Liceum Plastyczne Nowy Wiśnicz Historia Sztuki – Analiza malarstwa

SCHEMAT OPISU I ANALIZY DZIEŁA MALARSKIEGO

Dzieło sztuki to konkretny, materialny przedmiot. Powstaje ono, trwa i oddziałuje

w określonych warunkach historycznych. Należy go zatem rozpatrywać zgodnie ze
poniższym schematem.

DZIEŁO SZTUKI

GENEZA RECEPCJA

Geneza
Nim przystąpimy do rozważań o dziele jako takim, musimy popatrzyć na nie
w szerszym historycznym, filozoficznym, społecznym i artystycznym kontekście:
 jako wytwór określonego czasu i co zatem idzie stylu
 jako obiekt związany z określonym miejscem (szkoła, styl lokalny)
 w kontekście środowiska i stosunków społecznych (funkcja w momencie
powstania, mecenat)
 jako produkt pewnej koncepcji sztuk
 jako wyraz indywidualnej osobowości twórczej autora (styl artysty)

Recepcja
Powstałe dzieło sztuki nie funkcjonuje w próżni. Jest w obiektem percepcji zarówno
indywidualnej jak i zbiorowej, Odgrywa, bądź nie określoną rolę w bliższych lub
dalszych dziejach sztuki. Pragnąc ustalić rolę analizowanego dzieła uwzględnić należy:
 wartościowanie zgodne z obowiązującymi kategoriami estetycznymi w czasie
i miejscu powstania
 sytuację własnościową,. sposób udostępnienia i ochronę prawną: własność
prywatna (kolekcjonerstwo, wymiana handlowa) lub publiczna (muzea, wystawy,
ochrona prawna i konserwatorska)
 odbiór emocjonalny i intelektualny
 ocenę naukową

Rozważania dotyczące losów dzieła nierozerwalnie wiążą się z interpretacją.

1
Liceum Plastyczne Nowy Wiśnicz Historia Sztuki – Analiza malarstwa

Interpretacja (od łacińskiego interpretatio = wyjaśnienie, wytłumaczenie czegoś,

komentowanie) dzieła ma na celu wydobycie i wyjaśnienie jego sensu oraz wskazanie
miejsca, jakie to dzieło zajmuje w szerszym układzie zjawisk, czyli jaki jest kulturowy
czy artystyczny kontekst tego dzieła. Celem interpretacji jest także wskazanie
swoistości danego dzieła, jego odrębności, oryginalności. Interpretując dzieło sztuki,
staramy się też dotrzeć do jego znaczeń ukrytych, głębszych, niejednoznacznych; nie
tak oczywistych jak te, które odczytujemy przy pierwszym kontakcie z dziełem

Zasadniczą czynnością rozważań o dziele jest jego analiza (od greckiego analysis =
rozbiór) . Analizując dzieło, staramy się ustalić, z jakich elementów i w jaki sposób
zostało zbudowane, jaka jest jego struktura, stylistyka, jakie zawiera treści, czyli jaka
jest jego zawartość ideowa. Możemy analizować całość danego dzieła lub wybrane
jego elementy (przy analizie porównawczej)

Treść i forma to zasadnicze kategorie używane dla określenia dwóch głównych,

sprzęgniętych ze sobą aspektów dzieła sztuki. Charakter łączących je relacji należy do
szczególnie skomplikowanych zagadnień estetyki.
Treść bywa definiowana jako: zespół zjawisk psychicznych, stanów emocjonalnych,
które mają zostać uzewnętrznione w danym utworze, szereg zdarzeń przedstawionych
w dziele, poruszona w utworze problematyka filozoficzna, społeczna, światopoglądowa
lub literacka. Problematyka ta podlega analizie ikonograficznej.
W analizie należy zidentyfikować temat określić jakie mogło być źródło inspiracji
(Mitologia, Stary Testament, Nowy Testament, żywoty świętych, apokryfy, źródło
literackie).

Należy określić typ przedstawienia (gatunek malarski)

 portret (autoportret, indywidualny, zbiorowy, en pied, konny, siedzący)
 pejzaż (wiejski, miejski-weduta, pejzaż ze sztafażem, marynistyczny)
 martwa natura
 scena rodzajowa
 batalistyka
 scena historyczna
 scena mitologiczna
 scena biblijna (religijna)

2
Liceum Plastyczne Nowy Wiśnicz Historia Sztuki – Analiza malarstwa

 animalistyka
 marynistyka (marina)
 akt

Formę utożsamiamy z tym, co w danym dziele jest bezpośrednio dostępne

doświadczeniu zmysłowemu, ale i także z artystyczną konstrukcją, z wzajemnym
usytuowaniem poszczególnych składników.

Analizę samego przedmiotu można przeprowadzić w kilku kategoriach:

a) materiały z których artysta wykonał dzieło
b) zastosowane narzędzia
c) strukturę formalną dzieła
Dwa pierwsze punkty określają dzieło jako produkt wykonany przy zastosowaniu
określonej technologii. Zastosowane materiały i narzędzia mają wpływ na ostateczny
rezultat procesu twórczego.
Bardzo ważny w analizie dzieła jest punkt c). Struktura formalna, to całokształt
zastosowanych przez artystę środków plastycznych. W omawianym dziele analizujemy:
układ kompozycyjny, układ przestrzenny – perspektywę, kolorystykę, wzajemne relacje
plam, linii, relacje światła i cienia, fakturę.
W dziele malarskim najistotniejszymi kategoriami analizy i analizy porównawczej są
kompozycja, światłocień i kolorystyka.

1. Kompozycja jest to układ elementów formalnych na płaszczyźnie obrazu

organizujący je w pewną całość,
W kategorii kompozycji opisujemy:
 kształt pola obrazowego (prostokąt pionowy, prostokąt poziomy, kwadrat, tondo)
 schemat kompozycyjny, czyli stały układ elementów kompozycji, charakterystyczny
dla danego kierunku, epoki itp.
 podziały kompozycyjne wprowadzające rozgraniczenia w obrębie kompozycji
i porządkujące ją

W zależności od charakteru schematu możemy wyróżnić takie układy kompozycji jak:

 zwarta lub luźna
 dynamiczną lub statyczną

3
Liceum Plastyczne Nowy Wiśnicz Historia Sztuki – Analiza malarstwa

 diagonalna = skośna = przekątna (kompozycja oparta na przewadze skosów,

z ograniczeniem znaczenia kompozycyjnego pionów i poziomów; akcentowana np.
kolorem, światłocieniem, jednym z elementów przedstawionych; typowa m.in. dla
malarstwa barokowego)
 horyzontalną; rozbudowanie kompozycji wszerz, wydobycie kierunki poziomych,
którym podporządkowane są osie i kierunki pionowe (często z zastosowaniem
izokefalizmu - układu przedstawionych postaci z umieszczeniem głów w jednej linii,
np. bizantyjskie mozaiki)
 wertykalną: rozbudowanie kompozycji w kierunku pionowym: przeciwieństwo
horyzontalizmu
 figura piramidalna (główna grupa figur wpisana w piramidę (trójkąt), częsta
w malarstwie włoskim dojrzałego renesansu)
 otwarta lub zamknięta

Przy analizie kompozycji należy również dostrzec i uwzględnić takie jej składniki, jak:
 figuralna kompozycja
- wielofiguralna/elementowa
- jedno-dwu, kilku osobowa/przedmiotowa
- postaci we wnętrzu/ w pejzażu
- pejzaż/pejzaż ze sztafażem
- postacie/elementy wyodrębnione
- postacie/elementy splecione ze sobą
- może nie mieć elementów figuralnych – abstrakcja
 ruch
- dośrodkowy
- odśrodkowy
- wielokierunkowy
- napięcia kierunkowe sugerujące ruch
 plany
- czy jest jednoplanowa, kilku czy wieloplanowa,
- czy plany są wyodrębnione, czy płynnie przechodzą jeden w drugi
- czy zastosowano którąś z perspektyw: linearną, powietrzną, malarską
- czy jest to np. kompozycja strefowa (pasowa) lub układ kulisowy

4
Liceum Plastyczne Nowy Wiśnicz Historia Sztuki – Analiza malarstwa

 horyzont – lokalizacja/ punkt obserwacji

- wyraźnie zaznaczony
- nieokreślony
- podwyższony
- obniżony
 centrum lub dominanta kompozycyjna
- czy posiada wyraźne centrum i co je stanowi
- czy centrum kompozycyjne jest zarazem środkiem geometrycznym
- czy jest tożsame z centrum treściowym
- czy kompozycja podkreśla /wydobywa/ uwypukla treść/tematykę
- czy kompozycja posiada dominantę i co ją stanowi
- czy układ jest symetryczny lub asymetryczny

2. Światłocień jest to rozłożenie i wzajemne przenikanie się świateł i cieni

stosowane w rysunku, malarstwie i grafice w celu wydobycia efektu trójwymiarowości.
Rysunek światłocieniowy to taki rysunek, w którym uwzględniono jedynie różnice
tonalne wynikające z oświetlenia przedmiotu, a nie wzięto pod uwagę różnic
walorowych.
 źródło światła (widoczne na obrazie lub niewidoczne, padające spoza obrazu)
 kierunek padania światła
 naturalne lub sztuczne (także określone lub nieokreślone), mistyczne

 rozproszone (np. równomiernie rozłożone) czy punktowe, kierowane na

pewne partie, np. wydobywające motyw dominujący
 najjaśniejszy i najciemniejszy punkt, jeśli takie istnieją
 wyraźne refleksy światła - bliki
 wyraziste lub mało znaczące (powoduje ostre kontrasty lub nie)
 modelujące formy głęboko (ostro) lub pobieżnie, lekko podkreślając formę (silny lub
delikatny modelunek)

 kierunek padania światła podkreślony formą (np. duktem pędzla, fakturą) lub też
niezależny

 synteza światła i koloru – kolor nośnikiem światła

5
Liceum Plastyczne Nowy Wiśnicz Historia Sztuki – Analiza malarstwa

 pojęcia:

nokturn (pejzaż malowany porą wieczorną lub o zmierzchu)

luminizm (sposób kształtowania kompozycji malarskiej za pomocą gry świateł będących

głównym czynnikiem budowy obrazu)

maniera tenebrosa / tenebryzm (sposób malowania polegający na użyciu ciemnej

tonacji barwnej, w której postaci i przedmioty wydobywają się z mrocznego tła,
szczególnie charakterystyczne dla epoki baroku)

chiarioscuro (malarstwo światłocieniowe)

3. Kolor czasami zamiennie nazywany barwą to jest jedną z podstawowych

jakości zmysłowych odbieranych przez siatkówkę oka.
Kolory dzieli się na trzy podstawowe grupy:
1 chromatyczne (podstawowe. pochodne) – koło barw
2 achromatyczne (obojętne)
3 ziemie

W opisie kolorystycznym podajemy:

 szeroka lub wąska gama barwna (szeroka obejmuje barwy chłodne i ciepłe, wąska -
tylko jedne lub tylko drugie). Jeśli gama jest szeroka, ale w obrazie występuje
przewaga zdecydowana barw chłodnych lub ciepłych należy to podać
 barwy dźwięczne lub stonowane (delikatne, wysublimowane)

 barwy czyste (tylko podstawowe i pochodne) lub złamane (barwami dopełniającymi)

 określenie dominanty kolorystycznej (jakie barwny zdecydowanie dominują)

 nazwy barw - dobrze jest się posłużyć językiem plastyka lub różnicować przez
porównanie z naturą (np. zieleń wiosenna, zieleń chromowa, zieleń groszkowa,
czerwień malinowa, siena, umbra)
 kontrasty
- walorowe (walor – natężenie tonu barw)
- temperaturowe (zestawienie w sąsiedztwie barw ciepłych i zimnych)
- dopełnieniowe (kontrasty barw leżących po przeciwnej stronie koła barw)
- brak kontrastów

6
Liceum Plastyczne Nowy Wiśnicz Historia Sztuki – Analiza malarstwa

 czy plany barwne są zróżnicowane wg tradycyjnych reguł perspektywy malarskiej

(bliżej ciepłe tony, dalej chłodniejsze, na trzecim planie najchłodniejsze)
 pojęcia:
kolor lokalny (w świetle i cieniu jest ta sama barwa, która ulega tylko ściemnieniu lub
rozjaśnieniu),
autonomia kolorystyczna światła i cienia (cienie i światła mają własny kolor)
dywizjonizm (zasada estetyczna polegająca na wprowadzaniu do obrazu barw
w czystej postaci, nie mieszanych na palecie, które dopiero w oku widza zlewają się
w pożądany ton)
koloryzm (prymat gry barwnej nad innymi czynnikami budowy obrazu)

4. Wyraz dzieła – ekspresja Podsumowaniem procesu analizy jest wskazanie

zastosowanych zasadniczych środków ekspresji i wyrazu dzieła czyli czym obraz
przemawia do widza.

Każde dzieło ma właściwe artyście (a często też stylowi i epoce, w której powstało)
środki ekspresji. Np. obrazy Rubensa przemawiają znakomitą kolorystyką,
dynamizmem ujęcia, a van Gogha ostrymi zestawieniami kolorystycznymi, wyrazistym
duktem pędzla i bogatą fakturą. Każde dzieło ma właściwe artyście (a często też
stylowi i epoce, w której powstało) środki ekspresji.

W tej kategorii bierzemy pod uwagę główne, dominujące środki wyrazu wyróżniające to
dzieło od innych (plama, linia, światło, faktura, rysunek, kolor (prymat koloru), iluzja
rzeczywistości, jej brak, idealizm, realizm, weryzm itd.)

Równocześnie zauważamy jego wymowę emocjonalną – nastrój dramatyczny, liryczny,

eksponowanie emocji lub ich umiar, teatralność, mimika - gesty (powściągliwe,
gwałtowne), jawny lub ograniczony sensualizm przedstawień, wrażenie harmonii lub
konfliktu.

Mogą być powtórzone najistotniejsze informacje z poprzednich kategorii.

5. Wnioski końcowe muszą zawierać informacje dotyczące stylu obu prac –

należy określić epokę, kierunek, środowisko itp. Równocześnie powinny się odnosić do
elementów wspólnych np. tematu - temat w jakiś sposób wiąże oba dzieła. Nie powinny
powielać informacji zawartych wyżej i nie być nadmiernie rozbudowane.
7
Liceum Plastyczne Nowy Wiśnicz Historia Sztuki – Analiza malarstwa

Ostatnim etapem rozważań dotyczących dzieła sztuki jest jego ocena czyli
wartościowanie dzieła sztuki, następuje w finale tego trójczłonowego łańcucha działań
poznawczych i jest naturalnym efektem tych działań. Kiedy już przeanalizowaliśmy
omawiane dzieło, zinterpretowaliśmy jego sens i znaczenie – pora na wnioski, czyli na
jego ocenę. Sąd wartościujący sytuuje dzieło w kontekście innych dzieł tej samej
kategorii, tego samego stylu lub epoki.

Powyższa analiza omawia dzieło jako materialny przedmiot, ale pamiętać trzeba, że
dzieło to również imago - wyobrażenie czyli dzieło idei, archetypów i symboli oraz obiekt
subiektywnego, emocjonalnego odbioru i odczuwania a wówczas nie koniecznie należy
posługiwać się „mędrca szkiełkiem i okiem”.

opr. mgr Barbara Szota-Rekieć