Podstawy Poetyki – kompendium notatek

Środki stylistyczne:
Epitet – Przymiotnik + rzeczownik, np. dębowy stół
Porównanie – Kiedy porównujemy jedną rzecz do drugiej, np. skakał jak królik
Wyliczenie (Enumeracja) – Wymienianie kolejnych elementów, np. kartki, długopisy i ołówki
Wykrzyknienie – Okrzyk w tekście, np. O nie!
Stopniowanie (Gradacja) – Wykorzystanie stopniowania, np. Było ciepło, bardzo ciepło, gorąco.
Przenośnia (Metafora) – Coś o niedosłownym znaczeniu, np. ciężar wiedzy
Ożywienie (Animizacja) – Nadanie czemuś nieożywionemu cech żywych, np. świat oddychał
Uosobienie (Personifikacja) – Nadanie czemuś cech wyłącznie ludzkich, np. świat pisał
Paralelizm składniowy – Konstrukcja zdania na zasadzie powtórzenia, np. I wszyscy czekali, i patrzyli.
Chiazm – Konstrukcja krzyżowa zdania, np. Poranki i wieczory, wieczory i poranki.
Szyk przestawny (Inwersja, Metateza) – Przestawiony szyk zdania, np. Chował się on.
Wtrącenie – Wtrącenie czegoś w ogólny szyk zdania, np. To było (prawie) niemożliwe.
Elipsa – Wyrzucenie elementu zdania bez zaburzenia znaczenia np. Wieczorem wszyscy tańczyli. A
rano [wszyscy] byli niewyspani.
Anafora – Zaczynanie kolejnych zdań w taki sam sposób, np. Zaczęła się szkoła. Zaczęła się kleksami.
Epifora – Kończenie kolejnych zdań w taki sam sposób, np. Dobrze ci zrobił sen. Lekarstwem na
wszystko jest sen.
Aliteracja – Zaczynanie kilku kolejnych słów tą samą literą, np. król Karol kupił…
Pytanie retoryczne – Postawione w tekście pytanie nie wymagające odpowiedzi, np. Jak żyć?
Hiperbola (Wyolbrzymienie) – Opisanie czegoś w przerysowanie wielki sposób, np. Robak był
ogromny, miał z pół centymetra długości.
Litota – Opisanie czegoś jako przesadnie małe, np. Zwierzątko miało piętnaście metrów.
Metonimia (Zamiennia) – Zastąpienie elementu zdania czymś innym, co ma znaczyć to samo, chociaż
dosłownie by nie znaczyło, np. Zaczęła się szkoła [rok szkolny].
Zdrobnienie – Użycie zdrobniałej nazwy, np. kotek
Onomatopeja (Wyrazy dźwiękonaśladowcze) – Wyrazy przedstawiające dźwięki, np. szmer, chichot
Oksymoron – Zestawienie dwóch wyrazów wykluczających się, np. gorący lód, jasny mrok
Antyteza – Zestawienie dwóch przeciwstawnych elementów, ale w niewykluczający się sposób, np.
Jest czas narodzin i czas śmierci
Apostrofa – Bezpośredni zwrot do czytelnika, adresata, np. Litwo, ojczyzno moja
Asyndeton – Zdanie złożone zbudowane bez spójników, np. Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.
Polisyndeton – Połączenie kolejnych zdań lub części zdania złożonego, np. I gnają, i pchają, i żyją
Eufemizm – Zastąpienie niewłaściwego (np. przekleństwa) wyrazu innym, np. nie był najmądrzejszy
[był głupi]
Niedomówienie (Niedopowiedzenie) – Zdanie urwane, niedokończone, np. Oddaj to, albo…
Paronomazja – Zestawienie podobnie brzmiących słów, np. Pewnie wina to wina.
Symbol – Wykorzystanie symbolu, elementu przedstawiającego coś, np. dzwonek, sygnał wybawienia
Synekdocha – Odmiana metonimii, w której używamy części zamiast całości lub całości zamiast
części, np. własny dach (zamiast: własny dom) lub policja goni (zamiast: policjanci)
Zeugma – Jednoczesne użycie pojęcia rzeczywistego i abstrakcyjnego, np. Uporządkował ubrania i
myśli.
Archaizm – Słowo staroświeckie, które wyszło z użytku, np. aliści, ajuści, waćpan itp.
Złożenie – Złożenie dwóch wyrazów, np. szarobury, zielono-niebieski.

Rodzaje i gatunki literackie:

Epika – Rodzaj literacki zwany też prozą, charakteryzuje się obecnością narratora, wielowątkowością,
fabułą, zazwyczaj (nie zawsze!) zapisem prozą , gatunki epickie to: powieść, opowiadanie, nowela,
epos (epopeja), baśń, legenda, anegdota, pamiętnik.
Liryka – Rodzaj literacki zwany też poezją, charakteryzuje się obecnością podmiotu lirycznego, zwykle
dotyczy uczuć i przeżyć wewnętrznych, subiektywnością, gatunki liryczne to (między innymi): poemat,
peon, anakreontyk, dytyramb, elegia, epitafium, epicedium, epigramat, fraszka, hymn, pieśń, tren,
limeryk, oda, sielanka, sonet…
Dramat – Rodzaj literacki charakteryzujący się szczególnym zapisem w postaci podziału na tekst
główny i poboczny (didaskalia), podziałem na role, gatunki dramatyczne to: dramat właściwy,
tragedia, komedia, tragikomedia.
Gatunki synkretyczne – Gatunki literackie łączące w sobie cechy różnych rodzajów literackich, np.
ballada, satyra, dramat romantyczny

Typy liryki:
Bezpośrednia – Podmiot liryczny się ujawnia bezpośrednio.
Osobista – Wyznania podmiotu lirycznego dotyczące jego własnych uczuć.
Roli – Podmiot liryczny wchodzi w rolę konkretnej postaci (osoby).
Maski – Podmiot liryczny przyjmuje postać np. rośliny mówiącej o swoich uczuciach.
Pośrednia – Podmiot liryczny jest ukryty, nie wyznaje swoich uczuć wprost, ale przez opisy zdarzeń i
sytuacji.
Opisowa – Uczucia podmiotu lirycznego wyraża opis np. krajobrazu, przedmiotu.
Sytuacyjna (narracyjna) – Podmiot prezentuje zdarzenie, w którym nie brał udziału.
Podmiotu zbiorowego – Podmiot liryczny to „my” liryczne, grupa wypowiadająca w utworze swój
zbiorowy pogląd.
Zwrotu do adresata (Inwokacyjna) – Podmiot kieruje swoje myśli do konkretnego adresata.

Lirykę można podzielić również ze względu na tematykę, np. miłosna, religijna, filozoficzna,
patriotyczna, polityczna itd.

Rodzaje rymów:
Żeńskie – czyli półtorazgłoskowe, np. rymuje - gotuje
Męskie – jednozgłoskowe, np. chmur - gór
Złożone/składane – rymy, w skład których wchodzi więcej niż jeden wyraz, np. na te - bogate
Głębokie/bogate – rymy o pogłębionej współdźwięczności, np. nisko - ognisko
Ubogie – zaakcentowana samogłoska w wygłosie, np. te - źle
Gramatyczne – rymy składające się z tych samych części mowy, np. rzeczownik i rzeczownik (trud -
brud)
Niegramatyczne – rymy z różnych części mowy, np. rzeczownik i przymiotnik (Malediwy - prawdziwy)
Dokładne/ścisłe – oparte o współbrzmienie wynikające z wymowy, nie pisowni np. dalej - pojechali
Niedokładne – ich podobieństwo brzmieniowe nie jest duże, np. głąb - zziąbł
Oklepane/banalne – utarte i bardzo częste połączenie rymowe (tzw. częstochowskie)
Rzadkie/egzotyczne – takie, które brzmią obco lub są rzadkie, np. oranżerią - Rio de Janeiro
Końcowe – rymy pojawiające się na końcu wersu w wierszu
Wewnętrzne – rymy, które znajdują się wewnątrz wersu
Parzyste – rymy o układzie AABB
Krzyżowe – rymy o układzie ABAB
Okalające – rymy o układzie ABBA

Wiersz sylabiczny – wiersz, którego wersy mają taką samą ilość sylab
Wiersz toniczny – wiersz, w którym zestroje akcentowe są rozłożone równomiernie
Wiersz sylabotoniczny – wiersz będący jednocześnie sylabiczny i toniczny, czyli w którym zestroje
akcentowe są równomiernie rozłożone i wersy mają taką samą ilość sylab
Wiersz wolny – wiersz, w którym ilość sylab i rozkład akcentów jest nieregularny, może również
określać wiersz o budowie bez strof/ o nieregularnych strofach
Wiersz biały – wiersz, w którym nie ma rymów

Rodzaje strof:
Strofa otwarta – kiedy zdanie zaczyna się w końcu jednej zwrotki i kończy w następnej
Dystych – strofa dwuwersowa o rymach parzystych
Tercyna – strofa z trzech wersów 11-zgłoskowych, z układem rymów zachodzących na siebie (aba bcb
cdc…)
Sekstyna – strofa sześciowersowa, pisana 11-zgłoskowcem
Oktawa – strofa o ośmiu wersach 11-zgłoskowych o układzie rymów abababcc
Strofa saficka – strofa czterowersowa, której pierwsze trzy wersy mają 11 zgłosek, a ostatnia 5
Sonet – utwór, który składa się z dwóch strof czterowersowych i dwóch trzywersowych, o układzie
rymów np. abba abba cdd cee.
Triolet – utwór, który ma skomplikowaną strofę ośmiowersowę, w której pierwszy wers powtarza się
w czwartym i siódmym, a drugi w ostatnim, zwykle w układzie rymów abaaabab.

Typy narracji i narratora

Narrator może być:
Pierwszoosobowy – Narrator wypowiada się w pierwszej osobie, zwykle jest on uczestnikiem lub
przynajmniej świadkiem opisywanych zdarzeń, często bierze w nich czynny udział, opowiada więc
tylko o tym, o czym sam wie, co sam robił i myślał.
Trzecioosobowy – Często określany jako narrator wszechwiedzący, nie bierze udziału w
wydarzeniach, jest tak jakby „patrzył z góry”, ma wiedzę o wszystkich postaciach, ich myślach i
uczuciach, nie wypowiada się w pierwszej osobie.

Sposoby wprowadzania wypowiedzi bohaterów:

Mowa niezależna – Wprowadzenie wypowiedzi bohatera dokładnie i słowo w słowo, np. No przestań
się gapić – powiedziała.
Mowa zależna – Przytoczenie wypowiedzi bohatera słowami narratora (lub innego bohatera), w
sposób niedosłowny np. Powiedział mu, żeby się odpieprzył.
Mowa pozornie zależna – Monolog bohatera miesza się z wypowiedzią narratora, narrator mówi
słowami bohatera, naśladuje jego styl np. Patrzyła na dziecko, które dopiero co zasnęło, po tym, jak
je ukołysała. Och, jaki słodki brzdąc, jaki malec, jakie toto niewinne i bezbronne.

Pojęcia
Średniówka – punkt podziału dzielący wers na dwie w miarę równe części, zwykle w wersach
dłuższych niż ośmiosylabowe
Cezura – przerwa międzywyrazowa dzieląca wers na części wewnątrz stopy rytmicznej
Diereza – cezura wypadająca na granicy stóp rytmicznych