BÀI GIẢNG VLDC2

GV: TS. PHÙNG VIỆT HẢI

KHOA VẬT LÝ – ĐHSP ĐÀ NẴNG
ĐT: 0983868055;
email: viethai8090@gmail.com

Chương 11

VẬT LÍ NGUYÊN TỬ

1
 NỘI DUNG:

I – NGUYÊN TỬ HYDROGEN
II – NGUYÊN TỬ KIM LOẠI KIỀM
III – MÔ MEN ĐỘNG LƯỢNG VÀ MÔN MEN TỪ
CỦA ELECTRON CHUYỂN ĐỘNG XUNG QUANH
HẠT NHÂN
IV – SPIN CỦA ELECTRON

V – HỆ THỐNG TUẦN HOÀN MENDELEEV

11.1.NGUYÊN TỬ HYDROGEN
11.1.1.Chuyển động của electron trong n/tử hydro

Thế năng tương tác giữa hạt nhân và electron là:

q1q 2 e 2
U=k =− (11.1)
r 40 r r

trong ñoù 0 = 8,86.10-12 C2/N.m2

Vaäy phöông trình Schrodinger coù daïng:
2 me  e 2

Δψ + 2  E + ψ = 0 (11.2)
 4 πε 0 r 
11.1.1. CĐ của electron trong n/tử hydrogen

Nghiệm của (11.2) có dạng:

(r,,) = Rnl (r) Ylm (,) (11.3)
Caùc soá n, , m nhaän caùc gía trò:
 n = 1, 2, 3, 4,...

 = 0, 1, 2, 3,..., n-1 (11.4)
 m = 0,  1,  2,..., 

Soá nguyeân n ñöôïc goïi laø soá löôïng töû chính.

Soá nguyeân  laø soá löôïng töû quyõ ñaïo (orbital)

Soá nguyeân m laø soá löôïng töû töø.
Naêng löôïng cuûa electron:

1 me e4 R.h
En = − 2 =− 2 (11.5)
n 2(40 ) 2 2
n
trong ñoù
4
me e
R= = 3, 27.1015 s −1 (11.6)
4 π(4 πε 0 ) 2 3

laø haèng soá Rydberg.

 11.1.2. Các kết luận
a. Naêng löôïng bò löôïng töû hoùa:
Rh 13, 56
En = − 2 = − 2
(eV)
n n
E1 = - Rh = - 13,56eV ; E = 0
b. N/lượng ion hóa ng/tử H:  = W - W1 = 13,56 eV
E = 0
Kích thích
Caùc möùc
E4 Lôùp N kích thích
E3 Lôùp M

E2 Lôùp L

Cô baûn E1= -13,56eV Lôùp K Möùc cô baûn

 11.1.2. Các kết luận
c. Haøm soùng cuûa electron vaø soá caùc traïng thaùi löôïng töû
Haøm soùng cuûa electron phuï thuoäc vaøo 3 soá löôïng töû
n,  vaø m: nm(r,,) = Rn(r)Ym(,)
- Ứng với 1 giá trị lượng tử chính n (một giá trị năng
lượng En) n −1
Có:  (2
l=0
+ 1) = n 2
(11.7)

bộ số (n, l, m) khác nhau có n2 traïng thaùi

löôïng töû khaùc nhau (n2 hàm sóng)
Nhö vaäy, 1 giaù trò n (töông öùng moät möùc naêng löôïng
En) coù n2 haøm soùng moâ taû. (möùc naêng löôïng En suy
bieán baäc n2).
11.1.2. Các kết luận
c. Haøm soùng cuûa electron vaø soá caùc traïng thaùi löôïng töû:

Traïng thaùi öùng vôùi  = 0 laø traïng thaùi s

Traïng thaùi öùng vôùi  = 1 laø traïng thaùi p
Traïng thaùi öùng vôùi  = 2 laø traïng thaùi d
Traïng thaùi öùng vôùi  = 3 laø traïng thaùi f
11.1.2. Các kết luận
d. Xaùc suaát tìm thaáy electron phuï thuoäc baùn kính r

ωn, (r)
ω1,0 (r) a0 = 0,53.10 – 10 m

ω3,1 (r)
ω4,1 (r)

0 a0 r

Tại mọi vị trí đều có thể tìm thấy hạt với mật
độ XS khác nhau ( > 0)
 11.1.2. Các kết luận
e. Caáu taïo vaïch cuûa quang phoå hydro
Là QP vạch, gồm các vạch phổ và các dãy vạch phổ
E = 0
E4 = -Rh/16 Lôùp N
E3 = -Rh/9 Lôùp M Möùc KT

E2 = -Rh/4 Lôùp L

Böùc xaï ñieän töø

hay photon
E1= -Rh Lôùp K Möùc CB

Sự tạo thành các vạch phổ: Khi e chuyeån töø möùc cao xuoáng möùc
thaáp seõ phaùt ra böùc xaï ñieän töø vôùi naêng löôïng
 = E n – Em (11.8)
11.1.2. Các kết luận
- Sự tạo thành

các dãy phổ

5
4 Pfund
Brackett
3
Paschen
(Hoàng ngoaïi)
2
Daõy Balmer
(Nhìn thaáy va TN)

1
Daõy Lyman (Töû ngoaïi)
Dãy Lyman: từ n >1 về m = 1; Dãy Balmer: từ n >2 về m = 2;
Dãy Paschen: từ n >3 về m = 3; Dãy Brackett: từ n >4 về m = 4;
Bài tập 11 - tr50
11.2. TÖÛ KIM LOAÏI KIEÀM
11.2.1. Caùc nguyeân töû kim loaïi kieàm

3 Li, 11 Na, 19 K, 37 Rb, 55 Cs .

Loõi

NGUY
EÂN

1H 3Li 11Na
1 6 23

Caáu taïo cuûa chuùng töông töï nhö hydro. Do ñoù, tính
chaát quang hoïc cuûa nguyeân töû kim loaïi kieàm, veà caên
baûn gioáng tính chaát cuûa nguyeân töû hydro.
11.2.2. Naêng löôïng cuûa electron hoùa trò

Rh
En = − (11.9)
(n +  )
2

 laø soá hieäu chænh phuï thuoäc vaøo soá löôïng töû , coù giaù
trò khaùc nhau öùng vôùi caùc traïng thaùi khaùc nhau.
Z Nguyeân toá s ( = 0) p ( = 1) d ( = 2) f ( = 3)

3 Li 0,412 0,041 0,002 0,000

11 Na 1,373 0,883 0,010 0,001
19 K 2,230 1,776 0,146 0,007
37 Rb 3,195 2,711 1,233 0,012
55 Cs 4,131 3,649 2,448 0,022
11.2.2. Năng lượng của các electron hóa trị

Sự sắp xếp các mức năng lượng tuân theo qui tắc
Cletkopxki: Các mức năng lượng được sắp xếp từ
thấp đến cao sao cho tổng (n + ) tăng dần; với cùng
một giá trị (n + ) thì n nhỏ sẽ ở mức thấp hơn.
Do NL của electron hóa trị phụ thuộc vào n và l nên
kí hiệu các mức NL là nX:
=0 → X=S n  Traïng thaùi Möùc n/löôïng Lôùp

=1 → X=P 1 0 1s 1S K
0 2s 2S
2 L
=2 → X=D 1 2p 2P
0 3s 3S
=3 → X=F 3 1 3p 3P M
2 3d 3D
11.2.2. Naêng löôïng cuûa electron hoùa trò

1H 3Li 11Na 19K

4F
4D
4F 4P
4F 3D
4D 4S
4D
N 4P 4P
3D 3D
4S 4S
M
3P 3P
3S 3S

2P
L
2S

Kim loaïi kieàm

K
 11.2.3. Quang phoå cuûa nguyeân töû kim loaïi
kieàm
Là quang phổ vạch
Vieäc chuyeån möùc naêng löôïng tuaân theo caùc quy taéc:

- Chuyeån töø möùc naêng löôïng cao veà möùc naêng löôïng
thaáp hôn.

- Tuaân theo quy taéc löïa choïn l :

 = 1 (11.10)
  4F
4D
3D 4P
3P 4S

3S
Daõy cô baûn: 3S - nP

2P
Daõy phuï II: Daõy phuï I:
2P - nS 2P - nD

2S
Daõy chính: 2S - nP
Sô ñoà quang phoå cuûa lithium.
Kyù hieäu 2S – nP ñeå chæ dòch chuyeån nP → 2S.
11.3. MOÂMEN ÑOÄNG LÖÔÏNG VAØ MOÂMEN TÖØ CUÛA
ELECTRON CHUYEÅN ÑOÄNG XUNG QUANH HAÏT NHAÂN

11.3.1. Moâmen ñoäng löôïng (moâmen orbital)

L = rp
electron không có qũi đạo xác định, nên mô men động lượng
không có hướng xác định, nhưng có giá trị xác định:
L= ( + 1) (11.11)
 laø soá löôïng töû quyõ ñaïo (orbital).
Hình chieáu cuûa moâmen ñoäng löôïng leân phöông Oz:
Lz = m  (11.12)
Trong ñoù m laø soá löôïng töû töø .
Ví dụ z z
 
L +2 L 
+
+ L
 
0 L 0 L


- L
-
L -2 
L
=1 =2
L= ( + 1) = 2 L= 2(2 + 1) = 6
L z = 0,  Lz = 0,,2
 11.3.2. Moâmen töø
Electron chuyeån ñoäng quanh haït nhaân taïo neân doøng

ñieän. Doø
 ng ñieän naøy coù moâmen töø  ngöôïc chieàu vaø tæ
leä vôùi L:
e e
=- L = ( +1) (11.13)
2m e 2me
 
Vì L khoâng coù höôùng xaùc ñònh neân moâmen töø cuõng
khoâng coù höôùng xaùc ñònh.
Hình chieáu cuûa moâmen töø leân moät phöông z baát kyø:
e e
z = − Lz = − m = − m B (11.14)
2m e 2m e
e
trong ñoù μ B = = 10−23 A .m 2
2 me
goïi laø Manheton Bohr.
 11.4. SPIN CUÛA ELECTRON
11.4.1.Spin
Ngoài c/đ quanh hạt nhân, e còn tự quay quanh nó.
Momen động lượng riếng của c/d tự quay gọi là
momen Spin S
Bieåu thöùc:
S = s(s + 1) (11.15)
1
vôùi s = , goïi laø soá löôïng töû spin, goïi taét laø spin.
2 
Hình chieáu cuûa S leân truïc z:
Sz = ms (11.16)
1
vôùi m s =  goïi laø soá löôïng töû hình chieáu spin.
2
11.4.2.Mômen từ riêng của electron
e
s = − S (11.17)
me
Hình chieáu cuûa mômen từ riêng treân truïc z:

e e  1 e
μSZ =− ms =−   = = μB
me me  2 2 me
11.4.3. Trạng thái và năng lượng của electron
trong nguyên tử
 
ng L neân
Do coù moâmen spin S vaø moâmen ñoäng löôï
electron coù moâmen động lượng toaøn phaàn J :
J = L+S
 (11.18)
Giaù trò cuûa J baèng :
J= j ( j + 1) (11.19)

vôùi j laø soá löôïng töû moâmen toaøn phaàn, xaùc ñònh
bôûi:
1
j=  (11.20)
2
* Về trạng thái của electrôn: Khi kể đến spin,
trạng thái của một electron trong nguyên tử được
xác định bởi 4 số lượng tử n, , m, ms - (nlmms)

* Veà möùc naêng löôïng, ngoaøi söï phuï thuoäc vaøo caùc soá
löôïng töû n vaø , thì E coøn phuï thuoäc vaøo söï ñònh
höôùng cuûa spin. Hay, naêng löôïng toaøn phaàn cuûa
electron phuï thuoäc vaøo 3 soá löôïng töû laø n,  vaø j.
Một mức năng lượng (khi chưa tính đến Spin) được
tách làm 2 mức ứng với j = l + ½ và j = l – ½ (trừ
trường hợp l = 0, chỉ có 1 mức)
Khi đó, ứng với 1 giá trị n sẽ có 2n2 trạng thái của
electrôn.
Kyù hieäu möùc naêng löôïng cuûa electron hoùa trò laø n2Xj

X = S, P, D, F, … vôùi  = 0, 1, 2, 3, …

1
j = 
2
Chæ soá 2 beân beân traùi chöõ X chæ caáu taïo boäi keùp cuûa
möùc naêng löôïng.

Kyù hieäu traïng thaùi electron hoùa trò laø nxj, trong ñoù n
laø soá löôïng töû chính ; x = s, p, d, f, …; j =   .

1
2
3Li chöa keå ñeán spin 3Li coù keå ñeán spin
4P  42P3/2
42P1/2

3D  32D5/2
32D3/2
4S 42S1/2

3P  32P3/2
32P1/2
3S 32S1/2

22P3/2
2P
 22P1/2
2S 22S1/2
Caùc traïng thaùi vaø möùc naêng löôïng coù theå coù cuûa
electron hoùa trò trong nguyeân töû H vaø caùc nguyeân töû
kim loaïi kieàm.
n  j Tthái cuûa Möùc naêng
electron hoùa trò löôïng
1 0 1/2 1s 1/2 12S1/2
2 0 1/2 2s 1/2 22S1/2
1 1/2 2p1/2 22P1/2
3/2 2p3/2 22P3/2
0 1/2 3s 1/2 32S1/2
3 1 1/2 3p1/2 32P1/2
3/2 3p3/2 32P3/2
2 3/2 3d3/2 32D3/2
5/2 3d5/2 32D5/2
11.4.4. Quy tắc chuyển mức NL - Caáu tạo boäi
cuûa vaïch quang phoå

Quy tắc chuyển mức năng lượng:

- Electron chuyeån töø möùc cao xuoáng thaáp
- Quy taéc löïa choïn đoái vôùi : l =  1.
- Quy taéc löïa choïn ñoái vôùi j: j = 0, 1 (11.21)
Ví dụ 1: Vạch đơn: h = 2S – 3P, khi tính đến spin
sẽ cho vạch kép (bội hai).

32P3/2
Hình 1 Sô ñoà vaïch 3P
keùp khi tính tôùi spin 32P1/2
electron.
a. Vaïch quang phoå 2S 22S1/2
khi chöa tính ñeán
spin. a b
b. Vaïch keùp khi tính
tôùi spin.
Ví dụ 2: Vạch đơn: h = 2P – 3D, khi tính đến spin
sẽ cho vạch bội ba.
32D5/2
Hình 2. Sô ñoà vaïch 3D
boäi ba khi tính tôùi 32D3/2
spin electron.
a. Vaïch quang phoå 22P3/2
khi chöa tính ñeán 2P
spin.
22P1/2
b. Vaïch boäi ba khi
tính tôùi spin. a b

Bài tập
11.5. HEÄ THOÁNG TUAÀN HOAØN MENDELEEV

Ñeå giaûi thích quy luaät phaân boá cuûa caùc electron trong
baûng tuaàn hoaøn Mendeleev ta söû duïng nguyeân lyù loaïi
tröø Pauli: ÔÛ moãi traïng thaùi löôïng töû xaùc ñònh bôûi 4 soá
löôïng töû n, , m vaø ms chæ coù theå coù toái ña moät
electron.

neáu chöa keå ñeán spin electron, vôùi moãi trò soá cuûa n ta
coù n2 traïng thaùi löôïng töû. Khi keå ñeán 2 ñònh höôùng
1 1
spin laø ms = vaø ms = − thì vôùi moãi trò soá cuûa n ta coù
2n2 traïng thaù2i löôïng töû, 2nghóa laø coù 2n2 electron.
 11.5. HEÄ THOÁNG TUAÀN HOAØN MENDELEEV
* Vôùi n = 1 ta coù lôùp K vôùi soá toái ña 2 electron
* Vôùi n = 2 ta coù lôùp L vôùi soá toái ña 8 electron
* Vôùi n = 3 ta coù lôùp M vôùi soá toái ña 18 electron
* Vôùi n = 4 ta coù lôùp N vôùi soá toái ña 32 electron
Maët khaùc do caùc electron bao giôø cuõng coù xu höôùng
chieám möùc naêng löôïng thaáp nhaát neân caùc electron
phaân boá trong nguyeân töû nhö sau:
- Nguyeân töû H coù 1 electron ôû lôùp K
- Nguyeân töû He coù 2 electron ôû lôùp K (ñuû soá electron)
- Nguyeân töû Li coù 2 electron ôû lôùp K vaø 1 electron ôû
lôùp L
11.5. HEÄ THOÁNG TUAÀN HOAØN MENDELEEV

Moãi lôùp laïi chia thaønh caùc lôùp con öùng vôùi caùc giaù trò
khaùc nhau cuûa . Moãi lôùp con coù 2(2 + 1) electron.
* Lôùp K (n = 1) coù toái ña 2 electron
Lôùp naøy chæ coù moät lôùp S vôùi  = 0, chöùa 2(2 + 1) = 2
electron.
* Lôùp L (n = 2) coù toái ña 8 electron, goàm 2 lôùp con:

- Lôùp con S ( = 0) chöùa 2(2 + 1) = 2 electron

- Lôùp con P ( = 1) chöùa 2(2 + 1) = 6 electron

* Lôùp M (n = 3) coù toái ña 18 electron, goàm 3 lôùp con:
- Lôùp con S ( = 0) chöùa 2(2 + 1) = 2 electron

- Lôùp con P ( = 1) chöùa 2(2 + 1) = 6 electron

- Lôùp con D ( = 2) chöùa 2(2 + 1) = 10 electron

* Lôùp N (n = 4) coù toái ña 32 electron, goàm 4 lôùp con:

- Lôùp con S ( = 0) chöùa 2(2 + 1) = 2 electron

- Lôùp con P ( = 1) chöùa 2(2 + 1) = 6 electron

- Lôùp con D ( = 2) chöùa 2(2 + 1) = 10 electron

- Lôùp con F ( = 3) chöùa 2(2 + 1) = 14 electron

 1S 2S 2P 3S 3P 3D
(2) (2) (6) (2) (6) (10)

Hình 7.13. Sô ñoà caáu truùc caùc lôùp voû K, L,

M cuûa nguyeân töû khi keå ñeán spin.
Quy luaät phaân boá caùc electron quõy ñaïo nhö treân cho
pheùp saép xeáp caùc nguyeân toá theo thöù töï taêng daàn soá
electron quõy ñaïo.

Caáu truùc naøy ñöôïc phaûn aûnh trong baûng heä thoáng tuaàn
hoaøn Mendeleev, ñöôïc xaây döïng töø naêm 1869, tröôùc
khi hình thaønh moân cô hoïc löôïng töû.

Baûng 7.4 saép xeáp caùc electron trong caùc nguyeân töû cuûa
caùc nguyeân toá trong 3 haøng ñaàu baûng tuaàn hoaøn
Mendeleev.
Bảng 11. Bảng sắp xếp các electron trong các NT của các
nguyên tố trong 3 hàng đầu bảng tuần hoàn Mendeleev.

Nguyeân Lôùp K L M
toá Lôùp con 1S 2S 2P 3S 3P 3D
Haøng 1H 1
1 2He 2
Haøng 3Li 2 1
2 4Be 2 2
5B 2 2 1
6C 2 2 2
7N 2 2 3
8O 2 2 4
9F 2 2 5
10Ne 2 2 6
 Nguyeân Lôùp K L M
toá Lôùp con 1S 2S 2P 3S 3P 3D
Haøng 11Na 2 2 6 1
3 12Mg 2 2 6 2
13Al 2 2 6 2 1
14Si 2 2 6 2 2
15P 2 2 6 2 3
16S 2 2 6 2 4
17Cl 2 2 6 2 5
18Ar 2 2 6 2 6
Töø baûng 6.4 coù theå vieát coâng thöùc caáu truùc lôùp cuûa
nguyeân töû. Ví duï ñoái vôùi A coâng thöùc laø
1s22s22p63s23p1, coù nghóa laø ñoái vôùi nguyeân töû naøy ôû
traïng thaùi 1s coù 2 electron, traïng thaùi 2s coù 2
electron, traïng thaùi 2p coù 6 electron, traïng thaùi 3s coù
2 electron vaø traïng thaùi 3p coù 1 electron.

Cuõng töø baûng 6.4 thaáy raèng caùc khí trô laø caùc khí coù
caùc lôùp bò electron choaùng ñaày, ñoù laø caùc nguyeân töû
beàn veà maët hoùa hoïc. Toång soá electron lấp ñaày, theo
baûng 6.4, ñoái vôùi caùc khí trô laø 2 (He), 10 (Ne), 18
(Ar). Ñoái vôùi caùc khí trô khaùc ta coù soá electron lấp
ñaày laø 36 (Kr), 54 (Xe), 86 (Rn).