Wykład #1 (23.02.

22)

Literatura okolicznościowa
- utwory powstawały w związku z określonym wydarzeniem np. sejm, wojna, otrzymanie biskupstwa,
rzadko imieniny

Gatunki dostosowane do okoliczności.

Były perswazyjne (zachęcały lub zniechęcały do konkretnej osoby)

genus demonstrtivum - popisowy rodzaj retoryczny

genus deliberativum - rodzaj doradczy

Sylvy (utwory okolicznościowe)

epicedium - sławiono ród zmarłego / niedawno zmarłych
walet - smutek z powodu rozstania
panegiryk - sławił osobistości państwowe/mecenasów
epinicujm - sławiący wielkie zwycięstwo/zwycięzców
genetriakon - z okazji urodzin
dies natalis - na kolejne urodziny
sotericum - uniknięcie nieszczęć
proseuticum - modły o pomyślość po uwolnieniu się od złego
pedeuterium - podziękowanie nauczycielom
euchristicum - wyrażenie wdzięczności
apobaterion - do przyjaciół przed wyjazdem

Później wiele innych, których nazwy nie wymieniono (XVIII wiek).

Imienna satyra o ganiącej postawie - pamflet (również paszkiwal, ale utrwaliła się ta pierwsza nazwa),
służyły polemikom politycznym i religijnym.

W średniowieczu pojawiają się pierwsze pieśni okolicznościowe (np. Pieśń o Wiklefie, O zabiciu
Andrzeja Tenczyńskiego) oraz
Funeralia - nagrobki; epitafia - inskrypcje nagrobne
W renesansie popularne sylwy Stacjusza. Eksploza popularności, bo pisanie utworów
okolicznościowych było główną funkcją poety. Pisali Celtis, ten drugi. Potem Kochanowski, Dantyszek,
Morsztyn.

Utwory polityczne świadomie pisalo się anonimowo, były natomaist uważane za dzieła zbiorowe
(wypowiadało się w nich jakby całe stronnictwo (np. Opalińscy; Rej atakujący małżeństwo Zygmunta z
Anną Radziwiłłówną).

Postawy podmiotu:
pochwała (laudatio)
nagana (vituperatio)
doradzanie
odradzanie

Teksty pochwalne krążyły oficjanlnie, inne w obiegu nieoficjalnym. Autorzy inspirowali się
Kwintylianem (oracja)
Sarbiewski przedstawił wykaz utworów na różne okoliczności (w oparciu o Stacjusza).

Dużo problematyki politycznej w utworach (np. Kochanowski przeciwko Turkom).

Konserwatywna forma artystyczna.

Korzystano z wzorców ponieważ:

- często autorzy nie byli mistrzami, mieli braki warsztatowe (więc się wzorowali)
- chodziło o szybkość (np. przy aktualnych sporach religijnych)
- znano czytelnika
- wypowiedź musiała być zrozumiała i jasna dla odbiorcy, a nie artystycznie skomplikowana

Pojawiały się parodie gatunków prawnych (np. wotum) Dochodziło do autoplagiatów; trawestacji
pism urzędowych, biblii, stosowano exempla.

W dobie staropolskiej popularna też elegiosatyra (XVII wiek, do XVIII)

Popularne toposy to ojczyzna jako matka, jako okręt (Skarga) oraz jako wóz bez woźnicy.

Poezja okolicznościowa dworska NIE MA charakteru prywatnego - tylko publiczny.

Kuplet - swawolny utwór o krótkiej rozpiętości głosowej, wykonywane do muzyki

Poezja ulotna była rozpowszechniana w formie ulotek między innymi przez fiakrów (jeżdżących
powozami), rozrzucana po mieście.

Poezja: OKOLICZNOŚCIOWA / OKAZJONALNA / CHWILOWA

Laudacja to POCHWAŁA, a panegiryk POCHLEBSTWO.

Wiersze podarunkowe - wiersze, które dołączano do przekazywanych komuś podarunków (o

czynności przekazania i czasem samym podarunku mówiła treść wiersza), musiały być załącznikiem
do prezentu ("Filiżanka" Naruszewicza się nie liczy).
Bukiety - jesienią/zimą kiedy nie dało się spleść bukietu (dla kobiety) lub wieńca (dla mężczyzny) to z
cech, zalet odbiorcy oraz uczuć autora splatano takie poetyckie "bukiety".
Wykład #2 (02.03.2022)

gentliakony - wiersze kierowane do nowonarodzonych dzieci

Da Vinci - pierwsze przedstawienie embrionów nie jako "małych ludzi"
W kulturze polskiej motywy dziecięce najczęściej przejawiały się w kolędach (język
dziecięcy/stylizowany na dziecięcy np. "boska dziecineczka wzięła się za boczki"...)
Wiersze genetliakony mogły powstawać w kręgu rodziny, nie wypadało jednak pisać ich ojcu. Ojcowie
nawet "przypisywali" genetliakony innym, swój głos im. Często pisał brat. Brat odprowadzał siostrę
do ślubu (motyw ojca przejęty od Amerykanów). Utwory często miały formę oracji do noworodków,
mówca utożsamiał się z bratem (nie ojcem).
Często wątkiem była kąpiel noworodka.

Kochanowski umieścił lipę w centrum Raju (jako drzewo hesperydowe).

puer senex - dziecko-starzec, topos w prawie wszystkich genetliakonach

Elementem genetliakonów były życzenia, składane również rodzicom oraz przewidywania dotyczące
losów dziecka i jego zalet. Ukłon w stronę rodów.

Przeświadczenie ciągłości rodów w postaci rodzących się dzieci. Liczono czas nie tylko w latach, ale
również pokoleń. Życzyło się "oglądania wnuków swoich wnuków"

Ojcowie chrzestni dawali w prezencie szablę - przynależność do stanu szlacheckiego. "Wiązano"

szablę z ręką i człowieka ze stanem

W Antyku pisano przede wszystkim wiersze na ROCZNICĘ urodzin, a nie na narodziny -> stąd brak
wzorców.

Broszury/metryki: imię i data urodzin dziecka, pełna tytulatura rodziców, czasem dalszych krewnych;
na końcu autor podpisany (razem z zawodem) tuż przed notą wydawniczą

Jeśli dziecko było dostojników, zwracano się nie bezpośrednio do rodziców, ale przez pośrednika.
Wykład #3 (09.03.2022)
Gatunki weselne:

epitalamium (łac.); epitalamion (gr.) - "łoże małżeńskie"

hymenaios - od Hymena/Hymenaiosa (greckiego boga wesela) lub błony dziewiczej (hymen)
carmen nuptiale (pieśń weselna)
carmen talami (pień weselna)

W polskim: swadziebna piosnka, wiersze ku czci wesela, pokładzinna piosnka

carmen fesceninum - utwór o treści swawolnej, wesołej

Odmiany:
opisowa
opisowo-liryczna
pień wyśpiewywana pod komnatą małżeńską

skolia - przyśpiewski weselne

Teoretyka: pochwała pana młodego (zajęcia, wykształcenie, zasługi, dzieła), pochwała panny młodej
(uroda - nawet gdy nieszczerze, cnota, zalety charakteru)

Sarbiewski - teoretyk światowej sławy! - sugerował również chwalić wesele jako wydarzenie (np
gości)

oarystie - narzeczeńskie pieśni miłosne

hymny - pieśni weselne

Wg podręczników - epitalamion to gatunek EPICKI.

imitatio antiqorum - imitacje antyczne, wskazywano np Klaudiana, Katullusa, Stacjusza

W Grecji hymny - pieśń wykonywana przez orszak przy przenoszeniu panny młodej do domu
małżonka.

Inspiracje - pojawiali się bogowie antyczni, by uświetniać wesele; inspirowano się PnP i Psalmem 45.

Wszyscy pisali epitalamia np. Tass, Erazm z Rotterdamu.

W Polsce epitalamium pod wpływem wzorów, zwłaszcza na epitafia królewskie - paszkiwal na ślub
Jagiełły. Często na różne śluby Jagiellonów. Nie tylko u szlachty, ale nawet na śluby mieszczańskie.
Epitalamium pisał Kochanowski (na ślub Batorego, ten sam gdzie napisał "Odprawę...").
Epitalamium pisał również Krzycki, Hessus

Epitalamia miały różne formy, mogły być nawet dramatyzowane. Zależało od ich formy - czasem
miały być przygotowane tylko do wygłoszenia, czasem do późniejszego druku.

Enigamty - poematy zagadki np. Gryf - litery tworzące imię/nazwę odgadywano przy pomocy
rysunków np. księżyc = C; logogryf - niekrzyżujące się wyrazy pomocnicze wpisywano do diagramu, a
wyróżnione litery miały tworzyć rozwiązanie; zagadka wierszowana (gadka); anagram - przestawki
literowe/sylabowe
Wykłady #4 - 16.03.2022

TWÓRCZOŚĆ FUNERALNA-POGRZEBOWA

Mieszczanom pisano epitafia - krótkie utwory wierszowane

Szlachcie dłuższe utwory.

Po łacinie pisano już w średniowieczu dla królów.

Brak wpływów łacińskich. Dopiero w Renesansie (II poł XVI wieku) pojawiają się wzory łacińskie.

Aniwersarze funeralne - na rocznice śmierci (u Scaligera)

Opowieść o śmierci, życiu i samym pogrzebie. np. Jan Rybiński (1583) "Wiersze żałobliwe, a przy tym
stateczne..."

Diariusze (opisania pogrzebów)

Emblematy - opowieść o życiu i śmierci połączona z kunsztownym przedmiotem np. nagrobek, dzieło
sztuki, roślina

Treny, elegie, plankty. Nenia, lamenta. Żal, płacz, płacz grobowy, serdeczne żale, łzy smutne, pieśń
żałosna, żałoba itp.

Tworzyli np. Daniel Naborowski. Jan Andrzej Morsztyn

Często powstawały w środowiskach szkolnych, na rocznice śmierci patronów.

Epigramaty poświęcane zmarłym członkom rodu. Wydawano zbiory historyczne i genealogiczne,

nawet łączące się w drzewa pokoleniowe.

Pisanie takich utworów pozwalało tworzyć więzi z nieżyjącymi patriarchami, np. pisanie o
protoplastach żony łączyło rody.

Ikonografia nagrobna
Upamiętniała zmarłych członków trwającego rodu

Wygasanie rodów (śmierć bezpotomna) budziła szczególnie silne emocje. Był na takie okazje
specjalny obrzęd pogrzebowy i pisano specjalne wiersze.

Kochanowski stworzył wzorzec dedykacji do osoby zmarłej.

Wykłady #5 - ODWOŁANY
Wykład #6 - 30.03.2022

Przedmioty personifikowano - rozmawiano z przedmiotami zmarłego

Pochwała zmarłych przez bliskiego - podejrzana (topika skromności)

Trenodia (zbiór trenów?)

Podczas kodkutu zmarłęgo szlachica, jechał rycerz w pełnej zbroji (zmarłego). Miał wjeżdżać do
kościoła i spadać tam z konia, reprezentując chrześcijański ród, kres życia i zmarłego.

Utwory mogły stać się poetycką dokumentacją przebiegu misterium pogrzebowego

Serie wierszy-monologów żyjących i nieżyjących

Pogrzeb okazją do spotkania zmarłych z żywymi, zmarli wypowiadający się w wierszach uspokajają,
pocieszają żywych (zachwalając zalety życia w niebie)

Nowo zmarli łączą się z dawniej zmarłymi we wspólnotę rodzinną. Stąd grobowce rodowe

Ostatnie myśli/pożegnania, komponowano w obliczu nadchodzącej śmierci, za życia!, często

traktowano je jak testamenty mające moc aktu prawnego (człowiek na łożu śmierci nie kłamie) np.
zmarły brat zawierzał żywemu opiekę nad żoną i dziećmi

Porównywano żal rodziny do ryku zwierzęcia na widok zmarłego potomka, śmierć dziecka do
kwiatu/rośliny ściętej przez nieuwagę ogrodnika. Pisano często o śmierci zwierząt (np. wiernych koni,
psów myśliwskich itp.)

Pannę młodą porównywano do starannie wyhodowanej rośliny. Pogrzeb - jako nieudany,

niedoprowadzony do końca ślub.
Wykład #7 - 06.04.2022

treny konsolacyjne (pocieszające) - poświęcone pamięci dzieci, wczesnobarokowe

W cyklach trenów gloryfikowano i opłakiwano głównego bohatera (w trenach czarnoleskich - małe
dziecko). Najczęściej mężczyźni ze znacznego, walecznego rodu. W przypadku kobiety wychwalano
waleczność przodków (krewnych po mieczu np. Na Śmierć Elżebiety)
tren pocieszny
ŚMIERĆ DZIECKA NIE JEST TRAKTOWANA JAKO POWÓD DO ROZPACZY
Autorzy trenów imitują, nawiązują do wiedzy normatywnej, gatunku trenu, konsolacji (pocieszenia)
oraz trenów Kochanowskiego.

Mogą pojawiać się postaci duchów dzieci, uspokajające rodziców, rodzinę. Pojawią się fragmenty
moralizatorskie.

Cele laudacyjne (pochwalne) i konsolacyjne (pocieszające)

ŚMIERĆ JEST PRZEZNACZENIEM KAŻDEGO - forma pocieszenia

Cząstka hymnicza - wychwalająca wielkość stwórcy

Tren poświęcony dziecko nie mieści się w ramach gatunkowych trenu

Wykład #8 - 20.04.2022

Wiersze imieninowe
Poezja laudacyjna (pochwalna)

Imieniny - solenizant
Urodziny - jubilat

dies natalis - dzień narodzin

Poezja urodzinowa (nie genetliakony, tylko na KOLEJNE rocznice urodzin)
gatunki np. portret, wieszczba, bukiet (motyw wiązania bukietu, nawet tylko wspomniany), bilet
poetycki (krótki, pisany na prędce utwór z zaznaczoną obecnością adresata)
Ukazywały się w wolantach (druczkach ulotnych, kilkukartkowych) albo w czasopismach ("Zabawy
Przyjemne i Pożyteczne") lub edycje zbiorowe autora

Typy:
- wypowiedź osobista (ciepło o więziach autor-adresat), RZADKO RODZINNE
- intencjonalnie do szerokiej publiczności, imieny kogoś znanego jako pretekst, np. zretoryzowana
oda (pochwała cnot) lub WIENIEC (będzie omówiony, splatanie wieńca dla adresata - wróżenie
zasług, forma ody)

Bukiety i wieńce często się przeplatały.

Wykład #9 - 27.04.2022

Genetliakon dla dziecka

Świat dziecięcy w poezji

Cechy dziedziczone po ojcu, po matce ignorowane (nieopisywane)

Dziecięcy sen jako aspekt twórczy (dający wzrost, witalne siły)

Przewidywanie przyszłych losów dziecka

Czasem genetliakon nie miał konkretnego adresata (np. był DO KAŻDEGO DZIECKA
PRZYCHODZĄCEGO WCZEŚNIE NA ŚWIAT)

Często metafory kwiatowe

Dziecko jako nieznające ciężkiego losu, beztroskie, cnotliwe, niewinne

sejm delegacyjny - przyjmował wrogą delegację

cechą wspólną są też odwołania do dramatycznych realiów historycznych rzeczypospolitej

Genetliakony wspólne formą z kolędami, np. przywołaniem metafory przyjścia dziecka jako gościa
(Jezus)
TU MAJOWA DZIURA Z POWODU PIERDOLNIĘCIA LAPTOPA.
Wykład #14 – 01.06.2022

SPRAWDZIAN PISEMNY
08.06.2022
13.45!!!
MINIMUM OCENY: 3
WŁĄCZONE KAMERY I MIKROFONY

Czasami wulgarne wiersze ośmieszające targowiczan i ich nieszlacheckie zachowania. Nawet

względem hetmanów, wyśmiewały np pragnienie władzy, obżarstwo, lenistwo.
Pisał takie utwory również Niemcewicz.

Epigramaty związane z batogami - liczne wydarzenia gdzie pobito zdrajców ojczyzny.

Oficerów rosyjskich batożono nawet publicznie.

Wieszano zdrajców na rynku warszawskim, hetmanów, zdrajców ojczyzny. Pisano o nich "nagrobki"
pozbawione szacunku.
PATRZ: Wieszanie zdrajców... - Skazani: hetman Piotr Ożarowski, marszałek Józef Ankwicz, hetman
Józef Zabiełło, biskup Józef Kossakowski.
[PÓŹNIEJ: biskup wileński Ignacy Massalski, kasztelan przemyski książę Antoni Czetwertyński, poseł
do Turcji Karol Boscamp-Lasopolski, szambelan Stefan Grabowski, instygator koronny Mateusz
Roguski, szpieg rosyjski Marceli Piętka, czy instygator sądów kryminalnych Józef Majewski]
Wiersze szubieniczne (nazywane przez Kaletę), chciano powiesić też prymasa Poniatowskiego, brata
króla. I tak nie uszedł kary - otruł się. Wyśmiewano zmarłych (i umniejszano winę zabójców).
Każdemu z powieszonych poświęcono po kilka utworów-nagrobków.

Ponad 100 utworów okolicznościowych!!! Na powstanie kościuszkowskie. Pieśni, hymny. Dużo o

naczelniku, często radość z sukcesów i przemilczenie lub podanie o czasie o porażkach. Dużo
poświęcone rzezi Pragi (oskarżanie gen Zajączka o zdradę). Na wzór biblijny (jeremiaszowe żale)
NAGRANIE ZA 23.03

Pocieszanie rodziców zmarłych dzieci

Obchody funeralne dla dzieci:

- możne rody - wystawne pochówki (krytykowane przez protestantów); rozbudowane formuły
grzecznościowe nawet w rodzinie np. pogrzeb syna księcia Radziwiłła
Salomon Rysiński: zbiór funeraliów dla Radziwiłów, odwołanie do pisarzy starożytnych oraz Biblii
(Księga Eklezjasty); ziemia jako zimna macocha; zwrot do śmierci z pretensją
Klasyczne porównanie - jako przedwcześnie zerwany kwiat, mała urna przy wielkim rodzie, pisano
często po łacinie

mowy pogrzebowe, inskrypcje na tacy, podziękowania uczestnikom pogrzebu...

Dzięki tym utworom zachowały się informacje o rodach i członkach rodziny.

NAGRANIE MAJ?
Echa Konfederacji Barskiej

3 problemy tematyczne:
- rozbiór
- polityczne uwarunkowania i uzasadnienia nowej poetyki
- polityczne ustalenia sejmu delegacyjnego, przebieg obrad

Naruszewicz??? "O zniszczeniu ojczyzny przez rewolucję"

zaściankowa mitomania (pieśni o rycerskich przodkach, przewidujące działanie, które pewnie nie
dałyby efektu)

potępienie rozbiorów, bezsilny gniew, opisywane jako walka trzech czarnych orłów

rozbiór oznaczał upadek wartości: wolności i wiary

mowa króla w obronie porywaczy -> chwalona jako poetycka

W wierszach ludności nawoływano do wieszania i mordów.