J.

Wyrwał, Wykłady z mechaniki materiałów

1.13. METODA SIŁ

1.13.1. Wprowadzenie

Metoda sił jest prostą metodą rozwiązywania (obliczania reakcji podporowych oraz
wyznaczania sił przekrojowych) statycznie niewyznaczalnych (zewnętrznie i wewnętrznie)
układów prętowych. Istota metody polega na modyfikacji statycznie niewyznaczalnego
układu rzeczywistego, czyli pozbawieniu go tylu nadliczbowych więzów, ile wynosi
stopień jego statycznej niewyznaczalności. W otrzymanym w ten sposób układzie
statycznie wyznaczalnym, zwanym układem podstawowym, w miejsce myślowo
usuniętych więzów wstawiamy niewiadome siły, zwane siłami hiperstatycznymi albo
nadliczbowymi. Siły te są siłami uogólnionymi, czyli siłami skupionymi w przypadku
usunięcia więzów uniemożliwiających przesunięcie, natomiast momentami skupionymi w
przypadku usunięcia więzów uniemożliwiających obroty. Pozbawiając rozpatrywany układ
nadliczbowych więzów musimy pamiętać o tym, aby pozostał on geometrycznie
niezmienny. Ponieważ istnieje kilka możliwości wyboru układu podstawowego, to należy
wybrać ten, który zapewnia najmniejszą pracochłonność obliczeń. Należy podkreślić, że
wyniki obliczeń nie zależą od przyjętego układu podstawowego.

1.13.2. Układ równań kanonicznych metody sił

Rozpatrzmy zatem układ prętowy n krotnie statycznie niewyznaczalny. Pozbawiając ten

układ n nadliczbowych więzów dostajemy układ podstawowy, w którym w miejsce
usuniętych więzów wstawiamy siły hiperstatyczne X 1,K, X n . Ponieważ punkty, w których
usunięto więzy mogą się przemieszczać, zatem w każdym z tych punktów możemy
określić przemieszczenie uogólnione (przemieszczenie lub obrót), δ 1,K, δ n , na
kierunkach określonych przez usunięte więzy. Każde takie przemieszczenie jest funkcją sił
hiperstatycznych i zadanego obciążenia, czyli

δ i = δ i ( X 1,K, X n , P ), i = 1,K, n (1)

Wykorzystując zasadę superpozycji możemy powyższą zależność zapisać w postaci

δ i = δ i (X 1 ) + K + δ i (X n ) + δ i (P )

= ∑ δ i (X j ) + δ i (P ),
n
(2)
i = 1,K, n
j =1

gdzie δ i (X j ) jest uogólnionym przemieszczeniem w punkcie i wywołanym siłą

hiperstatyczną X j , natomiast δ i (P ) – przemieszczeniem w punkcie i wywołanym
obciążeniem zewnętrznym.

Wykorzystując warunek zachowania kinematycznej zgodności układu rzeczywistego z

układem podstawowym, z którego wynika, że przemieszczenia uogólnione muszą być
równe zeru, otrzymujemy układ równań
 ∑ δ (X ) + δ (P ) = 0,
n

i j i i = 1,K, n (3)
j =1

z którego możemy wyznaczyć niewiadome wartości sił nadliczbowych. Poszczególne

równania powyższego układu są zsumowanymi przemieszczeniami na kierunkach
odrzuconych więzów.

Do obliczenia przemieszczeń występujących w powyższym układzie równań

wykorzystamy całkę Mohra (1.12.15) w postaci

M i × M (X j )
δ i (X j ) = M i M (X j )dx,
l
1
EJ ∫0
=
EJ
(4)
M × MP
l
δ i (P ) = i
1
EJ ∫0
= M i M P dx, i, j = 1,K, n
EJ

gdzie M i jest momentem zginającym wywołanym siłą jednostkową X i = 1, M (X j ) –

momentem zginającym wywołanym siłą X j , M P – momentem zginającym wywołanym
obciążeniem zewnętrznym, natomiast EJ jest sztywnością pręta przy zginaniu.

Liniowość funkcji M (X j ) , czyli

M (X j ) = M j X j (5)

pozwala zapisać zależności (4) jako

Mi × M j Mi × MP
δ i (X j ) = X j , δ i (P ) = , i, j = 1,K, n (6)
EJ EJ

Podstawiając (6) do równań (3) dostajemy układ równań kanonicznych metody sił w
następującej postaci:

∑δ
j =1
ij X j + δ iP = 0, i = 1,K, n (7)

gdzie δ ij jest uogólnionym przemieszczeniem w punkcie i wywołanym siłą jednostkową

X j = 1 przyłożona w punkcie j , natomiast δ iP – przemieszczeniem w punkcie i
wywołanym obciążeniem zewnętrznym. Czyli pierwszy indeks przy symbolu oznaczającym
przemieszczenie określa jego miejsce i kierunek wyznaczony przez siłę X i , natomiast
drugi określa przyczynę wywołujący to przemieszczenie.

Współczynniki powyższego układu równań obliczamy ze wzorów

 Mi × M j
δ ij = = δ ji
EJ (8)
M × MP
δ iP = i , i, j = 1,K, n
EJ

W przypadku konieczności uwzględnienia wpływu sił podłużnych na przemieszczenia

uogólnione układu prętowego powyższe wzory przyjmują postać

Mi × M j Ni × N j
δ ij = = δ ji
+
EJ EA (9)
M × M P N i × NP
δ iP = i + , i, j = 1,K, n
EJ EA

gdzie Ni jest siłą podłużną wywołaną siłą jednostkową przyłożoną w punkcie i , NP – siłą
podłużną wywołaną obciążeniem zewnętrznym, natomiast EA jest sztywnością pręta przy
rozciąganiu.

Układ równań kanonicznych metody sił możemy też zapisać w postaci macierzowej

[δ ]{X }+ {δ } = {0}
ij j iP (10)

gdzie [δ ij ] jest macierzą podatności układu.

Przykłady

Przykład 1. Obliczyć reakcje oraz sporządzić wykresy sił przekrojowych w przypadku belki o schemacie
statycznym, wymiarach i obciążeniu jak na rys. P1.1.

Rys. P1.1

Dane: P, l, E, J

Szukane: H A,VA, M A,VB , T , M

Rozwiązanie:

Krok 1. Sprawdzamy stopień statycznej niewyznaczalności belki

Belka jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalna, n = 1 , zatem układ równań kanonicznych metody sił (7)
sprowadza się do jednego równania w postaci

δ11X1 + δ1P = 0

Krok 2. Modyfikujemy układ rzeczywisty przez odrzucenie podpory B . Otrzymujemy w ten sposób układ
podstawowy w postaci belki utwierdzonej w punkcie A (nie jest to oczywiście jedna możliwości doboru
układu podstawowego). Następnie wstawiamy w miejsce odrzuconej podpory siłę hiperstatyczną X1 i
rysujemy wykresy momentów zginających M1 i MP (rys. P1.2)

Rys. P1.2

Krok 3. Korzystając ze wzorów (8) oraz (1.12.28) obliczamy potrzebne współczynniki równania

M1 × M1 3
δ11 = =
l
(2 ⋅ l ⋅ l + 0 + 0 + 0) = l
EJ 6EJ 3EJ
M1 × MP 3
δ1P = =−
l
(2 ⋅ Pl ⋅ l + 0 + Pl ⋅ l + 0) = − Pl
EJ 6EJ 2EJ

Krok 4. Obliczamy siłę hiperstatyczną i reakcje podporowe

Podstawiając powyższe współczynniki do równania metody sił dostajemy

Pl 3
−
δ1P 3P
X1 = − = − 23EJ =
δ11 l 2
3EJ

Stąd

3P
VB = X1 = = −VA
2
3P Pl
M A = −Pl + ⋅l =
2 2

Krok 5. Sporządzamy wykresy siły poprzecznej i momentu zginającego (rys. P1.3)

Rys. P1.3
Przykład 2. Obliczyć reakcje oraz sporządzić wykresy sił przekrojowych w przypadku ramy o schemacie
statycznym, wymiarach i obciążeniu jak na rys. P2.1.

Rys. P2.1

Dane: P, l, E, J

Szukane: H A,VA, M A, HB ,VB , N,T , M

Rozwiązanie:

Krok 1. Sprawdzamy stopień statycznej niewyznaczalności ramy

Rama jest dwukrotnie statycznie niewyznaczalna, n = 2 , zatem układ równań kanonicznych metody sił (7)
przyjmie postać

δ11X1 + δ12 X 2 + δ1P = 0

δ 21X1 + δ 22 X 2 + δ 2P = 0

Krok 2. Modyfikujemy układ rzeczywisty, przyjmując jako układ podstawowy ramę podpartą przegubowo w
punkcie A oraz podpartą przegubowo-przesuwnie w punkcie B (jest to oczywiście jedna z wielu możliwości
doboru układu podstawowego). Do podpory B przykładamy nadliczbową (niewiadomą) siłę X 1 , natomiast
do podpory A – nadliczbowy (niewiadomy) moment zginający X 2 (rys. P2.2).

Rys. P2.2

Następnie rysujemy wykresy momentów zginających M1 , M2 i MP (rys. P2.3)

 Rys. P2.3

Krok 3. Korzystając ze wzorów (8) oraz (1.12.28) obliczamy potrzebne współczynniki

M1 × M1 1 1 2 2l 3
δ11 = = 2⋅ ⋅ ⋅l ⋅l ⋅ l =
EJ EJ 2 3 3EJ
M1 × M2 1 1 2 1  5l 2
δ12 = δ 21 = =−  ⋅ 1⋅ l ⋅ l + 1⋅ l ⋅ l  = −
EJ EJ  2 3 2  6EJ
M 2 × M2 1  1 2  4l
δ 22 = = 1⋅ l ⋅ 1 + ⋅ 1⋅ l ⋅ 1 =
EJ EJ  2 3  3EJ
M1 × MP 1  1 Pl 2 l  Pl 3Pl l  3Pl 3
δ1P = =−  ⋅ ⋅ l ⋅ l +  ⋅ l + 4 ⋅ ⋅   = −
EJ EJ  2 2 3 6 2 8 2  8EJ
M2 × MP 1  1 Pl 2 l  Pl 3Pl  Pl 2
δ 2P = =  ⋅ ⋅ l ⋅ l +  ⋅ 1 + 4 ⋅ ⋅ 1 =
EJ EJ  2 2 3 6 2 8  2EJ

Krok 4. Rozwiązujemy układ równań i obliczamy siły hiperstatyczne, oraz reakcje podporowe

Podstawiając powyższe współczynniki do układu równań metody sił dostajemy

2l 3 5l 2 3Pl 3
X1 − X2 − = 0 → 16lX1 − 20 X 2 − 9lP = 0
3EJ 6EJ 8EJ
5l 2 4l Pl 2
− X1 + X2 + = 0 → −5lX 1 + 8 X 2 + 3lP = 0
6EJ 3EJ 2EJ

lub w postaci macierzowej

 16l − 20  X 1   4lP 

− 5l  = 
 8   X 2  − 3lP 

Rozwiązując powyższy układ równań otrzymujemy

3P 3Pl
X1 = , X2 = −
7 28

Zatem reakcje podporowe przyjmują następujące wartości:

 4P 3P
HA = , HB = X 1 =
7 7
P
VA = VB =
28
3Pl
MA = − X 2 =
28

Krok 5. Sporządzamy wykresy sił podłużnych, poprzecznych i momentów zginających (rys. P2.4)

Rys. P2.4

Współrzędną xo punktu, w którym funkcja momentów zginających osiąga maksimum wyznaczamy z

warunku

4P 3P
7 = 7 → x = 4l
o
xo l − xo 7
Zatem

 4l  4P 4l 3Pl P 4l 1 4l 11Pl
Mmax = M  xo =  = ⋅ − − ⋅ ⋅ ⋅ =
 7 7 7 28 l 7 2 7 196

Krok 6. Sprawdzamy poprawność uzyskanych wyników

Sprawdzenie poprawności uzyskanych wyników polega na wykazaniu, że w przypadku tych punktów układu
rzeczywistego, których przemieszczenia są znane, obliczone wartości przemieszczeń są równe wartościom
tam występującym.

Przemieszczenie dowolnego punktu K układu rzeczywistego obliczamy ze wzoru

M1 × M
δK =
EJ

gdzie M jest momentem zginającym w układzie rzeczywistym (statycznie niewyznaczalnym), natomiast

M1 – momentem zginającym w dowolnym układzie podstawowym (statycznie wyznaczalnym) od siły
jednostkowej przyłożonej w miejscu i kierunku poszukiwanego przemieszczenia.

Należy podkreślić, iż sprawdzeń tego typu jest wiele, gdyż do obliczeń możemy przyjąć różne układu
podstawowe. Sprawdzenie należy jednak przeprowadzać na innym układzie podstawowym, niż przy
wyznaczaniu niewiadomych sil hiperstatycznych.

Przyjmując jako układ podstawowy ramę podpartą przegubowo-przesuwnie w punkcie A oraz podpartą
przegubowo w punkcie B , wyznaczymy przemieszczenie poziome δ A podpory A w układzie rzeczywistym
(rys. P2.5).
 Rys. P2.5

Wykorzystując wykres momentów zginających w układzie rzeczywistym M (rys. P2.4) oraz wykres
momentów zginających M1 od poziomej siły jednostkowej przyłożonej do podpory A (rys. P2.6)
otrzymujemy

Rys. P2.6

M1 × M 1  1 Pl 2 l  3Pl l Pl  Pl 3  1 1
δA = = − ⋅ ⋅ l ⋅ l + 4 ⋅ ⋅ − ⋅ l  = − + =0
EJ EJ  2 28 3 6 56 2 28  EJ  84 84 

Z powyższego wzoru wynika, że uzyskane wyniki są poprawne, gdyż z uwagi na utwierdzenie ramy w tym
miejscu, punkt A nie może doznać przemieszczenia poziomego.

Przykład 3. Wyznaczyć reakcje w przypadku ramy z przykładu 2 przy innej modyfikacji układu rzeczywistego
(przy innym układzie podstawowym).

Jako układ podstawowy przyjmiemy tym razem ramę utwierdzoną w punkcie A . Przykładając w miejscu
odrzuconej podpory B nadliczbowe (niewiadome) siły X1 i X 2 (rys. P3.1)

Rys. P3.1

otrzymujemy wykresy momentów zginających M1 , M2 i MP jak na rys. P3.2.

 Rys. P3.2

Następnie obliczamy potrzebne współczynniki

M1 × M1 1 1 2 l3
δ11 = = ⋅ ⋅l ⋅l ⋅ l =
EJ EJ 2 3 3EJ
M1 × M2 1 1 l3
δ12 = δ 21 = = ⋅l ⋅l ⋅l =
EJ EJ 2 2EJ
M2 × M2 1  1 2  4l
δ 22 = = l ⋅ l ⋅ l + ⋅ l ⋅ l ⋅ l  =
EJ EJ  2 3  3EJ
M1 × MP 1 1 Pl 3 Pl 3
δ1P = =− ⋅ ⋅l ⋅ l = −
EJ EJ 3 2 4 8EJ
M 2 × MP 1 1 Pl Pl 3
δ 2P = =− ⋅ ⋅l ⋅l =
EJ EJ 3 2 6EJ

Podstawiając powyższe współczynniki do układu równań metody sił dostajemy

l3 l3 Pl 3
X1 + X2 − = 0 → 8 X1 + 12 X 2 − 3P = 0
3EJ 2EJ 8EJ
l3 4l Pl 2
X1 + X2 − = 0 → 6 X1 + 16 X 2 − 2P = 0
2EJ 3EJ 6EJ

Rozwiązując powyższy układ równań otrzymujemy

3P 3Pl
X1 = , X2 = −
7 28

Wykorzystując powyższe siły hiperstatyczne w równaniach równowagi otrzymujemy następujące wartości

reakcji podporowych

4P 3P
HA = , HB = X 1 =
7 7
P
VA = VB = − X 2 =
28
3Pl
MA =
28

Są one identyczne, jak w przypadku układu podstawowego przyjętego w przykładzie 2, czyli potwierdzają
niezależność wyników obliczeń od przyjętego układu podstawowego.

Zagadnienia na egzamin

1. Omówić metodę sił; podać i omówić układ równań kanonicznych metody sił.