe t' randueme,
Mbarojne t' gjitha n' vorr perhera. u
Mbas ktij vijte vlla Valtrani,
Trashe e shkurt, e ma shkurt n' qafe,
Le nder vise ku mbare toka
Thue prej kualsh vetem a rrafe,
Por n· çapkunat e Saksonjes
Ky ma i lidhun se kurrnjani:
Çenash gjane, sa here n' hae bijte,
Kurrkush ngjat nuk mund i a bani.
Mbahej gja me Vidukindin,
E per kaq sa here levdohej;
Por, n' vend heshtes m' i a njitun doren,
Luges i a njitte e luges i gzohej,
.L40 Epri

Tue mate kryet e madh te djalit,

Baba shkote shpesh tue thane:
Pse s' mund t' m' dale nji nder sa t' dijshem.
Po desht Zoti me m' a iane~
Edhe djali, diten, naten,
Penden n' goje, e grite m' dhame;
Ba Katoni e ba Donati
Gjysa undyre e gjysa vjame.
Oren çue, por, ka gjithcilli,
E prandej 'dhe ora i prini;
N' at gjelltore t' Trembdhete Blijve
N' krye t' sherbimit me hi mbrrini.
Kah Atdheu shpesh rtH:\ndja i trette:
,,Ah 1 se atje, kfı shtatin rrita,
Dalin gjindja e, n' per gardhije,
Tue mbledhe voe, u shkon krejt dita;
Gjelle krezhmije 1 Njimend bota
Mund t' shijohet, keq pa hjekun,
N' aq shum mndyre, e na, per Pashke,
Kem me ngrane kapruell te pjekun." -
Shkathte po avitej tash vllau Vido:
Store, rrojme, kashe e lasha
N' at Mungade kush nuk dijte,
Sa po dijte ky, e neshtrasha
Kur e qitte, n' kohe t' heshtimit
Me ra ngusht-o per ndoi fjale,
Shej me gishta sa mire bate,
Mire qellimit n' skaj tue i dale.
Nalt mbi hunde te prehte e krrute,
Nji pare vetlla t' bolla i da jshin;
Nalt mbi buze pak fije t' zbeme.
Thue se aspak me te s' u mbajshin.
Atje n' Iburg, ndeje me baben,
Per çdo dimen strukej mbrende,
Babes me qepe aj i ndimote,
Grat saksone ç' kishin ende.
_fatutiui 141

Veres u prite dhenve e dhive

N' ndoi shpat mali, n' kullose t' gjana;
Por n' Mungade e shtyni zemra
Edhe kshilli, qi i dha nana.
E kje i lum, ti, lum vllau Vido 1
Gjithshka zemra ty t' dishrote,
Gjete e ke, e veç nji pune
Disi menden t' a trazote:
Si me pre e si me qepe
Nji petk t' ri per at viganin
Pater Ivo, t' gjate e t' trashe,
Shpatllat gjane si te kurrnjanit.
Vlla Ailrati e mhyllte rendin.
Ngitte, fmi, zdathun mhi rane,
Bregut t' ishullit te Frisve,
Prej valesh s' idhta rrahe per anc.
Popull trim-o ujte po rrittel
Tue ndjeke gjurmet e hahes, hashkue
Me shum hurra, hurra shpate,
1 ra t' ndeshej der m' drangue.
E, tue true me Thor e Odin,
Duel t' kerkote plaçke e ndere,
N' Mislagard e kah Finlandja, ·
N' ~ale kercnuese e aq per mndere.
I vjen dita gjithsetcillitl
Nalt kah Nordi, nji stuhi
Shperthei rande, sa mhet pa uzdaje
Se do t' kthehej ma gjalle n' shpi.
Cuhi i ri, tue luftue rrshanas
Me sa ujq qi kish' 'dhe deti,
Kot u thirri gjith h yjnivet,
Pse per ndime nja nuk e gjeti.
Lypi t' madhe, n' rrezik, Krygjenl
1 vjen dita gjithsetcillit:
Aj rrezik e suell n' lima;
Kje stuhija dhanti qiellit.
142 Eprt

Pater Beda e ka hetue,

E e mjekoi e e msoi at t' shkrete:
Ma i bute msuesi, ma i urte xansi
Kurrkund n' toke-o mos me u gjete.
T' dy kane tash detyre krejt t' kandshme,
Qi, me shpirt por shkojne tue krye:
Pater Beda u vjen rreth t' smundve
N' lulishte tjetri a' tue sherbye.
Ule kryet. tash aj kta mendote:
,,Allelujal N' vale t' stuhis
Ka veç shkume, por n' lulishte t' emen
Shperthejne lulet e dashtnis." -
Djelm Saksonje e visesh tjera
Nen nji rregull, pra, jane mbledhe;
Gjithkush n' vedi, t' gjith nji zemre,
Per qellim, qi vete kan zgjedhe.
T' gjith nji zemre per Krygje shejte
Me qindrue edhe me deke;
Me zbute dhimba, me barte dhimba,
N' vepra t' mira mos me u meke.
Tash n' lavd t' Zotit vallja shejte
Si kiı nise e ka shberth ye,
Tue i sbkepe j on et neper male,
E prej malesh prap tue i kthye.
,,Lavde Zotit, kreatyre t' gjitha,
Vepra t' gjitha t' duerve t' tija;
Lavde Zotit t' Gjithpushtedshem,
Te pemat'nit kah mirsija !
Lavde Zotit, çeta t' bardha,
Gi e adhroni para fronit;
Diell, e hane, e hrj sa jeni,
Lavde kndoni t' Pergjithmonit.
Era, reja, shju e rrfeja,
Lavdin Zotit t' i a drejtoje;
Lavde Zotit, dete t' gjana,
Kroje t' gjitha, e lume, e prroje.
Matutini 143

Lavde Z otit rr. ale e k odra,

Para tij kceni prej gzimit;
Lavde Zotit, are, livadhe,
Pylle, kullose m' gjithfare blerimit.
Ju drangoj e ju delfina,
Lavde Zotit n' male e n' dete;
Lavde Zotit shtase nder fusha,
Ju shpend ajri, lavde jete.
Lavde Zotit ti, bir nieri,
Prej breznish e nder brezni.
Ke len dielli e ke merr hana,
Mbreten t' gjith, sherbtore, unji.
Me halle hapte gjithsa qi hecni,
Nder rreziqe mprojte ma s' mirit,
Lavde Zotit, qi a Zot bese,
Oi na fale jeten e hirit.
Ju me bese i u lidhte krejt t' Lumit,
Besa e tij nuk ka me u lshue;
Hirin lypte e hiri i Zotit
Per t' gjate t' jetes s' ka me u mungue.
Kur ju rrishi shtri nder vorre,
T' dekun n' shpirt, desht t' ju kujtote;
Erdh e u çoi, tue u n jalle jue rishtas
E n' jete t' re desht t' ju forcote.
N' per shkreti sa u dneste zemra,
Zoti desht m' jue s9t t' i prire,
E u kthei n' vathe, tue çue mbi toke
T' vetmin Bir, Barin e mire,
Oi u diftoi gurrat e jetes,
Se ku gjinden, si sherbejne;
Ku jane ngrehe shatorre pagje,
Drandofillet kfı shperthejne.
Lavde atij, qi desht t' ju pshtote,
Prej breznish e nder brezni,
Ke len dielli e ke merr hana,
Mbreten t' gjith, sherbtore, unji.
144 A . Berdardin Palaj

.
Lavde Zotit kreatyre t' gjitha,
Vepra t' gjitha t' duerve t' tija;
Lavde Zotit t' Gjithpucsh edshem,
Te pamat'nit kah mirsijal" -
,,Te pamat'nit kah mirsijat" -
Trande n' themel, nderte~et ushtuene,
Mjesa n' Kor te Tremdhete Blijve
Drit't e amshueme prap vijuene.
Epri

Doke e kanU ne Dukagjin

( Vijon prej N r.oet 11·12 1942, fq. 392)

il. - Bajraku

Fisi i tane - me anas te gjetun e me nipa bijash - i permble-

dhun nen nji emen e qi banojn ne nji mal, quehet bajrdR.. Fisi asht
gjaku i burrave e gjinija e grave; ndersa ,,Bajraku" Asht fisi i tane i
marrun si shtet. Perkah prija, bajraku i madh i prin bajrakut mA te
vogel.
Bajraku pra Asht fisi..-shtet i r>crbam prcj v!faznivc tc rrjedhuna
prej njaj tate ase te gjetuna ne vend, prandej ,, te mbathuna" fisit, qi
i quen anas. Keta i peshteten bajrakut bashke me vllaznit prej nipit
te ndo'i bije e jane nen mproje t' veçanet t' bajraktarit, per mos me
i u neperkambe e drejta.
Organet e bajrakut jane: Bajraktari, kryet e mbare fisit, auktori•
teti ma i na1ti ne fisin • sbtet. Ktij i perket prlja e fisit ne kohe pagjet
e ne kohe luftet brez mbas brezit.
Ndihınscit e Bajraktarit jane gjithmone krenet ase kambet e fisit
d. m. th. te paret e vllaznive te mdhaja, prej te cillave perba.het fisi
i tane. Kryetari i fisit, Bajraktari, nuk mundet me marre kurrnji ve•
ndim as me vu k urrnji ligje pamvartas prej kambve te fisit, qi que•
hen edbe krenet e mdhaj.
K~ta jane ligjedhansa ne pagje e prisa ushtrije ne lufte.
Mbas krenve te mdhaj vine krenet e vogjel ase t~ paret e vllaz•
Doke e ke.nu n~ Dukıgjin 145

nive te vogla. Keta quehen edhe vojvode. Seicilli krye ka nji nclihmes
te caktuem te vetin, qi mLcıs lanujet quehet djcJ.le.
Bajraktari, krenet, vojvodet - prisat e vllaznive n' ushtri -
tagrin e paris e ushtrojn mbas kanujet djale mbas djaJit. Mbledhjet
qi bahen per ushtricnin e auktoritetit ne fis, ase per caktimin e ligjve
te reja e zbatimin e tyne, quehen Kuoende; kendej fjala e kanus:
me u mbledhe ne R.uoend Krene e Pdri; e ne rase 1uftet ase per
ndo'j çashtje jetesore per fis, mbas kushtricnit, qi qet bajraktari, do
te bashkohen burre per shpi ne log te kuv8nclit. Seicilli mal e fis e
ka te caktueme qysh prej te paresh vendin se kfı do te bahet mble•
dhja e dheut.
Menyra e procedures gjithmone asht kjo: mbasi te bashkohen
parija, krene e bajraktare e djelmni te vllaznive te fisit, Bajraktari,
ase njaj krye, te cillit aj i thote me fole, merr fjalen e pare ne mble•
dhje, kfı i paraqet mbare fisit arsyet e Bashkimit. Mbas nji diskusjonit
te shkurte, te gjitha vllaznit dahen m' anesh per peshimin e çashtjes
ne relacjon me vllazni te vet e me mbare fisin; atehere prap te baslı•
kuem, hapet nji diskusjon rreth çashtjes, ku gojtaret mA te miret, me
nji djalektike te bindshme, klasike, paraqesin nji mbas nji m~ndimin
e vet per te miren e sbtetit•fis. Nder çashtje te kaperthyeshme e ma
me randsi stıenjohet nji komisjon krenesh, te cillet si per pari e zotsi
mendjeje, ashtfı edhe per ndergjegje, gzojn uzdajen e mbare fisit;
vendimet e ketyne kane fuqi ligjet per tane fisin. Ne rase luftet te
vllaz.nis me vllazni, te' fisit me fis, ase te maleve me te dheas, ma e
para pune, qi do te ha.bet, asht: me lidhe bese per gjaqe e varre
me shoqisbojn e me gjithke te duen me lidhe bese me fis. Gjaksit
ne kete rase ha.hen shoke e vllazen e luftojn krahas kundra anmikut
te perbashket .teri ne dite shenjueme prej beset te lidhme. Kush
shklet besen e vret nierin nder keso rasash, perveç qi asht ma i posı
shtri ne fis brez mbas brezit, aj e tane barku i tij digjet, piqet e qitet
jashte fisit (ne Dukagjin) e as bin e tij s' dishron kush me e marre
per grue, pse kotill~ e keqe e e pa~ djale mbas djalit aj ka mbete:
Ne Dukagjin, shtji i kushtrimit qitet gjithmone me pushke prej
Bajraktarit tt Shales; tane fisi rrane ne kushtrim e, ne kjofte se do te
ms:9'het ndo'j ngujim ase ndo'j i ballkan luftet, seicilli krye Asht edhe
njijheri komandanti i vllaznis se vet nen kryesin e bajraktarit; keshtu•
qi krenet e vllaznive, ne rase lufte, jane vetvetiut oficjerat e kanus
.nen kryesin e prisit te vet, Bajraktarit, i cilli, ne rase te ndo'j luftet
me male ase me ndo'j krajl e mbret te dbeas, asht aleat me prisat e
146 A. Bernarclin Palaj

fisevet tjera te krahines se vet, e dyeret e maleve, prej te cillave

perbahen fiset e Dukagjinit, te Dibers, te :fvfirdites etj., jane aleate
per derisa te ngiasin luf ta kundra anmikut te 'perbashket. Kehtuqi
krenet e njij fisit ne lufte te fi<;it me fis e prisat e ketyne ne rase t~
njij lufte mal me mal, ase te malevet me nji anmik te perbashket,
jane prej Kanujet shtabet madhore mbi jete e mbi deke, mbi mall e
gja te shpis e t> ushtris, per deri sa te ngiasin lufta ne kambe.
Nji shembull. Kur Shefqet Turgut Pasha ne vjetin 1910, mba•
si shtroi mbare fushen e Kosoves, msyte Dukagjinin kah Nikaj...Mer•
turi, trimi Preie Tuli, i Salces, njikohsisht i plasi pushken te Guri
Murg me burra te Merturit e i qiti kushtrimin me rrA ne ndihme
mbare Dukagjini qi me potere i xCıni te tana qafat. ;
Krene e Bajraktare lidhin besen me kushtrimin, e i madh e i
vogel i dalin anmikut perball, · tue xane seicilli qafat e veta shpejt.
?\1a1 ne mal fluturojshin urdhnat e prisavet t' u htris se kanus: fraze
te sinkopueme e çifra te pakuptueshme prej gjithkuj, jashta prej
krenve te luftes, te cillve i u drejtojshin. Anmiku u gjet perpara
njij Iedhit te pathyeshem e i msym aq me bov prej maleve te Duııı
kagjjnit, sa i u desht me dame te mdhaja me marre tjeter rruge
per me ra ne Shkoder. Tane luf ta e Malcis se Madhe kundra Tur•
gut Pashes kje drejtue prej Dede Gjo' Lulit e Gurakuqit bashke me
prisa te malevet tjera, mbas ligjve te kanus e me kete qifrar zanesh
e kushtrimesh te pakuptueshme prej tjeterkuj perveç njatyne, qi ishin
prisa t e ushtris.
Trimnija e burrave ne lufte endet me fjalet ma epike: rreshta
te shkurtun, por qi paraqesin brez mbas brezit kroniken luftarake
nder basbkime, darsma ase kremle te fisit.
E, per ne pevetshim ma. pertej, se çe fare te drejtet i nep ka•
nuja grues ne kobe te ltıf tes, çuditet gjithkushi permbi mproje, nde•
rim e papreksi te nanes, te bls e te grues shqyptare, ne fis te Shqyp•
tarit. Grueja prin neper ffake te pushkve me i qite zjarmin ne dere
te ngujuemit, gjaksit te rrethuem prej fisit e s' guxon kush as se
mbrendanit as se jashtanit me i vfı pushken grues shqyptare, qi zbaııı
ton kanun, pa kene i fikun e i koritun. Grueja, qi rrxohet preJ
pushket te ndo'j te poshtrit, ndersa ajo zbaton trimnisht parimin e
kanus, v ehet gjak per gjak me at burre, qi fisi per te do t' a vrase
ne ngujim. Burrat e Kelmendit dijo me kallxue me qinda keso ra•
sash, kur ata ne lufte me fiset e Malcis se Madhe te sfaviz~eme,
Kuç, Vasoviq etj. luftaret vejshin para grat e ne cep te krahit te ty•
Doke e k&nu ne Duk&gjin 147

ne, tue peshtete pushken, msyjshin burrat shoqishojn, tue u ruejte

per se tepermit, per te·mos korite velin as fisin, mos me pergjake asnji
grue, pse grueja ne kami te maleve asht e paprekshme; kete, kush e
vret, çon gjakun e marren te shpija e i cıet nji faqe te zeze mbare
fisit.
Drejtsija ne Bajrak per mprojen e tagreve individuale e kolekti•
ve toksore e morale e per denimin e fajsis ushtrohet prej pleqve te
kanus. Plaku i kanus asht gjygjtar nen be, i paAnshem e krejt i
pamvarshem i kanus. Seicitli nieri nder male te kanus e ka per de=-
tyre me i ardhe shoqit ne rruge, kur aj t' i bije ne dere per ndo•i
ankese, e me i paraqite pengun tue shenjue seicilli plakun ase pleqt
e vet. Ptaku mundet me kene çdo burre i k~us. Pleqet ne dite te
caktueme e ne vend te caktuem bashkohen, ndiejn ankimet e dy la•
gjeve e mbas njij diskusjo nit ba skrupolozisht ne baze te ligjve te
kanus, shprehin vendimin, tue u diftue te gateshem me gurin e bes
per gjygje te paansbem te bam mbas kanujet. Ne rase se pleqve u
lypet beja, atehere kta kane te drejte me lype shperblimin e pleqnis.
Po kje se njani nder ankuesa i kundershton pleqnis, mbas pengut te
dhanun pleqve, pleqnohet pleqnija me pleqe tjere, tue zgiedhe
pleqet mA te permendun ne fis deri te autoriteti ligjuer ma. i nalti i
malevet, te Dera e Gjomarkaj ne Mirdite, te Dera e Ndoces ne
Lume e Diber, te Bajraktaret e Shales e te Shosbit ne Dukagjin, te
Zotnit e Iballes ne Puke. Keto dyere kanuja i ka njofte gjitbmone si
dyere apelit per pesbimin e çdo çasbtjes se pakputeshme prej pleqve
te vllaznive ase te fisit.
Nji r•ndsi te veçante nder tana pleqnit e kantis ka beja, qi ca•
ktobet me nji menyre te paluejsbme, fjale per fjale prej pleqve per
t' u ba ne dite te sbenjueme e me pleqe te sbenjuem, qi per çashtje
t~ randa kapen deri ne 24 ,, pleqe beje". Pleqet e bes jane betuesat
e ndergjegjes se fakteve, permbi te cillat peshon beja e caktueme
me fjalet e paluejsbme prej çdo plakut, qi asbt dore bejet, a qi do
te kaloje neper te ne qafe e ne krye t' atyne, qi i prijn bes. Mbet
· nji plak pa e bA ben, kanuja sbton dy per nja; mbeten dy, beja jet
e pabame, por keta dy betare do te bAjn be faqe, se nuk e lane
per kurrgjA tjeter ben pa e ba, veç pse asht beja e rrejsbme.
DJelmni;d e fisit. Per me prite korrupcjonin e Turkis, qi per•
here e mA fort sbkote tue depertue neper krene e bajraktare, ne vje•
tin ı 900 fisi i Shales i shtoi organeve te bajrakut nji kryesi te re:
DJelmn{n e fislt. Kjo kishte per detyre me i ndeje piknisht zbatimit
 148 A . Bernudin Palaj-

te kanus e mos me njofte lngerencen e auktoritetit turk ne dam te-

ligjve te kantis. Kryetari i kesaj organizate ne Dukagjin kje deshmori
l Atdheut, Mehmet Shpzndi. Kryetari i kesaj dje1mnije, qi do t' u=-
shtroje n' emen te kanus e te popullit kontrolin e zbatimit te kanus>
ne çdo veprim te krenve, ka te drejte me marre pjese ne çdo.
mbledhje te krenve te fisit. Djelmnija e fisi t Asht nji organ eksekutues
i te gjitha vendimeve te marruna ne mbledhje te dheut nen ~yesin
e bajraktarit, por edhe kundra bajraktarit, po kje se aj don me shkele
kanun.
111. - Familja malsore
Familja ase qejadi, ~bas kanujet, Asht bashkimi i perjetshem nder•
mjet tates e nanes ase i ma shum kusbrijve te martuem, qi banojn nen
nji ase mA shum R.ulme, gjithmone veç nen nji zot shpijet e zoje shpijet.
Zot shpijet kanftja njef gjithmone ma te v jetrin me lindje nder
pjestare te shpis, qi te hane buke bashke deri diten e daes.
Zoje shpijet gjithmone Asht m A e vjetra grue ne shpi. Kesaj i
perket rregullimi i shpis ne dere e mbrende. Zoja e shpis do te pu•
noje gjithmone mbas urdhnave te zott te shpis per rregullimin e saj;
prandeJ e zoja e shpis nuk ka trame as tregtime. Jeta e ndera e saj
. asbt e garantueme prej kanujet.
Prej njij njehsimit te detyrve, qi kanfıja i cakton te zott shpis,
shifet se shka ~jo kupton nen fjalen zot•shpi;et. Kanuja i ngarkon
t~ zott t~ shpis te gjith~ te mbaren e te mbrapshten, kur t' a baje i
zoti i shpis. Per gjithshka te bahet, aj do t' i pergjegjet robve te
shpis se vet. Per fajet e shpijakut, do t' i pergjegjet fisit, kur t' i bije
n~ dere. Shkurt, si per te mirt, si per te lige do te pergjegjet i zo•
ti i shpis. Kanuja njef, pra, nji zot shpije me urdhnue e tjeret deri
diten e daes me ndigjue. Ketij i perket caktimi i pergjegjsivet, ~r·
pjestimi i punvet e i tt gjitha detyrvet, qi kane pjestaret e familjes
mbas kanujet kundrejt vetit e njani tjetrit, familjes e fisit.
Por Asht ma mirt qi te flase vete kanuja permbi tagret e de-
tyr~t e tt zotit te shpis njashtu si e permblodh ne per maJet e Shqyp•
n& dora e arte e A. Shtjefen Konstantinit Gjeçov e si m' a diftoi
fjale per fjate goJa e plakut mA t' urte ni Dukagjin, Mark Sadikut t~
Shales.
Pjest aret e shpis, per shkado qi te bajne mire a keq, nderen il
marren e biejn me veti ne shpi. Mbas kanujet bariu, qi vrau shqa•
rr in e i pruni hajr shpis, si aj qi vrau nierin, qaslıtu i pruni fiken
 Doke e kanu n6 Dnkagjin 149

shpis. Ashtu grueja, qi, tue ba dru ne mal ase vajza ne kapa1e xuer
thiken, qi kanuja i a len per rnproje te virgjinis se vet, e pergjaku
nıenn e keq, nderajn vetin e shpin. Pse qiti pushke, vrau ase varrai
nierin robi i shpis pa fjale te tjeterkuj, veç te mendes se vet, gjith•
mane par per me ndere shpin, i zati i sbpis asht pjestar per ote
pushke si aj qi e qiti e i del zat asaj baje; as diten e daes kanuja
nuk i a xen ate te vrame ne veli, pse mbas kanuJet edhe paret e
gjakut do t' i dajn rrethas si pasunin e shpis.
Fejese e martese i ka me i kpute e me i lidhe i zati i shpis
gjithmone me pleqnin e tates si te djalit si te çikes e te kerkujin
tjeter. Tata i djalit ase i çikes, ne caktimin e ksaj se drejte jane te
dy artake. I zoti i sbpis per atA a.sht zot shpijet me dhane e me
marre: prandej as shejin e fejeses, fen, pa fjale te tij s' guxan kush m~
e 1shue as me e pelqye, as s' e ka kete te drejte kurrnji rab shpijet
tjeter; pse, ne rase te kundert, i zoti i shpis ka te drejte me e ngu•
shtue robin, cillida kjafte ky - pose tates se djalit a te çikes, qi nuk
mundet mA me e bAnger fjalen e vet - per me e marre ase me e
kthye ate peng. Pra, bani fejesen tata ese vllau i çikes, atehere i zoti
i shpis nda u a fale kete gabese, nda ngrebe dae, pse i mbaroi za•
timi. Ne dite te daes shtohet nji sbpi ne fis e seicilli shkan ne pjese
te vet. VUaznija mbas kanujet, n' ato shpija ma s' ka as te marre as
te dhanun perkah zotimi.
Me hi bqrxh e me 1a borxh deri diten e daes, i zoti i shpis (::
ka me marre e me dhane me sbite e me ble prej sbpiiet. Ne menyre
te kanunit hile nuk ka mbrenda shpijet prej te zott te shpis. Me kanu
kush nuk i a kjeke zotimin ne shpi ma te moçmit, pose ke.te vndaje
aj vete me pleqnim te vet, e aj t' a ndjekin tue thane: kush mos t' a
pelqeje, te dale ne gjije te vet; edhe miku qi thrret te dera e shpis,
do te thrrase gjitbmone ma te vjetrin me emen; pse kanuni gjith•
mone e ndere moshen, cillido kjofte zoti i shpis deri diten e dekes.
Kanuni pjesen e çdo sendit, te veshi>s, te mbathes, e te baes deri
diten e daQs u a qet te gjithve baras. Mos me e lAne zbathet as
çveshet kurrnjibere robin e shpis, mbas punet e nafaket, qi te falin
.. Zoti, Asht detyra e te zotit te shpis.
Gjithmone i zoti i shpis rrin ne krye te vendit ne tryveze e te
votra, edhe ne kjofte ndo'j pjestar shpijet mA i vjeter se aj. Thirri
miku, ne der~, kryet e vendit gjitbmone e ka ky. Per mik kanueja
njef çdo nieri, qi thrret ne dere te sbpis. Shqyptari i kanus ka njl
ıo . - xıx. - Nr. ~s (204 -205)
150 A. Ber&ardin Palaj

nderim aq te madh per mik, qi i bjen ne dere - kjof te ky i fisit a

i dheas - sa shkrihet me gjithshka ka, po guxoi kush me i bA ketij
ndo'i i dhune deri sa t' a percjellin atje kti don mıku, pse kanuja thote:
Shpija J.sht e Zotil e e mikut.
Si zoti si zoja e shpis, diten qi mos te ndigjojn pjestaret e shpis
çarsin. shpin. E, persa i perket detyrve te zojes se shpis, kanuja njef
gjithmone ate mA te paren kujdestare per te mbajtunt e pastris ne
mbrende te sbpis, per gatimin e gjelles si te robit si te mikut: gjithsi
i zoti i shpis ka kujdesimin e puntorve, njashtu kjo ka drejtimin e
grave te shpis ne pune. Ne çdo shpi patriarkale, ku hin shtegtari,
shef neper male t' ona, se me sa bindje enden e sbenden burrat e
grat, seicilli ne range te vet, mbas drejtimeve, qi nep per gjitb mbra•
mje e nade i zoti e e zoja e sbpis.
Gjithmone e zoja e shpis, kor te jet i zoti i shpis mbrende,
nderon mikun me te pritun mbas fjalve te zotit te shpis, ashtti edhe
kur s' Asht i zoti i shpis mbrende, do t' a presin e do t' a percjellin
gjjthmone mbas fjalve te zotit te sbpis.
Pjestaret tjere te shpis kane detyre ıiıe punue e me ndigjue mbas
drejtimeve te zott te shpis e grat mbas drejtimeve te zojes se shpis.
Burrat do te zotnojn armet e grat e veta, grat gojen e arken e vet,
te cillen s' guxon me i a preke kush. Sankcjonet e kantis kundra grues
se pa bese, qi s' ruen nderen e shpis, kfı del e te sbpis kfı bjen, jane
teper te randa, pse kanuja thote: Grueja e xanun ne faj ka plumbin,
njate fisb€k qi baba u a nep diten e martese se saj krushqve me
veti, po kje se u vrugon ftyren prindve, burrit e fmive te vet.
Gjaku i saje shkon gjak·hupes.
Si buqari si çobani ka te drejta te njinjishme ne shpi.
Me u deke tata djelmve, aj vllau ma. i madhi xen vendin e tij
per me kene kujdestari i vllazenve te vogjel, sa te jen pa uda. Djali,
sa te ket taten e vet gjdll, s' ka tjeter tager veç me ndjeke urdhnat e
t' et't e i ati te zot't te shpis. Burri ka te drejte me rrahe gnıen e
vet, po i ra nder fjale sidomos ne sy te te huejve; por kınr pa kohe;
e asht gjithmone jashte kanunit me e vra pa faj ase me e tushkate
pune e pa pune, pse kanuja nuk e njef gruen per rob te xanun, por
per nan~ _fmish. Pse te martohet bija, tagret e saja ne jete e ne nder~
i ruen e i ndjeke mbas kanujet prindja e vllaznija e saj e po ndodhi
qi ndokush nder malet e kanfui vuni dore ne grue pa. i.ohe - fraze
kanujet kjo qi don me thane pa njato arsyena qi parashef kanuja -
grueja ka te drejte me hike ne gjini, e tata i saj ase ı vllaj, ndo l
 'Borizonte te reja per ehtypin t' onü k:ombtar 151

·kushrini ka te drejte me i ra ne dere shperdoruesit e me f b& kete

pevetje mbas kanujet: m, a xtine ne hajni? - Jol - a m• a xune
ne poshtersi 1 - Jo l - A te kethej fjale ne sy te huej, qi e ke
shkallue keshtu 1 - Jo l -. Due gjegje, pra, per kete dhune qi i ke
ba his. Po bAni aj e nuk i u gjegj, g)inija i grabiske kan e e dake
me shoke. Keshtu e ka pase Dukagiini. Kau i grabitun vndohej krye
per krye me nderin e bis se rrahun pa arsye. Grues se pandershme,
dorekeqe, e qi del e marre, mbas kanujet i prltel theR.u prej te shoj t
.e leshohet e lire me shkue kah te duen.
Gjaku i burrit e i grues ne Dukagjin Asht baras ashtt1 edbe
rnderi i grues e i burrit baras; qrandej, guxoi kush me rrah~ vajze n
a gruen, asbt njapemja si me rrahe nji mashkull te shpis, pse krejt
robet e njaj shpije e kane nderin baras faqe kanus. Shnderimi ma i
madh, qi mundet me i u ba nji pjestarit te familjes, asht rrah;a;
dhune kjo, qi nuk lahet ndryshej veç me pushk~, pse kanuja thote:
E matmja si e ramja, e ramja si e vramja.
Sikurse burri i mire a..--ht ndera e fisit e e shpis, keshtu edhe
grueja e ndershme, fisnike, punembare e kojnike asht ndera e shpis,
ku duel e ku ra.
A. Bemardin Palaj O. F. ~

Problemet t' ona aho~ore e kulturote

Horizonte te reja per shtypin

t' one konıbtar
Shtypi hht pasqyra jetike e nji vendi.

Shtypi eshte n1e pasqyre jetike e shoqerise dhe nje mase

.. besnike e veprimtaris se vitalitetit te saj. Si çdo popull ka
veçorit e veta rracore, hi:itorike, ekonomike dhe ehoqerore,
ashtu edhe çdo shtyp i kombeve te ndryshme paraqi~t me
n.ie fytyre te veçante, me nje tip kryekeput te ndare nga
njeri tjetri. Nje fletore qe botohet ne kryeqytetin e Persise
 •
152 Dr. V. Samim Visoka-

nııtyrisht nuk ja ngjet asaj qe qarkullon ne kryeqytetin e

Turqise, ashtu edhe i gjith sbtypi i Sofjes 11uk i ngjet aspak
flotorizmit te Romes... Snksesi i sbt.ypit matet me lidlıjen le-
ndore, slıpirtror~, me paralelizimin dhf" pergjithsisht me atmos-
faren e krijuar prej atij vendi. Me fjale te tjera ne slıtypin
duhe t te d uket shoqerija dh~ kombi J...
Kur e sterhollojme nga kjo prize shtypin t' one kombetar;.
per fat te keq arrijme ne nje perfundim negativ. N der ne f le-
torizmi nnk merret aspak me problemet e ndryshme e th emat
qe lindin nga thelbi i sboqerise s' one; perkundrazi, slıtypi
shqiptar, ne radhen e pare meret me disa problem~ kozmo-
polite, eksantrike, internacionale ... Nga kjo e met~ vete m sh typi
kombtar i diteve te lindjes arrijti qe te qandroje mjaft larg..
N' ato koherat e lumtura, ajo kishte nje synim te· calctuar, nji
ideal ıe lartif t; te bukur, edhe zotronte nje stil e inforcnate si
mbas nevojes $e turnıes. Veçorija me kryesore e slıty pi t t~
diteve te rilindjes sbqiptare ka qene: Nje dashuri kombtare,
nji emocjon atdhetar, e veçanerisht nje desbire e flakte lirije
Te· gjitha fletoret perpara 1912-es, dhe deri dikn per nje
periode re sbkurte mbas kesaj date, vazhduan ne kete rruge
dyke rrembyer masat, me nje debje te kendesbme te lirise~
me flakat e me valet bypnotizuese. Atehere sbtypi ishte me te
vertete nje shtyp kombtar !
Por mbassi fituam indipendencen, mbas kesaj faze se
zjarret shtypi i jone hyri ne nje rrnge letargjije. Islı te e na-
tyrshme qe mbas shpetimit, mbas Higurimit te lirise s' one te
prit~sh nje periudbe kon&truktive tlhe organi~ative ! Sepse te
gjitha te metat t' ona shpirtrore e landore kerkonin nje nder-
tim te ketille. Por kejo ndertese sboqrore mund te ngrihet
verem e vetem me shkenci e teknik;·. Pa dyshim ne kete
ufte viganore do te merrnin pjese edhe diturina te tjera
ehpirtrore, por radhen e pare do t'a zinte &hkmca reale, teknika
•oderne dhe pirgjithsisltt diturinat e perendimit. Fatkeqesisht
keto na mungonin, p,' kisbim nje klasa te ndriçur teknike.
Keshtn ne kundersbtim me nevojat e kom bit, me karaktcret
lokale, shtypi shqiptar mori nje rruge te kunderte. Harrojti

'
~orizonte te rej& per shtypin t' onö kombtar 153

.ambjentin qe jetonte, u verbua perpara nevojave te vendit

edhe n hodh ne nje reth te huaj, ku u muar me gjerat ap-
strakte, snhjektive, historike, filozofike, Ietrare dhe artistike,
bil , me shume me dokrinat shpritrore, dhe mendore qe en8e
nuk kishin zherthyer prej botes m hare nderkom btare ! N' ate
munrl te gjente çdo gje, por per fat te keq as nje rifleks, as
nje pasqyre nga jeta e jone...
iç kemi tlıeue edhe me siper fletoret dubet te jene gjulıa
-e nje slıoqerije, n' ato dubet te ndigjohen n<ljrujat, m~nrlimet,
vuajtjet, gezimet, dashurite, veprimtarite dbe pergjithsisht
O"jitlıe filozofija jetike e nje sboqeriJe. Kur themi nje shoqeri,
kuptojme ma at e populHt, dbe kur f,hemi masat e popt1llit,
kuptojme klasat e ndrysbme, famıljet dbe me ne fund indi-
vhlin . .A.telıere p~rpara çdo gjeje dulıet tt; uiwt; ti~ kuslı eshte
populii dhe cilat jane klasat kryesore te sboqerise s' one r •••
Pergjegja eshte fare e tbjesbt. Siç e dinin te gjithe ne Shpiperi
ka v tem nje k lase, nje turmö popullore qe qubet: Katuııdari
..dhe bujku ! Kjo eslıte nje e vertete e ndriçur qe deri taslıti
nuk pati ndonje kundreHhtim te jasbtem ose te brendshem.
Ky fakt \erLetolıet lebtesisht ne çdo kend te rretbit t' one,
por ıne t~per edbe me sbifrat lakuriqe statistikore. l\Ie te
Yertete ne bregun lindor t' Adriatikut, prej qindra bbekujsh
jetonte nje komh krs~ı~rtfi, i rfincle, trjm, qe lirin e vet e ka
fituar nga <lheu, dielli, uji dhe gjelberinıi ! Ay rebi keto bu-
r ime u zhvillua si nj8 rrap madheshtor e vigan kundrejt re
gjitba valeve te tmerrshme bi torike. Ay edlıe sot perb6het
.:prfj 80-90 °/0 nga ·puntoret e tokes, qe sundojne kete, dhe ne
nje menyre so ,rrane, me djer en e ballit, me driten e syrit,
me duart e ashperta, e eshtra te forta, me lekure te perzbe-
litur dhe sidomos me nje shpirt e mendje te theknr !... Karak
teri pastoral e patriarkal i Shqiperise eshte aq urtllınues, sa
·qe hpesh hP-re te gjithe qytetet qe kujtojme te jene qenrlra
te m bedlıaja, m bas nje sterhollimi te shkurte - his torik, eko-
nomik e socjologjik - vertetobet me nje here se nuk jane
gjera te tjera, veç se disaı katunde te rubedhenj ... Dy qytetet
me rende~ie te kultnres slıqiptare, Korça dhe Shkodra, ket()
154 Dr. V. Samim Visok&.&.

qytete kreshnike te jugut ~ te veriut, kur kqyren pak me

kojdes, me nje here pershperitene ne veshin t' one:- se jane li-
ndnr nga katundi, edhe ende sot ne lagjet periferike rete ty
jetojne si gjysme bujqe !... Krejt jeta e tyre shpirtrore e le-
ndore nuk ishte drejtuar qendrave te tjera industriale e treg-
tare, por me teper katundeve, bujqve dhe pergjith isht pun-
torve te tokes. Te gjitha qendrat e tjera te Sbqiperise radhoben·
me kete kriter m bas Shkodres e Korçes. Prandej pa nje frike
gabimi mund t' a pranojme kete motto: SHQIPERIJ.A ESHT.E 1

K.A.TUND.ARI-JA. !

a duhet nji ehtyp realist e praktik dhe ma vone

nji shtyp per ajken mendore dhe shpirtrore.

Atehere eshte e llogjikshme qe shtypi kom betar shqiptar

duhet te drejtobet dhe te flasi vetem per kete turme. Çdo
fletore qe pretendon t' jete popullore e kombtare, duhet me
doemos te merret me jeten dbe veprimtarin e katundari~ dlıe
te bujkut. Kurse per fat te keq kunJrojıme· te kundreten ..
Shtypi shqiptar 99,9 °/0 merret, ne radhen· e· pare, me gjerat
teorik6, abstrakte e subjt3ktit'f.. ]'aqet e tyre m bushen me filo-
zof}, me leteratyre, me art, me pedagogjl, nıe politike dhe me
nje serie sbkrimesh .kurjoziteti. Per nje çast hidhnni syte gaze-
tave dhe revistave t' ona te botuara breııda 25 vjetve te fu-
ndit. Me hidherim do t' a kundroni kete te vertete. Ne mes
atyre mund te gjeni edbe Tevistat oinematografik6 qe merren,
?ne artistet 6 Holywoodit, por per fat te keq nuk do te gjeni
as nje reviste shendetesore, pyjore, sociologjike, ose ekono-
mike ne lidbje direkte me nevojat e turmes katnndare... J n
lutemi qindroni pakez mbi kete shifer: 99;9°/0 !... Eshte nje
gje e tmerıshme, nje kontrast ironik, nje absnrditet qesharak.u
Kurs6 i shkTeti popull, turma e braktisur kaıundare, ne k1t'Rder-
3htim me kete jete teorike dhe fantazije, jeton end6 me opingat
e tija te grisura, me guniin e tije primitivı, m• krab6n e tij injo-
f'ante dhe me shpirtin e tij t' wrsıuar me urine e nje faqes librtje !...
fe:r f~t te keq deri me sot ne Shqiperi nuk kemi nje
Horizonte te reja per abtypin t' one kombtar \ 155

shtyp speciale per katundarin dhe bujkun t' one. E vetmja

pjonere ka qene nje reviste e vogel qe quhesh: Bujq6sija e
Blegtorija. Por edlıe kjo e shkreta vdiq uga mallengjimi i
mungeses se n je motre tjeter. Me vone shoqerija e jone per
mbylljen e kesaj mungese te madhe e gjeti nje trike-otopike
dhe e vune nö qarkullim perseri rivisten e pareme nje emer te
ri: EKOl!{OMIJA KOMBT.ARE !. Por edbe kjo e sbkreta
mbas· nje jete te sbkurter mbylli syte dyke e trashguar ve-
Jldin e saj nje tjeter ,,BUJQESIJA " ... Siç e sbifni nje ndry-
shim edhe nje trike shterpe vetem me emera, aparente ! i
nje grua isterike, m.ondaue, qe kerkon zhvillimin dhe per-
parimin e vet ne ndryshiınin e kapellavet ose petkavet...
Eshte e vert(-\te se ne fJetoret t' ona, andej kendej, here
mbas here takohen disa artikuj pör jeten katundare e buj-
qesore, por, f'atkeqesisht köto jane aq te dobet, te vyshket,
sa qe efekti i tyre nuk kalon zerin e kraheve te mizes. Keto
drita te vyshkura, keto renkirue te vuajtura pergjithsisht nga
shtypi i jooe perbnzen, edhe pranohen vetem per mbusbjen
e kollonavet me te hnmbura. Keto fjaJe te hidhura po thonı
'ıe ba.ze t' eks1erienciis 14 'V-jeçcıre qe kam bere ne Shqiperi. Kush
nuk beson, le te vije te bfjnii sif bashkut nje statistilce! Po, per
jat tii keq e verteta qindron keshtu! ... Me qene se nder 11e nuk
gjindet ni6 shtyp teknik i posaçmii dhe me qene se nga ana tje·
ur ga.zetat e revistat nıık i japen rendesine e duhur probleme-
ve katundare e bujqesore, si konseguence nuk eg.ziston edhe nji
opinion publik. E si9 dihet kur mungon opinioni publik, kıırr~
punrat nnk shkojne mbare... Sbtypi eshte nje mjet k11lturor,
konstruktiv dhe kolektiv. Ay per turmat eshte si nje shkolle
e dytet N' ate populli, s' bashku me katundarin, meson shume
problema reale te jetes t' one, e sidomos intelektnalet, autori-
tetet, politikanet gjejne rrastin me te bukur qe te njofin nje
varg te nevojave te turmave. Eksperinea me vjete me radbe
na difton nje menyre nıe alarmuese se si ajka mendore e
jone ne kete fusbe nak esbt pergatitur siç dubet dbe len
mjaft per te deshiruar.
Atehere per çeljen e orizonteve te reja ne shtypin t' one
156 Dr. V. Samim Vieoka

kombtar dubet qe ne radlıen e pare te krijohet 11je s7ıtyp i

1

1>osaçme per katundarin e bu jqe "İn, por edh e ne shtypin

komlıtar dulıet te sigurohcn direktiva te reja, realistike e mo- ·
derne, per j~ten t' one te perdite hme. Leznesat t' one te
nderslıe m muııd te viben ne dyshim dhe mnndet qe te na kri-
tikojne me nje fanatizem profesionale!... Nuk duam nö ata te
zgjuajme nje mendim ne kuudeı·sb tim me deslıirat t' ona; se-
pse ne nıık jenıi te kıuıdert per neı·qjen e nj~ klase~ aristokrate,
mendime$lı e '1ldjenjash! Jo le ursesi!... Perkundrazi lcenıi bindje
te 1ılotö 2ıer nP.vojen e saje. l{_ji 1ıopull qe }eton ne gjirin e Eıı­
ropes eshte e domnızdoslnne qif te lc~te ed7ıe ttje shtyp per çeslıtjet
slıpirtrore, menrlore t' ajl,es intelektuale. Aı1kimet t' ona jane
per nje shtyp anormal q8 largohet se tepernıi nga nevojat 1>rak-
tike te ve1ıdit dhe qe meret 99,9°/0 me ngjarjet tjeorike e abstrak -
te. .. Nji fletorizme e ketille mund te gjinclte vend n e nje
bote poetike, por jo ne nje at<llı ~ ku popnlli per~elıet 85°/0
prej turmave bujqish e blegtore hl Na dishrojme qe te per-
sbtatemi sa me tever lue ralitetin, te mlıyllet ndryshimi
matlı ne mes slıtypit dbe turme , t'. u jepet ııje rande i e ve-
çante ne ~lıtypin t' one problemeve ekonomike, t(jknike, lıy­
gjenike, agrare, blegtorare, pyjore, bonifikimeve, miııeralev~,
tregtare, botore, arkitekture, zejtarije, demografise, dhe nje
-vargu lendeve te tjera... NE; qytetet mund te pranobet nje
aristokra i mendimesh e ndjenjash, por kjo nuk dulıet te oku-
poje e te sun'.loje ne menyre absolute shtypiıı e Shqiperise
dyke eliminuar nevojen imediate te turmave, te kla 'ave dhe
pergjitlısislıt te kombi t m lıare!. ..

Poezija e tokes nuk mbaron kurr.

i njl btypi te posaçem per jeten praktike, per

Krij iıni
puntoret e tok··s eshte nje gje mjaft e ve lı tire. Kjo veshtirsi
nuk rrjedh vetem - iç kajtojne disa njerez ne lidbje
ıne veshtirsirat gjub ore ose me paraqitjen e thejshte te pro-
blemeve, por me teper lindet nga mungesa e ditoris, njoftn-
nise te nevojave te perditesbme te klasave t' ona katundare
 •
Horizonte te reja. per shtypin t' one' kombtar 157
.
~ bujke. Çdo njeri qe udbton o e e shef katundarin, nuk
mund t' a njofi at!... Gjitlıa lıtu dulıet te benojme se katu-
ndarija e bujqe ·ija nuk .iane probleme monotone, ie n jianshme,
thjeshte teknike dbe pa ndooje fuslıe estetike... Jo, keto pro-
bleme pörmbledbin te gjitbe jeteo slıpirtrore e landore te ko-
mbit. .A.ty pran teknikeve te sbkences, do te gjene edhe nje
•
fusbe te gjere poetet, shkriıııtaret, artiste, pedagog·et, sosiolo-
gjet, filologet dlıe pergji tlısislı t ,, ınentaret'' t' onc. Nj i poet
Pomak thote: Poe~ija e tokes nıık mbaron kwrre! Ne katund
~dbe prane bujkut mburojne te gjitlıe ngjyrat e jetes s' one,
ndriçohen te <»jitba dritat e djellit t' one, te gjithe entimen-
tet, shijet, gezimet dhe vuajtjet e atdheut. l\.Ie nje fjale arti-
stat dlıe men taret t' one, ne qofte sedishrojne qe te jene
konıbt<trii dlw origjinale, duhet Wt1 doemo qe te merren me
jeten e kotundarit e te bujkut, duhet te ktheben ne ate pa-
r adisin e lıarruar, te braktisur e te perlıuzur!... Vetem e ve-
tem ne kete ınenyre bota pirituale lıqiptare mnnd te ngja-
lli nje qenije te vertetij artistıke e estetike! -

Fushata kryesore per mekambjen kombtare

esht turma c katundaris.

Per fat te keq nJe p.Jese e mad>:ıe e katundarve t' one

jane sbume ınhrapa nga slıoket e tyre Europjane e Ballkanike.
J eta e tyre sbpirtrore e Iandore eshte mjaft e ulet, menyra
e ushqiınit, pastriınit, fjetjes, tritjes sa femijvet dhe pergjith-
si ht standardi jetik esbte prinıitiv, shumica jane analfabete...
}.,i tinıet materjale i kane te pakta, mortali teti i femijvet eshte
b nmc i matlı sa qe dubet te konsiderobet si nje humbje tra-
gjike per kombin e sbtetin ... 1\ljetet, diturija e katundareve e
e bujqve per punimin e tokes me sistemet moderne, mani-
pula ioni i lendeve agrare e zooteknike jane shume =angnt.
Ata, sbtepijat i kane te ngushta, te vogla, antibygjenik\:}, sbpesh
here te basbkuara me slıtallat. Rrjetı i rrugeve te katundit,
-0se ato me komunen ose me Prefekturen jane te pakta, tö
rishura, sa qe per nje kohe pengojne maredhaniet me boten
158 Dr. V. Samim Visok•

e jasbtme. Prodbimet e tyre si nga sasija ashtu edh~ nga

cilsija jane t' ulta, ne tregjet nuk marrin te drejten e tyre,.
pazaret nuk jane te kontrolluar e te rregulluar ne favorin e
djerses e katundarit. Ne shurue vende nuk gjindet nje shkolle,
nje infermjerie, nje farme modeli, ose institnte te tjel'a sbtet.-
nore. Zojet lıtepijake edbe jane ne graden e empirizmes ...
Siç sbifet, krejt bota shpirtrore, ekonomike e knltorôre e·
turmave t' ona ende ka pamjen ballkanike Qse azjatike. Kjo
mbrapesie eshte mjaft e lıidbru~shme, por nje e vertete e pa
diskntnar. Keto jane mnngesat e medhaja dhe fushat kryesore
ku duhet te veme te gjitbe fuqin e kombit. Pa bambur kobe
duhet te babet nje ımekembje rrenjesore 1... Ketu dubet te per-
qeudrohen idealet e te gjitbe intelektualevet. Pa dyshim m&
gjitbe keto perpjekje, katundari dhe bujku i joue nuk mund
te arrije me nje here rrafsbin kulturor te katundarve e te
bujqve Italjane, Gjermane, Svicrane, Danese, Ungareze e tjere..
Por te pakten brezi i jone duhet te bedhi tbemelet e para ..•
Ne nuk mund te qendrojme nıe dnar te lidhura kundrejt nje
prapesis se ketille. Sepse e diıne, standardi jetik i ıılet i turnıave
katınıdars e btıjqe eshte njekohesisht edhe i kombit !
Ne kete lnfte perpjekjeje, e m ··~am bjeje htypi do te lozi
nje rrol me rendesiö; prane shkolles, dhe tlo t' i japi nje drite
perparimtare prane librit... Kur nevojat landore te turmave
jane kaqe te medhaja, eshte nje utopi. qe te m bajme, e te·
krijojme nje shtyp lnksoz vetem per nje grup te vogel men-
taresh ... Kur turnıat rrenkojne nga urija, nga lakıtriqsija, edhe
ı1ga 1Jobegsija, ne nıık mund te 1nendo}'me bukurine, da."fhurine
dhe se11tinıentin. Ne kete faze Ztndjeje per neve ka njif rifndesie
me te nıadhe nfe teknik i vogel, qe na disfton prodhi1niK e bukes,.
3e sa nje poet lirik qe na pershkruen bukurin e luleve ilh~ val-
1'iven e fluturavet ! Gjithashttı pifrpara ketyre nevojave imme·
diat' na sh,rben mif teper njl edukator, qe na 1nifson pastertin6
3e sa nje shkrimtar romantik q;· na piirshkrııan mbrekullirat e
gurg~llimet e ujit... Kurse ne kundershtim me te gjitbe keto
nevoja., sbtypi i jone merret me fusha te tjera, jashte pro-
blemeve shoqrore, ekonemike dbe kulturore qe interesojn ...
 Borizonte te rej" per abtypin t' one .kombtar 159

direkt turmes. Disa sbkrime qe takoben andej kP.ndej, i drita

te fysbkura te nje syrit te semure, nuk e lıeqin vrejtjen dha
nuk e kane fuqin loftarake per kete mekeml>je. Shkakun kryesor
te kesaj anomalije ne ~htypin t' one pa dyshim e kane gaze-
taret vete dbe ne l'adben e dyte disa intelektuale teorike e
,. abstrakte. ,l\f e te vertete disa shkrimtare te asbtu qnajtur
Ga~etarii - ne realitet pseudo gazetare - dhe di a in-
telektuaıe, te pa pjekur kaue bapur ket~ rruge te gabuar
Keta ııjerez te sbkrete jane te bypnotizuar nga knltura madhe-
shtore e botrave te ja btme, dlıe kane harruar realitetin Ja-
kuriq te vendit te tyre !... Ata mendojne, ndjejne si te huaj,
urrejne shoqerine e tyrn ku kane lindur dhe ku jase rritur.
Ambj~nti i jaslıtem, ku kane jetuar me komotlitete landore e
shpirtrore, pa dysbim keta psendo sbkrimtare e intelektuale i
ka sterlıolluar por per fat te keq nga ana tjeter i ka bere· tezıer
individualita, spekıılatore, skeptike dhe ptsimiste· par excelence! ...
Ata nuk shikojne realitetin, kryet e kane gjitbmone lart,
veten e tyre ne keto vende e quajne te lıuaj dbe nuk bejme
kabull te ken e nje maredlıenje me katundarin, dhe me lıuj·
kon t' one te slıkrete! Keta njerez vuajne nga nje semundje·
mendore, qe i ndalon te shohin jeten e hidbruarshme, qe
rrjedh dite per dite ndene kembet e tyre. Filozofija, psikolo-
gJıJa, arti, mnzika, komoditeti, daslınrjja dlıe krE-"jt nje jet&
materjale e instinkte okupon trurin dhe sbpirtin e tyre. Gjitb-
mone flasin, kritikojne dhe sbkrnajne pet boten e tyre; sepse
ambicjet qe uslıqejne, kryelartesija utopike, koke·tutesija ~
verber e tyre kerkon vazlıdimi lıt njö auto·reklame, nje
mburrje lavdi dbe brohoritje. Toka, buka, lopata, plehni, nıa­
larja, druni, kanali, pwsi, ~jarri, hekuri, farktari, zdrukthta-
Ti, kepuctftri, e tjere tJ tjere jane· gjera t' ulta e ıe· ndyta per
kiita ~otrinj! Por gjeja ıne e tmerrshme esbt se keta njerez
jane aq arogante sa qe deshirojne qe t' imponojne edbe rre-
tlıin e tyre. Nje elite ne qofte se takojne me nje njeri tjeter,
pak me nje mentalitet te ndryshme, me nje here e kritikojne,
e perbozin dhe me ne fund e luftojne!... P. sh. Nje dite nje
mjek ne qofte se ulet dhe shkruan nje artikull mbi morrat,.
160 Dr. V. Samim Vieoka

tne propagandne demet bygjenike, menyren ~ luftimit, for-

mon nje objekt gazi dbe harreje per ata... A btn edbe nje
agronom ne qpfte se gabon nje dite dhe shkruan n.ıe gJe
ın bi dobirat e ınedho}a te plehnit, dhe perpiqet qe te mesoje
tnrmen per ruenyren e mlıledhjes, rruaities, te veı·<lorimit,
1nea$alla ne qofte se shkon me tutje, cHıe gabon te veje ne
dukje 8e plebni uslıqen arat, arat e usbyeme japiu prodbime
me te shumta, dhe keto prodlıirue naltesojne t' a.rdburat e
kombit, ı,ermirson ekonomin e shtetit; belıet nje paratoner
pe-r tal~if}e, sa qe uuk ka ma sy e faqe qe te lıyje ne kafe
sod ne lıoqeri... Qe pra ky eshte mcntalitcti dhe eduk::ı.ta e
jone per jet.en praktike e reale!... Pseudoshkrimtaret dbe in-
telektualet e perl>uzin eshkencen, <liturine, sepse si ne deget
c tyre, a htn edbe ne keto fn h:~ j!lne kryekeput te percipte
dhe injorante... Kurse ne kundershtinı me 1nendimet dhe me
deshira t e tyre gjithe nırckııllijcı p<'r lartesimin e turnıavet t' ona
qendron ne sllkence e 1ıii diturf!. .. Prı tly.~ h ·m rn ekambja e ka-
tunclareve dlıe e bu}qvet perpara poezise dhf. letiirsfae do te behe t
nıe lopata e kasma, perpara fHo:;ofis e psilwlogjise do te be-
llet ?ne rrota e 1naqina!... Ay 11;jeri qe do te gjPJe ınıenyrifrı e
aplikimit ti shkences prtt.ktike, diturine recılistike ne 'mes te tıır­
mavet, do te qııhet : TRIMI I KOMBITI Po vettnı e vetf.m
1ne 1~ie phJ>jekje shkencore, realistike, ttintetike e progranıatike
do te lartesoh#jt standarti jftik i tıırma1 e t' ona! Edlıe nje
turnıe e lartesuar ne fu lıen landore nıund te kerkoje poetin
e saje, kompozitorin, skulptorin, arkitektin, filozofin, shkrimta-
rin, dhe pergjithsislıt mentarin e vet. Pa arrijtur ne kete matu-
ritet populli i jonc nuk do te j eU kurref ne· gjenaje qi t'ııshqrje
nje· klasif aristokracije ımendinıt:sll e ndjenja~h. dhe kurrif nuk do
le" pe·rvetsojı nje· grup 1nentaresh qe· merret nıe gjera abstrakte
teorike ne kundre-slttinı 1no interesat e veta ... P e·rpiekja e lce·ıyre
gJithmone· do t' jeU de-stinııar qe· tif mbetet sporadike, 1Jesonale
dhe asosjale ı ... Ata gjitlımone do te shkruajo per velıtene e
ttrre, do t~ kendojne per personiu e vet, dhe do te pikturojne
per egon e vet. Ke lıtu kurre nuk do te jene te lidbur me
turmat dhe do te mbeten perhera si nje luks i tepert ...
P asuoija priva te e Shqipnfa 161

Sbkrimtaröt dhe intelektualet e vertete qe jetojne, respi-

rojne reali tetin e jetes s' one jane vete m ata qe mund t'a
krijojne nje bote r'volusjonare ne slı tyq i u konıbtar, ulı e te per-
vetsoben nga turma. A ta mentare qe do te dijne te zbresin
poshte ne sbtratet e tnrmave, te kapin popullin nga dora, t' a
nxjerrin ng-a gropa e mizerjes, t' a naltesojne n e altarin e
qytetrimi t, lumturise dhe perg jthsisbt ne jeten prendimore, dbe
do te jene me W Yertete heronjt e kom b it·!...

Dr. V. Samim Visoka

Pasunija private e Shqipnis.

Prej lnjac Gj. Ndojaj
(Vijoo prej Nr.vet 1-3, faqe 94)

.
Pasunija e patundishme e Oytetit te Shkodres.

Vleftsimin, qi po paraqes, e kam nxjerre prej rregjistrave theme•

lore te pasunive te patundeshme te qytetit qi gjinden ne Zyren e
Tatimeve te Drejtoris se Financavet te Prefektures se Shkodres. Çe•
mimet e shenjueme jane ato te dhanuna q' prej vjetes 1931. N e ket
punim statistik, m' Asbt duke e arsyeshme m' u peshtele ne vjeten
financjare ı 938, mbassi me kE-.t date permirsimi i objekteve tatuese,
ne baze te kontrollit ordinare, resulton ma i plotsuemi.
Mbas '38, vlerat e pasunive, krysisht t' atyne te pershime pre j
vergjis, kane pesue anomali te mdha. Gjithashtu vjeta 1938 Asht nji
perjudhe e cila nuk ndien pothujse aspak pasojat ekonomike te krizes
botnore, dhe te luftes, se tashme pak a shum te parapame.
Ne baze te shenjimeve qi kam mbledhe, kam perpilue pasqyren
Nr. ı, ne te cilen jane te radbueme, simbas lagjeve te qytetit, shpijat,
dyqanet, furrat, kopshtijet, Iulishtat, trojet e ndertimit etj. N ji qi njef
!)hkodren mund te dyshojn, tue studjue ket pasqyre, mbi numrin e
kopshtijeve, te 1u1ishtave e te trojeve ndertuese, tue dijt se pergjith•
•
162 l njac Gj. N dojaj

sisht çdo sbpi e qytetit asht e rrethueme a e percjellun prej nji

objekti te tille. Kejo gja qi bjen ne sy e qi mund te vene ne dyshi~
pasqyren Nr. 1 spjegohet lehtas kur te mendojm se vetem trojet.
kopshtijet e lulishtat me nji madhsi permbi 1000 m 2• randohen prej
vergjis 1), prandej jane te shenjueme veçanerisht, ndersa tjerat me nji
madhsi ma te vogel perjashtohen prej takses, tue u rregjistrue me shpija.
Gjithashtu veme oroe se lagjet qi kane mA shum kopshtije e
luli5hte, jane ato te rrethit, gja qi bjen ne sy edhe tue studjue harten
topografike te Shkodres te botueme prej Etenve Jezuit. Keshtu shofim
pasunin e madhe ne kopshtije, lulisbta, livadhe, dhe toke ndertimi e
buke te lagjeve Ndocaj, Bahçellek, Ajasme, Tepe, etj. lagje te gjitha
qi gUnden ne rrethin e qytetit. Lagjet qandrore perkundrazi, jane te
pasuna ne shpija e dyqane.
Keta te fundit ne nji numer te madh ne lagjet Parruce, GjuhadoJ,
Pazar, Rus' i Nalte, etj.
Si perkryese se pasqyres Nr. 1, kemi djagramin rrethatuer Nr. 2
l cili paraqet, ne nji pamje te pergjithet perpjestimet ndermjet elemen•
1tave ndertues te qytetit: shpija (208), dyqane (97), furra (4), lulisbta
e kopshtije (25), toke ndertimi etj. (26).
Shum mA teper perkundrazi, na intereson pasqyra Nr. 3. Ne kete
jane te paraqituna te gjitha lagjet e qytetit me vleren e objekteve
te tatimit, numrin e pronareve te çdo lagjes, banoret e çdo lagjes.
Ne shtyllen e fundit kemi perqindjen e pronareve 2), nder 100
banore.
Pik mA spari kejo pasqyre na qet sheshazi pasunin e çdo lagjes.
Veme oroe se ajo ma e pasuna e qytetit Asht 1agja e Gjuhadolit
(Fr. ar 1574007). Keta besohet lehtas kur te mendobet se kejo lagje
asht nder mA qandroret e qytetit, kendej elementat tatues te saj vleft•
soben shum mA teper se ato te lagjeve per qark. Ndjeke fili~ 1agja
Parrucej (Fr. 1118622), mbasandej me rradhe ajo e Rusit te Madh
(Fr. ar 1027715), e Serreqit (Fr. ar 856105), e 28 Nanduer (Fr. ar
788959). e BaUabanes (Fr. ar 771267), etj. Lagjet ma te vorfna jane
Te Buena (Fr. ar 4390), E Re (Fr. ar 18900), Draçini (Fr. ar 43070),
Ajasme (Fr. ar 49580), Qafa (Fr. ar 51730), Lugu Çesme (Fr. ar
56595), etj.
' ) Shif artikuJlin 13 e 21 te Llgjes mbi Rregjistrimln e Kontroltimln te
Ndertesave dhe t~ Toki-ndertlml.
2). Ne ket rase per pronare, marrim vetem e vetem ata ligjoret, d. m. th.

ata n' emen te se cilve figurojn tapfjat.

 f'asunija. priva.te e Shqiprua 163

Tabela Nr. 1.

Pasunija e patuiıdeshme e qytetit te Shkodres vj. 1938

NLlGJJl ti banoı·
mı
SBPIJA

nnna
-- noemı na
DYOAMK

11011 noemı
ı - .s :. :=
ti mbJ· ti rre· il ıll• ı it 11~1· 1li rrı· nım ı=- -:; .=.1'
..... - .,....
- =
C>
a-

Q -

Parrucej 167 4 ı 326 2 ı 8 5 53

1
. 91 ı 4 1 21
2 28 Nanduer 114 I I 18
3 G juhadol 240 6 I 133 20 3 7 ı7 39
4 Hasan R.iza 100 1 I 71 5 I 2 3 21
5 Badra 144 ı I ıı 5 I 3 I ı"
6 Rus' i Nalte 127 ı I 53 ı I I 5 4 li

7 Der gut 139 I I 28 1 I 3 29 6

8 Ndocej 138 I I 44 I I 2 38 5
9 Bahçellek 73 / / 15 2 I 2 25 28
/ I / / I 7 4
ıo
ıı
Tophane
Shaban EUend.
132
70 I I
1 '
ıs ı / 2 16 7
12 Rus 'i Madh ~ ı / ff4 B 2 7 24 22
13 Ajasme 66 I / 7 ı I 1 26 9
,I I ı 19 6
14 Gafa 52 ı I 5
ıs Tepe 84 2 I 20 4 I 1 40 12
16 Draçin 47 I I 4 I / 1 14 4
17 Lugu Çesme 55 I I 4 I I 1 10 2
18 Pazari 1 I I 143 7 ı 2 3 15
19 Ballabane 217 2 I 81 7 I I 7 39
20 Lekaj 148 6 I 60 ı / 6 5 5
21 Perash 161 I I 76 5 I 2 30 35
~ Skand erbeg 125 I I 3 I / I ı 13
23 Serreq 176 l I 82 8 / 2 14 20
2' Arra e Madhe 12' / I 20 I I ı 8 ıı

•
j

R.us 'i Vogel / 2

I'
25 119 I 96 25 26
~ Has Hoti 152 / I Sl I 2 7 16
27 Mubarr 170 I / I 21 22
28 Kiraı
Dudaı
168 ı
I
I ''
ıs I I '
ı 27 ıı
I I 57 1
'I 3
I•
29 193 38 ıo
Lagja e l.e I / I
30
31 Ura e Buenis
51
ıo
I
I
I
I
5
ı I I I I ,I
1 IGiitbsejt 3859 27 1 ı 1685 1104 1 ıı 112 j«>s 1
481
Page 66 in the scan is empty (white)
 -v~

ТQbe/a lVr. 2
Ј:ојас: Gj. lfdujoj

е ele.rnentave ndertuesa te ЧYletit te Shkodres.

Grafik: rrefhatuer qi Paraqet perpjesti.rnisht ndainjen

~............... 1 •
„. .„ . . .
„._, •., ,. „ „ • - •. „ '

---- Shpj.
ја
„

Кор.

• •hta
shHje
Luц.
Troje
Dder.
fj111i

Furra
 vl CJı
:;-
o
- - - - - - . .ı:ı.. Ol
§- § § § § - .. Q
o
~ § 8 § § § § ~ o § .,
Parrucej

28 Nanduer

Gjuhadol

Hasan !Uza

Badra

Rus' i Nalte

Dergut

Ndocaj

Babçellek

Tophane ~ t1
il>
-·
Sbaban Eff. . ~
il>
8
. :. ·.~ . ~ -
R.us' i Madh ..Q

Ajasme
-·
~
P>
~
Qafa P>
..Q ~
~
~ {!ı
-- ·
 ~___.....~-,
........
Tepe '-..: S'"
~
ıı>
U2 .~
E>raçirı c:
::s ~
.
-::s ..
lugu Çesme ,
::s
(1):
Perash
--
~

Ballaba~
."""
'2)..

Lekaj ~
"""
~
Skanderbeg

Serreq
-·::s-·
~
"'1
Arra Madhe o
::s
P>..
~
""i
1 1
Kir as ~
~
it - p
(1):
:
Dudas 'Ô
o..
Te Buenes
o
tQ
°'
Lagja e Re
- (t)
--·
Rus' i Vogel r+
(1):

Has Hoti .a
'-<
r+
(t)
. . r+
Maxharr .. · . ~ 'r ı ·: :~--7. .. '· r+

Pazari
-·
Paaunija prl-.ate • 8lıqipafa 1~5

Tabela N r. 8 .

1
Pasunija e patundeshme e qytetit te Shkodres )

Rr. LllJJ I Clal•I ili ,,_. Bancırl 1 Prooari a•er f

rr. ir . .
)
100 bıııorı
ı '• Parrucej ıı ı 8622 113 1376 8,212
2 28 Nanduer 7~ 72 766 9,399
3 1
G jubadol 157~ ıı ı 1006 11,033
'
.5
Hatan l.izA
Badra
607871
350290
5f
98
587
1228
8,688
7,980
6 l.uı i Naltl 3395'.26 99 1150 8,608
7 ı. Dergut 303405 116 1203 9,642
8 Ndoca j 3066'.20 126 1246 10,ı ıo
9 Bahçellek 147~ 71 505 14,059
ıo Tophane 240440 ııs 1240 9,470
ıı Shaban Eff. 127120 65 516 12,596
12 luı i M adh 102'171!5 160 1852 8,639
13 Ajaıme "9580 61 314 19,6'.26
14 G afa .51730 48 458 10,480
15 Tepe 162540 74 631 ı ı,727 •
16 DraçiD 43070 46 358 12,849
17 Lugu Cezme 56595 47 348 13,505
18 Peraıh 514075 127 136«2 9,324
19 Ballabane 7712"7 123 1275 9,647
20 Lekaj 565559 95 1037 9,161
1 1
21 Skanderbeg 144314 83 805 10,310
22 Serreq S!J6f 05 94 1234 \ 7,617
23 Arra e Madhe 306245 92 1204 7,641
24 Kiraı 17~5 138 1259 10,961
25 Dudaı 33560~ 16{ ım ı ı ,5tı6
~ Te Buena 4390 9 127 7,oın
1
27 Lagjja e Re 18900 41 -466 10,344
28 lus i Vogel 751420 116 tM.'5 7,<X:J9
29 Has Hoti 469ooO ıı1 1087 to,2ıı
1
30 Maxharr ~ 107 1377 7,770
31 .
' Pazari - Treau - 248075 64
Gjlthsejt: 12812616 2846
1 1 29554 9,643
'·

t) Prej regjJıtravel themelore te Drejtoris se Financavet ne Shkoder -

'Yj. 193&.
~) Prej Zyreı se Gjendjes Civile te qytetit te Shkodres.

11. - SIX. - Nr • ..-s (•"-ff:i)

1

1·I Page 71 in the scan is empty (white)

1
 ,

168 htj~ Gj~ Ndoj aj

Shtylla e dyte e e trete ep sasin e pronareve dhe te banoreve-

te lagjeve perkatse. Veme oroe se lagjet qi gjinden ne rrethin e
qytetit, jane ato ne te cilat pasunija asht mA pak e koncentrueme,.
gjA qi et m. th. se çcio shpi ~sht prone e banuesit - pose ndo'i
perjashtimit. E kunderta pergjithsisht vertetohet nder lagje qandrore
ne te cilat shifet se pasunija e objekteve tatuese, asht e koncentrueme
ne dueret e pak pronareve, sl p. sh: ne lagjen Gjuhado1, etj. Gjaja
ma e randsishme qi qet ne pah kejo pasqyre, Asht vlefta e per•
gjithet e ndertesave te qytetit: 12812616 fr. ar. 1).
Me fole te verteten edhe atyne te cileve nuk u kane interesue-
pothujse kurr problema te tille, kejo sume ka me iu duke teper e
vogel. Ne te vertete ashtu asht. Faji u perket komisjoneve kontro•
11uese, pjestaret e te cilave, ku per miqsi, ku per nji arsye e ku per
nji tjeter, shpijat i kane vleftsue zakonisht me çmin qind per q~d
mA t' ulte, gjithashtu pa kurrnji kriter dhe pa zbatue udhzimet qi kane
dhane e apin te gjitha rregulloret e Vergjis. Dihet mbasandej se nji
shumice e madhe shpijash qi .. kushtojn shum ma teper, jane te vlef t•
sueme prej fr. ari 200 e keta jo per tjeter, por vetem e vetem m e.
i pbhtue lakses se vergjis, mbas.!i qi nji ob)ekt me nji çmim te tllle..
perjashtohet prej tatimit.
Gjith keta sa tham, vertetohet deri diku, edhe prej vete eksper..
tave te zyreve kompetente te ellet shumen e siperme e na1tsojn tue
e pni deri ne 25500000 fr. ari. shifer qi s asht aspak e teprueme
kur te mirret para syshe te shtrimunit e qytetit te Shkodres dhe
11umri i objekteve tatuese te renduem ne pasqyren Nr. 1.
Pasqyra Nr. 4, tue perdore elementat e asaj Nr. 3, ven ne dukje
pronaret e çdo lagjes dhe pasunin ne fr. ari qi u bjen krye per krye ..
Pronaret mA te pasun jane ata te lagjes se Gjuhadolit (14180,24,
fr. ari per pronar), ndjeke fille prej atyne te lagjes Hasan Riza (11919,03
fr. ari), 28 Nanduer (10957,97 fr. ari), Serreq (9107,50 fr. ari), etj.
Pron~ret mA te vorfen, jane ata t~ lagjeve mA te vorfna si p. sh. atA
tt lagjeve E Re, Te Buena, Ajasme, Draçin, etj.
Nji pamje skematike e sas~ ~ pasunis se nji pronari per çdo
lasıje te qytetit, e ep grafiku Nr. 5 i cili Asht punue e ndertue ne
biue t• elementave xjerrun prej pasqyres Nr. 4.
Sfundlt pasqyra Nr. 6 na ep numrin e banor~ve per çdo la•

•) Te mbajm ne mend ıe jemi ne vlerat e vjetes 1938.

 ıPaa unija private o Shqi pmı 169

cgje '1) dhe sasin ne Fr. ar qi kishte me u ra kry per kry, po t' ishin te
-gjith pronare. Perpjestimet e pasunis ndermjet te banorvet te qy.
·tetit - sbtylla e trett pasqyra Nr. 6 - mund te krahazohen kjartas me
·ato t~ pasunis se pronareve -shtyıta e trete pasqyra Nr. 4 - dhe nJI•
:kohesisht mund t~ kundrohen ndrysbimet e shperndamjes se pasunis.
N ji gjA send qi bjen ne sy asht se pasunija e Pazarit mbetet pa
u perpjestue nder banoret e k~j lagje per te vetmen arsye se keta
banojn nder lagje e ndryshme te qytetit. Sido qi kjofte, tue marre
pasunin e kesaj lagjet (248075 Fr. ari): dhe tue e nda perpjestimisht
nder 30 lagjet tjera, de1 nji sasi prej Fr. ari 8269 qi i duhet shtue
pasunis se çdo lagjes, ase tue marre para sysh numrin e bancrve,
nji sasi prej Fr. ari 8 ma teper per çdo banuer. Kendej mesatarja e
Fr. ari 433,53 - sa kishte me i ra çdo banuesi - do te naltsohet ne
Fr. arı 44 ı ,53.
Gjitbashtu shifrat e perpjestimet p~ojn nji shtim te dyfishte, kur
te marrim para syshe shumen qi pak a shum i afrohet vleres ~ ver•
tete t' objekteve ndertues te qytetit: 25500000 Fr. arJ. Atlhere per
çdo pronar na del nji pasuni mesatare e rrumbu1Jakueme prej Fr. ari
"9000 dhe per çdo banuese prej Fr. ari 870.
T ue skematizue perfundlmet kemi:
ı) Vlera e pergjithet e objekteve tatuese t~ qytetit te Shkodrei
·per vjeten 1938, asht • • • . . . . . • Fr. ari zsscooco
2) Çdo pronari i bjen nji me:satare pasunije prej . Fr. ari 9000
3) Çdo qytetari i bjen nji mesatare pasunije prej . Fr. ari 870
Gjithashtu vehen ne dukje shperpjestimel ne ndamjen e pasunis,
d. m. th. koncentrimi i saj ne ıo0/ 0 t~ banor~ve te qytetit, ndersa
-pjesa tieter 90°/ 0 asht e pa shpi, dhe se ky koncentracjon asht shum
i madh nder lagjet ma t~ pasuna e ma qandrore te qytetit.

( Vijon)

~
1 •
•) Ky numer vijn per vjeten 1939, dhe ndryshon pak fort ase aspak per*
pjestimet e pbbtetuna. ni vjeteıı 1938, mba.sst qi shteıa e banorve gjate kisaj
'lı'jete , a.sht e vogel fort.
 FJALORI TOPONOMASTIK
EMNA V.ENDESH
(Yijon prıj Nr. 11-12, fq . 426 te v. k.)

J[

Kaba (lgj. Pilaf. Peshkepi)

Kaba.l (qani-. Perlat. K~thelle)
Kabaıt (dere. Perlat; kr. i Kabalit)
Kabanzt (lgj. Ibe. Tirane)
.Kabc\shet (vellazeni. Hajmel. Sape. 2. Jgj. M~zi. Puke. 3. lgj. Troshan..
Sape. 4. flamer afere Pezrendit nja 300 shtepish)
Kabasİıi (flıl e flamer nde Puke. Lagjet: Behoti, Blinishti .... me banore
qe s jane te fisit .... Bicajt, Hadrojt, Micojt, K1osi, Gryka e Kabashit,
Ngarreli, Meqe.ja, Rrapeja, Rrypeja. Vellazenite: Hadrojt, Lushajt e
Kokajt; fisi diftohet se erdh prei Dheut te Poshter e nguli ku Ashte
sode, ende nde Grambsh t' Elbasanit gjindet nji 1agje Kabash. I
Pari i Kabashevet te Pukese thirrej per ~men Leke Koloja; ky ko•
hen e Leke Dukagjinit ardheka me tre djelmet e vete Koken, Hası
drin e Lushen e nguleka te Barka e Lekest nde Rrape e baka nji
flakada: nierezit e Leke Dukagjinit e pakane zjarmin e çuekane
me marse vesht kush e kishte ngule bftnin aty nde toke te tyne.
Fisi ardhacak i u 1uteka te zotet te vmdit Leke Dukagjinit me u
a 1~ue ndonji grime toke sa me jetue; anasit u mbetedhekane nde
kuvend e dane me i thirre nde nji goste ardhacaket, mbassi nji i.
diejshem u paska pase thane: Thirrni. nd~ nji pergim ende shtronejua.
trevesen lerg; nde kjofte se ata e avisine trevesen prei vedit ta dini
se keni mbarue e jua kane pushtue token, por nde kjofte se ata a•
vitene prei "trevese don me thane se jane niereze qe s jane te ıote
me i bA gjA kui e leni me ngule l - Kabashesit e avitene trevesen
prei vedit, u çuene anasit me ı pre, do sish l damtuene por toka
se mbrami i mbet te Kabashit. Prel k~je se ngjame thone se u
mbet tmeni Kdbdsh prei verbit Kdpe; por sikurse dihet ky Ashte
nji zhvlllim populluer, pse giuhesisht ky em~n munde te lidhet me.
Fjalori toponomaatik ] 71

toponymin Ngurrabash qe gjindet nde Koman te Puklse (N+gurra

e Bashit) e me prefiksin Ka (ke, ko) + Basho, Bashote.
Leke Koloja mund te jete ende mıen nieri e duket se tash vone
ka ardhe tue u trajtue gojedhana se Kabashet e soçem jane prei
Kolonje se Toskenise. E verteta ashte se nde Mollas t' Elbasanit
gjindet nji lagje Kabash, por nji tjeter e kemi ende nd~ Krume te
Hasit qe munde te jene prei Kabashit te Pukese sikurse ata afere
Pezrendit. Emeni Koloje vret te toponymet Kolami, Kolateja, Ko•
luma, Koloti etr. madje nde katund te Berish~ ~ Puke - gjindet topo•
nymi: shkoza e Kolojese; shqipeja trajton plote kesi emenash p. x.
bardhoja, kuqoja, shegoja, e, sikurse thohet prej Kole > Kolosha
mundet qe ashte thAne enôe Kol6ja.
Nji nder ndenvellazeni te Kabashevet jane Gazulloret te cillet
mandej njehene lushaj. Sikurse munde te shifet te emeni Gazulli
kejo ndenvellazeni permendet qysh nde vj. 1301 mb. Kr. Nder
gojedhana te ruejteme kemi ende kete se Gazulloret jane prei Ni•
shit, vete emeni Kabash na e çon menden te qyteti thrak Kabesos
Ka~~aoç, mundet qe ky emen mbelon ate te fisit thrak Besevet qe
mbet ende nde Bullgari te soçeme me toponymet Beshikara Bashi·
kerevo (Besapara e moçeme) e kesbtu kishte me rrjedhe aresyetimi
se Kabashet jane prei Thrakije se moçeme e ma fort nji dege e
Besevet. Sa per kohen e Leke Dukagjinit qe na permende goje•
dhana ajo qitet poshte me histori qe na permende Gazulloret shume
para L. Dukagjinit; gjithemone nder hulumtime duhet me e pase
para s9'sh se gojedhana i perzien kohenat e sidomos ketO. nder ne
i a peshtete kohese ma te mbramit princ krist;an te ngjdfflet
ma nde shei. Sa per derejtim se prei kahe erdh fisi, gojedhana.
munde te diftoje te shumet~n e herese me siguri. Brezenit, a ge
nealogite jane te mira e madje te doemosdosheme per nji fjaluer
onomastik, por s mundene ta kepusine nji çashteje ethnologike si•
kurse asht per ne kejo e fisevet. Tue permbylle: mbeshtete mbe
emenin Ka~T]aoç e nde gojedhane te Gazullorevet te gjitha giaset
jane se jemi para nji teprice.,e se fisit thrak te Besevet a Besbevet.
Kabashi i Grambshit t' Elbasanit e muer emenin prei ndonji deg~
se Kabashevet te verit.
Gojedhıına se Kabashet jane prei Kolonjese se Toskenise u trajtue
tam vone, tue u mbeshtete nd' emen Koloja e Kolon;a, nder
koh~na te luftavet te Perlindejese greke nde te cillen pat rast krahi
i Verit m' e njofte Kolonjen e Toskenin.
172 Gelaıiu

Kabeta (1gj. Puke; ku1)

Kabeti (i pari i Gegajvet te Shellakut....Dukagjin) sh. Gegajt: XAje
Kabeti duel prei Kuçit)
Kabetit (mj. e"". Qerreti i Poshter. Puke)
Kabilajt (lgj. Rremanaj. Mollas. Elbasan)
Kahtı.çit (suka e-. Selita e Madhe)
Kabfıthi (ml. Hajmel. Sape)
Kabuti (top. Laç. Kurebi)
Kacadinet (t. b. Myselim. Postrripe. Shkodre)
KacalAthit (brija e-. Prronej. Rriolle; M. Madhe)
Kacalinit (blini i-, Katundi i Kastratit. M. Madhe)
Kacanit (rrahi i-. Skuraj. Kurebi)
Kaclungu (bj. Koman. Puke; te guri i Kaclungut kje, thone, nji mu•
Ui qe bluente me ere) Kacelungu, Kazlongu
Kacelajte (sheu i-, Vukel. Kelmend. M. Madhe)
Kaceli (lgj. Qelbesire. Vertenik. Berat. 2. lgj. Bel. Strajce. Mat)
Kaci (mbiemen. Verrith. Shkrel. M. Madhe)
Kacilumit (rrasa e-. Qerreti i Eper. Puke)
Kacmeli (lgj. Bozaxhias. N droq)
Kacnejt (a Kasnija, kat. Mat)
Kac611ese (gjuri i..... lug Kacolla. Kurebi)
Kacubavet (kroni i-. a i Currilavet. Ukth. Puke)
Kacuje (mj. e..... bj. e Korrilese. Shkrel. M; Madhe. 2. kdr. e..... Boge.
M. Madhe)
Kacuku (i brijave. Shkreı. M. Madhe)
Kacukbrija (sh. sypri)
Kaculjera (ml. Prend-Nikaj. Reç. M. Madhe; brija e Kaculjerese)
Kacullijet (t. b. Ndenshat. Sape)
Kac..urreli (bj. Ducaj. Shkrel. 2. shkamb kundruell Ballexese. Rriolle:
Shkalla e Kacurrelit. 3. top. Qafa e Malit. Spaç. Merdite. 4. briJa
e Kacurrelit. Vukel. Kelmend. 5. Kacurreli i Linaj. Rriolle. M.
Madhe. Shkodrt)
Kaqelit (te stani i-. lballe, Puke)
Kaqerri (ml. V asijej. Lume) Kaqrri
Kaçtı (kat. Sape)
Kaçajt (lgj. Ibe. Tirane. 2. vellazeni. Bajze. Kastrat. M. Madhe; thon~
se jane nji gjaku me Pecajt e Kaçese se Sapbe; nde Bajz~ i mbe.
shtetene Jeranit per Yella)
Kaçanikajt (lgj. Ostenth. Mollas. Elbasan)
l'jalori toponomaati1ı: 173

Kaçaniku (kat. Kosove; Grykat e Kaçanikut mujt me i kalue Durgut

Pasha me ushtrina te veta nde vj. 1910 tue i pague njaj Laramanıt
500 lira turke; keshta me diftoj Imez. L. Mjedja qe aso here ishte
Arqipesbkev nde Pezrend. 2. lugu ı Kaçanikut. Vukel. Kelmend.
3. bj. Orosb. Merdite)
Kaçaprese (kr. i-. Juban. Shkodre)
Kaçejt. sh. Kaçajt
Kaçeli (tgj. VeJeshnje. Sinje. Berat. 2. kat. Pogradec)
Kaçet (t. b. Barbullush, Shkodre)
Kaçi (a Kaçiqi. lgj. Rosover. Opar. Korçe)
Kaçit (mullini i-. Megulle. Plan. Pulet)
Kaçijasi (lgj. Fusha e Kruese)
Kaçinarese (perr. i-. lugu i Rriotlit. M. Madhe)
Kaçinari (kat. Merdite me keto lagje: Arrezi, Dedushajt, Gegepalajt,
lleshajt, Mzithi, Shtufi, Tushejt)
Kaçinarit (perr. i-. lugu i Rriollit) sh; Kaçinar~
~çinese (kdr. e-. Drisht. Pqstri.Qe. Shko!ire)
Kaçip6rdhit (mj. e-. Vermosh. Kelmend)
Kaçip6rrit (sh. Kaçipordhit~
Kaçise (shpll. e-. Aprripa e Gurit. Berishe. Puke)
KAçit (shkalla e-. Hajmal, Sape. 2. mtıllini i-, Megulle. Plan Pu1et)
Kaçiveli (kat. Shpat. Elbasa.n)
Kaçnjôrrit (mj. e-. Fande. Merdite)
Kaçôrrajt (vellazeni. lufaj. Selite. 2. lgj. Rreshe. Kurebi1 3. famUje.
lure)
Kaçôrreja (1gj. Kurebi)
Kaçôrrejt (sh. Kaçorrajt}
Kaçôrrese (kroj i-. Delbinisht. Kurebi)
Kaç6rret (t. b. Barbullush. Shkodre)
Kaçwejt (lgj. Kryezi. Kavaje)
Kaçup (gjurra-. shena Prende. Kurebi) gjurra e Kaçupit, a, Kaçupe.
Kaçupajt (lgj. Shellaz, a, Shullaz. Milot. Krue)
Kada (emen komtar grueje. Puke. DukagUn) krh. illyr. Epi-cadus.
Kadaçi (kodra mbas Kadaçit, Barco11e. SheUak. Dukagjin)
Kadareja (mj. e Kadarese. Bajz~. M. Madhe. 2. familje. Shkodr~.)
Kadeli (Kadelet, vellazenl. Pistull. Sape)
Kacfisi (dardha e-. XhAj. Pulet) krh. Kade.
Kad6cit (guri i-. Qerreti i Poshter. Puke) kodocit.
-Kadhôleja {prr.-. Rr~ja e Ve1ese. M. lezhese)
174 . &elaıiua.

Kafarajt {tgj. Kazaraq. Fier. Berat)

Kafshl (lgj. Cemja. Grambsh. Elbasan)
Kaginajt (1gj. Habilaj. Kavaje)
K.agjajvet (gjryka e-. Skuraj. Kurebi)
Kagjelit (kr. i-. kdr. ~. te qyteteja e Planit. Pulet)
KAgjit (bira e--. Aprripa e Gurit. Berishe. Puke. 2. tmen familje:
Kryezi. Merdite)
Kaharajt (Kaharani, lgj. Kreshpaj. Cakraj. Mallakastere)
Kaja (emen komtar grueje. Puke. Dukagjine)
Kajani (Kajaj1 kat. Lushenje. Toskeni) < Kaje, ndoshta turqisht Kajanı
Kajca (kat. Kelcyre. Permet)
Kajdi (lgj. Ushtelence. PP..shkepi)
Kajejt (lgj. Kryevidh. Kavaje)
Kajese (kdr. e--. Rrodogosh. M. Gjakovese)
Kajevet (qf. e-. Vukaj. Shellak. Dukagjin)
Kajken6rit (merizi i-. Qerreti i Poshter. Puke)
Kajkushi (lgj. Klloboqice. Lume)
Kajolari (Kajollari, lgj. Presnake. Kapinove. Berat) Kajej
Kajtaza (lgj. Karashigjeç. Has. M. Gjakovese)
Kajte~ (ml. Radomire. Lume)
Kaj'ukevet (perroska e--, a, Kajukese. Kashenjet. Merdite)
Kajl:ıshit (fsh. e-. Domen. Postrripe. Shkodre)
KajvAllT(lgj. Dusheman. Dukagjin
K;ajvatıt (qf e-. Ura e Shtrejte. Postrripe)
Kajvet (gropat e-. Arapshe. Hot. M. Madhe)
Kakaçi (kat. Pogradec)
Kakarriqi (kat. Lesh; vellazenit: Fogejt, Gjokajt, Martinajt, Mrijajt,.
shumica da1e fare. 2. lgj. Zgurdhesh. Krue. 3. kod.ra e Kakarrlqit..
Sume. Pulet)
Kakavija (kat. Gjirokastere)
Kakçukut (kor. e-. Xhaj Pwet)
Kakija (mj. e Kakise, bj. e Nemuna, ml. i na1te 2310 metra)
Kakinasi (kat. Kolonje. Korçe)
Kakithit (mi.e}'e--. Domen. Postrripe. Shkodre. 2. bj. e Korrilese. Shkrel,.
M. Madhe
Kakise (qf. e-. Theth. Shale. Dukagjin)
~6kerri (~gj. perr. Mendele. Merdite)
Kaktrrezi (bj. Arrat e .Mira. Gjugj~. Fande. Merdite)
Kakodhiku (kat. Delvine)
 .
Fjalori toponomaatik 175

Kako1v6rra (kat. Shejak. Durres)

Kakragji (top. Buzha1e. Puke)
Kakruka [kat. Vtushe. Skrapar]
Kakrrezi [sh. Kakerrezi]
KakshAji [Kakshani. Kodra e Kakshajit. Temaf. Dukagjin]
Kakshani [sh. Kakshaji]
Kalaja [sh. qyteteja, qyteteza; ka1aja e Ba11exese-Rriolle. 2. nde bjeshke
te Dardhese, Puke. 3. nde Flet. Puke. 4. maja e Ka1ase Qerreti i
Poshtir, Puke)
Kat~ (ve~.Ct:Z~aj, _Kethelle. 2. !>~S.'!_i Kalai, Bajze Kastrat. M. Madbe•.
3. anas, Megulle. Pulet. 4. fis nde Grude te Madhe. M. Madhe,
e__thohe!_se kane dale prel Sume, Pulet. 5. lgj. Batra e Madhe..
Mat) krh. illyr. Ca1as, Ca1sasia sh. K.rahe Lexicon. fq. 27.
Ka1aci [mbiemen. Shkodre 2. Qerreti i Eper. Puke]
Ka1anikese (perr. i-. Gjegjej. Lumel
Kalanjasi (1gj. Vlushe. Skrapar)
Kaıanderi [lgj. Kosavec. Lume]
Kalarati [kat. Kurvelesh]
Kalasa [kat. Delvine. 1umi i Kal~se]
Katathi [ml. Rriolle. M. Madhe; shpella e Kalathit]
Katba [1gj. Per1at. Bajraket e Ohrit]
Ka.lbeqet [t. b. Barbullush. Shkodre]
Kalbeçit [t. b. Rriolli i nden Shkodrese. RAna e Hjedhun.]
Kdlbesi (top. Currajt e Eper. Nikaj; aty gjindene vorre Mavriqesh qe
kjen~ motis banoret e vendit)
Katbete [perr.-i Rriolle. M. Madhe. 2. kr. i-. Rrenc. Shkodre .3. mı.
i-. Qajva. Lume. 4. perr. i-. Raje. Mertur. 5. kr. i-. Shellak Du- ·
kagjin. 6. shpll. e-. MJliska. Puke.]
Kalçati (kat. Delvine)
Katçeri (ml. ndermjet Mail~ ~ Lurese e Drinit te Zi, i na1te 950
metra)
Kalecit (kr. i-. rrcısa e-. Gjegjej: Lume. 2. dere Orosh. Merdite)
Kalejt (lgj. Pizrage. Kru~) sh. Kalajt.
Kalemija (kat. Delvine)
Kalenja (kaL Ballsh. Mallakast&e)
Kat~ (qyet e-. Vuk~. Ke1mend)
Kalevaçi (lgj. e Macuk~t. Mal)
Kalezi (kat. Gjirokast&e)
Kalibaqi [kat. Çameri]
 176 Gelasiu

Kalibarit (qf. e-. Frasher. Toskeni)

Kalifase (gurra e-. Lushenje)
Kalija (emen komtar. Dukagjin; Doçi e Kote Kalija kjene te paret e
banorevet t' Arrese se Dushemarit, qe m~ fis njehene Thaç)
Kalijejt (fis i hupun, Qajva, Lume)
Katikareja (top. Kaçinar. Merdite)
KaUmaçet (t. b. Shtoj. Ulqin)
Kalimarese (mj. e-. Kabash. Puke) 2. qf. e-. Kodre Puke)
Kalimashi (kat. Mali i Zi. Puke)
Kalise (zalli i-. Kaliz. Lume. 2. zalli i-. Ukth. Puke)
Kalisi (1gj. Vranoc. Lume) shkruej Kalizi.
Katishta (kat. Krasniqe M. Gjakovese)
Katit (fsh. e-. Skevine. Berishe. Puke. 2. kdr. e-. Hot. M. Madhe)
. Kalivaçi (kat. Pogradec. 2. kat. Merdite me tagjet: Katundi, Shpa.za,
Turreci)
Kalivareja (kat. Spaç, Merd.ite)
Kaliveja (e Pashese, e Shoshit, katunde. Sarande) fj. grekishte)
Katizi (lgj. TumiR. Peshkepi. 2. kat. Lume)
Katjasa (kat. Gjirokastere) sh. Kalasa.
Katjudhi (kat. Permet) fj. greke.
Kalmestreci (lgj. Qereke. Krue)
Kal Ndreut (shtrati i-. Gjuraj. PuJet)
KaJ6nat (t. b. Çamarrat. Rriolle. M. Madhe. 2: ogr. Gruemire, Rriolle.
M. Madhe)
Xa16ri (kat. Merd.ite. 2. kodrine. Ura e Shtrejte. Postrrip~. Shkodre0)
~16shi (1gj. Bele. Lume) - - ---
Ka16tajt (lgj. Gjevur. Peqin)
Kalpa (pylle, Perlat. Bajraket e Ohrit)
K~tpeçi (kdr. Boks. Postrripe)
Kattajt [Kattani, kat. Vithkuq. Korçe]
Katteje [kruet e-. Kroni i Math. Sbellak. DukagUn]
Kalthajt [lgj. Karrice. Mat]
Kalubrit [nde krye te ..... top. Kurebi]
Kaluer [mbe ..... Pog. Pulet)
Katusha [kat. Kavaje)
KalCıshejt [lgj. Golemas. Kavaje]
Katvaqit (mj. e-. Beshkash. Bajraket e Ohrit] Kd/eoaqit.
K~a [kat. Trojak. Dibere. 2. liv. Vuket. Kelmend] krh. Krahe Le-
l'jalori toponomastik 111

xicon fq. 26. te Curtius nde Jete t' Alek:sandrit giejme nji Ka tas
qi ishte mis i shtepise Elimjote e i biri i Harpallt; nde Delmati u
gjet nji rrase: Pladomen us Ca1as. krh. ende Kalajt.
Kallabaku [i Math e i Vogeli, male. Shkinak. Lume]
Kallabuqejt [lgj. Shellaz. Milot. Krue]
Kallakajt [lgj. Bubq. Preze]
Kallamezhit [mj. e-. Arapsh, Hot. M. Madhe)
Kallarati [kat. Kurvelesh)
Kallashit [perr. ı..... Ndenshat. Sap~] Thone se ketu shifene, ngja1a te
voçela f ortJ perroni ka persypri kronin e s ka te perpjekun me
kurrnji uje tjeter; duene me thane se ngja1at shtohene ndene dhe
por nuke dihet a tue pjelle a tue l~shue voe. Si mbas fj. Brock·•
hans bot. 1931, ngjalat tretekane kohen e shtimit - per me ı le•
shue voete - prei ujnavet t' Europese nd' Oçean Atlantik, e ma•
ndej nji mori brufujsh 1 u rr~a buz~e se detit e hJjkane per
m' u rrite nder ujna t' ambela t' Europese; mbas fjal~h se keti fja•
Jorit ngjalat rrahine si peshqit tjere e shtohene nder thelllna te
detnavet.
Kalldanajt [lgj. Shen Nekolle. Tirane)
Kalldnime [rruga-. ndermjet Dajçit e Ndenshatit. Sape, sode &.shte
e mbelueme nja nji meter e 70 cm. ndene dhe, ~te nde Dajç
te Kodra e Meqemes e de1te nde Zinahe te N denshatit; sode i
shifene tepricat]
Kalldnini [kat. Buza e Ujit. Kastrat. M. Madhe] Mcındi Kcılldrun
nji fare mandi me kokerr te bardhe e te madhe. Nde Kadaster
ky katund permendet nde vj. 1416 me emen Ccıldiron e nje•
bete 50 shtepija shumica orthodoks e me emena te slavizuem.
Kallka1Anajt [lgj. Drenove. Mammakastere)
Kallemeti [kat. Sape. Lesh. lagjet: Bardhajt, nji me Bardhaj te N den•
shatit e me fis Bardhejsh se Gashit, Brojqershija, GjAtoreja, Klej-
Malloja-Ketejmallalloja1-Kovarejt, Krajet, Mliqejt. 2. kat. Tirane]
Kallemi [dere Kethelle. 2. katunde Toskeni, Kallemi i Maliqi t, i
Shahit, Lushenje. K. i Resulit. Mallakastere]
Kall:nareja [lgj. Sben Gjin. Fande. Merdite] Kallemareja.
Kallese [birat e-. Vukel. 2. shpellat e-. Vukel. Kelmend]
Kallnenese [mbe lajt te . ..... Giazuj. Kashenjet. Merdit~]
Kallizi [sh. Kalizi sikurse e shqipetojne vendasit]
Kallmeti, KaUmi, sh. Kallemeti, Kallemi
Kalluçi [lgj. Bargullas. Kapinove, Berat)
178 Gelaaiua

Kallulü Jıgj. Senusmi. shena Premte. Elbasan]

Katl(ısbi (mbitmen Leshenj~] ı
Kama [lgj. Kashar. Preze]
Kamajt [lgj. Osoje. Mallakast~re]
Kamazet [gurl-. Koman. Puke]
Kamazi [top. Kom~. Puke]
Kamba [Kama e Dedaj. Pulaj. Shkodre]
Kambeci [kat. Kethelle; 2. kroj Kambec. Lester. Kurebi]
~mbecit [c~ri i. to . Postrri e. Shkodre]
Kambedaçi [bj. Kir. Pulet] krh. Kujdaçi.
Kambedosese [tugu i-. Paruja e Rrioltit, bj.]
Kambektiqi [shkrepi i Kambekuqit, ogr. Rriolle. M. Madhe]
Kamb~ [vija ~Gurz. Milot. Krue]
Kambfıit (kodra e-. Vukaj. Shellak. Dukagjin, 2. Kambfsi: mbi~men
lushenje. Toskeni. 3. familje. Shkodre]
KambeshoUi {bj. Shkre1. M. Madhe. gurra e Kamblshollit)
Kambeza [top. Karme. Puke. 2. kat. Tirane. 3. lgj. Kreshpaj. Cakraj
a Cakran. Mallakast~re]
Kambezeza [top. Kaçinar. Merdite]
Kambush [gjuri~. Kallemet. Sape]
Kamçishti [kat. Bubullime. Lushenje. 2. kat. Sinje. Zhabokike]
Kamenica [kat. Delvine. 2. kat. Vithekuq. Korçe] slav. kamen: gur-i
Kameniku (lgj. Uznove. Berat]
Gelasiuı
 Lule Frangu

Lum per ty, o i Lumi Zot,

Qi s' jem' ken~ e Zoti na ka dhAne 1
Kur ka kenun nji Turk e nji Kaiırr,
Dikur motit trimat kishin k~ne
Ago Aga Turkut ı ki'n thane,
Lule Frangu Kaurrit i ki'n thAne;
Mbrende ne Shkoder trimat ishin xAne:
- Dite e bukur, Ago, ka qillue;
- A i lodrojm na gjogat e ~ejdanit7 -
cPo i ladroJm na gjogat e mejdanit;
Por un e kam njat vrAçin te mirin,
Kurrkund shoqin nuk e ka
Dielli tokes ka' i bjen, qaj rrushullaku 1 >
Paska folun Lula, aj Gog - Uatini:
- Un e kam njatt gjogun e bardbe,
Kurrkund shoqin, Ago, nuk i a dij
As ne Turk, br~ trima, as n' Kaiırr,
Veç n' e paste aj Gjeto Basho Muji:
Per nji dite ktti e n' Vlone aj m' çon e m' bjen. -
Sa e rAnde fjala Turkut i ka ra:
cA e di si bajm, more ~ule Frangu,
Se fjala fjalen kurr s' e ka mujte,
Por shtaga shtagen e shpata shpaten:
Si n' mujsh ti Vlonen per nji dit~ me e kape
Shkue e t' ardhun e n' Shkoder prap me kthye.
Due me t' falun vashen me gjith djale,
Due me t' dhanun vraçin me gjith shale,
Due me t' dhanun MAiiin e sarajet
Tt edhe dugajet tne gjith dojlana t' kjoshinl>
Delli n' bAll, tha, Lulit m' i ka kcye,
Edhe n' gjtij trimi kenka çue;
- Bjere besen, Ago Turkul - i ka thane;
Se per kete be~, qi jam tue t' a dhAne,
Per nji dite un shkue e t' ardhe
180 A. Bemardbı PalaJ.

Po ~ s' e kapa un Shkodren e V1onen,

Po ty t' kjofte, bre, vasha me gjith djale
Edhe sarajet me gjith dojlana;
E metehet ku i kam e livadhet,
T' a kam dhane gjogatin me gjith sbale,
Edhe mue per rrogtar ti m' paç marre,
Si kecan ku t' duesh me m' perdorue,
Margaç dnish ti perdite me m' ngarkuel -
,,Hajde mire, na fja1et kshtu i paçim taneı•
Drod.h e i tha aj Turku Ago Aga:
,,Por Uatinit bes~ un nuk i xA;
Se Ju Goget nuk dini se shka a besci;
Veç po thrrasim qetash dy distare,
Qi askurrnjanl fja1ve mos me u luejte,
N' gurit t' gjalle aj fialet ka me na i dhene
Edhe pegjet qetash na po i shndrrojm ı•
Gjithsi folne trimat, edhe hane.
Fill n' saraj aj Lula kur ka shkue,
ldhet si helmi trimi, qi po rrin,
As s' po falet me kurrkend as s',po pvetet;
c
Porsi gjarpni aj tue fishkullue,
Por me shtage aj votren tuj e rrahe;
Tym per krejet Luta qi po qet.
Paska qitun vasha e e ka pevete:
- Zot, shka ke, more fat, qi rrin idhnueshem1
E asnji fja1e ti djalit s' po m' i a thue,
Veç po kqyre ato iınat e zjarmit 1
Me shka shof un, tt dishka t' ka gjete,
Ndo t' ka gjet~, ndo dashka. per me t' gjete,
Pse un kaq t' idhun ty kurr nuk t' kam pci.
A t' ka dale kreshnik tt ne mejdan 1
A t' ka dekun kund ndo 'i mik i mire1 11
Paska qitun Lula e i ka thAnea
- Mik i mire, besa, mue nuk m' ka deke,
As m' kA dale mue baloz ne mejdan:
Fjala fjales por me Agon sot jam xane,
E kam ba nji gabim te rande;
Drue se as vorri mbrende nuk ka me m' 1Ane:
Te kam dhane, mori vashe, ti' me gjith djale,
Lole .Frangu 181

E kam dhane gjogatin me gjith shale,

E kam dhanun mailin e sarajet
Edhe dugajet me gjith dojlana,
Edhe vedin peng sot e kam 1Ane,
Ani Turkut rrogtar un me i u ba.,
Vlonen e Shkodren po nuk i kapa
Drite e n' drite, per nji elite t' shkue e t' ardbe l
M' ka pase tbanun Gjeto Basho Muji:
- N' bejleg fjalesh klır t' bajsh me ra nder hurra,
Ruejma 1.ryet; gJuhe•oo J vedit me i th!ne l
Sot mue fjala p~ng po m' a ha kryet.
Njimend gjogun MuJi m' a ka fale,
Por ky flatra s' ka qi me flurue l -
Sa bi sojit vashen m' a kish' pase.
- O hejr kjof te, more fa ti i em i miri,
Se per ket pOne ti s' asht me u ngmhtuel. ..
Prap ka qitun Lula e po i kallxon:
- Si n' mos mujsha un, t' shkue e t' ardhe,
Shkodren e Vlonen per nji dite me e kap~,
Qeto t' tAna pra Turku m' i ka marre l
Paska qitun Vasna e i ka tJıAne:
- Ti n' e paç baftin si e ke pase,
E n' e paç qat gjogatin te mirin,
Ti per Turk aspak kryet mos e çaj;
Neser mbrama atij gjan i a ke marre,
Edhe dugajet me gjith dojlana,
Gruen e tij per dade mue m' a ke pru l
Sa mire Lules i paska r6m.
1 a kthen buken Vasha per me ngrane,
Uje me pi me tasin e bilurit,
Vene me pi me tasat e florinit.
Kur ka ra Lula me fjett,
Shka ka prite Vasha me bam?
Mir~ gjogatin po don me e tagjjse;
N' vtnd te elblt gnine po i nep me ngrlne,
N' vend te ujit vene po i nep me pi.
T' madhen çude V asha qi po ban:
As s' po han gjogati as s' po pin,
12. - :XO:. - Nr. 6-5 (204·205)
182 A.. &rnardin Pal~

Veç idhnueshem gjogu qi po m' rrin,

Me kambe t' para tue çukurmue,
Aj me sy por tue lotue
Edhe dhimbshem Ajken po m' a kqyre,
Kryet per gjoks tuj i a ferkue,
Me qerpike aj tue ligjrue.
Qaty vasba sa fort Asht ngtisbtue;
Por me pfıne kishte qillue
Ajo e mesa e Gjeto Bashe Mujit.
Kur ka bA hana me ra,
N' prerof t' kulles vasha paska da{e
Edhe Zanen po m' a ndjelle:
- Pa ndigjo, ti, moj Zana e maHt
E ju sa jeni Shtojzorrjeshta,
Ktyne majeve ku po rrini,
N' paçi sy ju per me pa,
N' paçi veshe ju per me nclie,
Kurr ma ngfısht vedin s' e dij.
Neser mbrama robine kane me m' marr~
Me shi podet e podrumevet,
Me dhambe pishen Turkut me i a mbajte;
Neper burgje si robine aj me m' shkrrye
Ani mesen e Gjeto Bashe Mujit...l
Ani motren e Zukut bajraktar.. .l
P o ku ma zi se kshtu, mori ti, Zane71
As nuk kam se kuje t' i kjahem:
A t' i kjahem nAnes, qi m' ka dhAne,
, A t' i kjahem Zotit, qi m' ka fale 11 -
1 a kane mrrijte tri ZAna t' idhuna
Si sbp~ malit per qiell tue flurue:
- Po ç' a ksbtu, bre Ajke, ty Zoti t' vrafte 1
ZAna e madhe ka qite e po i bertet:
- Ty me Zukun Shkjet te kane rretbue,
Po ti m' ke la gunat e pergjakuna,
Ani me gjak e Mujit e t' Halilit,
Por qeshtfı na kurr ty s' t' kemi paml
Ka nise V asha me u ankue,
Gjithsi punen Zanavet u a kallxon:
Mbet e i tha ajo Zana ma e madhe,
~alı Fn.1agıı 183
N' zbunim doren mbi krah tuj i a v'ndue:
- Paj per hater t' And veç, mori Ajke,
Se je mesa e kuja je,
E njatij Mujit, te v'shtirit e trimit,
Je ti motra e atij Zukut, te mirit,
Se na Gogve kurr s' u kem' ndlmue;
Voter t' dijtun kta nuk kane;
Qeraxhi kualsh kta Zoti i ka fale;
As s' dijn bese, as s' kane treveze;
Kta mire n' bcir shoqi-shoqit i thone,
Me karvane kah po ~nden
Me godite drume e podrume,
Me godite shpija e saraje ...
Burre Llati t' kam thane, çik-oo, mos merr,
Se kta 1uftavet ,nuk luftojn;
Kta bejlegjevet u pritojn;
Kurrkund burrave s' u aviten;
Kta nder trima gjithmone koriten;
N' ta mA i miri, çoban me shtjerra.
Por je mesa e Gjeto Basho Mujit
E na ty sot do t' ndimojm.
I a kam dhane nji dite besen e Zotit,
Fe e martese kur t' bAje Zuku me t' i qite,
Sa t' a kesh manatin gjalle,
Ty si motres n' dite t' ngftshte na me t' u gjetel -
- Amanet, mori ZAna e ma1it, -
Ka qite vasha edhe i ka thAne:
-- Se un per t' ta.na qeto fja1e nuk jam.
Na fejohena, ku t' na fejojn;
Na martohena, ku t' na martojn:
Tate e vlla p'r ata Zoti i ka dhAne;
E un mA nglisht vedin si sot kurr s' e dij:
Me m' ngafise ma mire, se me u koritel
Shtang me m' b4, mori lana, u kjosha true 1
Po a me korite Gjeto Basho Mujin • a 1
Po a me korite Zukun vllan t' ~m te mirin. a 'l
Kurrgja e keqe, mori ZAna, nuk u gjen,
Edhe 'i qyqe prendveres pse t' i a shtoni,
Qi t' kendoje kjo dege e n' dege:
ısı

Qyqe u bana, por s' t' korita, more vllal -

Dbimbet te Zoti ZAnes i paska ra:
- Neser mbrAma, pa marre dielli,
Shndosh e mire un te shpija t' a kam prül
Prina te burgul - Z!na i ka thAne.
Kur kane ra nder ato burgjet e errta,
Drıta e hanes aty kish pase ra;
Jane zdrlte burgjet si me ra dielli;
E kane gjete gjogatin tue lotue,
E kane gjete gJogatin tue çukurmue;
Krejt tagjin me lot e kisht~ lage,
Vene e uje per toke m' i kishte derdhe;
Shpejt e shpejt qerpiket aj po m' i rrahe,
Me rend ZAnat gjogu po m' i kqyre,
Per trup t' tyne Ambel tu' • u ferkue.
Sa fort ZAnave i u ka dhimbet;
Te tri Zanat i u kane afrue:
- P o pse ksh tu, gjogu, ti me ba ?
Me dore kreshten po i a lmojn,
Me bar malit po e ferkojn,
Po i a lmojn ato kopitat e kAmbvet,
E i a lmojn ato peshqit e shpin~s,
Edhe gashtat e gliqet e gjujvet.
Ato lmo, e gjogu tue hingllue,
Toje toje shtati i u ka ha.
Mbet e i tha aty ZAna ma e madhja:
- Kah te shkojsh, more gjog, e kah te vijsb,
Gjithkund paran rruges un kam me t' pri,
Un per qielle e ti per toke,
Shndosh te shpija Lulen kem' me e pru !
Edhe tjeter ZAnat nak jane pa .

• • •
Ka nis~
drita bjeshkve me ague.
Qat~-bert Vasha Lulen e ka çue;
Vesh~ e mbathe Asht trimi e perdorue;
Edbe n' arme aj tu' u shterngue,
- Me nji anderr. po i thot~, qi kam pa,
Shej i mire, tharn, per mue ka me kene:
Lule Lrangu 185

N' burg gjogatin ZAnat tue m' a lmue.

Me fjale t' ambla tuj e zbunue,
Me bar t' bjeshkvet tuj e farkue;
Si zog malit, i thojshin, kem' me t' bA,
Shkue e t' ardhun, kah t' u biejsh ti fushavet,
Kurrkush dy here me sy ty nuk t' ka p~ l
Aspak Vasha nuk po flet.
Asht Dise trimi per me shkue,
Hopa djalin e ka marre,
- La·m tumire - edhe i ka thane:
- Udha e mbare 1 - Vasba i ka pergjegje.
Vrap te madh gjogatit i ka dhAne;
Tym e mjegull gjogun e ka bAm.
Kur po e ndale gjogun te lumi,
Me nji pup lumin m' a kcen;
Kur po e ndale gjogun te kroni,
Aspak uje gjogu s' po pin.
- Zot, C• i Lumi, - pveten gjindja,
Kush u ra qytetevd,
Kush u ra katundevet,
- A thue kje baloz ky prej detit,
- A por kje ky aj clrangoni i bfeshkve,
- N' sbpine kulshedres tuj u lke,
- Ky qi Zanen per bri gjithkund e paska
- E dy here me sy kurrkush s' e paka 1 -
As pak Zan en Lula nuk po e shef.
Kur ka mrrijt~ te ato fushat e Vlones,
Edhe Vlones per kundruell i ka dale,
M' a ka pvete nji çoban me dele:
- Mire n' bar, more <,:OLdrıl - m' i ka thAne.
«Mire se vjen, Lule Frangul » i ka pergjegje.
- · Vete nuk jam aj Lule Frang Kaiırri;
A s' m' a shef mitanin maxharrisht1
Shale e fre a s' i njef ti maxharrisht'l -
Paska qite çobani e i ka thAne:
- Tjeter gfuıa e tjeter Lule Frangul
Pse kollaj ty Asht per me t' njoft~:
Kurrkund shoqin ti per doke nuk e ke;
As balozi gjogun t' And s' e ka;
186 A. .Bernardia Pala!ı

Ti edhe kraholin gogisht m' a paske:

Paj ndo clieUi tokes sot s' i ka ra,
Ndo je vet~ ti Lule Frang Kaiırril -
Aty t' madhe Lula paska qeshe.
- A ka dite ma., more çobani me dele1 -
«Si, a ka dite? - çobani i a ka dredhe;
Kqyre diellin, tre pash pa prendue,
As mjesdita tham edhe s' a' bal >
Sa mire Lules fjala m' i ka ra:
DoreR e shtite n' at xhepin e jelekut,
Plot me rrushpe çobanit i a ka dhAne;
Per mjesdite aj n' Vlone tek paska him;
Shpejt e shpejt parin aj m' a ka thirre;
Gjithsi pfuıen u a kallxon,
Edhe vulat u a kerkon: .
Shtate cope mhyre Lules i paskan dhane;
Edhe permbrapa Lula ate-here a.sht dredhe•

• • •
Ç~ lti~h' t>am a; Turku, Ago Aga: .
S' e pret. dfellin me prendue ~
Por ka dale aj n' beden t' kalas
Edhe synin fushave po i a lshon:
As kurrgja. me st s' po sbef.
Sa me gaz pfınen e ka marre:
- Tybe n' Zotin, dielli pa prendue:
Tri elit rresht, aj Shkodren nuk e kape ı · - -
F il1 te V asha kenka nise me shkue
E te dera ngutshem i ka thAne:
- Çilma burgun, atin per me e shti,
Se un tt sande bulle kam ardhe me t' ba. ·
O, mori e mesa e Gjeto Basho Mujitl
Per djale t' em tt Zuku t' kishte dhane,
Kjo ndere sande cok nuk pat me t' gjete 1
Sa burrnisht kjo V asha po i pergjegje:
cKurrkuje, Ago, ,.ke deke" s' asbt me i tha.ne._
Pa i ndie gjamen, se po e mblojn me dhe.
Se njajo ushtime, qi po ndihet per toke
E kto maje qi po kersasin,
Lul• Frangll 187

Per mbas gjasve Lula ka me kene,

E aj kaurreshe tt vashen t' a ka bam.>
Mujshem Turku aty mbet e i tha:
- Po ky s, asht, more, Gjeto Basho Muji,
Gjithkund gati Zanat qi po i rrijn,
Se me tajet e Lumnis aj ka qillue;
Po ktij i thone, moj bi, Lule Gog Uatini l -
Edhe shkallve po don me i u ngjite.
Kur qe Zana po pingron prej shkambit:
- Po kCı. ve, more Turku i Per~ndis,
Se qatij qi po ka pune me ne,
N' ~men t' Zotit gjithshka muje me i kene1
fili mbas Zanet ati tue hingllue:
Maje atit Lula tue kendue.
Kqyr shka priti Turku ate.here me bam;
N' mjedis t' oborrit gjfıjve i paska ram,
Edhe Lulen n' dy gjfıj po m' a pret.
ldhshem Lula qaty i paska thane:
- Tybe n, Zotin, sot nuk jam tue t' falel
A i din fjalet, bre T urk, na si i kemi pas~1
Kın t' prendoje aj hylli i çobanit,
N' agshol t' drit~ te dy na me u fillue;
E un gjith diten sot t' kam lype,
Ta."h per toke e tash per qielle,
Shkue e t' ardhe, por kurrkund nuk t' kam ndeshe.
Tybe n' Zotin, me Turk shpin s' e flliga,
Por tane copash qetash due me t' ha,
Edhe qejvet Turkun me i a qitel -
Vring, prej millit shpaten m' a ka xierre.
N dermjet V asha sa shpejt u ka hi:
- Per jete t' ande, Zot•OO, ndale dorenl
Mbrenda deret aj tash na ka hi,
Edhe gjuj vet u ka ra 1
Per qen hekurash ma mire asht me e bam,
Se 'i fjale t' keqe djalit me i a lane l
Bani e ndieu aj Gjeto Bashe Muji,
Se mbrenda oborrit Agon e kem' pre,
Kur dy gjujvet u ka ra,
Me gjith djale sarajet na i ka djege;
188 A. Berna.rdi o Palaj

Vritet Turku, por kanuja s, vritetl -

Sa mire vedin Lu1a e ka ndale:
- 1 kjofte fale, tha, Gjeto Basho Mujit l
Qeraxhi mbas kua1sh un kam me t' ba.
Po i rrin gati ajo ZAna e malit:
«Gruen fisnike lum njaj, qi po e ka,
Se ajo fjalen t' a ka lAne ndo djalin 1•
1921 .... Mbas gojcs se Marash Nikes se Pecdet - Shale.
A. Bernardin Palaj O .F .M.

Djoçezi i Pultit
Historjaket e shekujve te pare te kristjanizimit te C>heut
t' Ilirls iane po thuej te gjithe te njij menbimi, se perhapja e
kristjanizmit neper token ilire kje nisjativa, ne mos e Apostujvet,
sigurisht e C>ishepujvet te pare t' Apostujvet 1 ). Pose pershkimit
te Shen Pal it neper Maçeooni e n' A poloni e themelimit te ojo-
çesit te Durrsit prei Shen Çezarit, mjafton me i Ieshue nji sy
asaje pelhure s' 1peshkvijve, qi historjaket i gjejn aq te shpeshta
e te perhapuna neper llb;ricum Orientale e Occioentale te she-
kujve te trete e te katert, sa me e ha fort te gjashme aserten, se
besimi kristjan ()eperton neper vise t' Iliri5 qyshe ne kohen e
C>ishepujvet t' Apostujvet. ,, Primor()ia christianae religionis in re-
gionibus circa Dyrrhachium jacentibus usque a temporibus apo-
stolicis licet repetereıc. (Thalloczy, AALB, 1, f. 10, 48, nota) 2).
i) • Die Ausbreitung t1es Christcntums in lllyrikum gehört in die Geschichte
der ersten Jahrhunderte dieses Glaubcns•, - Thalloezy; IUy. alb. Forscbungen. ı.
f. 190. - Harnack, Die Yission o. Ausbreilung dcs Christentums in den ersten
drei Jabrhundcrteo, 2. Aufi. (1906), 2, 74, 191, 20-2. - J. Zeiller, l,' expansion du
christianisme dans la penisule des BalLans 1-er au V siecle. Revue intemationale
dcs ctudes balcaniques, ' 'jeti 1.
) .Quodcirca Paullus huius Ecclesiae auctor primus putandus eıt; et si fides
2

hıbenda Menologiis Graecis, Apollo quidam, aut Caesar, de septuaginta Chriıti

Discipulis ambo, primus itidem fait Dyrrhacbii Episcopus• Farlati, lll. Sac. Vll.
f. 339).
 l>joçezi i Pnltit 189

l<eto kishe te shekujvet te pare t' Ilirvet qiten e()he njerz te

mebhaj, si Niketen e Remesianes e ffjeronvmin. Niketa, te cillit
i peshtetet sot ebhe hymni ,, Te Deum laubamus• 1 ), aj apostulli
i Besvet, i Gjetejvet, i Dakajvet eC>he i Shitasvet, kje nji nber
ma te mebhajt njerz, qi paten Kishat Hire, i libhun me Rome, si
thote Baroenhewer, me mish e me shpirt. Paulini i Noles kete
mik te vetin e paraqet ebhe si vjerrshtar e mesues te barbarvet.
Ai flet permbi ,,lingua Nicetae mooulata Christum• ne Carmen
te vetin, kfı me fjale te bukra tregon, se si i meson Beset, Dakajt,
Gjetajt etj. me e mabhnue Krishttn nC>er kange te veta. Permbi
kange te pershpirtshme qi kenbojshin Beset, aq t' egjer bikur,
shkruen e()he Hjeronymi. (O. Baroenhewer ,.Geschichte ~er Alt-
kirchlichen Literatur•, Ble 111, f. 604-6).
Niketa 2 ) e Hjeronymi munC> te thirren ,,Sancti Patres" te
l<ishavet te para ilire. Hjeronymi, i lem ne Stribon te Dalma-
cjes, krenohet ne nji leter te veten (Ep. 82, 2) se qysh ne ojep
asht ushqve me tambel katholik. Keshtfı eôhe lpeshkvi i Sir-
mium-it, Germinius, luen nji rol te veçante ne qanbren e kishvet
Hirjane te vjetve 356·370, sibomos nbermjet Konstancit e Liberit,
pape 3 ).
Se sa i fell kje besimi i ketyne kishve te para ilire nC>aj Ro-
men e sa e burrnueshme besa e tyne nbaj fen e Apostujvet, e
öishmon fakti, se, atehere, kur Theobosi i MaC>h, ne vjetin 379,
ojoçezet politike te Maçebonis e te Daçjes i shkeputte prej ,,llly-
ricum occibentaıe• per t' i a peshtete peranboris linC>ore, me
gjith keta Ilirija prenoimore e linoore u libhshin me Patriarkatin
e Romes, me gjithse giuha e kishes enbe nuk i ka caktuem
krejtsisht kufit e vet. (BarC>enhewer, 6eschichte oer Altk. Lif. ili
f. 598). Hshtfı qi ne ili shekull nji tube kishash ilire na ~alin
te libhuna me Rome. Niketa u prebikon jo veç Dakajvet, por
eC>he Shitvet kahe mbarimi i shekullit te katert. Ilirija e tane pra
ne kete shekuıt nuk asht ma pagane. Asht nii ıumni man<>ei, per
llliret e ketyne kohve, se shi nii lliras, Konstantini, e xjerrre
.. njihere P pergjithmone l<ishen e Romes prej Hatakombevet e i
t) Hermann Jorda11, Gescbichte der altchristlicben Litcratur, f. 471.
2) Burn, Niccta of Rem., his lift and works, Cambrige, 1905; - Patin, Nike-
ta, Biscbof v. Rem. als Schriftsteller und theologe, 1909, - Htrrma11n Jordan,
-Geschichte der ahchristlichen Literatur, f. 471 .
3 ) Otıo BardtnAewer, Geschichte der altchriıtlichen Literatur, B. 111 f. 59'.l.
190 A. Bn nal'din P a1aj

nep lirin e plote besimit kristjan mbas nji buelit te menbershem

nbermjet paganizmit e kristjanizmit, qi perhapet neper vorref e
gjalla te katakombeve. Pallati i ngaöhajy,sit lliras permbi Ro-
men pagane - Laterani - bahet ma v'one f<isha-nane e kisha-
vet kristjane: Mater aliarum Ecclesiarum.
Nji nber ato kishet ma te paraf t' Iliris, mbas Durrsit, asht
paöyshim ajo e kryeqytetit t' Illiris, Scoora e Prevalitanjes, ne
rrefhin e se cilles permenbet nöer shekujt e pare, po::;e Dokles,.
ebhe nji bjoçes i saj, Saroa. Asht e vertete se per nji, qi C>on
me shkrue nji histori kritike permbi kishet e para t' Iliris, porsa
t' u lshoje nii sv vepravet te farlatit, Duchesne e te Thall6czy-t,
shef se ate origjinen e ktyne kishve te shperöame n' lllyricum e
mbulon nji terr i verbet; pse, pose bo thermijave aktesh te te-
prueme, askurrgja nuk mujt me u peshtue atyne kohve aq
t' egra. Per mbas botimeve te öeritashme, na as nuk munöemi me
pase tash ma nji uzöaje nbriçimi permbi ato kohe me anen e
~okumenfavet; keshfu qi sobit e mbrapa, veç shka t~ na flasin
arkeologjija me zbulime te vefa, se sa per shkresa, pergamena
e akte, mbas botimeve te bame prej Migne, farlatit, The!ner,
Duchesne e Acta et Diplomata fe Thall6czv-t tashmi asht e kote
çöo uzbaje tjeter, se munl> te na bale nbonji C>okument i panjof·
tun, qi me i zl)rite ato kohe aq t' errta te linbjes se ketyne Hi-
shave ilire.
Me gjithketa, peshtete nber botimet e bame prej auktoresh
te permenbun, qi kane nji vlere te perbotshme, munb te bihet
sugurisht se shume C>joçese te para, te shperC>ame neper token
ilire, historija i gj~n te ngrehuna ne te trelin shekull mbas Kri-
shtit, si kemi me pa ne kete stubim te vogel, per rreth origjines
se C>jocesit te Pultit. (Lübeck Honra(), Reichsteilung u. kirch/iche
ffierarchie oes Orients bis zum Ausgang oes 4 . fa hrhunoerts.
Münster 1901, 192).
Tue hi mbrenba kesaje nebuloze historike, ktfı ma se parit
po rreshtoj vetem C>o· shenjime ma me ranbsi per rreth ktyne
()joçesevet, qi perbajn kishen e pare kristjane ne token ilire, si-
()omos n' ate krahine, qi quehej Praevalis, mbrenba se cilles
~el Saroa e ma vone ne rrethin e saj ajo lpeshkvija e Pultit.
Ma i pari lpeshkev iliras qi permenbet ne shekullin 111
asht Eulalius episcopus ab Amantias, i cilli nenshkruehet bashke
me ipeshkvijt semiarjan ne koncilin e Sarbikes. (Migne, Patrı
Djoçezi i Paltit 191

Lat. ıo, 649; - Thall6czv, AALB. 1, f. 1). ,,lnter episcopos se-

miarianos - shkruen Thalloczy n' Acta - qui se veram syno-
o um SarC>icensem constituere putantes epistolam scripsere a?)
Orientis et Occibentis ecclesias, Eulalius episcopus ab Amantias
subscribitur". Asht 1peshkvi i Amancjes ( 'Aµuv"t(a, "Aµa v't(ç) -
Plloça e soçme - nji qytet Iliresh (Kq. v. Pauli - Wissowa,
EncyclopaC>ie 1, 1724 e Patsch, SanC>schak Berat (Balkankomis-
sion, Antiq. Abt. 111) 51. 78. Por na kemi eC>he nji akt ti eter fort
me ranC>si, kfı shifet, se ne vjetin 370 jane shume ipeshkvii te
shperC>ame Reper token ilire e te njoftun si kryetare C>joçesesh
prej Romet. Papa Damasi i kumton ipeshkvijt e . Iliris, se ,,Au-
xentium haereticum episcopum MeC>iolanensem in synoC>o C>am-
natum esse• (AALB. 1., 2). Prej ketij akti munC> te terhiqet
rrjeC>himi, se keto ipeshkvi iane sigurısht - perkahe origjina -
te nC>onjij shekulli te perparshem. (Se shka pershite ky • 1llvri-
cum .. , keqyr v. ]ung, GrunC>riss; Mililer, - HanC>buch C>es klass.
Altertums 111, 3, 137; - MarquariJt, Stattsverwaltu:ıg il, 321 ;
- Mommsen, Römische Geschichte V. 231; - Bartoli, Schriften
C>er Balkankommission iV 1, 119, 125; - Duchesne, L' Illyri -
cum ecclesiastique Byz. Z. ı (1892, 531 ).
Ne vjete 392 permenC>et nji tjeter ipeshkev iliras, aj i Shko-
C>res, me emnin ,,Basso" bashke me Senecio, atehere kur Syrici
pape ,,Anvsio et caeferis episcopis ver 11/vricum constitutis .. u
pergjegje se nuk munC> te nepte gj~gj permbi Bonosin ipeshkev,
tue shtue eC>he keto fjale: ,. Legimus etiam et omnia percurrimus
vel C>e eo, quoC> fratri nostro et coepiscopo Basso in consortium
regenC>ae ecclesiae C>atus est Senecio vel C>e caeteris, unC>e ve-
strae normae expectamus sententiam". (Holstenii Coll. Rom. ı.
189. Constanf, p ... 679. Mansi 111, 674. Migne 13, i 176. Farlatiı
111. Sac. VII, 305 fragm. AALB I, 6. Jaffe, Reg. 261 (71). Sene-
cius, si ipeshkev i Shkol>res permenC>et el>he nC>er akte te kon-
cilit Efesin ne vjetin 431. Tue kene ky nji akt me ranC>si per
Ipeshkvijt e llyrfs, na oo e pershkruejm ketu shkurtimisht, nja-
shtu si e bjen Thall6czy n' AALB, 1 f. 3, 14: Sententiam conci-
Jii Ephesini in Nestorium /atam a/iaque acta suo chirogrdpho
approbaverunt (inter alios): Eucharius episcopus Dvrrachii
( € n:(axo3toç ôu~QaxCou), Dyrrhachii Epiri novae (LiwQaxCou · Hxt(QO\J
'\'Eaç), Felix episcopus civitatis Apolloniae et BelliiJis i) (€3t(axo:rcoç
•) Kq. Jalfe, Reg. 351, 363. 393. 394. Hefele, Konciliengeschichte. il, 135 e pertej.
192 A. Bernardfo Palaj

n6/,Ewv :> Arco)J.wv(u; -xut BEHôo;, BeA/.(aôo;} Senecio civitatis Sco-

ororum. Hjo asht C>ishmija ma e kjarta, se toka e llirvet ne keie
shekull ka kishet e veta te themelueme e te Ji()huna me Rome,
shka e verteton eohe nji akt i maperparshem ne kohen e Theo-
C>ozit (42 1}. PeranC>ori, si shifet n~ Cob. Theo{)os. XVI, 2, 15
(Pauli-Wissova, Ency. iV, 170), per ma teper, tue C>ashte qi mos
te luhaten kununoret e vjetra, i urbhnon prefektit te Pretoris ili-
rike ,,vetustatem et canones pristinos, qui nunc usque tenuerunt,
per omnes Illvrici provincias servari, ut si qui() C>ubietatis emer-
serit, i~ oportet non ab5que sdentia .... antistitis · urbis Epc!ita-
nae, quae Romae Veteris praerogativa laetatur,conventui sac:er-
ootali sanctoque iuoicio reservari". E, kur ne vjetın 422 C>eshten
C>isa ipeshkvij me ba nji sinoC>e per me C>enue Perigenin, Papa
Bonifatius 1 i shkruen Rufit e i peshkvijve tjere te sh per()ame
,,per Maceaoniam, Achaiam, Th essaliam, Epirum veterem, Epi-
rum novam, Praevalim et Daciam constitutis, inter()icit ne syno-
C>um ao examinanoum statum Perigenis a sebe apostolıca con·
stituti episcopi Corinthii, convocent. Namque sebis apostolicae
ciubicio non Iibere retractari> scribit et m aximas Orientalium
ecclesias in magnis negotiis seiJem semper consuluisse Roına ­
nam" (AALB L 12. Jaffe, Reg. 365 (148). Pak ma vone nber
aktet e vjetvet 444 e 446, atehere kur papa Lua ni 1 ban Anasta-
sin, ipeshkvin e Thesalonikes, vikarin e vet n' lllyricum e ! nep
pushteC>en ketij per me shugurue ipeshkvij ilirjane, quehen per
ma te paren here episcopi metropo!ifani per lllyrici provincias
constituti; nber ta permen()et .Senecius, metropolitan i Shkobres
e lucas aj i Durrsit (AALB 1. 18). Keso kohet per ma te paren
here permenbet eC>he i peshkvi i nji C>jocezit te ri n' Illyricum, q i
kate baje me ipeshkvin - nane, prej se cilles rro()hen ma vone
ipeshkvija e Pultit te mabh e ajo e Puitit te vogel. Akti ka nji
ranosi themelore, pran()ej po e pershkruejm krejt njashtfı si e
permble()he Thall6czy n' Acta et Diplomata 1, 13, 424:
,,Coelestinus 1 Papa Perigeni, Donato, Basilio, Sapio, Paulo,
Aeternali, Sabatio, luliano et Senecioni episcopis per lllyricum
constitutis scribit se tantopere C>e iis laborare, ut felix, Dyrra -
cenae provinciae episcopus, sua opera sit inimicorum insiC>iis
exemptus. Sub excommunicationis poena iubet eos oboeC>ire Rufo,
episco po Thessalonicensi, vicario suo." (/affe, Reg. 366 ( 149).
Per mbi kete akt Duchesne shkruen keso ~oret ne Bvzdnf. Zeit-
Djoçezi i Pultit 193.

schrift 1 (1892), 543: ,,Sur c~s neuf eveques cinq sont iC>ent!fies par
les signatures C>u concil ~ , Ephese (a. 431) avec les metropolitains
l>e Corinthe, Nicopolis, Larisse, ScoiJra (Senecio) et SariJique. il
V a bien lieu ()e croire que les quatre restants sont le metropo-
litains öe quatre autres provinces, Crete, Mesie, DarC>anie et Dacie
ripuaire."
Mbren()a kufinit te Prevalitanjes ilirike, pra, (ne Praevalis) e
ma me te caktueme, nC>ermjet ScocJra e DariJania historjaket ker-
kojn e gjejn nji qytet e nii l>joçes te hershem quejte SariJa, qi
ka te baje ngushtsisht e pa l>yshim, si kemi me pa ma vone, me
kristjanizimin e atyne krahinave te njoftuna ne kohe te mjesme
nen emnin Pulti i MaiJh e Pulti i Vogel.

• • •
Per keto arsye mun() te thohet me siguri historike, se ne-
krahinen e lpeshkvis se Pultit te soc;em ma e para ipeshkvi, qi
pershin kete krahine e permenbet nC>er akte kishtare te shekujvet
te pare, asht ajo e SariJes, e cilla, mbas sa shekujsh qi rrenohet
qyteti, prap vijon me u ~mnue .,.Ecc/esia Polatensis Minor• ()eri
ne vietin 1520 {AALB 1, 42; f. 9). T' a pershkruejm kete qytet.
SariJa, SariJum (Ideôoç, n6A.LÇ 'UJ..uQ(aç, cives SariJeni, ot
xoA.haL ~aQô~voL) Asht Shurbhasi i soçem nji n()er qytetet e her-
shme ilirjane. Straboni popullin e ketij qyteti e njef si nji nC>er
ato fise, qi perbajn kombin iliras nber brigje t' Al)riatikut. ,. Panno-
niorum sunt Breuci, Anbizeti, Diascones, Pirustae, Mazaei, Disi·
tiatae, quibus Bato i:nperavit (wv Bat'(.ov ~yEµ<l>v). Et alii conventus
ignobiles in Dalmatiam usque bistenti. Sunt et SariJiaei a() meriC>iem
procebenti, quorum ab initio Abriae sinu, regio montana ab Rhizo-
n icum sinum progreblens, agrumque Sarbiaeorum inter mare
gentesque Pannonias cal>it. (Perkethimi latin prej origjinalit
grek te Strabonit .,.De situ Orbis•, liber septimus, faqe 303
- Ebicjon i Basiles MDXLIX). Ebhe Ptolomeu nber ftset e Ilirvet
i permenl)e Sarbjotet. KathouoL 8€ ri)v t3tac.>xCav Eı6µE\loL µEv rljç
~lO't'QCaç (lv tjj 3talC~) 'ld3tu~Eç xat ·vuatoL xat BovALµt'Lç 'Ô3tEQ 8€
(toVtO'UÇ ama) ri)v At~OUQV(av ~uoµtxWtEQOL MaLtchoı, tha AtQ(.>LO'YEÇ
xat AiQQLOL mt u~E{> ~"' touç AEQQfovEç ACv8aeoL ?«Xt OuaQfüı'i:oL \mo
~ ıoVıouç NaQE'V<JLOL ml I a Q ~ Lrota ı xat ln üxo tomouç ILxouAÖ>TaL
xat AcntAEcitaL xat Iltgo~<rruı x<ıl ~x(QTO~ç ~QOÇ 'rfi Ma">ttôov(~ (KA.a'U-
194 A. Rernardin Palaj

~ LOUIltoA.oµcx LO\J rEwy(>cxcpLx~ CYyı} vrı cnç (Ebit. l<arl Mililer, Parigj -
firmin Diöot 1883).
Mbasi bokumentat historike permbi kete episl<opatin ilirik
me emen cSarba> nuk flasin gja para kahve te Damasit pape
(366-384), munb te thohet me sigllri. se nöermjet Shkobret e
Prima ]ustiniana (Shkupi i soçem) nöer ipeshkvit e Praevalita-
nls, ,. in lllyrinım constitutis" ne vjetin 431 permenbet bashke me
ipeshkvin e Shkobres, per te paren here, ebhe ai i Saroi!s (Du-
chesne, Biz. Z. 1 (1892) f. 543), iöentifikue prei nenshkrimit te
koncilit t' Efesit bashke me metropolitanin e Prevalitanjes, Sene-
cin e Shkoôres. Thall6czy, tue fole n' Acfd e Diplomata permbi
aktin e Gregorit 1 ne vj. 594, me te cillin ,,Felicem Episcopum
Saroicensem Johanni primae ]ustinianae episcopo parere iu-
bet", shkruen keso öore: Nullum est oubium, quin in ooc. hocce
oe episcopatu uno Albaniae meoioaevalis agatur. Sarda, Sardum
(~dpôoç, TCOALÇ =»IAA.tı Q (aç cives Sardeoi, ot xoA.i:tcxL ~cxpô~ıvoL) apub
scriptores classicos ete. sita erat .. sulla cima b' un mont~ for-
mato bal fiume Drino in forma ö' una penisola tra i monti ôi
Drivasto e Pulato; v' e apresso il colle colle muraglie rovinate
ôella citta ôi Dagno" (an. ı 685. Theiner, Mon. Slav. il, 2 ı 9).
- ,, Huius vetustissimae urbis aöhuc visuntur pauca vestigia et
quaeôam propugnacula semibiruta in quobam eiusöem nominis
monte, cui civitas succumbebat," thote farlati n' ili. Sacrum
VII, f. 271 (Rrenimet e ketij qyteti i pershkroi lpper., Bos. Gla 4

snik ı 2 (1900), f. 88-92).

Emni i ketij ôjoçezi pra, si shifet prej aktevet te shekullit
XIV, asht jo vetem Saroiensis por eC>he Polatensis n.ıinor. E kv
asht emni i C>joçesit te SarC>es eôhe mbas rrenimit te qytetit,
beri sa zhbuket kreit prej historijet. Thall6czv, mbasi e shoshite
çashtjen e ketii ôjoçezi neper akte e shkrime te historjakve te
kohes, keshtQ e permblebhe gjygjin e vet permbi kete ôjoçez:
,.E ôocumentis saeculi XIV patet öioecesim hane Pulatensem mi-
norem alias Saroiensem (non solum apu() farlatum, seö in fon-
tibus etiam Vaticanis aliquanöiu perperam ScoriJiensem vocatu m
esse (infr. boc. 1352, 26 bec). Seb cum öistinctio geograph ica
ôupplicis Pulati, maioris et minoris, jam saeculo XII appareat
in bocumentis (v. infr. öoc. an. 1198) nullum est ()ubium, quin
ecclesiastica haec nomenclatura vetustior sif iJocumentis illis~
in quibus iam aoest utrumque episcopatus attributum• (cfr. Hof-
Djoçezi i P ultit 195

fer, Diöcesen in Dalmatien, Zeitschrift für kath. Theologie 21,

363; Eubel, Hierarchia I, 424, n. t et 463, n. 1.,,Ubi autem episcopi
Pulatenses sive alio aZ>Z>itamento sive maioris, sive minoris, sive
SarZ>iensis nominati accurrunt (o IIoA.a~wv in not. graecis, Polati-
nensis in bullis Ragusinis et Antibarensibus saec. Xll. et in Z>o-
cumentis saeculi XIII. (v. exempli gratia Z>oc. ı 25 l, 26 apr.), eos
al> ecclesiam Pulatensem maiorem referenZ>os esse clare patet.
Anno 1520 Putatenses maior et minor (qui interim cum Sappa-
tensi episcopatu coniunctus est, (cfr. infra Z>oc. 1291, ı 1. iunii) in
unius ecclesiae corpus coaluerunt." (HecquariJ, Haute Albanie
478. Cfr. farlati VII, 271 B).
Si shifet prej ketij vallimi te shkurte historik, vetem pra mbas i
zhZ>uket qyteti i Saroes, Z>el ne shesh, po ne te njajten krahine
nji emen i ri ne nji kishe te vjeter ilire, shi ngjat kishes .Pola-
tensis Minor", ajo e Polatensis Maior, qi na intereson ne ne kete
stuZ>im te vo.gel me e njofte ma per s' afermit 1); Z>joçeze keto, q i
perftohen ma vone mbi rrenimet e kishave ilire, qi shuehen ase
shenl)rrohen ne kohen e ~ynZ>jeve te Slavve ne Balkan. l<ohe te
shembtueshme keto per historin e kombit e te kishes kristjane,
te cillat Dr. HuZ>al i pershkruem keso ?loret ne stuZ>imira e vet
permbi kishen nacjonale serbe: ,,Aj kshtenim, qi prej qanZ>rave
te misjonit te Ballkanit, Salona, Sirmium, ScoiJra e Thessalonika
u perhap aq shpejt nbt!r krahina te Ballkanit PrenZ>imuer, ne
zemer te kesaj krahine shkoi tue ra perhere e ma poshte, kur
organizates hjerarkike t' ltalis i ra me psue keqas n' ato kohe.
Salona, qanZ>ra e propaganZ>es se krishtene, ne 613 a 614 humbi
faret. Krahina e ipeshkvis se Dokles, qi shkote me provinçen
kishtare metropolitane te ShkoZ>res, u shpopullue. Sirmium, ajo
resiZ>ence e hereshme, kje shkrumu e prej zjarmit, per mos me
u mkambe ma kurr. (Hqyr ffplli i Drites, vi. 1923, bl. iV, f. 1 1).
Ne tane kete tushtan motesh ShkoZ>ra qinbron gjithnji besnike
lliris e kishes katholike: asht nji lloguer i patranZ>shem i katho-
licizmit ilirjan. Ne vjetin 549 permenZ>et nji ,.patrimonium papnuer"
ne Praevalis (Thall6czy, Forschungen, l, f. 194).
( Vijon) A. Bemardin Palaj O. F. M.

t) Nuk po flasim permbi aktin e vjetes 743 kO permendet tccleıia Pola.tensu

mbasi Tbollocıy, e me arıye, pse i vjetes 1076, e mban per fals {AALB. 1. f. il).
 •

Udhtimi i t' Emzot Marin Bizzi-t,

kryeipeshkvit te Tivarit, neper Shqypni
ne vjete 1610.
( K<JYr .z,bıin e Shfltı Ntlouı• J'jdi i Vlll, pjeıe e il, numri ı - Kallnduer 1920)

XXII. Emz. Bizzi ne Finde te Mirdites e te nisunt e tij per Pezrend

Porsa kishin fillue me ju ngjite malevet te Mirl>ites, nji kal

i ngarkuem me tesha zQ ne thue e, tuj u rrokullise me gjith barre.
shkoj e u plan<>os ne fun<> te malit. E n' e nesre naC>je Ate
Theologu, tuj l)ashte me hype ne kal, kali u tremb e e rrexoj A.
Theologun, i cilli u vra ran<>e e mbet pa men<> pa çoje, aq sa
te gjith kujtuen se kishte <>eke. Te gjith u menl>en.en, aq mi
fort, pse aty ishin venC>e te rrezikshme e nuk mun<> te nl>aleshin.
Por A. Theologut i kishte ra veç te fiket, e mas njij grime mujti
me u n<>reqe e me vijue ul>hen. Haluen kah katunC>et e MirC>ites,
tuj i iane ne krah te shmajte 1 ) e mberine at nate ne Bini 1 ), nii
nl>er katunl>e te 3
Fanoes
), ku banojshin krenet e atyne popujve·
l<eta, tuj banue nC>er male te forta, e kan ruejt lirfn e vet pa ju
nl>enshtrue sunl>imit te Turqvet, me te cillet Iuftojne gati pal>a,
e shkojshin 1uj trazue jo veç banoret e fushavet te Shqypnis
kah beti, por eC>he ata te l<osoves. Nuk kursejshin as musliman
as te krishtene ~e per ket shkak kishte mbete shkret nji pjese e
maC>he e atyne krahinave. Shkaku i shkretnimit ishte el)he su-
nC>imi i keq i Turqvet, te cillet se menôojshin per tjeter v~ç me
repe te nl>enshtruemt e vet me gjoba te paC>ame.
t) Ketu duket ıe Emzot Bizıi Flnden nuk e persbin mc Mkclite. E njimend
Mirdite, si fis, njehen veç tre bajrake: Oroshi, Spaçi e Iosbn~ni, te cillet as si
marrin as se napin nder ndi. by bajrake: Fanda e Dibrri jane bl mi vone me
Mirdite.
) Kedo qi kam pvete, asnji kok ka dijte me me bllıue
1
ndonji katund me
ket emen ne Finde. Nder katunde te Findes qi i pergjasin ketij emni jane Bt·
6akeı e Biıh~a, qi asbt nji mahalle ne ·Gjugje te Fandes me nja 20 ııhpf.
3
) Dr. Frıno Rıcki, qi e .ka botue ket dolcument o' akadem{n jugoslave ne
Zagreb, per Fande gabimisbt kujıon se Asbt Ndtr(aJtdirta. Nderlanda Astıt poshte
lru bHhkoben Fandi i madb e Findi i voge.I, e prandej edhe thirret Nderfiode,
4ersa Fintla asbt nalt n' krah te djatbet te Findit te vogel.
Udlıtimi i Harin Bicit neper Shcıypni 197

Hetu giet nji nl>er asi krenesh me emen Gjec lalos \Gjeke
Laloshi?), i cilli, perpara se Emz. Bizzi te shkojte ne Re<:>on.
l<ishte arl>he ne Blinisht me nii leter te Xhabfs (?) se Za()rimes.
Ky me gjüj te zbathun u permbyz faqe te tane populiit perpara
t' Emz. Bizzi-t, e e luti qi, tuj kene aj ne keto ven()e kryetari
shpirtnuer ma i mal>hi mbas Pape se Romes, t' i nepte bekimin
tuj e l>ishmue ve~in mekatnuer te ma()h, pse kishte vra shum
gjinl> me l>ore te vet, e l>isa veç per me u marre gjane. Ky tash
shum vjet kishte pase gruen pa kunore e Emz. Bizzi, mbasi e
ngushelloj si mujti, i tha me vfı kunore me at grue qi ()eri at
here kishfe jetue me te ne mekat, tuj fye ranl>e te mal>hin Zot.
Aj i l>ha besen t' Emz. Bizzit se, kur ky te vijte ne fanl>e, ki-
shte per te vii kunore. E e mbajti fjaJen, pse kur Emz. Bizzi
mberrini ne Fanl>e, vuni kunore aj e, mbas shembullit te tij, vfı­
ni kunore ebhe nji tjeter asi krenesh, pse e~he ky l>eri at here
kishte pase gruen pa kunore.
Ne ket ras keta te ()Q bane l>arsem, tui thirre njerzt qi ishin
ma ne shej t' atij venl>i. Prene l>esh qi i piqshin nl>er huj, e
mbasanbej i ()ajshin copa copa n()er palareja l>rO.ni.
me-
I<eta nuk kishin fare ()elikatsije, pse ishin te rrebet e te
suem me hjeke keq. Ma e shuma e tvnve shkojshin zbathe ma-
lit e fushes, e ata qi u mbathshin, i bajshin opangat me lekure
te paregjun. Tirqet i shpervjelshin l>eri n()er koshe, par me kene
ma te shpejte ne f ecun e te ngam. Si ne
vere si ne C>imen nuk
vesheshin tjeter, veç kemishen e tirqet. Per arme bajshin targa,
arqe, zhgjeta e tagana. U bijshin pre ven()evet qi kishin per
rreth, te cillavet u kishte hi menl>era prej sish.
Grat u vesheshin me nji xhup zhguni te çilün pa mange, te
merthyem perpara e te liC>hun ne nC>i me nji rryp. Pak ishin
asosh qi vesheshin kemishe. Pran()ej, pse xhupi ishte i çilun ne
brez e teposhte, nl>ollte qi, tuj ece, kur fryte era, u l>ukte shtati
jashte. PranC>ej Emz. Bizzi i qortoj pleqt e fanC>es, tuj i porosite
qi grat t' u vesheshin njerzisht, per mos me ()hane shkan()ull.
E ket porosi jau la el>he rrefyesavet, nbonse te gjith thojshin se
ne ket pune nuk ishte shkan()ull, pse ky zakon kishte mbete
qysh motit.
Gjate l>arsmes, tuj hanger buke, zune ne goje qortimin e
kalenl>arit te bAm prej Papet Gregorit te XIII., e u ankuen me
13. - xıx. - Nr• .,,.5 (204.205)
198 A. P. Bardhi

t' Emzot Bizzin per ket nC>errim, pse qysh se asht nC>errue ka-
leriC>ari, thojshin, na asht pri mbrapshte e toka nuk nep ma aq
bereqet si perpara. Emz. Bizzi u munoue me i mesue, tuj u
biftue arsven, pse ishte qortue kalenC>ari, e si Papa ne ket pune
ishte prfı me shum oiie e urti, e pranoej qortimin e kalenbarit
e kishte pranue gjith bota katolike. Pra mbasi sun()imi i Kishes
se krishtene i perket Papes se Romes, qi asht ZevenC>si i Kri-
shtit mbi take, ata kishin oetvre me ju shtrue urC>hnit te Papes,
si i shtrahen gjith kataliket e bates. Mungesa e bereqetit e noe-
shkime tjera vijne per shkak te mekatevet, e jo per vepra te
mira, si asht qartimi i kalenoarit 1 ).
Ne ket ras ai popull oiftoj eôhe veshtirsin qi kishin me
marre vojimin kur ishin fort fe smune, pse orojshin se shenba-
shen e hijne ne mekat e nuk munôen me shkue zoathun. Emz.
Bizzi u munoue me jau hjel<e ket frige kote, e priftit te tvne i
la vajnat shejte, qi i kishte prfı me veôi, pse ja l<ishte marre
menôja se, prej largsis s' ipeshkvijvet, ne ôisa venoe nuk i ki-
shte gjetun.
Ishin keta venoe nji pjese ne iJieqezin e Arbnit e nji pjese
ne iJieqezin e Pultit. lpeshkvi i Shen Shtjefnit qi prej friget te
Turqvet per ba kahe, kisJlte pase kene mshehe noermjet atyne
papujve, u kishte sherbye ne shume nevaje, par tash nuk kishin
asnji ipeshkev.
l<ishin nji kishe te kushtueme she Mark Ungjilltarit gati te
rrenueme prej Turqsh, te cillet oisa vjet per;lara i kishin msy e
u kishin hi mbrenoe. Par kishin ba gati Ianoen per me e nore-
qun. E kishte kumbonen mbi pullaz e nji tjeter kumbane te vo-
gel mbrenoe ne kishe. l<ishte eohe nji kelshejt me patene ar-
gjanôi. Varret ishin rreth kishet. Sherbejte ne ket kishe D. 6ion-
zacuri (?) gjashtbhetvjeçar. ·
Emzot 8izzi nuk mujte ma me u hutue ne keto venbe, pse
kishte per te shkue me pa
ebhe katoliket e l<asaves, e ôojte

•) Xuk asht pcr t' n çudite qi Fandsit e at-hershem te ken pase paragjikiıne
per qortimin e lrnlcndarit. mbasi at here nuk lan pa e kalue V('Ç 28 \jet çe se
ishte ba qortimi. Por duket se keto paragjikime kan ngjate per sbum kohe ne po-
pull t ' one. Shi ne q~ lct tc Shkodres deri 'one shum asish qi kisbin emoin Gjergj,
e lutshin me 3 Maj, mbas kalendarit juljan. Ket dite e thirrshin she Gjergji i
vjeter. <iersa ate qi lutet me 23 Prill, mbas kalcndarit grcgorjan, e tbirrshin she
Gjcrgji i ri.
'lidlıtiru~ : ~f ı.rin Bicit neller Slıqipnf 199

me mbarue pune perpara se te fillojte me ra bore maleve. Pra-

noej zgobh bo C>jelm t' armatisun per me e percjelle. 1 C>ha heki-
min popullit e me 8 Shtatuer u nis per Collesi (Kolshi? 1 ), qi
ishte ma
i mbrami katunô i Dukagjinvet kah ana e l<osoves.
Uohtimi kje fort i veshtire, jo veç pse ubha beri ne l<olsh ishte
e gjate, por ebhe pse u u oesht me kalue male nalta e ve- te
nce terrezikshme.
E njimenô ne gjith ato male ishin venbe shum forta e te te
rrmveshme, mbushun me hala. Rrugat te
gjitha ishin terthurue
me trupa te trashe halash, qi Dukagjint i rrexojshin per me u
prite uohen anmiqvet, mos te hijshin ne venôe te tyne a se, po
te kishin hi, mos te mujshin me ike shpejt, pa kene te oamtuem
prej sish.
Ata popui, si ebhe Shqypfaret e fushes, e perborshin ket
1anoe te çame n' ashke giata per me te ba
C>rite naten, pse pak
ishine ata qi perborshin qira a kanoi!.
Ne mjesoite filluen me ju ngjite njij mali fort te nalte per
rıji shtek qi ish1e ma
i rı myeshmi qi Emz. Bizzi kishte kalue be-
ri at here. I<ualt mc zi mujshin me ece e eohe kambsoret veç
tuj u mbajte per shtiza te heshtavet qi kishin nber C>uer. Kur
niaty ne gjyse te mbas()ites, tul ju avite majes se malit, C>jelmo -
çat ma te shkathtet, qi u oukshin si me kene
kaproj, u shper-
C>ane anC>ej e kenoej, tuj nga me targa e heshta ne oore gati
per me qite, e tjeret ngitshjn me tagana te xjerrun prej millit.
Emz. Bizzi pveti pse ishin tuj ba
ashtu. 1 pergjegjen se, tuj kene
aj shtek i rrezikshem prei cubash, qi n' at pylle kishin zakon me
i prite uohtaret t~ loC>hun prej termales; ojelmoçat i bajshin ato
ushtrime qi, po kjene cubat te mshehun n' at pylle, t' u trembshi n
e te lejshin shtekun lire.
N' e mbram mbrine at nate ne Kolsh e ran ne shpi te njij
prifti me emen D. Atanaz, qi ishte kapelan ne Janjeve. .Ky u çu-
. oit si Emz. Bizzi kishte pase guxim me e marre nji uohe aq te
rrezikshme. E siguroj se uohat e J<osoves ishin gjitha plot te
me cuba mizore, e ishte ne rrezik me lane
kryet aj eohe gjinC>ja
qi kishte me veoi. As n~ vete qi jemi te
venbit, i tha, nuk largo.
!) _·e rreshtimin e katunıleYet le
ntlf.nprefekturcs sc Lumc gjeje kcto tri ka-'
tunde qi i per~jasin rınnit Collesi: Kollcshani 1 Kollovozi e Kolshi. Un kujtoj sc ma
gia ·c ka mc kene Kohbi. na eki e shenjon f'ele::a, por nö vu him oroc udhtim in
qi Emz. Hizzi kc:t ba prej Fandet ne Pezrend, nuk ka gj:ıse me ktne Qelza.
J 200 A. P. Bardb(

hemi letas prei katunbesh s' ona. E e keshilloi me kthye bale e

per at here me e iane vizitimin.
Tuj n()ie keto fjale, meshtaret qi Emzot Bizzi kishte marre
me ve()i, u tiishtuen, e u ruunC>ue&ı ıne ja mbushe men~en t' Em-
zot Bizzit me kthye ()ale. Por Emz. Bizzi u mun()ue me u ()hane
zemer, tuj u thane, se gjith ubhtimi i tyne ()eri at here kishte
kene plot me rreziqe, e Zoti i kishte ruejt, pse ata ishin ne
ıherbim te tij. Ebhe ne ket u()htim qi po baime n€ Hosove, u
thojte Emz. Bizzi, Zoti ka me na ruejt, aq ma fort, pse na bajme
me vebi aq rrelike shejtensh. - Heto rrelike Emz. Bizzi i kishte
pru me ve()i per me shugurue rrasat shejte per eltere, pse ja
kishte marre menbja se ne shum kishe nuk i kishte gjete. -Gje-
ja e krishtenimit ne keto venbe, - u thojie prap Emz. Bizzi - ki-
shte me u keqsue e()he ma fort, po mos te l<ishte nbimen e
ketyne vizitavet, me te cillat u ngjallte feja e tyne e u rue jshin
ma besnike ne fe te krishtene, tuj pa se Sh. Ate Pape ka kui·
bes per ta e si babe i bashtun mun()ohet per shelbim te tyne.
Me pase per te kthye bale un, qi kam me vebi sa letra porosi-
ie prej zyrtaresh turq te Shqypnis, e fermanin e sulltanit e mpro-
jen e Mahmul> Pashes, kishe me u ba shkak qi ma asnji prelat
mos te vije me i pa keto ven()e, me ()am te mabh te ketyne
shpirtenve. Ebhe ne kjofte premtue prej Zotit me e iane kryet
ne ket ubhtim, gjaku e jeta e jone nuk kan me shkue kot, pse
na kishim me e bhane jeten t' one per lumni te Zotit ~ per shel-
bim te shpirtenvet. Mbasan()ej na ket rruge nuk kemi me e marre
verbtas, por, si kemi ba eöhe ()eri tash, kemi me k§n ~ te per-
cjellun prej burrash besnike e te rrahun ne keto ven()e.
At here Emzot Bizzi u munbue me gjete nji njeri per me e
çue ne Pezrenb, qi ishte gati nji öite ubhe larg prej Kolshit, por
s' u gjet kush, qi te kishte guximin me e marre at rruge. Emz.
Bizzi ngeli e u topit fort prej keso pune. Hur qe ju paraqit nji
()jale i ri ıs vjetsh, i dlli i tha: ne me pagosh mire, un shkoi
ne Pezrenb. Emz. Bizzi u gezue e i bha sa i lypi e()he i premtoi
Pii bakshish te mire, kur te kthejte ne l<olsh me priften. Emz
Bizzi u shkroj kapelanit te Pezrenbit e atij te katunbit te Huksit
(Cocius), qi te viishin sa ma pare me u pa me te, pse e kishte
men()en me bale e me pa katoliket e Hosoves.
Djali me nji here u vfı per u()he, e Emz. Bizzi me te vett
nbejen tuj prite ne Holsh. l<etu ju besht me hjeke keq per kah
 U dhtimi i M.aria Bicit neper 8hqipn.i 201

ana e te fjetunit,
si eöhe per kah ana e pijes. pse vena e vjeter
ıkishte mbarue e vena e re s' ishte ba en()e.
Te treten ()ite ne mbrame vone kthei öiali giith gezim e f)rtl-
ni lajmin se priftent ishin tuj arl)he mbas si e lypte bakshishin
e premtuem.
Mbasi er()hen priftent e nl)ien prei t• Emz. Bizzit se l)ojte
me ()ale ne Kosovi!, i thane se rrugat niimen() ishin te rrezik·
'Shme si prej shumicet te cubavet si e()he prej trazimesh se
Turqvet, si()omos ne Pezrenb, qi asht plot me janiçere e spaho-
glani {?), n()er te cillet asnji nuk ishte nise per lufte te Per&fs,
n()onse prej KosovP. ishin nise shum per at lufte. 1 thane eöhe
se ne qytet te Pezren()it ishte metropoliti serb, prej te cillit ishte
friga se mujte me pase nöonji trazim, si e pat, kur kie n' ato
ana, Emzot Orsini, qi kje kryeipeskkev i Tivarit perpara t' Emzot
Bizzit.
Me gjith keta i thane se n' P. e nesre nal)je öo t' u niseshln
pır katun() te Kuksit <Cocus) prej kah o. Marku, ojeni nber ata
öv priften, öo te shkojte ne Pezrenb, per me u marre vesht me
katolike t' atij qyteti, si munb e sigurojshin t' arbhunt e t' Emı.
Bizzit n' at qytet.
At nate buejten ne Kolsh, ku nuk ishte tjeter meshtar, vaç
nii prift i verbet, i dili se mujte me thlne meshe, veç rrefyejte-
-e pagzojte. E~he ketii i kjene iane vojnat shejte, pse nuk i ki-
~hte pase, e kje bl eöhe mesimi mbi vojimin shejt, pse beri at
ltere nuk e kishin pase ne zakon.
( Vijon) A.. P. Bardhi O. F. M.

•
Rreth çashtjes s' Alfabetit
te Monastiri

Pergjegje Z. Lul Shkurtit

Kur merren me u rrahe çashtjet historike rendi te pare p e~ jeten

e njij kombi, sikur Asht p. sh. altabeti i Monastirit, si edhe kur flitet
mbi vehtje, te cillavet kerkohet me u dhane randesi pergjegjesije
publike, nuk Asht aspak e bukur qi auktori te struket nen pseudo:s
nyma e kryptonyma sikurse asht tue ndodhe nder kete kohet e fu•
ndit. Nuk kje prandej penda e te panjohtunit Z. Lut Shkurtit, qi m e
bani me i shkrue kete flete, sa randsija e çasbtjes ne vetveti, qi nuk
mund te zgidhet kurrsesi me thana e thilSba ketij e atij, por qi mund
te zgidhet vetem ne baze te njij kritike se paııaneshme.
Edhe ne vendin t'one ndodhe ky fenomen i çuditsbem: thanejet,.
gjate qarkullimit te vet, merrijn me marrun trajta aq te ndryshme, sa
mos me mujtun ma vone me u njohtun per te tilla as prei atij, nga i
cilli kane dale per te paren here. E jo vetem kaqe, por ndoclhe edhe
nji gjasend tjeter: bartuesi i thanejes se pare, tue pa sukcesin e trokut
te saje, çuditet edhe aj vete nji here, mandej ferkon dueret e se
mbramit ne nji menyre te pavetdijshme u1et ne gjuj para idhullit, qi
pat fabrikue me duert e veta, e, me intransigjencen e njij fanatiku,
qet e bertet kundra kujdo qi nuk don me pije u;in e budallit.
Deri sa te flitet e te shkruehet mbi nji njeri, veprimtarija e te
cillit ka lane gjurme te ndiejshme ne zhvillinain e jetes se njij populli..
te rilindun, kushdo ka te drejte me e çfaqe ata sbka din se mund te
viej per ndertesen e historis. Per ma teper asht detyra e njanit e e
tjetrit me mbledhun sa ma shume lande thanejesh e ngjarjesh qi kane
perpjekje m~ ate njeri. Por me kaqe nuk mund te thohet se vetem
me grumbullimin e landes asht krye godija; faza e dyte e kontrollimH
barasues mbi landen e grumbullueme asht aj<>, qi baq me lane ne ·
njanen ane elementat e pavelere e te rrejshem e me e peshtete syn~,
thezen historike mbi themele te shqyrtueme mire e te njimendta..
 Retb ~·aelıtje s' A1fabetit ti; fonuı;,tint 203

Na gjindemi para ketyne pohimevet:

Lirka vj. I nr. 13·"14, 27 Dhetuer 1936, fq. 216.217: ,,Kur
ne oje/in 1908 u nıblodfı ne Monastir Kongresi qi do te oendote
mbi ç&shten e aliabetit le perbcıshket, D. ı\1jedja kje n;ani nder
anlaret mlı le randsishemt e proponimi i lii per alfabe!, qi do
t' ishte te perziemit e atii le ,,Bashldmi"-t me t' ,,Agimit "-ı, /lje
• pranue nıi zani me pak ndryshime e fısht aj qi perdorim na sod• .
Leka nr. 3, 1917, fq. ı 12: ,,Dom ,Vdreu ne Kongres le
Monastirit ne oj. 19C8 qet le qujturıin • alfabeti i j\lfonastirit ",
qi s' asht fjeter oeç se l<y, qi perdorim sod pa f<urrnji ndryshim. ,ç
f.irka vj. II, nr. 28•29, 5 Shtatuer 1937, fq. 202: Jvfe 1908 (D.
Ndre Jvfjedıa) propozoi al!abelin e libraoet le oet, qi me pak
ndryshime u pranue dhe nıbeti ne perdorim e asht ky i soçmi.ı.
Kumhon:.L e sc Diellcs vj. V, nr. 20, 17 Maje 1942, fq. 234:
Sil<urse cis!ıt dishmue prej pjestaroet te R.ongresit, cJ.!fabeti i sod:s
shem cisht oeper e D. ı\'dre Jvfjedes ...".
Nji analyze perballuese, sade e percipte, mbi, keto citime te len
mc pu se autenticitt..ti i ,,alfabetit te Monastirit" nuk i asht lane me
te njajten grade D. ı rdre Mjedjes. E me te vertete, ne sa Cirka vjeıı
tin 1936 shkruete ,,s~ ka kene D. I rdre MJedja qi ka proponue me
pcrzie alfabeUn ,,Bashkimi" me alfobetin ,,Agimi", gja kejo qi kje
pranue nji zani e asht alfabeli qi kemi na sod", ne vj. 1937 Cirka
shkruen se ,,D. Ndre ~1jedja propozoi alfabetin e libravet te vet, qi
me pak nclry:">hime u pranue dhe mbeti ne perdorim e Asht ky i soçmi".
G)itbekush mund te veje orof. cvoluqonin, qi bani <:irka prej
vjetit 1936 deri ı 937 nder dy pohimet e ve ta te ndryshme e tham
se edhe Z. Lul Shkudi do te kete dij~ni per kete gjA, mbasi zotnija ne
fjale dan se nuk asht kene krejt i jashtem ne redaksin e rivistes ,,Cirka"
aso kohe. Nji here pranohet te mbahet, se alfabeti i sodshem ~sht
nji perziemjf" e alfabetit nBas~kimi " me ate ,,Agim i", e mandej nji
vjete ma vone pohohet, me nji kurajo te çucliteshem, para alemit e
pol~mit, me penden e linguistit Z. Ernest Koliqi, ,,se alfabeti i sod•
slıem d.sht alfabeli i Hbravet te D. Ndreut" d. m . th. alfabeti i "Agiıs
mit" me pak ndryshime.
Ne kete mes nderhin Leka vj. 1937 tue thane se ,,D. Ndreu
ne Kon gres te Monastirit ne vj. 1908 qet te quejtunin ,,alfabeti i
• Monastirit" , qi s' asht tjeter veç se ky t(i perdorim sod pa kurrnji
ndryshim."
Pevesim lexuesin e vemend~hem te ketyne citacjonevet, si
204 At Gjon Shllaka

nıund te kombinoje qi D. Ndreu te kete qi~ o~ vjetin 1908 nji ·

alfa~t, i cilli t~ jete ken~ perziemje e alfabetit ,,&shkimi" me al•
fabetin ,,Agimi" e qi t' a kete perdorun aj vet~ nder libra ·t~ vet
edhe para vjetit 1908, -t ue ktne se n~ Kongresin e Monastirit pro-
pozoi alfabetin e libravet te vet1 Edhe fjalet:. ı. me p4Ae ndryshimc
(Cirka 1936)... pa k.urrnji nd,gslıim (leka 1937)... me !JdR ndrgılıi•
me (Cirka 1937), j!ne oshilacjone qi presin nji percaktim tl per.
piket sasuer e cillşuer cillash ndryshime .

...
Per te pasuıı nji ide te kjarte, se ku qiııdron çashtj•, jemi te
Slıtemguem t' a manim punen qe prej fillimit e t' i a paraqesim le:ı:.ue•
Bit ne mmyre qi te mundet me gjykue vete pa-an~isht.
I ndriteslımi g;ufzetar - si e cilleson edhe vete Z. Lut Shkurti
(Kumbona e se Oielles vj. 5. nr. 37, fq. 243) - At Ju.sün Rrota ne
1ibrecin e vet Per hi8torin e alf'abetit ıhqyp fcı. 90 shkruen k~shtu
mbl aliabetin e Monastirit: .U pranue ne tfzemel parimi i al!tıbe•
lit ltıtinislıt. Mbi llete k.om(sioni punoi n;'tı 10 dile 1), tue umu•
ndue per punimin e al!tıbetit le ri, qi mci aon~ do le mirrte
emnin Alfabeli i Mond$tlr//. A/fdbe/I ne litıle, mbds slıume
osfzlirsisfz e k.undershtimesh, duel; por due/ nj/ gJti qi peshteleJ
jo aq mbi arrsge ditunore, sa dult.ei mti lort n;i aendim i md•
rrun ne themel te nJIJ lt.ompromlsi. Perse, it.ur t' tJ keqyrsh,
giitruhRd pdt ne Deli tı/fdbeti i Stdmbolles, germtı fjeshte lali•
nisht, le giitlıd u mueren e u slıtJrtuen n' ate te Gegnis (Bd•
.Jhjfmi), i cilli, me gJilhse kJe prelt.e e slındrrue mos me u
njofte, prap f{/ojle ne pdrlm: parimi i n/ii d!!tıbeli lu-eJt lalfnlsht.
Per te lt.otrdenduem iltılo•ıhqypttıret dlıhlt.d u muer edlıe prei
d!lııbetlt te De Radeı.
Qe elemen/at IU'gesore, qi perbani ileti dllabet i.otılicjanit:
• BASHKI MI"' (Gegnlıht): clh, th, il, rr, ıh .
• A. i STAMBOLLES• (Tosluıiılıt), y, ç, c, q, z, x.
,,A. i DE RADPs• ( !tdlo•slıqgp.): ~' gj, nj. •
Per t' i dhanun lexuesit nji sh.lkim tansuer mbi alfabetat e ndry•
~em, po i paraqesim ne nji ~belt t' uhajtun nga i njajti gjuhttar i
levduem prej Z. Lul Shkurti.
•) Nuk a.ht e vertete se komilfon.l puool ıo dtte mbl çuhten e alfab~tit.
ı.omişjql).f.. 11~1 3 dati. Sblb. Leitı "'· IX QI'. Vlll-Xll, fq. 3-W.
 Jlreth ~aehtj~ •' .Alfabfıtit tı Kona.tirit 205

Drrasa kronologjike e alCabetit te 8hqypes.

Allabeti
De Rada AJbanotogit i Stamboıtes Basbfdmt Agtmt Monastlrt

e 8 e e e
e A & e, e e
ll y y y y
• a ~ aa a~ 8
e .a (a) A A A
Aa A
dh (ô) • li dh d dh
ô
th e {} d tb 'p th
•
ki '
lr q c k q
1
g1 g' o gh g gj
gc g I! g g g
ı ~ A. il l il
rr -
r •p rr -r rr
p p p p p p
nj, ii
1
n gn
•
ıı nj
11
nd nd nd nn nd nd
mb mb nıb m mb mb
sz, ~ z z x z
z xh zh
sb s (J ah sb
z, ız c c ti c c
c c eh c ç
zh dz z dz x
df zb df xh

Nji shiklm i v.cmendsbem i kbaj par•digme 1tn me p6. se fjalet

• Dom Ndre M;edjd qet ti queJtunin dll•bet te Mdntıstirlt" jane
fare jashta vendi, per errsye se nt kett Kongres partija a pjesa ngadh•
njyese m& e forta kJene Tosk~t me olfabetin e Stambollit, tt cllllt
'bane nji kompromil me perfa~t e .Baahktmıt" -t e tt De Radb.
Dom Ndri Mjedja me alfabetin e vet .A9imi•. per tt ctUln klahte
• tuftue per u vjet rresht aq rrebtas me pJestart tt ,. Bashkimlt, nuk
hint aspak. g•ti tt thuesh, nt ligne deı comptes. Prandej edhe nuk
 .'
206 · At Gjon ~Lllnlru

dij me çe s)T Z. Lu1 S~kurtii) sheh ne trajten e alfabetit te Monastirit

,,gjurme pa:- onale" te D. Ndreut d. m. th. t'alfabetit t' ,,Agimi". Arrr1
syetimi i Z. Lul Shkurtit asht keshtu: • Por alfabeli ash.t nii rea!itet
e dikush duhet ld R.et fıartue. E ky di~ush nak R.a si me kene R.o~
llektioiteti i kongresi!, pse iısht nii gi& absurde me melldue se le
g;ilhe R.ongresistal R.iene R.ompelenta. giuheta.re ele gıithe perniihe=-
ril 11derluene setci!li R.a 'i grirne dl!abet. Shum mci teper mba.si . ne
lraile t' d!fdbetit shofim nii giurme personale". Na i pergjegjemi Z.
Lul Shkurtit se shi per arrsye se nuR. shohim rı' al!abetin e }vfo::
nastiril ,,g;urme persona!e" t' a!fabetit t' • Agim;f"-t, e kemi le
oeshlire le prano;m, se alfabeli i "fvlona.stirit Jsht nii oeper e
Dom Ndreut. Gjithkush mund t'a dij se me sa te dhcnun Dom Ndre
Mjedja put !uftu~ para kongresit te ~Ionastirit per alfabetin e ,,A•
gimi" -t, qi perveç pake ndryshimeve t jo aqe me randesi, si mund
te shihen ne tabelen e pnime nalt, asht i njajti si aj i albanologjvet
te huej. Mjafton me lexue rivisten · lbunia te Faik Konices p~r me
pase nji ide mbi kete pune. (Shih. 1902, nr. 8, fq. 200.201; 1902.
nr. 9, fq. 221: 1903, nr. 2, fq. 20..21; 1904. nr. 12, fq. 222:ı224;
1905, nr. 10, fq. 199=200) 2). Duket se Z. Lul Shkurti nuk a.sbt aspak
ne dijeni te ngjarjevet te kongresit te Manastirit, qysh se vjen me
nji arrsyetim aq te manget, per te provue se ,,ky dikush nuk ka si
me kene kollektiviteti i kongresit, pse asht nji gja absurde me me-=
ndue se te gjithe kongresistat kjene kompetenta gjuhetare e te gjith
ndertuene seicilli ka 'i grime alfabet". Z. Lul Shkurti nderlikon R.o:
ngresistat me .komisjorıin e zgjedhun prej tyne per te trajtuem
t' alfabetit. E njimend, me 3 Ndanduer d. m. th. ne te treten dite te
kongresit kje zgjedhe nji komisjon, ne te cillin merrshin pjese At
1) Kumbona e se Die11es, 20 Dhetuer 1942 fq. 615.
2} Ne rlvisten Alhania 1909, nr. ı, fq. 25. f'. Konica shkruen mbi çashtjen
e alfabetit t' Aglmlt keto fjale: .Ca prifter, me velleıerit Miedia ne .kry ~ , u•
ndane nga Bashkimi, u-ngritne dhe bejtin nje abee tjaier. E gj)- kuar pa me•
ndime atdhesie, vetem pas meritimit te brendeshem te '\aj, abe ja e :\liediave ka
shume te mira, dhe munt te kısh patur oje f at tjater pa nje faj te math qe ka
me vete; nuk munt te shtypet, perv~ç sc ne ·htypeshk.ronja te veçanta ... Dr.
H. Pedersen, emerin e te cilft ~liedajt e perdorne per te mpruar abeo' e t yre,
nuk esht vetem nje dletar me v!~re, po dhe nje burre me mendje te holle,
dhe eshte teper dekikat per te dogmatizuar ne nje çashtje te tile. Po ç' esht
puna qe, atje ku nje i huaj i dit ur dhe l mentshur tregon ca • vues•,
jep ca .aperçus• te tija permi n je probleme, thote qe i duR.et1 keshtu a ashtu,
gjysme - te mesuarit orieotale i kuptojne ket6 te oend re posi valicinime te
1

prera dhc te funtme qe nuke duhen biseduer.

Rıetlı çaslıtj e s' AlfalıP.tit tU . Ionnstirit 207

Fishta, Lumô Skendo, D. Ndre Mjedja, Luigj Gurakuqi (si shihet ne:::
mose nga fotografija e nji heri nga nenshkrimi i komisjonit, sadoqi
n' aktin e venclimit te zgjedhejes ky nuk figuron) e nja gjasht~ per.
sona tjera ma ne shej mes kongresistavet. Ky komisjon punoi ne
mbledheje te mbyHuna deri me 7 t' atij moji tue vendue alfabetin e
sodshem, te cillin e pelqyen edhe 2 ı delegatet tjere te Kongresit. Si
sbihet, ne gji t' atij komisjoni nuk asht kene D. Ndre Mjedja i vetmi
ko mpetent, por jane kene edhe tjere. Aqe mA teper kurse duhen
m arrun para sysh ket o gja qi lexojm ne vendimet e kongresit:
"Dit' e dyte 2 ojesht' e 3-te, e diele .
. .•Zoti Luixhi Cural?uqi, delegat i Shqipfareoet t' ltd[ise dlıe i
Shkodrese, tha se do te jete me mire te behet nje abece e re,
per le mos thyere zemren tıskuit. Pastai rrefeu qe duhet le mej:s
tofıemi mire per neoojat e giuhese dlıe te djalekteoet si dhe te
shkrorjetorese. Eolesi rri·feu qysh, pf:r sf.embefle, zeri ~j eshte
n;i r.dryshim i zereoFt f!l dhe g·j (gluhe, g-juhe, gjuhe), dhe zeri
nj nie bashkinı n dhe j (mulli, mullinj), dhe zeri q nje bashR.im
k dhe j (mik, miq, i lik~ te li<11-· 1). Ky citacjon ka nji randsi te
madhe, pse ven ne dukeje ndikimin e Z. Luigj Gurakuqit ne formi~
min e alfabetit te Monastirit, tue kene sete gjttha keto vrejteje qi kjene
ha prej tij ne te dyten dite te kongresit, moren forme te preme e kjen
pranue definitivisht rna vone ne komisjon. Me kaqe Z. Lut Shkurtit i
duhet me pranue te shohe n'alfabetin e ~lonastirit mbas dokumentave
te njobtun der me sod, ~-'jurmc pcrsonalc te Luigj Gurakuqit, gja
qi nuk e ka dijte ase nuk ka dashte me e dijte deri taslı.
Prandej çuditem se si Z. Lu1 Shkurli rn~rrin me shkrue keto
fjale: ,,Keshtu nuk ka pase se si te permendej ne proçesverbalin e
Kongresit, se Alfabetin e hartoi D. Ndreu. Perkundra do t' ishte
kene gjA e çuditshme, po t' ishte permende. Aty nuk permendet as
aj as tjeterkush" 2 ).
Te lexohen fietet e rivistes Leka vj. IX, nr. VIII - XII
fq. 350-363, nder te cillat permenden mendimet e anesit e kongre•
sistavet te ndryshem mbi alfabet, e nuk lehen pa u çeke as fjalimet,
e as deri kang~t e vallet e Çeço Topullit me shoke, jase mtı s' do
t' ishte. permende, po t' ishte e vertete, ,,se alfabetin e :rvionastirit e
hartoi D. Ndre Mjedja edhe Kongresi e pranoi pa kurrnji ndryshim
~) Lekn vj. ıx, nr, vııı. . xıı, blı l, fq. 357.
2) Kumbona e ... e Dielles vj. V, nr. 51, fq. 615.
208 At Gjon 8hllab

punen e tij" 1). Perveç k&aj, nuk tsht aspak e vertete shka
shkruea !): ,.Ne vend te germave te perjashtueme prej atij ·te ,.Ba.
shkimu• alfabeli i Monastirit muer shtat~ prej atij te ,.Stambollit" e
• t' Agimit• te ciUat jane: c, ç, b, nd, 111b, z, x e pts! tjera u shti•
ne se parit ne perdorim e keto jane: e, gj, zh, e xh." Alfabeli i
•
• Agimi•-t per ç ka pase perdorun c; pü q ka pasl perdorun k per
x ka pa~ perdorun dz; njlheri edhe nuk a.sht aspak e vertete
se germat: ~. gj, nj, zh, xh u shtlne se pari ne perdorim n~ ko-
ngresin e Monastirit. Germat !, gj, nj, kjen~ perdorun qysh para
kongresit prej De Rades e germat zh e xh kjent perdorun parandej
prej ,. Bashkimi" -t, por ne veshtrimin anasjell&. Vetem a Asht ajo qi
~htihet per te paren here nt p~rdorim ne Kongresin e Monastlrit,
·J>3e te gjitha tjerat gjinden t' uhajtuna nga aUabeti i De Rad~, Sta•
mbolles e Bashkimi.
Ne ditarin e Kongresit tt Monastirit 3 ) lexojm: ,Zotl M;eda,
delegat i slıoqerise Agim, ne Slıkodre, rreleu ngiM/ene qe luı
abece e Stdmolllt me t' Aglmit, me qeni se qe te dpi11 iane nje
shenje te oetem per çdo ze•. Prej ktndej shihet st pari se Dom
N dreu ka klrkue me mprojtun alfabetln me sh~je diakritike.
Ne ket~ fjalim duket se Dom N dreu e ka past kundra shoq •
ô .Ba.cmkimi" si jeml t~ njoftuem prej njlj letre se P. Pashko Bar·
dhit t~ ıhkrueme prej tlj pakt kohl mbas Kongresit At Shtjefen.
Gjeçovit. K~jo !eter ruhet gjithnil n' a.rkivfn t' onl e z. Lul Shkurtf
aundet m~ ardhe e me e kontrollue vet~ autenticitetin e saj~.
Slıkoder, 5 t' Dlıelorit 1908.
I ddshluni P. Sht;efenl
• • •
Kongresi i Monastirit Jslıt mylle. Preje P. Gherghit itam
pue gni postll.tJrte preie Brodit ı' Boınes t' slıirueme 25 m•
t' Nninnorlt. Nuk e dil se kuur ltaa me ll.thge n' Shioder.
D. Nnree M;edja ...... pse iislıte bda gni f/tJlim plot me .....•
jundrıı ılıocnlls J' Baılıklmft. Por n' e nesre I ilsht~ perglıeghe
P. Gherghl me gni fj111/m lort t' perm~llshem, me t' tıllln Alshle
1Ja11 me iJa11 Nıum ltongreslsttı, e mas !Jtılimit, gni hodıhe tosie
e .Atıa marre ngrgk.e me /ot per !de~.
i•sh e dim edhe I' glıith• nrırrim~t el Jhıe 6ad n' 4bettı•r
1) Jbidem.
1) 1'ambona e le Dielles vj. V, ~ Gubt 19'2. fq. 2'J.
1
) Leka vj. ıx .Qt, vın-ıx, 1937 fq. 3~.

-
Rn,Ut ~uhtjea ı ' Alfabetit t~ Konutirit 209'

t' .Bashldmil•. N nrrimet ;an~ kto: c==IJ, ç=ch, e==e, e=e,.

gJ==gh, q==e, x==z, xh==dxh, z=x, zh= xh, ni= gn.
•
Po t' lalem me shnnet e jam me ghith zemer
kolega i yt
P. Paıhko Bardhi, O. F. M ·.
Vrejteje. Pergjegja e At Flshtes f jalimit te Mjedes u bA ne e nesre sikurse
e sbohim te perforcueme kete prej ditarit te kongresit qi sbkruen keshtu:" :ı
ojesht' e 3-te, e diele.. . Mbremırnet, lJ/e Gjerg/ Fishta, delegdf i shoqerise
Btıslı/dm ne SlıAodre, mbajtl nje /Jale plot zjar mbi oetijal e mird dhe mbi
neoojat e Shqipetareoet, dhe gezof oeslıet e gjiİlıe degfonjseoer. Leka vj.
ıx. nr. VIII-XII fq. 3"8.
Mire po, perveç germes ç, alfabeti i Monastirit nuk ka kurrnji
germe tjeter me shej djakritik e i nenshtrohet systemit t~ ,,shkrojavet
binjake• kundra te cillit kishte luftue vjete - e vjete Dom Nreu.
Pevesim prandej z.
Lul Shkurtin kfı i gj~n gjurmet personcıle te
Dom Ndreut n' alfabetin e Monastirit 1 Kemi para sysh nji leter t' At
Fisbt~s te drejtueme ne kete kohe A. Pal Dodes, e cilla qet ne drite
shume send~. Kejo leter ruehet n 1 arkivin t' one e Z. Lul Shkurti mu•
ndet me ardhe e me e konstatue me sy te vet autenticitetin e saje.
•
~utari, 16 Bobre 908
Carissimo mio Paolo,
Dopo un noiosissimo vidggio alla !ine ho potuto trooarmi
a Seutari fi S del e. m. eon una sa/u/e soddis/aeente.
Su/le impressioni aoute in q uesto mio oicıggio parleremo a
ooee; solo ti posso dire ehe io sona con/enlo di esserei anda/o,
e cosl pure sono eontento dei risullati o/tenuti. I mprepardti eome
eraoamo cıl Congresso ed a sos!enere la bataglia contro /utta
/' Alhania - proprio tutti erano contro il sistema Bashkimi -
eredo ehe non sia un piceolo suecesso t esser riuseiti a far adat~
iare il nostro sistema con piena dislatta deli' Agimi. Anni ad•
dietro si ercı tenuto tJı11 altro Congresso a Scutcıri per la que5
1

stione deli' alfabeto, eppure il sistema Bashkimi lu lasciato fuor

di eonsiderazione: quindi anehe i piiı inlransigenti Bashkimisti
doorebbero accettare eon rassegnazione i eam{biamenti) doouti
da me subire netle le/tere del nostro sisfema.

tuis:Simo
Fishta

'
~10 At Gjon Slıllnku

Al Fishta pra nuk ka kene njj militant fanatik i Shoqnis ,,Bashst

kimi". E njimend, per nji qi u zgodh kryetar i komisjonit 1) me 49
vota prej 52 votave 2 ), mbajti nji fjalim mbas Dom NikoHe Kaçorrit.
Ne kete fjalim: "Ale Fishtd, pasldi me a.te fuqi le f;a.lese q' e ka
oetiu, tha se sa.do q' esht i derguare pre; shoqerise Ba.shkim,
s' ka. ardfıure per te mpr:>jtur' ate abece, po per te g;eture nje
menyre qe le ba.shkolıcm i le tere·.
Disa muej ma vone me 8sslll·19JS shkruen prap keshtu ne nji leter
tjeter: "Riguardo al nome ehe lu vorresti ehe venisse imposto alla
Societa (Bashkimi), ca.ro ınio, io tanto approvo la tua trovata, ehe
gie prima di tre giorni d,ılla data d~Ha tua lettera, io sostenni unu
battaglia con Mons. AbbJte (D0çi), p:!r bltt .... zzare la societa col no:s
me da te voluto, ma non e stato po5sibile di persuaderlo; ed erano
pr~senti Mjedja, Serreqi etr. Percio corre rischio ehe il parto nasca
racchitico. L' Ingilterra non da tanta importa:nza alle Indie, quanta
1' Abbate ne da alla ,,Ba hkimi". Io non dovrei dire questo a carico
<lell' Abbate, pel quale tu sai ehe nutro una profonda ven~razione e
perfetta stima, perche le rare sue qmılna se le meritano da tu tti gli
Albanesi; ma in cio ehe dguarda la Bashkimi e divenuto asso1uta=-
mente incomprensibileu 3). Üdsit e shkaktueme per çashtjen e alfabetit
paten merrijte, aqe sa At Fishta u shuguroi nji nder poezit e veta
satirike. Ne Koha e arit ne Shffypni shihet çiletas shikimi i hapct
i Poetil qi gjykon e denon vog~lsit e .pamendime atdhesie~ ~i i
pam te cillsueme ma nalt prei Faik Konices.

Per çdo ka.mbe na bin Rd n;t [elrar,

Qi, ethun trush m ~ prralla e me gazeta,
Periton n' e mbramel e pıelle nii Abecedar.

•) z.Lul Shkurti gabon ran1~ tue c;h'<rue .At G ergii m .! cill~sin e vet si
Kryetar i kongre<;it• . Kumbona e se Dielle· nr. 51, 20 Dhetuer 1942, fq. 615.
Kryetar i kongresil ka kene z. 1-lıdhat Frasheri. At Fishta ka kene Kryetar i
komisjonit.
2 ) Terhjekim ketu vrejtjen ne nji imtlm kurjo:t. Perveç volit te vet qi i shkoi

hupes, pse nuk mujle me votue per veli qi te dilte kryetar i komi jonit, At
Fishta pat gjithe votat ne favor posu 2-vet. Per zgıedhejen e komi jonil kje vu
kejo rregullore. ,.Çdo R.lubl, s!ıo7erif~ dhe q:;tefi j'u dfurn dy zere; pra llfa
deleg4te qe Aishin' ardhure m-: nje sh'>k, R.ishin si-elli-do nga nje ze: ata
qe R.ishin' ardhure oeıem, nga du ze, dhe tıfd q' ishine te dergudre prej dı;
Shoqerioe Riskin ngtı katre ze." Lekn vj. IX, nr. Vlll - XII fq. 358 .
3 ) At Gjergj Fishta 1871-19.ıo fq. sı, botim .Dbtaptur• 194-3, Tiranc
 RrPth çıı.~l tjes s' Alf.ıbcfü te l\louastirit 211

Pielle mushkut, po; por prap Shqgpniia e shkretd

Prej sish do t' dahet n' njdq korldr e copa,
Sd shkrola jdne prej A e deri n' Zeta:
Kdq, qi mbi ne ban seri mbare Europa,
Ke ne Sııqyptaroe sod na asht pre naldka
E uıet giithmone na del n' fund !' dres n'per shkiopd.
Slıkrolat /' bashkueme njani i don me licıka.,
\ Tjetri i kryqzon me shtiıa e me cokla,
Dersa i mberthen ndokush me kuia. e laka.
Por n' mend s' u b;en, se tu; u xane per shR.rold,
Del ndo'i velet, qi n' zgrof aj faı. Abetarin,
E u qet nderkambcat edhe u rrin mbi stola.
Me Abecedare s' e qesim n' drite Slıqyptcırin,
Sa me pdl!dora (m' xeni besc tash mue):
Giithmone nen bark kem' per t' i d iane scıma.rin.
Pa nii baslıfüın, t' ver/ele s' ka per !' a.gue
Per ne agimi R.urr; giithmone por na.ta
E marria e skami /.:ane per !' na ngushtue.
Po, a thue, R.urr n' mend s' do t' biej Shqypnija e ngrata'l 1)
Z. Lul Shkurti mbatet pada me qitun dü,hmin e pjestarevet tjere
te kongresit per me sprovue se ,,alfabeli i sodshem asht veper e Dom
N dre Mjede!>", por nder artikuj te ndrysheshem te vet nuk e ka pru
asnji bere dishmin e tyne. Per ma teper ne numrin e mbrame te Ku-
mbona c se Diellce qi merret me kete polemike, zotnija ne fjale, i
bishtnon vullndetisht lypejes s' At Pashko Bardhit qi me i qite ne
drite emnat e pjestarevet te kongresit qi dishmuen se ,,alfabeti i Mo;:
nastirit" asht nji veper e Dom Ndre Mjedes". Z. Lul Shkurti na vjen
me kete arrsyetim: ,,Dishmin e pjesetarevet tjere te kongresit. Por,
ne kjofte se D. Ndre Njedja nuk rrene, pse pohimi i tij do te kete
nji vlere ma te vogel se aj i nji kongresistit tjeter 2)? Kete e peshtete
Zotnija ne fjale ne shka shkruen perpara:" ... un kam arsyetue e ar:
syetoj keshtu: D. Ndre Mjedja ka kene nji njeri qi s' rrene. Por aj
ka thane se alfabetin e Monastirit e ka hartue aj vete. Pra D. Ndre
Mjedja asht hartuesi i alfabetit te Monastirit" :~) .
Dan si me dashte Z. Lul Shkurti te na nzise me thane na se
D. Ndre Mjedja ka rrejte. Na vjen keq fort, pse nuk asht ndere per
te as per ne veten1 te zehet ne goje kjo pune. Por, pse D. Ndreu
pernjimend nuk ka dashte me rrejte, keta nuk don me thane se aj
sigure - si çe do nier - nuk ka mujte me gabue, pse madje: hu:ı
c . manum est errare, si thote latini. Nji polemike e ngrehun nder-.
i) Anzat e Parnasit bot. i trete. f q. 81
) Kumb. e se O. N. 51. Dhetuer 1942. f. 614
2 3) Ibidem.
212 At Gjon Slıllalm.

mjet ke saje reviste 1 ) e te ndjerit sa kje gjalle, verteton mundsin e

gabimit ne te, edhe ne ndonji çashtje tjeter. Prandej, per me pase
vlere historike objektive thaneja, aventualisht e dalun prej gojes se
tij: .Un e Ram hartue a.lfabetin e Monaslirir, lypen prove tjera
pozitive te dokumentueme, pse, si e din gjithkush, do t' a dije edhe
Lut Shkurti, te cillit po i a kishte ande aq fort çitatet !atine, se:
nemo iudex in causa propria..
Mbasi Z. Lul Shkurti paraqitet si t' ishte i rrahun edhe me filozofi
skolastike e me theologji katholik~ ı), duem t• i a kujtojme se vetem
nji persones se pagabueshme mund t' i pershtatet arsyetimi i tij mbi
D. Ndren ne kete çashtje: ,,D. Ndre Miedia R.a R.ene nji njeri qi
s' rrene. Por a; R.a ıha.ne se a.lfa.belin e Mona.slirit e ka. hartue a.j
vele. Pra D. Ndre M;edja a.sht harluesi i aliabetit le Mona.stirit•.
Praemissa maior nuk asbt e provueme vetem tue thane: rıE un pre~
mi sat e mija i kam prooue tue thane se na mund le jemi mora:r
lisht krejt le sigurte se D. Ndre M;ed;a., Meshtar kafholik i oyrty/:1
shem e i peroujte e burre i ndereshem e me karakter si e ka.
cillsue edhe At PashR.ja. oete, nuk ka mujte me kene kurrsesi
nji i ti/le njeri qi' me ;endergjue nji rrene aq le madhe me qe•
ilim qi me i a môeoeshe oedit nji meritim te papasun•.
Per ne kje se Z. Lul Shkurti nuk ka kurrnji themel tjeter per
me provue se Dom N dreu asht hartuesi i alfabetit te Monastirit per•
veç thanejes eventuale te tij, nuk dij a kisht~ me i mjaftue nji en~
comium sado i madh per rreth jetes se tij, per me e vleftsue, ne
baze te rregullavet te kritikes htstorike, thanejen e Dom Ndreut.
Perfundoj: Affirmantis est probare. Vetem asercjoni a se
thanja nuk asht nji prove. Prandej Z. Lul Shkurti e ka kot se siellet
e permblidhet vetem ne thanjen e D. Ndreut, por do te paraqese
gurra tjera te kerkueme prej nji kritike se shndoshte e erjoze. Eder•
sa mos t' a baje kete pune, kam te drejfe me i thane Zotnis, se ky asht
mendimi i tij, por jo nji e vertete e provueme historikisht.
At Gjon Shllaku O. F. M.
1
Hylli i Drites 1935, fq. en.
)
2
Parimi filozofik skolastik j shprehun nga Z. Lul Shkurti . acliones sunt
)
supposilorum ... e lestimonium auricu!dre asht nji prooe R.ryesore deri ne
tlıeofogji nder lrddita R.ishldre• na hjedhin nji drite mbi personen e Lut z.
Shkurtlt e na bajn me pci 5e lsht njeri qi ka te bAje me rrdbe kishtare.

fron4rı Provinçjalati Françeskan - Drejtuer i gjegjshemı A. A. Harapi o.f.m.

SBKODER - SHTYPSHKROJA nA G J ERG J F 1 S H TA" - 1943
/
"CRKA ı-: no:sH'f 1 1 Pk A ll r E~ı 12~

brumbullak e me veshe te gjate e na asht ngeroheshe e na ka

.shpotite: Mire se u gjej, zogjt e kryemaohes!
Menooi nji grime harusha e tha:
- Po, ai bo te jete lepuri; por ka me e pague at fiale
me lkure, se tash po rri e e ruej.
U msheh mbas nii çube e qe se lepurit s' i xfı venoi
venb e eroh prap tu strofulli i harushes e nisi me i a shpotite zogit:
- Si keni nbiehe zogit e l<ryemabhes ? A po merziteni,
zogjt e kryemabhe~? A po rriteni zogjt e kryemaohes ?
A i nbjeu a s' i n()jeu harusha ato fjale; t' u çue e briti:
- Po ke sha n ti, bre! kryemabhe ? ! - e vura ! t' i u vfı ne
sh pine. Ai nga, e kjo nga; l<je hehe kah e xen, kur lepuri fishk !
kcei noermjet oy lisave binake; m' at turr kcei eohe harusha; por
i mbet kryet nbermjet by lisavet e s' muno e xuer tjeter.
Suell kryet lepuri me pa e tuj qeshe vikati: - Nji bite
m' a ka ohane Zoti ebhe mue, e qi mos t'a harrojsh, - i tha ha-
rushes - po te kpus bishtin.
O'at bite e at bite mbet harusha cubele.

FURKA E BOSHTI 1 PRARUEM.

a
I<ish' pase kene nji moter e 'i vll e kishin nji shpi te
vogel ngjat nji prozhmi. Vllau oelte me gjuejte si 'i bite i' <>ite e
motra rrite tu shpija e bate gati dilen e punote. Shkojshin mire
noer ve oi e ouheshin me gjith zemer, pse s' kishin rob nierit,
q i kuj öesej per ta.
Merr vesht nji plake punen e tyne e i a perspjete tu shpija .
Vllau kishte pase bale per gjae. Trokate ne bere e bel çika e i
a çile. Çika ishte e bukur, qi kurrkunb shoqja mos me i u gjete
Mire se te gjeje ! - Mire se vjen ı
- Po a ke keno, mori çike ? - po pvete plaka.
Po, e kam nji vlla - i a kthei çika.
- Po kfı asht tash?
- Ka bale per gjae, pse na pasuni nuk kemi, e jetojm
veç me gjae.
lih• 11·16. - il PHH .\LL.\ » />. }). Kılli.
12H
•
Po a te oon vllau nbopak? - e pvete plaka.
Ebhe fort. - i a pret çika.
He! me te bashte tv vllau si po thue - vijon plaka
- nuk kishte me te iane keshtfı; por kishte me t' a marre furken
e bos htin e praruem ne breg. te oetit.
ı a len keto fjaıe çikes e shkon. Kur kthen v1Iau prei
mbramjet, çika po rrin menoueshem e s' po han as s· po pin. E
ven oroe vllau e i thote:
- Shka ke, mori moter, qi s' po han sonte? Mos je e
lige; a por te ka rrejte l<ush ?
- Nuk jam e lige: - i a kthen motra - por ka kene
nji plake e me ka thane, se po te bote vllau me gjith zemert
kishte me t' a pn1 furken e boshtin e praruem, qi gjinbet ne breg
te oeti t.
- Un po shko) - i thq vllau - ne breg te oetit; por
ti po jet pa mue.
t-! ~ e nesre nabe heret u nis vllau, e rruges po i buket Ora
- Po shkoj ne breg te betit me marre turken e boshtin
e praruem. - i perg]egje biali. .
- S' muno t' i marre kush, - i a pret Ora - pse t' i pa-
men, bahet nieri gur.
- Po a ka si i bahet per me i marre; - i thote ojali -
mbasi un ·s' muno te kthej tu motra pa to ?
- Po te msoj vete - i thote Ora. - Me hyp ne shpin e,
se po bahem kal, e ke me shkue ne breg te oetit me sv mylle
e, per ne mujsh me e kape furken e boshtin e praruem pa içile
svt beri te kthejsh tu shpija, ti ke pshtue; per noryshej je ba gur·
ı hypi Ores ne shpine, e atv e ne breg te oetit me sv
mylle. Shtrini ooren e me te paren i a njiti furkes e boshtit te
praruem e kthei tu shpija shnoosh e mire.
- Qe, moter, - i tha - shka ke lype, e thuei tash, se
nuk tc oue.
Motra u gzue fort, e i u oukte vetja si t' ishte e vetmja
ne botc.
Mbas oo oitsh po vjen prap plaka e trokate ne bere te
shpis. Vllau kishte oale per gjae. U çue çika e i a çili oeren.
- fv,ire se te giei ! - Mire se vjen !
- A l<e ken~, mori çike ? - po e pvete plaka si mos te
bijte gja.
 ' l RKA 1<; BUS HTI 1 PKAlHIE~l ] 27

- E kam 'nji vlla. - i a pret çika.

- Po a te bon ai vlla nbopak?
- Ebhe fort.
- He! po me te bashte vllau, si po thue - djoi plaka
. .._ s' kishte me iane pa t' a pru zogun, qi gjinoet ne breg te betit
e qi s' ka sog qi knbon ma
bukur se ai.
1
M ato fjale u çue plaka e shkoi, e çika mbet si keq.
'Hur kthei vllau prej gjojet kjo po rrin menbueshem e s' po
han, as s' po pin.
-Shka ke, mori moter? - pvete ojali - qi s' po han
as s' po pin ? Kush te ka rrejte per mue ?
- Ka kene nji plake - i thote motra - e me ka pvete
kesi e kesi e kesi e me ka thane, ne kje se pernjim enb te C>on
vllau, nuk rrin pa t' a prfı zogun, qi gjinoet ne breg te C>etit e qi
s' knbon zog ma bu kur se ai.
- Un po shkoi - i a kthei vllau - ne breg te oetit per
hater t' anb, por po me vjen keq qi po jet pa mue.
U nis ojali e rruges po i buket Ora.
- Hah po shkon ? - e pvete Ora.
- Jam tuj shkue ne breg te oetit, - i pergjegje bjali -
per me marre nji zog, qi kurrkunb shoqin s' e ka per kange.
- Mo ! - i thote Ora - mos shko, pse s a kush burre
1

qi e merr at zog tuj e pa me sy.

- He pra, i a pret bjali - un s' kam si kthej tu motra
pa te; por me mso qysh me ia ba.
- Kam m' u ha kal - i thote Ora - e ke me ine hype
me shpine, e kam me te çue tu asht zogu. Ne kjofte seti keme
e kape zogun me sv mylle e ke me brebhe tu shpija pa i çile
syt, ke pshtue; pernbryshej je ba gur si tjeret shoket tt'.i.
U nis <>iali ne shpine t' Ores e vojt me sv mylle ne breg
te betit. Shtrini C>oren, e me te paren e kapi zogun e brebhoi tu
shpija pa i çile syt.
- Qe, moter - i tha - zogun, qi me ke lype.
U gzue motra fort, e i bahej se ishte ma e mira nber
shoqe kah kishte furke e bosht te praruem e zogun, qi s' kishte
kunb shoq per kange. Shkuen bo bit e zogu nuk knboi tjeter.
Pse s' po kn()on zogu ? pse s' po knbon zogu? as vllau as motra
~, po bijn, pse s' po knbote zogu, veç u bane marak per te.
 P URKA E BO "'H TI l PRAR UE.

- Do te shkoj - tha vllau - me pvete nji C>ijs, se çka

ka l<y zog, qi s' knbon.
Hajt, hajt, hajt, vojt ne qytet kfi rrite mbreti e gjet nj i
plak nanbeohete vjeç, qi i a biftote gjithktli, si ishte halli i ti j.
- Mire se te gjej, plak ı - Mire se vjen !
- Kam arbhe - i tha C>jali - per nji nevoje; e ne oijshe
gja, mos ın' u msheh. - E ai C>iftoi punen e furkes se prarueme
e te zogut, qi kurrkunb shoqin s' e kishfe per kange e e pveti,
pse e kishte lane kangen.
- Ti e motra e jote - i pergjegji plaku - paskeni le
ne hyll te mire, pse C>jali i mbretit C>ashtka me e marre motren
t' anbe per grue e tv bashtka me te ()hane motren e vet.
- Je gabim, more plak, - i thote bjali - pse i biri i
mbretit nuk na njef.
- Mbaje men() - tha plaku - fjalen t' eme. l<e me
shkue tu i biri i mbretit e ai, per nji qi te sh ofe ka me te njofte.
se ti e ke marre ne breg te C>etit furken e boshtin e praruem e
zogun, qi s' ka kunb shoq, e ka me t' a lype motren e me te
f ote te veten.
- Tybe ! - tha bjali - mos e provojsha fjalen e pla-
kut. - U fal me te e vojt fiil tu i biri i mbretit. Parsa e pa i
biri i m bretit, e njofti e i tha:
- A ti e ke marre furken e boshtin e pr aruem ne breg
te C>etit e zogun, qi s' ka kunb shoq ?
- Po mabhni - i a priti bjali.
- E pra - tha - ti ke me kene miku i em. Motra e
jote kjofte grueja e eme e ınotra e eme kjofte grueja e jote.
N' at bite qi u martuen, n' at bite knboi prap zogu e nuk
pushoi ma.
ne
Prralla lesh, shnbetja prej nesh.
1 ZOTI 1 ~ H PENDV E T 1 J .)

1 ZOTI 1 SHPE!\D\'ET.

J<ishte pase kene nji babe me nji ojale. Diali kishte pase
ruejte byqino grosh. Nji bite menoon veoi me veoi e thote:
- Pse nuk i shti ne pune ke to pare? Nboshti po baj
qar me to.
- U çue e bleu njiqino grosh tjegulla; por te gjitha i u
thyen tui i barte.
- He! i mjeri un i mjeri - tha - si i hupa njiqinb
grosh ! Po shka te baj tash me pare, qi me kane mbete ? Po
blej qepra, pse nooshti po fitoi nooi sena.
- Bleu eohe njiqino grosh qepra e i balen te gjitha te
breme tejet.
- He! i mjeri un i mjeri - tha - si u fika !
Hajt, rri te rrim tu shpija, ha e mos puno eroh e u merzit.
Babe - i thote t' et - po oal e kerkoi, pse nooshti po bii
nboi sena tu shpija.
- Rri, more bir, - i thote i ati - pse ti s' ()in shka
asht fitimi.
- Jo, po shkoj, qi po shkoj. - E u nis ohe ne oh e e
vojt tu bo puntore, qi po punojshin ne nji gerbhate e po xıer­
shin gur xhevahirit, qi bate nji napuljon copa.
- Puna e mbare ! - Te mbare paç !
- A keni pune eohe per mue ? - po i pvete bjali.
- Po - i pergjegjin ata - ne baç mP. na barte kesi
gursh me mushk, patem me te bhane ka 'i napuljon si 'i bite 'i
bite. Punoi nji bite, punoi oy, punoi tri e qe se po heton n' at
gerbhate nji shpelle me gryke te ngushte, - Hejr! po ketfı -
thote - shka oo te jete? - Hini mbrenoe e ajo ishte pa 'kene
e kthellte. Eci, e eci e eci tri oit e net e mbrrijti tu nji shpi.
Shpija ishte e maohe me oyere e ooa, e bymbbhete bit bate
nieri me i shetite te gjitha. Aty rrite ai qi sunüote shpenot e u
epte me hanger.
Hur mbrrijti ojali tu ajo shpi, u ul me pushue e fshani
prej se loöhuni ou ha! Sa e nöien i zati i sh pis, öuel ne prezore-
e briti: - Çe l<e ti more, qi me thrret ? - Kujtoi se i thirri C>jali
kur fshani ouha! pse afij e thojshin emnit Duha.
ı :st J ZOT I T • P.PEKD Y E1'

Nuk te thirra ty, - i a pn~ t ojali - par e pa çe me

veoi, pse iam lobhe e kpute.
- Mbasi ke thirre - tha i zati i shpis - n' emen t' em
hajoe mbrenoe e pu sh a.
E shtjen bjalin mbrenbe, i qet me hanger e me pi e e
pvete, si shkate e shka punate, e manbej i thate: - Per ne baç
me nbeje me mue, t' a kam lshue ty krejt shpin beri ne nji aoe ,
e kam me te bhane me hanger e me pi gjithsa te ouesh.
I pelqei bjalit aja pune e nbei me 0-ha'n, te z6'n e
shpenbvet, e ai e oate fart. Nji bite Ouha-ja i a oha çilcat e te
tana oyerve e i tha :
- Un pa shkaj, e per ovmbbhete bit nuk kam me kthye:
ti munoesh me e shetite krejt shpin e me i çile te gjitha oyeret
veç nji nuk ke me e çi le. - E i a biftan cillen s' oa t' a çilte.
Si u nis Ouha ·ia, ojalit i mbet maral< me oijte, se shka
ba te kishte ajo aoe,,. per te cillen e kishte parasite i zati i shpis,
mas me e çile. Shkan ngjat abet, shikjan per bire te çilcit, nuk
shef gja; ven vesh in, nuk nbien gja. - Shka oa te kete? - thote
v eoi me veoi. - A t' a çili a mas t' a çili? Hajt se pa e çili te
noabhe shka te noaoh e. - E pa tjeter xierre çilcin e e çile.
Kur e çile, shef tri çika, si tri hyjri, qi kurrkuno shoqet
s' i kishin. 1 a ven synin ma se vagels e menoon me e marre
per grue; par ato i zhouken e oialin e iane ne kujbes. Mylle be-
ren e kth en n' aoe te vet e smuhet. Kur kthen i zati i shpis e e
gjen te smut, me 'i here kujtahet, se shka kish' ba. E pvete; par
ôj ali oran me kalfxue. S' mbramit e ngushtan, e bjali i oiftan, se
kishte pase çile aben, qi e kishte pase te noalueme me e çile,
e se kishte pa tri çika , e ma e vogla i kishte pase pelqye fart.
- A oon me e pase per grue? - i thote i zati i shpis
- Po te msoj vete si me e marre. He me nbeje me e ruejte
neser, kur te shkajn m' u la ne lum e, per nji qi te hine n' uje,
ke me i a marre kmishen asaje ma se vagels e ke me e mbajte
giith here nen sjetull te krahit te shmajte, e te jesh i sigurte se
aj o ka me arohe gjithkunô mbas tejet.
U çue ojali e nôei ne e nesre e i ruejti kur shkuen tr\
çikat m' u la. U zoeshen e hine n' uje e ai nôei gati e feshk ! e
kapi kmishen e ma se vogels e e shtini nen sjetull te shmajte
e iku. Hur ôuelen çikat prej ujit, ma e vogla nuk e gjet kmishen
e i u vu mbrapa ôjalit e shkoi mbas tij beri jashta shpellet tu
 J ZOTI J :nrF:XDVET ı .Jt

shpija. Noei me te per gjashte vjet e i fali zoti oy fmi.

Djali menoote, se ma s' oa t' ilde ajo fare grueje, e nji
o'ite noersa po rrijshin ne kopshte tuj luejte me zagj e me lepuj,
u merzit tui e bajte kmishen, qi kishte tash giashte vjet nen
sjetull, e i tha te shoqes te hitene shpi. Kur hini mbrenbe e
shaqja, bjali muer spaten e çau per gjyse njı oarohe te vjeter e
e shtini kmishen mbrenoe, tuj kujtue, se grueja s' oo t' a oiktote.
Grueja ishte e meçme fart e e aite mire, se shka kishte ba i
shaqi; pranoej, parsa pat bale per pune i shaqi, kjo vojt tu oar-
oha, xuer kmishen e e veshi, venoai fmit ne oy cepat e krahve,
e fluturim iku tu ish' kene ne fiilim me shaqe te veta.
Hur kthei ojalı tu shpija, i thirri grues e s' i pergjegji
l<ush, lypi e kerkoi e s' muno noeshi ne te. - A ka si me me
pase ike? - tha me vebi. - Vait tu oaroha me pa pale a ish'
kmisha; por s' e gjet. Shka me ba ?... Shka me ba ? Bani menoim
me shkue prap te i zati i shpenove, e me e pvete per grue. Ec,
e ec, e ec, mbrrijti ne gerohate, ku ~iershin puntoret gur xheva-
hirit, i u avit shpelles e hini nper gryke te saje, e per tri oi t e
net, mbrriti tu aja shpija e maohe. 1 thirri Ouha-s, e ai i çili
<>eren e e shtini mbrenbe. Djali i kallxoi gjithsesi kishte nua ~
ohe puna, e .i zati i shpenuve e nbigjqi p;l merzi.
- Mire - i tha i zoti i shpenC>vet - pa çoi e i thrras
shpenot e ata kane me bijte, se kfı gjinoet grueja.
Thrret te gjith shpenol e mbhaj oer ne zagjt ma te VO·
gjelt e i pvete nji ka nji? - A e keni pa nji nuse keshtil e
keshtu e keshtfı ? Asnjeni s' oijti me i ohane te gjegjun.
- Pa shil<joni mire - tha i zati i shpenC>vet - a mu-
ngon kush prej jush.
Hqyren mire e mire e pa!l, se mungate nji.
- Shkani e m' a thirrni ! - u tha i zati i shpenbve.
- Shkuen e e thirren e ai zog s' u gjegj me u largue
prej çerbhjet, pse kishte zagjt e vagjel. Erbhen e i thane
Ouka-s: - N uk giegjet me arbhe, pse i ka zagjt e vogj el ne
çerbhe.
Rishtas tha; çai i zati i shpenove nj i tjeter zog te maoh
per me e thirre; par as ket here nuk u gjegj.
.. Se tretit i çan fjale: - Ne kiafte se nuk gjegjesh me
arbhe as ket here, te ka shkue kryet ty ebhe zagjve.
 V.1 A L 1 1 F () WI E E E HI.T A E D 1 Y 1T

U çue ai zogu e eroh tu i zoti i sh penove e i tha: -

Pse me ke thirre?
- Te kam thirre - i tha - me me oiftue, a ke pa nji
nuse tuj ike?
- Nuk e oii - i a kthei zogu - se shka ka kene; por
un kam pa per hava si nii gjaseno me ov fmi ne cepa te krahve.
- Vete njajo paska kene. - tha i zoti i shpenove -
E i nisi te gjith shpenot noer venoe te veta.
- l<qvr! - i tha bjaHt - Ti gruen e ke tu ke pa tri çikat;
por rri e rueje, kur te shkoje m' u la, e merria kmishen, se oo
te vije mbas tejet.
Rrin ojali e e ruen, e njef te shoqen, qi l<ishte ov fmit
ngrvke, pret qi te hite n' uje e manbej , feshk ! i a merr kmishen
e ike me gjith te. Kur oel grueja prej ujit, kerkon kmish~n e
nuk e gjen, kape by fmit e nget mbas te sho it.
Tha, i a kishte pase shkrue Zoti kesaje grueje, qi njat bite
qi te shifte ujkun, te oiste.
Noersa po shkote rruges me te shoin e me ov fmit ngrvke,
noeshen ne oa njerz, kah po çajshin· nji ujk me e shite. Parsa
e patı grueja ujkun, me ()ekik bha shpirt e oiq.
Prralla ne Iesh , e e mira prej nesh.

-
DJALI 1 FORTt E E BIJA E DiViT.

Kishte pase kene nii ojale i pasun; s' kishte rob te g]alle
tu shpija. - Pse te rri vetem ? - tha nji aite ve(Ji me veoi. -
As ma mire pa oal e po kerkoj ?
Shiti gjithshka pat e bleu nji kal te mire, e u vu per
rruge. Hajt, hajt e erri nata ne nji veno e hini me fjete ne nji
han. I zati i hanit shtini me pvete, se kush ishte e se shka bete,
e i pelqei fart ai ojale, e ne nabe, kur haq me i bhane paret, i
u avit e i tha:
- Mare bjale, un e kam nji çike e kishe me oashte me
' e bhane; por ojale ma per qeii se ty nuk 1'am mujte me gjete
 .
•

OTIME T E DERGUEME
ı. Dr. ARTHUR KOENIG, Prof. n' Universitetin e Breslaut, Me•
i i Besimit Katolik ne Kursin e Nalte tt Lyceut Klasik e Real.
ni i pareı Mesimi i pergjithet i Besimi/ (Apolog;etika), punue
yp simbas botimit te ı 9. t' origjinalit prej A. BENEDIKT DE-
0. F. M. - Shtypshkroja ,,A. Gj. Fishta•, Shkoder 1943. -
·mi: Fr. shq. 2.50.
2. Prof. ANTONI O BALDACCI, Accademlco Benedettino, Mem•
Ordinario del R. lstituto Nazionale Studi Albanesl di Tirana,
cortJ sulla Cbara di Giulio Cesare Aspbodelus o Arum ? A
posito eli una Memorla di Oreste Mattirolo. Memorla del - , 1etta
a R. Accademia delle Scienze dell' lstituto di Bologna nella Ses.
ne de11' 8 Novembre 1942. - Bologna, Coop. Tipografica Azzo•
di 1943-XXI.
3. A. BALDACCI, Rassegntı (Economia). &tratto dalla Rivista
lbania•, Anno 111, Fasc. lll Settembre ı 942 ~ XX. - lstituto per
· Studi di Politlca Interna:donate. - Milano, lnd. Graf. Successorl
ozzi ı 942-XX•
. 4. WILLIAM SHAKESPEARE, MaAbethi. E shqiperoj FAN S.
OLI. - MesagJerltt Shqtptare, Tirant MCMXl..111. - Shtyp. ,,Gjeka".
Çmlml: Fr. shq. 2.80.
5. LUIGJ THAÇI, lule le... pergJtıfl.una (Fate te ndryshme
unlJe)... Romanx. - Shtyp. .Kastrıou• Tirane. - ÇmimL· Fr.
q. 2.40.

rejtimi mban lagrin mbi çdo drtiflull le botuem ne

ele le perllohslıme, tue ndalue njilıerit edhe çdo
rislıtgpje d perkethim.
 Botimet e se perkohshmes
,,Hylli i llrifis''
-
Nr. 1. - Dr. ÇABEJ, Per gjenez··n e liteıaturcs sbqipe.
Pj. I, broshure 65 fq. (m barue
Nr. 2. - Z. PALI, Giuseppe l.omh3rdo-Radice. Fr. shq. O.
Nr. 3. - Kulture e kundrnku1ture. Broshure 16 fq. ,,
Nr. 4. - A. FERRlf RE, BakuJe e l 1cprn e tij eduka-
tore. Perktheu K. KOSMAÇI.
Nr. 5. - P. F. CORDIGNANO, asha n' Epopf.n
kombtare tc popullit shqiptar: Tringa e Malcis.
Nr. 6. - P. B. DEMA, Per uji ,,Atlnnt gjuhsuer"
ıe shqypes.
"
Nr. 7. - P. B. DEMA, Rr th histoı·fo otomnne e hi-
storis se ı:wpujvet te Ba1kanit. ,,
•
Nr. 8. - GEGE TOSKA, Jerina ase l'Hhretnesha e
luleve. Poem Melodrama tik.
Nr. 9. - P. M. SIRDANI, Slıqypnija e Shqyptaret.
Botim i pare fq. 31.
"
Botim i dyte fq. 52
Nr. 10. - Dr. INJ. NDOJA, johtime mbi Gjeologjin "
e mineralet e Shqipni . Me 4 ilustrata.
Nr. 11. - PLATON!, Kritoni ose Detyra qe ka njcri
"
per Atdhe. - Apologjija e Sokratit., Perkethyer nga
Spiro Konda. • 1.2
Nr. 12. - A. B. DEMA, Shtypi Françeskan ne Shqypni.
"
Me ilustrata. (ne shtyp
Nr. 13. - G. STADTMUEUER, Historijn shqiptare,
perkthye prej Prof. Kart Gurakuqit. ,, 0.6f
Nr. 14. - A. BENEDIKT DEMA, Veprimi Jetrur i
A. Gjergj Fislıtes O. F . M. ,, 0.6
Nr. 15. - A. MARIN SIR.DANI, Knltu.-c e artc ne
Shqipnl. (ne sbtyıi
Nr. 16. - lNJAC GJ. NDOJAJ, Pasunija prh·ate e
Shqipni . (ne shty
Nr. 17. - OSMAN MYDERRIZI, Emni i Shqipnis ne
koh~t e mesme. (ne shty~