przyrodnicy
Przyroda Gornego sląska z 102 z zima 2020
Przyroda i ludzie.
Pierwsze rezerwaty na Górnym Śląsku
g Mirosław Syniawa (Chorzów)
Z godnie z definicją zawartą w polskiej
„Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 roku
o ochronie przyrody” rezerwat przyrody
obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym
lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedli-
ska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska
zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki
przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczegól-
nymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi,
kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Choć
nie została dotąd przyjęta żadna międzynarodowa
definicja rezerwatów ani ujednolicone kryteria ich
wyznaczania, a w różnych krajach rezerwaty mogą
być zarządzane i chronione na różne sposoby, wyda-
je się, że polska ustawowa definicja daje dość dobre
pojęcie o tym, czym jest rezerwat przyrody.
Obszarowe formy ochrony przyrody mają hi-
storię stosunkowo krótką. Przed pojawianiem
się pierwszych regulacji prawnych poświęconych
ochronie przyrody chronić przyrodę w ten sposób
mogli tylko właściciele ziemscy i władze państwo-
we, jeśli decydowały się na wykupienie objętego
ochroną obszaru z rąk prywatnych. Za twórcę
pierwszego prywatnego rezerwatu przyrody (Wal-
ton Hall, West Yorkshire) uważa się angielskiego
przyrodnika Charlesa Watertona (1782-1865), któ-
ry uchodzi też za wynalazcę skrzynek lęgowych
dla ptaków, zaś za przykład pierwszego obszaru
objętego ochroną przez władze państwowe służy
zazwyczaj góra Drachenfels w Siedmiogórzu (Nad-
renia Północna-Westfalia), którą w roku 1836 rząd
Prus wykupił za 10 tysięcy talarów, by powstrzymać
wydobycie kamienia grożące całkowitym jej unice-
stwieniem.
Na Górnym Śląsku pierwszym obszarem objętym
ochroną przez właściciela pod koniec XIX w. była
grzbietowa część pasma Mionszego – Wielkiej Po-
lany – Upłazu w Beskidzie Śląsko-Morawskim. Sta-
ło się to możliwe za sprawą pochodzącego z rodziny
o tradycjach leśniczych leśniczego Antona Haunol-
da. Wyjąwszy lata nauki w szkole leśnej w Úsovie
koło Šumperku, całe życie spędził on pod Beskida-
mi. Urodził się 21 marca 1841 roku w Raszkowicach,
po ukończeniu nauki odbywał praktyki w Żywcu
i Starych Hamrach, później zaś w służbie arcyksią-
żąt Albrechta Fryderyka (1817-1895) i Fryderyka
Marii (1856-1936) pracował w Morawce i Łomnej.
W roku 1895 wystąpił do Komory Cieszyńskiej
z wnioskiem o wyłączenie z gospodarki leśnej
szczególnie cennych obszarów. Udało mu się wów-
czas objąć ochroną obszar 95,05 ha dzisiejszego
rezerwatu Mionší. Z jego publikacji najbardziej
Heinrich Laus i Julius Wiehl
(źródła: Nordmährer-Land 1, 1942; Les a lov – časopis pro lesnictví,
roč. 1, 1908, č. 16)
znanym dziełkiem jest „Das Quellengebiet der
Ostrawica” (Teschen 1882). Zmarł w Łomnej Dolnej
1 października 1919 roku.
Taka sama była najprawdopodobniej geneza be-
skidzkich rezerwatów „Mazák” na zachodnich sto-
kach i w przyszczytowych partiach Łysej Góry oraz
rezerwatu „Plenisko” pod szczytem Kiczorów na te-
renie gminy Piosek koło Jabłonkowa. Wiadomo, że
obydwa te obszary objęto ochroną w roku 1922, gdy
majątek Komory Cieszyńskiej został przejęty przez
skarb państwa Czechosłowacji, wydaje się jednak
niemal pewne, że zostały one wyłączone z gospo-
darki leśnej już dużo wcześniej przez Komorę Cie-
szyńską. Do powstania pierwszego z nich mogło się
przyczynić Towarzystwo Beskidzkie (Beskidenvere-
in), nie są jednak znane nazwiska osób, które miały
udział w powstaniu tych rezerwatów.
Najbardziej znanym prywatnym rezerwatem
w austriackiej części Śląska była leżąca na śląsko-
morawskiej granicy „Puszcza księcia Johanna Liech-
tensteina” (Der Fürst Johann Liechtenstein-Urwald).
Rezerwat ten obejmował ok. 172 ha powierzchni dzi-
siejszego rezerwatu Šerák-Keprník w Wysokim Je-
sioniku. Oficjalnie twórcą tego rezerwatu był książę
Johann II Liechtenstein (1840-1829) zwany Dobrym
(der Gute), faktycznie jednak powstał on dzięki sta-
raniom Heinricha Lausa i Juliusa Wiehla.
Miejscem urodzenia Lausa były leżące niedaleko
Brna Neslovice. Przyszedł tam na świat 10 listopada
1872 roku w rodzinie górnika. Pracował w szkołach
Droga na zboczu Keprníka (źródło: Letem světem 9, 1935, č. 40)
11
ludowych na Morawach, a od roku 1902 był profe-
sorem Niemieckiego Instytutu Nauczycielskiego
w Ołomuńcu. Napisał cały szereg prac z dziedziny
mineralogii, petrografii, florystyki, geografii roślin
i ochrony przyrody. W roku 1905 opublikował „Der
Fürst Johann Liechtenstein-Urwald und der Sude-
tengarten im Altvatergebirge” (VI. Bericht des Leh-
rerklubs für Naturkunde in Brünn). Zmarł 21 grud-
nia 1941 roku w Ołomuńcu.
Wiehl pochodził z rodziny leśników. Urodził się
19 czerwca 1847 roku w leżącym niedaleko Pilzna
miasteczku Plasy. Uczył się w Instytucie Leśnym
w Bělé pod Bezdězem, tam też był później wykła-
dowcą, pracując równocześnie w różnych prywat-
nych majątkach. W roku 1895 w randze radcy leśnego
rozpoczął pracę dla księcia Johanna II Liechtenste-
ina. Był twórcą Muzeum Łowiectwa i Leśnictwa na
zamku w Úsovie koło Šumperku. Zmarł w Pradze 19
sierpnia 1917 roku.
Pierwszym prywatnym rezerwatem w pru-
skiej części Górnego Śląska był niewielki zagajnik
„Rauden” leżący między wioskami Ligota Wiel-
ka, Grodziszcze i Sarnowice koło Otmuchowa. Po
raz pierwszy wspomniano o nim w sprawozdaniu
z wycieczki, jaką odbyli członkowie Stowarzyszenia
Śląskich Ornitologów w dniach 10 i 11 czerwca 1911
roku. Dwa i pół roku później, w grudniu 1913 roku
w Berlinie, podczas 6. Konferencji o Ochronie Po-
mników Przyrody w Prusach Ferdinand Pax junior
(1885-1964) opowiedział zebranym o tym zagajniku:
„Chciałbym zwrócić uwagę na śląski ptasi raj
zagrożony przez budowę tamy. Jest on położony
w majątku Ligota w dolinie Nysy Kłodzkiej, niemal-
że na skraju gór. Gdy miłośnik przyrody odwiedza to
miejsce, otrzymuje znacznie więcej, niż same tylko
teoretyczne rozważania na temat ochrony ptaków
– widzi, jak wiele można dokonać na niewielkim
nawet obszarze, gdy naukowe podejście zostanie po-
łączone z pełnym miłości zrozumieniem potrzeb na-
szych pierzastych przyjaciół. Teren ten, gdzie rzad-
kie zagajniki przeplatają się z podmokłymi łąkami,
Grzbiet Keprníka (źródło: Letem světem 9, 1935, č. 50)
12 przyrodnicy
Przyroda Gornego sląska z 102 z zima 2020
gdzie na horyzoncie od południa widoczne są ma-
sywne sylwetki Śnieżnika Kłodzkiego i Pradziada, od
lat dostarcza Eberhardowi Drescherowi podniet do
podejmowania biologicznych badań. Jak na obrazach
Liljeforsa, coraz to nowe formy zwierzęce ukazują
się nam tutaj w takiej różnorodności, że obserwator
jest skłonny wierzyć, iż cofnął się do czasów, gdy bez-
względnie rozwijająca się cywilizacja nie pozbawiła
jeszcze fauny tego, co jest jej niezbędne do życia, jak
ma to miejsce dzisiaj.
(...) Ten ptasi raj, który bogactwem swojej fauny
robi na nas wrażenie jakiegoś anachronizmu, wydaje
się być skazany na zagładę. Tam, gdzie dziś świergo-
tek chwiejnym lotem porusza się na skraju zarośli
i gdzie głośno bębni dzięcioł duży, za kilka lat będzie
się rozpościerać nagie lustro zbiornika otmuchow-
skiego, które pogrzebie pod sobą miejsca lęgowe tych
ptaków. Rzecz jasna, awifauna ta mogłaby łatwo
znaleźć nowe schronienie, gdyby władze spełniły
uzasadnione życzenie wszystkich ornitologów, aby
na brzegach zbiornika sadzić krzewy. Tym sposobem
nie tylko zachowano by unikalne skupisko różnorod-
nej fauny, ale doceniono by też pracę uczonego, który
na samotnej placówce, z dala od głównych ośrodków
badawczych kraju, pokazuje nam, jak cenna jest ro-
dzima fauna”. (Ein schlesisches Vogelparadies, Be-
iträge zur Naturdenkmalpflege 4, 1914).
Wspomniany w tekście Eberhard Drescher (zob.
Przyr. Górn. Śl. 1, 1995) był twórcą tego ptasiego
raju – niewielkiej, zajmującej powierzchnię ok. 8,5
ha ostoi. Urodził się on 10 lutego 1872 roku w Ligo-
cie Wielkiej, majątku jego ojca. Przejął Ligotę Wielką
w spadku w roku 1890, mając 18 lat. Gdy dowiedział
się, że okolice Ligoty przeznaczone zostały pod bu-
dowę wielkiego zbiornika retencyjnego, rozpoczął
szeroko zakrojone badania, dzięki którym zgroma-
dził szereg starannie opracowanych kolekcji: geolo-
giczną, florystyczną, faunistyczną, archeologiczną
i etnograficzną. Z braku innego miejsca przechowy-
wał je w ligockim dworze, gdzie utworzył prywatne
muzeum. Oprócz „Der Rauden” stworzył w swoim
majątku jeszcze dwie inne ostoje dla ptaków, „Neis-
seschlinge” i „Der Nakelbusch”, jednak zostały one
zniszczone w trakcie budowy zbiornika.
Kiedy budowa ta została rozpoczęta, Drescher
przekazał zgromadzone przez siebie zbiory muzeum
w Bytomiu. Zatrudniony w tymże muzeum jako ku-
stosz, przeprowadził się do Bytomia. Zmarł tam 17
kwietnia 1938 roku.
Prywatnym rezerwatem mógł się stać również
kompleks stawów Łężczok koło Raciborza. Czło-
wiekiem, który zabiegał o to niestrudzenie, był
wielki miłośnik przyrody, urodzony ok. 1856 roku w
Baborowie w powiecie głubczyckim starszy królew-
ski geodeta Karl Gehlich z Raciborza. Na jego wnio-
sek w roku 1912 Urząd Gospodarczy w Raciborzu
zwrócił się do dyrekcji dóbr księcia raciborskiego
Wiktora II Amadeusza (1847-1923) w sprawia uzna-
nia Łężczoka za pomnik przyrody. Dyrekcja zajęła
jednak w tej sprawie negatywne stanowisko, choć
w imieniu księcia i jego przyszłych spadkobierców
Eberhard Drescher
(źródło: Berichte des Vereins Schlesischer Ornithologen 23, 1938)
obiecała troskę o pomniki przyrody na wskazanym
terenie.
Kolejna próba została podjęta już po śmierci Geh-
licha, który zmarł 13 grudnia 1925 roku w Raciborzu.
Nie żył już wówczas również książę Wiktor II Ama-
deusz, który zmarł 9 sierpnia 1923 roku w Corvey.
23 czerwca 1926 roku jego następca Wiktor III Au-
gust (1879-1945) spotkał się on z przedstawicielami
administracji prowincjonalnej i powiatowej oraz
reprezentantami prowincjalnego komitetu ochrony
przyrody. Ci, oprowadzeni po terenie, dali się prze-
konać, że Łężczok to sztucznie stworzona strefa
służąca celom gospodarczym, i kwestia objęcia jej
ochroną nie była od tamtego czasu brana pod uwagę
aż do roku 1957.
Powyższy przykład pokazuje zasadniczy manka-
ment prywatnych rezerwatów przyrody – ich istnie-
nie zależne było tylko i wyłącznie od dobrej woli wła-
ściciela terenu. Do tego tworzenie takich rezerwatów
było działaniem podejmowanym indywidualnie
i nie pociągało za sobą żadnych istotnych zmian
w generalnym podejściu do istoty problemu, zwłasz-
cza w obowiązujących w poszczególnych państwach
porządkach prawnych. Impulsem, dzięki któremu
doszło w tej kwestii do przełomu, było utworzenie
w roku 1872 w Stanach Zjednoczonych Parku Na-
rodowego Yellowstone. Fakt ten w świecie zachod-
nim stał się prawdziwą sensacją, zaś działaczom na
rzecz ochrony przyrody dostarczył argumentów
przemawiających za koniecznością wprowadzenia
uregulowanej prawnie obszarowej ochrony przyro-
dy. W Niemczech pierwszy głos w tej sprawie, któ-
ry padł na forum pruskiego parlamentu 30 marca
1898 roku, pochodził ze Śląska. W tym właśnie dniu
z propozycją utworzenia w Niemczech parków na-
rodowych wzorowanych na parkach amerykańskich
wystąpił poseł a zarazem nauczyciel wrocławskiego
Gimnazjum św. Ducha Wilhelm Wetekamp. Mowa
ta – „Rede des Abgeordneten Oberlehrer Wetekamp
im preussischen Abgeordnetenhause am 30. März
1898” – była później wielokrotnie przedrukowywana
w czasopismach przyrodniczych (m. in. w roku 1898
w 13. Roczniku „Naturwissenschaftliche Wochen-
schrift” i w roku 1901 w 15. roczniku „Abhandlungen
herausgegeben vom Naturwissenschaftlichen Verein
zu Bremen”). Padły w niej m.in. następujące słowa:
„W budżecie administracji oświatowej uwzględ-
nia się środki na utrzymanie ogrodów botanicznych,
które pokazują nam florę obcych krajów, na muzea,
które mają udostępniać badaczom produkty natury
ze wszystkich lądów i stref. Są tam też środki zapew-
niające ochronę zabytków sztuki i historii ludzkości.
Wciąż jednak brakuje nam jednego: instytucji i środ-
ków, aby zachować zabytki dziejów rozwoju przyrody,
i tkwi w tym w istocie ogromne niebezpieczeństwo,
niebezpieczeństwo polegające na tym, że gigantycz-
nymi krokami zmierzamy do stanu, który pewien wy-
bitny przyrodnik opisał takimi oto słowami:
Cywilizowana część ludzkości już wkrótce uświa-
domii sobie ze zgrozą monotonię, która nie tylko
jej zagraża, ale która została już osiągnięta. Żyto,
pszenica, owies, jęczmień na zmianę z jęczmieniem,
owsem, pszenicą, żytem – spójrzcie, tak może wy-
glądać flora przyszłości. A fauna? Kurczęta domo-
we, indyki, gołębie, gęsi, kaczki, jak również krowy,
konie, osły – cała reszta to poustawiane w muzeach
wypchane relikwie.
Ten opis może wydawać się nieco przesadzony,
a jednak każdy, kto, jak ja, co roku wyrusza na wy-
cieczkę po naszym kraju, by prowadzić geograficz-
no-przyrodnicze badania, zauważy, jak bardzo kur-
czy się u nas dzika przyroda.
(...) Jeśli ma powstać coś naprawdę dobrego, nie
pozostaje nic innego, jak tylko zarezerwować pewne
obszary naszej ojczyzny, przekształcić je w – pozwo-
lę sobie na użycie tego zwrotu – „państwowe parki”.
Nie chodzi mi przy tym o parki w tym sensie, w ja-
kim używamy tego słowa dziś, o sztuczną imitację
natury w postaci terenów zieleni urządzonej, a o
obszary, których główną cechą jest to, że są niena-
ruszalne. Dzięki temu możliwe będzie zachowanie
w stanie naturalnym tych obszarów, na których stan
taki jeszcze się zachował.
(...) Nie zamierzam przedstawiać (...) konkretnych
projektów, gdyż uważam, że ważne jest, by kwestię
tę najpierw dokładnie rozważyć. Chciałbym zatem
skierować jedynie prośbę do rządu, by rozpatrzył
kwestię utworzenia takich nienaruszalnych obsza-
rów, jak również kwestię powołania we współpracy
z przedstawicielami domen i administracji leśnej (...)
komisji ekspertów – geografów, geologów, biologów
– która wnikliwie przyjrzy się temu zagadnieniu.
Opierając się na dogłębnych badaniach takiej komi-
sji, parlament być może będzie mógł przygotować
projekt ustawy, który spotka się z powszechną ak-
ceptacją. Nie mam wątpliwości, że będziemy mogli
wówczas ujrzeć nader miłe widowisko, w którym
wszystkie partie tej izby zgodnie przystaną na pro-
pozycję rządu”.
Łężczok
(źródło: fotografia A. Jüttnera, Der Oberschlesier 9, 1927, H. 6)

Wilhelm Wetekamp
(źródło: Westfälischer Heimatkalender 8, 1954)
Wetekamp pochodził z miasta Lippstadt w West-
falii, gdzie przyszedł na świat 4 września 1859 roku
w rodzinie piekarza. Jako gimnazjalista był świad-
kiem sporu katolickiego proboszcza Johannesa
Böddickera z nauczycielem Hermannem Mülle-
rem w kwestii obecności darwinizmu w programie
szkolnym. Spór ten jako tzw. „kwestia lippstadzka”
przeniósł się z jego rodzinnego miasta na forum pru-
skiego parlamentu, a jego konsekwencją było zredu-
kowanie lekcji biologii w wyższych klasach pruskich
szkół średnich.
W latach 1885-1906 Wetekamp pracował na Ślą-
sku, najpierw w Brzegu, a następnie we Wrocławiu.
W roku 1906 został przeniesiony do Berlina-Schöne-
bergu na stanowisko dyrektora nowo powstałego
Werner-Siemens-Realgymnasium. W latach 1908-
1923 pełnił obowiązki przewodniczącego Prowincjo-
nalnej Komisji Ochrony Pomników Przyrody na ob-
szar Brandenburgii. Ceniono go także jako działacza
na rzecz reformy szkolnictwa i wybitnego pedagoga
(w roku 1925 w serii „Biblioteka przekładów dzieł
pedagogicznych” z tytułem „Samodzielność i radość
twórcza w nauce i wychowaniu” ukazał się polski
przekład jego dziełka „Selbstbetätigung und Schaf-
fensfreude in Erziehung und Unterricht”). Zmarł
w marcu 1945 roku w Berlinie.
Wystąpienie Wetekampa, choć z dzisiejszego
punktu widzenia miało doniosłe znaczenie, przeszło
w tamtych czasach bez echa. Było na nie najzwyczaj-
niej za wcześnie. Pruskie prawodawstwo dopiero od
niedawna zajmowało się wtedy ochroną konkret-
nych gatunków roślin i zwierząt, którą wprowadziła
najpierw „Ustawa o policji polnej i leśnej” z 1 kwiet-
nia 1880 roku (Das Feld- und Forst-Polizeigesetz vom
1. April 1880), a następnie ustawa dotycząca ochrony
ptaków z 22 marca 1888 roku (Gesetz, betreffend
den Schutz von Vögeln, vom 22 März 1888). Dopie-
ro 6 lat po wystąpieniu Wetekampa pochodzącemu
z Świętego Wojciecha koło Gdańska Hugonowi
Conwentzowi (1855-1922) udało się wskrzesić zapo-
mnianą ideę ochrony pomników przyrody, którą
przedstawił w skierowanym do ministra spraw wy-
znaniowych, oświatowych i zdrowotnych memoria-
le „Zagrożenie pomników przyrody i propozycje ich
zachowania” (Die Gefährdung der Naturdenkmäler
und Vorschläge zu ihrer Erhaltung. Denkschrift,
dem Herrn Minister der geistlichen, Unterrichts-
und Medizinal-Angelegenheiten überreicht, Berlin
1904).
Owocem starań Conwentza był powołany do
życia w październiku 1906 roku Państwowy Urząd
Opieki nad Pomnikami Przyrody w Prusach (Sta-
przyrodnicy
Przyroda Gornego sląska z 102 z zima 2020
13
atliche Stelle für Naturdenkmalpflege in Preussen) Wiegschützer Moor) i Wapienną Górę koło Kietrza
z siedzibą w Zachodniopruskim Muzeum Prowin- (Höhe 285,5 Kalkberg bei Katscher).
cjonalnym w Gdańsku. Rok później powstał Ślą- Dla ścisłości trzeba dodać, że wszystkie wy-
ski Prowincjonalny Komitet Ochrony Pomników mienione wyżej rezerwaty zostały – w oparciu
Przyrody (Schlesisches Provinzialkomitee für Na- o znowelizowaną „Ustawę o policji polnej i leśnej” –
turdenkmalpflege), który w terenie reprezentowały ustanowione przez prezydenta rejencji opolskiej Ar-
komitety lokalne. thura Schmidta-Küglera (1883-po 1944) jeszcze przed
Na czele komitetu górnośląskiego jako pierwszy uchwaleniem ustawy o ochronie przyrody. Rezerwat
stanął nauczyciel gliwickiej Wyższej Szkole Realnej, „Staw Nowokuźnicki” został powołany do życia
profesor Otto Karl Friedrich Crull (1862-po 1927). rozporządzeniem z 10 czerwca 1933 roku, rezerwat
W roku 1913 Crulla na stanowisku komisarza zastą- „Torfowisko Większyckie” – rozporządzeniem z 7
pił nauczyciel gimnazjalny z Katowic Gustav Eisen- listopada 1934 roku, a rezerwat „Wapienna Góra” –
reich (1867-1945, zob. Przyr. Górn. Śl. 36, 2004), a gdy rozporządzeniem z 23 marca 1935 roku. Nowa ustawa
ten w roku 1933 został przez nazistów ze stanowi- dawała im tylko lepsze umocowanie prawne. Ludź-
ska usunięty, obowiązki komisarza pełnili kolejno: mi, którzy włożyli nieoceniony wkład w powstanie
urzędnik finansowy Herbert Lindner z Raciborza tych trzech rezerwatów, byli Walther Gleisberg, Karl
(1888-1974) od stycznia do czerwca 1934 r., zoolog Heinrich Schubert i Richard Keilholz.
Karl Schubert (1902-1934) od czerwca do grudnia Gleisberg urodził się 29 marca 1891 roku we Wro-
1934 r., kierownik gliwickiej radiostacji Hubert Kot- cławiu w rodzinie kupca. Studiował we Wrocławiu,
zias (1892-1941) od stycznia 1935 r. do końca roku 1936 Jenie i Zurychu. W latach 1922-28 pracował jako asy-
i dyrektor bytomskiego muzeum Franz Pfützenre- stent stacji botanicznej Szkoły Sadowniczo-Ogrod-
iter (1888-1968) od początku 1937 r. do stycznia 1945 r. niczej w Prószkowie – w tym czasie opublikował dwa
Komisarze ochrony pomników przyrody/ochrony przyrody na Górnym Śląsku w latach 1913-1943. Od lewej: Gustav Eisenreich, Herbert
Lindner, Karl Schubert, Hubert Kotzias i (na pierwszym planie po prawej) Franz Pfützenreiter
(źródła: Mitteilungen des Beuthener Geschichts- und Museum Vereins 21/22, 1960; Verhandlungen des Historischen Vereins für Oberpfalz
und Regensburg 109, 1969; Senckenberg Deutsches Entomologisches Institut, Müncheberg, sygn. PSlg 3764; Oberschlesien im Bild 28, 1933,
nr 28; Der oberschlesische Wanderer 110, 1937, nr 190).
W tej szóstce było tylko dwóch Górnoślązaków – artykuły, w których zajmował się glonami Stawu
Schubert z Prudnika i Kotzias z Królewskiej Huty Nowokuźnickiego i, jako pierwszy badacz, zwracał
– oraz jeden Dolnoślązak – Lindner z Wrocławia. uwagę na jego walory przyrodnicze (Beitrag zur Al-
Pozostali trzej pochodzili spoza Śląska – Crull z Til- genflora des Proskauer Teichgebietes, Berichte der
lingen w Dolnej Saksonii, Eisenreich z Siedlimowa Deutschen Botanischen Gesellschaft 38, 1920; Der
w Wielkopolsce i Pfützenreiter z Bernterode w Tu- Neuhammerteich bei Proskau und der Naturschutz,
ryngii. Oberschlesien 18, 1920). Od roku 1928 pracował
Za czasów komisariatu Kotziasa weszła w życie w Instytucie Sadowniczym w Pillnitz koło Drezna,
długo oczekiwana „Ustawa Rzeszy o ochronie przy- od 1933 na Uniwersytecie w Ankarze i od 1939 na
rody” z 26 czerwca 1935 roku. Już na długo przed jej Uniwersytecie Rzeszy w Poznaniu. Po wojnie był
ogłoszeniem typowano obszary, które powinny zo- m.in. członkiem rady naukowej do spraw żywności,
stać objęte ochroną w pierwszej rolnictwa i lasów w Bad Godesberg
kolejności. Pojawiały się takie Głubczycki Las Miejski koło Bonn. Zmarł 24 czerwca 1968
(źródło: Leschwitzer Tischkerier-Kalen­
nazwy jak Lasek Gwidona (Gu- der 11, 1937) w Braunlage am Harz.
ido-Wald, dzisiejszy Park leśny im. Schubert urodził się 15 paź-
Powstańców Śląskich w Zabrzu), dziernika 1886 roku w Ligocie
wzniesienie Judenberg koło Prósz- Wielkiej koło Pawłowiczek w ro-
kowa, Głubczycki Las Miejski dzinie nauczyciela. Po ukończeniu
i Las Miejski Obora w Raciborzu. seminarium nauczycielskiego pra-
Przy okazji przypominano też cował w szkołach w Bielszowicach,
o Łężczoku i stworzonej przez Dre- Borzysławicach i Ligocie Wielkiej.
schera ptasiej ostoi „Der Rauden”. Był dość gruntownie wykształ-
Ostatecznie ochroną objęto tylko conym botanikiem – zapoznał
trzy obiekty: Staw Nowokuźnicki się z podstawami fitosocjologii
koło Prószkowa (Der Neuham- u Josiasa Braun-Blanqueta (1884-
merteich bei Proskau), Torfowi- 1980) i technikami analizy pyłko-
sko Większyckie koło Koźla (Das wej u Karla Bertscha (1878-1965).
14 przyrodnicy
Przyroda Gornego sląska z 102 z zima 2020

W latach 1927-30 opublikował dwie prace W swoich zabiegach Simm szybko zna-
poświęcone Torfowisku Większyckiemu lazł sprzymierzeńców w osobach Andrzeja
(Das Wiegschützer Moorgebiet, Der Obe- Czudka i Mariana Koczwary.
rschlesier 9, 1927; Pollenanalytische Unter- Czudek (zob. Przyr. Górn. Śl. 50, 2007)
suchungen im Wiegschützer Moor, ibid. 12, urodził się 5 stycznia 1901 roku w Mar-
1930). W roku 1936, najprawdopodobniej na klowicach koło Cieszyna w rodzinie cha-
własną prośbę, został przeniesiony do pra- łupnika. Po ukończeniu studiów pracował
cy w Większycach. Jego dalszych losów nie w latach 1925-29 w gimnazjum w Rudzie
udało się ustalić. Richard Keilholz, Walther Gleisberg i Peter Wilk Śląskiej. Od roku 1929 aż do wybuchu wojny
(źródła: archiwum rodzinne Helmuta Steinhoffa z Lipska; rysunek autora; Heimat-Kalen­
Keilholz (zob. Przyr. Górn. Śl. 57, 2009) der des Kreises Rosenberg OS. 1930) był konserwatorem przyrody województwa
pochodził z Haynrode w Turyngii, gdzie śląskiego. Z lat 1929-39 pochodzą wszystkie
przyszedł na świat 29 grudnia 1873 roku. jego publikacje dotyczące ochrony śląskiej
Jego ojciec organizował chałupniczą pracę przyrody. Okres okupacji spędził w Niepo-
miejscowych tkaczy. On sam pracował jako łomicach w charakterze leśniczego i nad-
nauczyciel tkactwa na Śląsku – w Nowej leśniczego. W roku 1948 wyjechał z Polski
Rudzie, Dziećmorowicach, Międzylesiu najpierw do Austrii, a potem do Szwajcarii
i od roku 1905 w Kietrzu. Zajmował się dość i w końcu do Niemiec. Zmarł 16 września
wszechstronnie przyrodą okolic Kietrza. 1968 roku w Oberhausen w Bawarii.
Obszarowi przyszłego rezerwatu poświęcił Kazimierz Simm, Andrzej Czudek i Marian Koczwara Koczwara urodził się 29 lipca 1893 roku
(źródła: XII Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich – album pamiątkowy, Warszawa 1926;
dwie publikacje z lat 1927-28 (Die pontische archiwum rodzinne Andrzeja Pieczyraka z Gliwic; w Bochni w rodzinie nauczyciela gimna-
Wszechświat – pismo przyrodnicze, 1971, nr 5)
Pflanzengemeinschaft der Gipsberge bei zjalnego. Studiował we Lwowie, tam też
Katscher, Der Oberschlesier 9, 1927; Die Flora der Heide” nawiązywała do nazwy Wacholdertal, jaką w latach 1922-28 był asystentem katedry Syste-
Gipsberge von Dirschel bis Katscher, Leschwitzer w ramach akcji germanizacji nazw geograficznych matyki i Geografii Roślin, pracując równocześnie
Tischkerier-Kalender 2, 1927, i 3, 1928). Gdy w roku nadano w roku 1936 nadano Bażanom). w szkolnictwie średniego szczebla. Od roku 1929 był
1935 szkoła tkacka w Kietrzu została zlikwidowana, Rezerwat „Wrzosowisko Bażańskie” powstał prowizytatorem szkolnictwa średniego i pracownikiem
przeprowadził się do Königssteinu w Saskiej Szwaj- w dużej mierze dzięki staraniom Petera Wilka. Uro- Muzeum Śląskiego w Katowicach. W serii wydawnictw
carii, gdzie zmarł 6 maja 1937 roku. dził się on 18 lutego 1884 roku w Bismarckhütte, tj. Muzeum Śląskiego opublikował w roku 1931 rozprawę
Z wymienionych wyżej rezerwatów bardzo krótki w dzisiejszym Chorzowie Batorym. Pracował jako „Barania Góra jako rezerwat przyrodniczy”. W roku
żywot miało „Torfowisko Większyckie”. Ze względu nauczyciel w powiatach kluczborskim i oleskim. Od 1935 przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował jako
na jego stan na polecenie lasomistrza i łowczego roku 1935 pełnił obowiązki pełnomocnika do spraw wizytator szkół średnich i naczelnik wydziału w Mi-
Rzeszy Hermanna Göringa (1893-1946) prezydent ochrony przyrody na powiat oleski. W roku 1944 nisterstwie Oświaty. Po wojnie był związany z wy-
rejencji opolskiej Josef Adamczyk (1901-1971) roz- w „Oberschlesischer Heimatkalender” opublikował działem farmacji Akademii Medycznej w Krakowie.
porządzeniem z 27 maja 1937 roku zniósł rozporzą- artykuł o Bażańskim Wrzosowisku (Die Wachol- W roku 1956 został mianowany profesorem zwyczaj-
dzenie ustanawiające na tamtym terenie rezerwat. dertaler Heide im Kreise Rosenberg O/S.). Po wojnie nym. Na emeryturze zamieszkał w Pewli Małej koło
Przez ponad dwa lata na obszarze rejencji opolskiej zamieszkał w Plattling w Dolnej Bawarii. Nadal był Żywca, gdzie zmarł 26 września 1970 roku.
istniały tylko dwa rezerwaty i dopiero rozporządze- aktywnym przyrodnikiem – jego nazwisko moż- Dzięki staraniom tej trójki jeszcze przed ogło-
niem z 12 grudnia 1939 roku prezydent rejencji Hans na znaleźć w wykazach Bawarskiego Towarzystwa szeniem polskiej „Ustawy z dnia 10 marca 1934 roku
Rüdiger (1889-po 1941) utworzył rezerwat „Bażań- Botanicznego w Monachium. Zmarł 12 lutego 1972 o ochronie przyrody” Naczelna Dyrekcja Lasów
skie Wrzosowisko” koło wioski Bażany w powiecie roku. Państwowych utworzyła na Baraniej Górze rezerwat
oleskim (niemiecka nazwa „Die Wacholdertaler Gdy w roku 1922 po podpisaniu traktatu w Ge- częściowy o powierzchni 388 ha.
newie zaczęło funkcjonować województwo śląskie
Barania Góra – Biała Wisełka
(źródło: Die österreichisch-ungarische Monarchie in Wort und Bild, będące częścią Rzeczypospolitej Polskiej, przyrod- Barania Góra – wodospad na Białej Wisełce
(źródło: Die österreichisch-ungarische Monarchie in Wort und Bild,
Bd. 17. Mähren und Schlesien, 1897)
nicy niemal natychmiast zwrócili uwagę na Bara- Bd. 17. Mähren und Schlesien, 1897)
nią Górę jako obszar, który powinien zostać objęty
ochroną. Jako pierwszy pisał o tym już w roku 1923
na łamach „Dziennika Cieszyńskiego” Kazimierz
Simm. Urodził się on 9 stycznia 1884 roku w Tar-
nowie w rodzinie dróżnika kolejowego. Studiował
zoologię i botanikę na Uniwersytecie Jagiellońskim
pod kierunkiem Antoniego Wierzejskiego i Józefa
Rostafińskiego. W 1919 roku został profesorem-
-adiunktem katedry zoologii i entomologii Państwo-
wej Akademii Rolniczej w Bydgoszczy. Gdy akade-
mia ta została przeniesiona do Cieszyna, on również
przeniósł się na Śląsk. Tematowi ochrony Baraniej
Góry poświęcił m.in. artykuł „Barania Góra (projekt
rezerwatu)” (Rocznik Śląskiego Oddziału Polskiego
Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika 2, 1929).
W roku 1937 objął katedrę zoologii w Poznaniu.
Kierował nią też po wojnie aż do śmierci w dniu 24
września 1955 roku.

Barania Góra – Czerwony Usyp
(źródło: Die österreichisch-ungarische Monarchie in Wort und Bild,
Bd. 17. Mähren und Schlesien, 1897)
Ogólny obraz troski o górnośląską przyrodę ze
strony władz państw, między które podzielono ten
region, nie był latach międzywojennych budujący.
Wykaz czechosłowackich rezerwatów przyrody
(Výnos ministerstva školství a národní osvěty ze dne
31. prosince 1933, čj. 143.547 V, o ochraně přírodních
památek – Rozporządzenie Ministerstwa Szkolnic-
twa i Oświaty Narodowej z dnia 31 grudnia 1933, nr
u dokończenie ze s. 8-9
W ostatnich latach popularyzacja wiedzy przez
biologów UŚ jest bardziej sformalizowana i odbywa
się często na podstawie umów o współpracy szkół
regionu z Uniwersytetem Śląskim w Katowicach, jak
również realizowana jest w ramach różnych projek-
tów (np. PIWONIA, MAK w ramach projektu Power).
Pasja biologiczna rozwijana jest bardzo efektywnie
wśród młodzieży licealnej „studiującej” w Akademii
Młodych Biologów „Lykeion” działającej w Pracow-
ni Biologii i Geografii Pałacu Młodzieży, nad którą
opiekę merytoryczną sprawował m.in. Wydział Bio-
logii i Ochrony Środowiska UŚ.
Jeszcze jednym przykładem zaangażowania pra-
cowników Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska
UŚ w misję popularyzatorską był udział w progra-
mach TVP Katowice i ogólnopolskiej TV, np. Bliżej
Natury (prof. dr hab. Barbara Tokarska-Guzik, dr
hab. Adam Rostański), Las bliżej nas (prof. dr hab.
Barbara Tokarska-Guzik), Eko Agent, (dr Teresa
Nowak, dr Katarzyna Bzdęga). Dzięki tym mediom
górnośląscy biolodzy mieli także możliwość pre-
zentowania swojego stanowiska w ważnych kwe-
stiach ogólnych dotyczących problematyki przy-
rodniczej, jak np. wpływ inwazyjnych gatunków
obcych na rodzimą przyrodę (prof. dr hab. Barbara
Tokarska-Guzik), skutki ocieplenia klimatu w śro-
dowisku przyrodniczym (prof. dr hab. Piotr Skuba-
ła), znaczenie drzew dla człowieka (dr hab. Adam
Rostański).
Przekazując najlepszą część siebie w spotkaniach
z „nie biologami”, pracownicy naszego ośrodka, po 50
latach działalności, mogą mieć satysfakcję z wkładu,
jaki wnoszą w kształtowanie postaw młodego po-
kolenia na etapie ważnych wyborów oraz w uświa-
damianie społeczności naszego regionu, dlaczego
143.547 V, o ochronie pomników przyrody) obejmo-
wał 113 rezerwatów w Czechach, 25 na Morawach
i 18 na Słowacji. Ze Śląska podawał on tylko 4 wy-
mienione wyżej rezerwaty, utworzone jeszcze w cza-
sach habsburskich.
W Polsce do wybuchu II wojny światowej zdołano
utworzyć 186 rezerwatów przyrody, z czego w grani-
cach województwa śląskiego znalazł się tylko jeden
rezerwat częściowy.
W Niemczech w roku 1940 istniało 800 rezerwa-
tów. Z tego na Śląsku było ich 43 – z tej liczby (wg
stanu na dzień 1 kwietnia 1943 roku – zob. Herbert
Roensch, Die Landesnatur Schlesiens, Veroffen-
tlichungender Ostdeutschen Forschungsstelle des
Landes Nordrhein-Westfalen, Reihe A, 19, 1971)
w rejencji legnickiej umiejscowione były 22 re-
zerwaty, w rejencji wrocławskiej 18, a w rejencji
opolskiej tylko 3. Być może przyczyną była słaba
kondycja górnośląskiej przyrody, odnosi się jednak
wrażenie, że Górny Śląsk był traktowany przez swo-
ich właścicieli tak, jak Łężczok przez raciborskiego
księcia Wiktora III Augusta – jak teren służący ce-
lom gospodarczym, w którym czasem coś tam się
Fot. A. Michalik-Kucharz
Uczestnicy podczas wykładu otwierającego Noc Biologów
i jak powinniśmy wkomponować się w środowisko,
w którym żyjemy. Nie jest to misja zakończona, na
pewno będziemy ją kontynuować. u
Wybrane publikacje:
Babczyńska A., Nakonieczny M. (red.) 2014. Aleja drzew polskich.
Ścieżka edukacyjna. Cz. 1., cz. 2. Rostański A.  Wybór gatunków drzew
i opracowanie merytoryczne tekstów „Opis gatunku”. Uniwersytet
Śląski, Katowice. Bernacki L. 1999. Storczyki zachodniej części pol­
skich Beskidów. Colgraf-Press, Poznań, ss. 119. Bernacki L., Blarowski
A., Wilczek Z. 1998. Osobliwości szaty roślinnej województwa biel­
skiego. Colgraf-Press, Poznań, ss. 136. Blarowski A., Paluch J., Wilczek
Z. 2001. Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna w „Gościnnej Dolinie”
(Bielsko-Biała). Zespół Parków Krajobrazowych Woj. Śl., Żywiec, ss. 52.
Blarowski A., Wilczek Z. (red.). 2011. Powiat Żywiecki, Informator przy­
rodniczo-krajoznawczy. Ekoturystyka na terenach górskich. SM-OEE
w Rajczy, Rajcza, ss. 192. Bożek J., Wilczek Z. 2006. Ścieżka przyrod­
niczo-dydaktyczna Klubu Gaja. Odkryj swój park w parku gminnym w
Wilkowicach. Klub Gaja, Wilkowice, ss. 15. Cabała S., Tokarska Guzik
B., Wilczek Z. 1999. Wybrane obiekty przyrodnicze prawnie chronione,
s.: 105-117. W: Włoch W. (red.) Osobliwości przyrodnicze województwa
śląskiego. Górnośl. Ofic. Wyd., Katowice. Cabała S., Wika S., Wilczek Z.
1999. Lasy województwa śląskiego, s.: 61-72. W: Włoch W. (red.) Oso­
bliwości przyrodnicze województwa śląskiego. Górnośl. Ofic. Wyd.,
Katowice. Cieślik J., Szwedo J., Wilczek Z. 1998. Przyrodnicza ścieżka
po rezerwacie „Grapa” w Żywcu. PORAN, Żywiec, ss. 62. Herczek A.,
Gorczyca J., Rostański A. 1995. Ścieżka dydaktyczna w Goczałkowicach
Zdroju. Fundacja Ekologiczna „Silesia” w Katowicach, ss. 76. Kobarski
H., Szwedo J., Wilczek Z. 1996. Ścieżka dydaktyczna w Grupie Klim­
czoka Beskidu Śląskiego. Poran, Bielsko-Biała, ss. 65. Krause R., Wika
S., Wilczek Z. 2010. Woda i jej wpływ na zróżnicowanie roślinności
w Beskidach. SM-OEE w Rajczy, Żywiec, ss. 118. Rostański A., Tokarska-
Guzik B., Nowak T., Kubajak A. 1995. Informator przyrodniczy miasta
Zabrza. Wydawnictwo Planta, Zabrze, ss. 62. Rostański A., Rostański
K. M. 2006. Zabrzańskie pomniki przyrody i obszary chronione. Pra­
cownia Hortus, Katowice, ss. 47. Rostański K. (red.) 1997. Przyroda
województwa katowickiego. Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice, ss.
191. Rostański K. M., Rostański A. 2014. Bytom zielenią pisany. 2Forms
- Miejski Zarząd Zieleni i Gospodarki Komunalnej, Bytom, ss. 148.
Tokarska-Guzik B., Herczek A., Gorczyca J., Rostański A. 1997. Ścież­
ka dydaktyczna Obszar chronionego krajobrazu „Dobra Wilkoszyn”
w Jaworznie. Wydawnictwo Planta, Krzeszowice, ss. 40. Tokarska-Gu­
przyrodnicy
Przyroda Gornego sląska z 102 z zima 2020
15
z łaski właściciela chroniło, jednak tylko wówczas,
gdy nie pomniejszało to zysków.
Wszystkie z wymienionych wyżej rezerwatów
istnieją do dziś. Choć te po czeskiej stronie granicy
istniały już przed rokiem 1933, dla wszystkich jako
datę powstania podaje się datę umieszczenia ich we
wspomnianym wyżej rozporządzeniu z dnia 31 grud-
nia 1933 roku. Trzy z nich – Mionší (169,7 ha), Ma-
zák (92,9082 ha) i Šerák-Keprník (1174,44 ha) – mają
status narodowych rezerwatów przyrody (národní
přírodní rezervace), a jeden – Plenisko (24,32 ha) –
ma niższy status rezerwatu przyrody (přírodní re-
zervace).
Po stronie polskiej dawne rezerwaty zostały
ustanowione na nowo odrębnymi zarządzeniami
ministra leśnictwa. Rezerwat przyrody Barania
Góra (379,85 ha) ustanawiało zarządzenie z dnia 5
listopada 1953 roku, rezerwat przyrody Staw Nowo-
kuźnicki (28,91 ha) – zarządzenie z dnia 27 listopada
1957 roku, rezerwat przyrody Góra Gipsowa (8,65
ha) – zarządzenie z dnia 24 grudnia 1957 i rezerwat
przyrody Bażany (21,01 ha) – zarządzenie z dnia 20
czerwca 1969 roku. u
Fot. Z. Kuc
Noc Biologów po raz dziewiąty w Katowicach
zik B., Rostański A., Gorczyca J., Herczek A., Dulias R. 2012. Przyroda
miasta Jaworzna. Wyd. Urząd Miasta Jaworzno, Jaworzno, ss. 162. To­
karska-Guzik B., Rostański A., Gorczyca J., Rostański K. 1995. Przyroda
Katowic. Wydawnictwo Planta, Krzeszowice, ss. 72. Tokarska-Guzik B.,
Rostański A., Herczek A., Gorczyca J., Dulias R. 1998. Przyroda miasta
Jaworzna. Intergraph, Jaworzno, ss. 117. Tokarska-Guzik B., Rostański
A., Kupka R. (red.) 2002. Katowice – Przyroda Miasta. Wyd. Kubajak, Ka­
towice, ss. 123. Wika S., Blaski M., Zyznawska B., Kawęcki S. 1996. Ścież­
ka dydaktyczna w Dolinie Gostynki. Przyrodnicze ścieżki dydaktyczne
województwa katowickiego, 4. Planta, Kraków, ss. 40. Wilczek Z. 1997.
Szata roślinna województwa bielskiego – stan przemian, zagrożenia
i ochrona, s.: 35-138. W: Przyroda województwa bielskiego. Colgraf-Press,
Poznań. Wilczek Z. (red.) 2015. Podręcznik dobrych praktyk pasterskich.
Projekt nr LIFE12 NAT/PL/000081 Ochrona zbiorowisk nieleśnych na
terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych w ramach komponentu
I LIFE + Przyroda i różnorodność, Województwo Śląskie dla Zespół Par­
ków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, ss. 100. Wilczek Z. 2016.
Przyrodnicza ścieżka dydaktyczna na Kołowrocie w Beskidzie Śląskim.
Biuletyn Informacyjny Oddz. Biura ZPKWŚ w Żywcu, 3: 14-17. Wilczek
Z. 2016. Roślinność naskalna w Beskidzie Śląskim i problemy jej ochrony.
Biuletyn Informacyjny Oddz. Biura ZPKWŚ w Żywcu, 2:15-17. Wilczek
Z. 2016. Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna w Lasku Wilkowickim. Klub
Gaja, Wilkowice, ss. 28. Wilczek Z. 2017. Polana na Błatniej w Beskidzie
Śląskim zasługuje na czynną ochronę. Biuletyn Informacyjny Oddz. Biu­
ra ZPKWŚ w Żywcu, 2(6): 3-4. Wilczek Z. 2017. Zasługujące na ochronę
lasy na Klimczoku. Biuletyn Informacyjny Oddz. Biura ZPKWŚ w Żywcu,
1(5): 12-14. Wilczek Z. 2018. Rezerwat „Butorza” w Beskidzie Żywieckim
zasługuje na popularyzację. Biuletyn Informacyjny Oddz. Biura ZPKWŚ
w Żywcu, 1(7): 5-6. Wilczek Z., Szlęzak M. 2018. Ochrona Hali Cudzi­
chowej w Beskidzie Śląskim sprawą pilną i konieczną. Biuletyn Informa­
cyjny Oddz. Biura ZPKWŚ w Żywcu, 2(8): 13-15. Wilczek Z., Zarzycki W.
2015. W sprawie udostępnienia źródeł Wisły w rezerwacie Barania Góra.
Przyroda Polska, 4: 16-17. Wilczek Z., Zarzycki W. 2016. Atrakcje przy­
rodnicze Gościnnej Doliny w Bielsku-Białej. Przyroda Górnego Śląska,
84: 8-10. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice.
Wilczek Z., Zarzycki W., Wąsiński M. 2016. Ciekawostki przyrodnicze
Akademickiej Perci na Babiej Górze. Przyroda Polska, 5: 16-17.