Ìèãëåíà Ïåòêîâà/M.

Petkova

ÏÐÎÁËÅÌÚÒ ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÎÁÐÎ×ÍÀ

ÏËÀÑÒÈÊÀ ­ ÈÑÒÎÐÈÎÃÐÀÔÑÊÈ ÏÐÅÃËÅÄ

The Problems of the Bulgarian Votive Plastic Arts ­ A

Historiographical Survey

A bibliographical survey is made by the present report of published materials -

archaeological, art critical, ethnographic, linked with the Bulgarian votive plastic art.
The main purpose of the article is to make a general view of the available information,
which will be used as a base for the future studies concerning the votive art. We would
follow the chronological order ­ from the oldest researches to the modern ones.
Having in mind the bibliographic research of the votive plastic arts, we make the
conclusions that:
1. The research of the monumental arts is focused on the tombstones with plastic
arts, the votive monuments being put aside.
2. The critical approach, studying the votive plastic arts, the photos and graph-
ics, was applied only for some areas ­ the region of Sofia; Central North Bulgaria; the
region of Koprivshtitsa; parts of North-West Bulgaria.
3. There are some territories in the administrative borders of Bulgaria and
outside Bulgaria, which haven’t been studied yet ­ The region of Vidin and Teteven;
the region of Vratsa; the Middle Balkan Mountain (the region of Troyan); North and
North East Bulgaria (the region of Russe, Pleven and Razgrad); the Western Outskirts
(the region of Bossilegrad and Nish); East Serbia. Those territories will be an object the
future examinations.

Íàðîäíîòî èçêóñòâî ïðåäñòàâëÿâà ñëîæíî ÿâëåíèå, ïðîÿâÿâàùî ñå â ðàç-

ëè÷íè æàíðîâå è íàïðàâëåíèÿ, êîèòî ïî ñâîåîáðàçåí íà÷èí èçðàçÿâàò ìèðîãëåäà
íà áúëãàðñêèÿ íàðîä ïðåç ðàçëè÷íèòå ïåðèîäè ­ îò îñíîâàâàíåòî íà áúëãàðñêàòà
äúðæàâà äî íàøè äíè.
 òîçè ñìèñúë, èçêëþ÷åíèå íå ïðàâè è êàìåííàòà ïëàñòèêà.  íåÿ, êàêòî
âúâ ôîëêëîðà, ñå èçðàçÿâàò ñëîæíèòå ïðåäñòàâè íà íàðîäà íè çà æèâîòà, ëþáîâòà

253
êúì çåìÿòà, ïðåêëîíåíèåòî êúì ïðèðîäàòà è ïðèðîäíèòå ñèëè. Ðåäèöà ñïåöèà-
ëèñòè èçâúðøâàò îáñòîéíè ïðîó÷âàíèÿ êàêòî íà ìîíóìåíòàëíîòî, òàêà è íà ìå-
ìîðèàëíîòî èçêóñòâî. Äâåòå îñíîâíè íàïðàâëåíèÿ íà ìåìîðèàëíàòà ïëàñòèêà ­
íàäãðîáíè è îáðî÷íè ïàìåòíèöè ñà äåëî íàé-÷åñòî íà åäíè è ñúùè ìàéñòîðè-
êàìåíîäåëöè. Íî ñúùåñòâóâà îñíîâíà ðàçëèêà ìåæäó òÿõ ­ äîêàòî íàäãðîáíèòå
ïàìåòíèöè ïðåäñòàâëÿâàò ìàòåðèàëåí èçðàç íà ïàìåòòà êúì ïî÷èíàëèòå, òî
îáðî÷íèòå èçðàçÿâàò ïî÷èòòà êúì ïðèðîäàòà è ïðèðîäíèòå ñòèõèè, ïðåâúïëúòåíè
â îáðàçèòå íà õðèñòèÿíñêèòå ñâåòöè.
Òðàäèöèîííèòå êóëòîâè ìåñòà, â êîèòî ñå èçâúðøâàò æåðòâîïðèíîøåíèÿ,
ñà ïîçíàòè â ëèòåðàòóðàòà êàòî îáðî÷èùà. Êðúâíàòà æåðòâà å åäèí ñúùåñòâåí
åëåìåíò îò îáè÷àéíî-ïðàçíè÷íàòà ñèñòåìà íà áúëãàðèòå, ñ êîÿòî õîðàòà ñå îïèò-
âàò äà ñè îñèãóðÿò çäðàâå è áëàãîïîëó÷èå, çàùèòà è ïðåäïàçâàíå îò ïðèðîäíèòå
ñòèõèè. Ñïàçâàéêè âåêîâíèòå òðàäèöèè õîðàòà áåëåæàò îáðîöèòå ñúñ çíàöè ­
âåêîâíî äúðâî, àÿçìî, ïàðàêëèñ, êàìåíåí èëè äúðâåí êðúñò, êàìåííà ïëî÷à è äð.
Íàðåä ñ ìàíàñòèðè, öúðêâè, ïàðàêëèñè, àÿçìà, ìèðîñàíè äúðâåòà è äð.
îáðî÷èùàòà ñà ÷àñò îò ñèñòåìàòà íà õðèñòèÿíñêî ñàêðàëèçèðàíå íà áúëãàðñêàòà
åòíè÷åñêà òåðèòîðèÿ. Êðúñòîâåòå è ïëî÷èòå íå ñàìî ìàðêèðàò ìåñòàòà èì, íî òå
ñà è ìàòåðèàëåí èçðàç íà òàçè ñàêðàëíîñò. Âåêîâå íàðåä ìàéñòîðèòå-êàìåíîäåëöè
ñà ñú÷åòàâàëè ïàãàíèñòè÷íè âÿðâàíèÿ ñ õðèñòèÿíñêèÿ êàíîí, çà äà äîñòèãíàò äî
íàé-ñúäúðæàòåëíîòî èçîáðàæåíèå âúðõó êàìúê.
Ïðåäìåò íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå å áèáëèîãðàôñêè ïðåãëåä íà ïóáëèêó-
âàíèòå ìàòåðèàëè çà áúëãàðñêàòà îáðî÷íà ïëàñòèêà. Îñíîâíàòà öåë å îáîáùàâàíå
íà èíôîðìàöèÿòà, êîÿòî ùå íè ïîñëóæè êàòî îñíîâà çà ïî-íàòàòúøíè ïðîó÷âàíèÿ
â îáëàñòòà íà ìåìîðèàëíîòî èçêóñòâî ­ â ÷àñòíîñò îáðî÷íî.
Äîñåãà ïîçíàòèòå è ïóáëèêóâàíè êðúñòîâå è ïëî÷è äîêàçâàò èçêëþ÷èòåëíî
áîãàòî ðàçíîîáðàçèå íà ôîðìè è äåêîðàöèÿ. Èçäèðåíè è ïóáëèêóâàíè ñà ðåäèöà
îáðî÷íè ïàìåòíèöè, óòî÷íåíè ñà ÷àñò îò äàòèðîâêèòå, òåõíîëîãè÷íè è õóäîæåñò-
âåíè îñîáåíîñòè.
Ïðè ïðåäñòàâÿíåòî íà áèáëèîãðàôèÿòà, ñâúðçàíà ñ îáðî÷íàòà ïëàñòèêà,
ñìå ñå îïèòàëè, êúäåòî å âúçìîæíî, äà ñëåäâàìå êàêòî õðîíîëîãèÿòà íà ïóáëèêó-
âàíå ­ îò íàé-ñòàðèòå êúì ïî-ñúâðåìåííè èçñëåäâàíèÿ, òàêà è äà ãè ðàçãðàíè÷èì
òåìàòè÷íî ­ àðõåîëîãè÷åñêè, èçêóñòâîâåäñêè è åòíîãðàôñêè ïðîó÷âàíèÿ.
Íàé-îáñòîéíîòî èçñëåäâàíå íà êàìåííàòà ïëàñòèêà èçâúðøâà åêèï îò
ñïåöèàëèñòè ïðè ÁÀÍ, êîéòî ñè ïîñòàâÿ çà öåë äà ðàçêðèå áúëãàðñêîòî õóäî-
æåñòâåíî èçêóñòâî ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî è Âúçðàæäàíåòî. Ïðîó÷âàíåòî å ïóá-
ëèêóâàíî â òîì ïúðâè „Áúëãàðñêî õóäîæåñòâåíî íàñëåäñòâî” îçàãëàâåí „Êàìåííà
ïëàñòèêà”1 è âêëþ÷âà:
1. Ñòèëîâè è õóäîæåñòâåíè îñîáåíîñòè íà êàìåííàòà ïëàñòèêà ïðåç
Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî VII­XI â.
2. Ñòèëîâè è õóäîæåñòâåíè îñîáåíîñòè íà êàìåííàòà ïëàñòèêà ïðåç Âòî-
ðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî XII­XIV â.
254
 3. Ñòèëîâè îñîáåíîñòè, ðàçïðîñòðàíåíèå è ìîòèâè íà êàìåííàòà ïëàñòèêà
ïðåç ïåðèîäà íà Âúçðàæäàíåòî.
Îò ãëåäíà òî÷êà íà íàøåòî èçñëåäâàíå èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà èíôîðìà-
öèÿòà ñâúðçàíà ñ ìåìîðèàëíîòî èçêóñòâî ­ íàäãðîáíî è îáðî÷íî, êîåòî â ïîñî-
÷åíèÿ òðóä ñàìî ñå ñïîìåíàâà îò ïåðèîäà íà Êúñíîòo ñðåäíîâåêîâèå è Âúçðàæ-
äàíåòî. Îáðî÷íàòà ïëàñòèêà å ïðåäñòàâåíà ÷ðåç èëþñòðàöèÿ íà åäèí îáðî÷åí
ïàìåòíèê2.
Ïî-öÿëîñòíî ïðîó÷âàíå íà ìåìîðèàëíàòà êàìåííà ïëàñòèêà èçâúðøâà
Èâà Ëþáåíîâà3.  ñâîÿòà ìîíîãðàôèÿ òÿ çà ïðúâ ïúò â ñðàâíèòåëíî èç÷åðïàòåëåí
âèä ïðåäñòàâÿ áúëãàðñêîòî ìåìîðèàëíî èçêóñòâî îò Êúñíîòî ñðåäíîâåêîâèå è
Âúçðàæäàíå, ðàçäåëÿéêè ïàìåòíèöèòå, â çàâèñèìîñò îò ïðåäíàçíà÷åíèåòî èì íà
íàäãðîáíè, ãðîáèùíè è îáðî÷íè. Ïðåäìåò íà íåéíîòî èçñëåäâàíå ñà íàäãðîáíèòå
ïàìåòíèöè êàòî ìàñîâî ÿâëåíèå â îáëàñòòà íà ìåìîðèàëíîòî èçêóñòâî â Áúëãàðèÿ,
â õðîíîëîãè÷åñêèòå ãðàíèöè XVII­XIX â. Òåðèòîðèàëíî òî îáõâàùà ñåãàøíèòå
äúðæàâíè ãðàíèöè íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ. Ïðîó÷âàíèÿòà ñà íàïðàâåíè íà áàçàòà
íà çàïàçåíè íàäãðîáèÿ. Çàòîâà â ìîíîãðàôèÿòà íå ñà âêëþ÷åíè ìàòåðèàëè îò
àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè è ìóçåéíè åêñïîíàòè.
 ìîíîãðàôèÿòà ñè Èâà Ëþáåíîâà íàé-îáùî ñå ñïèðà íà òåõíîëîãè÷íèòå,
ôóíêöèîíàëíè è ñåìàíòè÷íè, õóäîæåñòâåíè è åñòåòè÷åñêè îñîáåíîñòè íà íàäãðîá-
íàòà ïëàñòèêà.  îòäåëíà ãëàâà ñà ïðîñëåäåíè ñïåöèôè÷íèòå ðåãèîíàëíè ðàçëè÷èÿ
íà íàäãðîáèÿòà îò ñëåäíèòå êðàèùà íà Áúëãàðèÿ: Êîïðèâùèöà, Êëèñóðà è Ïëîâ-
äèâ, Æåðàâíà, Ðóñåíñêî, Òðåâíåíñêè Áàëêàí è Ãàáðîâî, Âðà÷àíñêî, Çàïàäíà Áúë-
ãàðèÿ, Ñòðàíäæà-Ñàêàð, Ðîäîïñêà îáëàñò, Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ. Âúïðåêè, ÷å
ïîñî÷åíîòî èçñëåäâàíå ñå îòíàñÿ çà íàäãðîáíèòå ïàìåòíèöè, òî å öåíåí èçòî÷íèê
íà èíôîðìàöèÿ è îò ãëåäíà òî÷êà íà íàøåòî ïðîó÷âàíå ­ Áúëãàðñêà îáðî÷íà
ïëàñòèêà. Íå áèâà äà ïðîïóñêàìå ôàêòà, ÷å íåçàâèñèìî îò ðàçëè÷íîòî èì ïðåäíàç-
íà÷åíèå, äâàòà âèäà ïàìåòíèöè â ïîâå÷åòî ñëó÷àè ñà äåëî íà åäíè è ñúùè
ìàéñòîðè ­ êàìåíîäåëöè â ðàçëè÷íè ðàéîíè íà ñòðàíàòà íè. Âñè÷êè òå ïðåäñòàâ-
ëÿâàò ìàòåðèàëåí èçðàç íà áúëãàðñêàòà íàðîäíà êóëòóðà îò XVII­XIX â., îòðà-
çÿâàéêè âçàèìíîòî ïðîíèêâàíå íà ôîëêëîðíàòà è ðåëèãèîçíà îáðåäíîñò â áúë-
ãàðñêîòî âàÿòåëñòâî âúðõó êàìúê.
Çà ñâîåòî èçñëåäâàíå Èâà Ëþáåíîâà ïðîó÷âà ìåìîðèàëíàòà ïëàñòèêà îò
250 áúëãàðñêè ñåëèùà. Ïóáëèêóâàíè ñà 230 èëþñòðàöèè. Îò òÿõ 10, öâåòíè è
÷åðíî-áåëè, ñà íà îáðî÷íè ïàìåòíèöè, ïðåäèìíî îò òèïà êðúãîâèäíè ñòâîëåñòè4
è ðàâíîðàìåííè êàìåííè êðúñòîâå5. Ïðåäñòàâåíà å è ñíèìêà íà îáðî÷íà ïëî÷à6.
 ìîíîãðàôèÿòà å ïðèëîæåí òåêñò êúì èëþñòðàöèèòå, êîéòî ïîñî÷âà åäèíñòâåíî
ìåñòîïîëîæåíèåòî íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè è àâòîðúò, êîéòî ãè å çàñíåë. Ëèïñâàò
êîíêðåòíè îïèñàíèÿ îò ãëåäíà òî÷êà íà ôîðìà, ìàòåðèàë, õóäîæåñòâåíè ïîõâàòè
è òåõíèêà, ôóíêöèîíàëíè, ñåìàíòè÷íè è åñòåòè÷åñêè îñîáåíîñòè.
Çà ïúðâè ïúò èçêóñòâîâåäñêî èçñëåäâàíå íà áúëãàðñêèÿò íàðîäåí êðúñò (â
òîâà ÷èñëî è îáðî÷åí), èçâúðøâà Èâàí Åí÷åâ-Âèäþ.
255
 Â êíèãàòà ìó ñå ñúäúðæàò òåêñòîâå ñ îïèñàíèÿ íà êðúñòîâå ñúáðàíè îò
ïî÷òè öÿëàòà åòíè÷åñêà òåðèòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ7.
 òðóäà ñà âêëþ÷åíè 20 îáðàçöè íà ðàçëè÷íè îáðî÷íè ïàìåòíèöè, äàòèðàíè
îò XIX â., êîèòî ñà ðàçïðåäåëåíè â Çàïàäíà, Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, îòäåëíè
ðàéîíè íà Ïîäáàëêàíñêèòå êîòëîâèíè, ñðúáñêè òåðèòîðèè. Ñåëèùàòà ñëåäâàò
ïîñîêàòà çàïàä ­ èçòîê, à âúòðåøíî âúðâÿò ïî ëèíèÿòà ñåâåð ­ þã. Ïðåîáëàäàâàò
îáðàçöè îò Ñîôèéñêèÿ ðåãèîí ­ ñ. Êëàäíèöà, ñ. Êàëîòèíà, ñ. Êóðèëî, ñ. Ìèðîâåíå,
ñ. Ðåäèíà è äð. Ïîñî÷åíè ñà è îáðî÷íè ïàìåòíèöè îò Âèäèíñêî (ñ. Ìàêðåø),
Âðà÷àíñêî (ñ. Ëþòèáðîä), Òåòåâåíñêî, Ñàìîêîâñêî (ñ. Áåë÷èí), Ïèðäîï, ãð. Êíÿ-
æåâàö (Ñúðáèÿ).
Èçêóñòâîâåäñêèÿò ïîäõîä ïðè èçñëåäâàíå íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè äàâà
öåííà èíôîðìàöèÿ çà òÿõíàòà ôîðìà, ðàçìåðè, ìàòåðèàë îò êîéòî ñà èçðàáîòåíè,
äåêîðàöèÿ, äàòèðîâêà. Èëþñòðàöèèòå ñà òðè âèäà ­ àêâàðåë, ðèñóíêà ñ òóø è
ôîòîãðàôèè. Ðèñóíêèòå ñà ïîäðîáíè, ñ ìíîãî äåòàéëè.
Èâàí Åí÷åâ-Âèäþ îïèñâà îáðî÷íè ïàìåòíèöè ñ ðàçëè÷íà ôîðìà, êîÿòî ñå
îáóñëàâÿ îò õóäîæåñòâåíîòî âèæäàíå íà ìàéñòîðà-êàìåíîäåëåö, òðàäèöèîííàòà
êóëòóðà íà îïðåäåëåíà òåðèòîðèÿ è íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî îò ðàçëè÷íèòå âàðèàíòè
íà êðúñòíîòî èçîáðàæåíèå.
Îò èçêëþ÷èòåëíî çíà÷åíèå çà ôîðìàòà, îáåìà è äåêîðàöèÿòà íà îáðî÷íèòå
ïàìåòíèöè å ñòðóêòóðàòà íà êàìúêà, îò êîéòî ñà èçðàáîòåíè. Çà ïîìåñòåíèòå â
èçñëåäâàíåòî ïàìåòíèöè, àâòîðúò ïîñî÷âà ñëåäíèòå ìàòåðèàëè ­ ñèâ òî÷èëåí
êàìúê, øóïëåñò âàðîâèê, ñèòíîçúðíåñò ïÿñú÷íèê.
Èçïîëçâàíèòå õóäîæåñòâåíè ïîõâàòè è òåõíèêà ïðè èçðàáîòâàíå íà îáðî÷-
íèòå ïàìåòíèöè, èçñëåäâàíè îò Èâàí Åí÷åâ-Âèäþ ñà ãðàôè÷íèÿò õóäîæåñòâåí
ïîõâàò, ïðè êîéòî ñþæåòèòå ñà èçïúëíåíè êàòî ãðàôè÷íà ðèñóíêà8 è äâóèçìåð-
íèÿò ðåëåô9. Ìàñîâî ðàçïðîñòðàíåí å è ñìåñåíèÿò ïîõâàò, ïðè êîéòî äåêîðàòèâ-
íèòå åëåìåíòè ñå îôîðìÿò ÷ðåç âäëúáâàíèÿ íà îïðåäåëåíè ïîëåòà îò îñíîâíàòà
ëèöåâà ïëîñêîñò è åäíîâðåìåííî ñ òîâà ñå ïîëçâà ãðàôè÷íàòà òåõíèêà çà ïîä÷åð-
òàâàíå íà îòäåëíè åëåìåíòè îò óêðàñàòà. Òîé å ïðèëîæåí ïðè ðàçëè÷íè ìàòåðèàëè ­
âàðîâèê, ìðàìîð, ïÿñú÷íèê10.
Óêðàñàòà å ñåìïëà, êàòî ñå èçïîëçâàò ðàçëè÷íè âàðèàíòè íà êðúñòíèÿ
çíàê. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè ñà áîãàòî äåêîðèðàíè ñ ÿáúëêè
(òåðìèí, èçïîëçâàí çà ïúðâè ïúò îò Èâàí Åí÷åâ-Âèäþ). Åäèí îò îáðî÷íèòå
ïàìåòíèöè å äâóëèöåâ11. Ïðè íåãî îòíîâî ïðèñúñòâà êðúñòíèÿò çíàê (íà ëèöåâàòà
÷àñò) è ãðàâèðàíà îêðúæíîñò, â êîÿòî ñà ïîñòàâåíè ÷åòèðè òðàï÷èíêè âúâ âèä íà
êðúñò îêîëî äðóãà ïî-ìàëêà îêðúæíîñò (íà îïàêîâàòà ÷àñò).
Íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà áúëãàðñêàòà îáðî÷íà ïëàñòèêà ñå äîêàç-
âà ÷ðåç íàäïèñèòå èçïèñàíè âúðõó òÿõ. Ïðîñòîäóøíè è ëàêîíè÷íè, òå äàâàò óêàçà-
íèÿ, êàêòî çà äàòàòà íà ïîñòàâÿíå12, èìåíàòà íà äàðèòåëèòå, èìåíàòà íà ñâåòåöà-
ïàòðîí, òàêà è çà ðåëèãèîçíèòå âÿðâàíèÿ íà áúëãàðèòå. Ïðè îáðî÷íèòå ïàìåò-
íèöè, êîèòî Èâàí Åí÷åâ-Âèäþ îïèñâà, å èçïîëçâàíî ðåëèãèîçíîòî ñúêðàùåíèå
256
IC XC NI KA. Òúé êàòî êàìåííèòå ïëàñòèêè ñà îò ñðàâíèòåëíî ïî-íîâî âðåìå ­
XIX â., å èçîñòàâåíà òðàäèöèÿòà ïðè äàòèðàíåòî èì äà ñå èçïîëçâàò áóêâåíè
îáîçíà÷åíèÿ. Åòî çàùî òå ïî-ëåñíî ñå ðàç÷èòàò, èìàéêè ïðåäâèä èçïèñâàíåòî èì
ñ àðàáñêè öèôðè.
Èçêóñòâîâåäñêèÿò ìåòîä, ñ êîéòî àâòîðúò ïîäõîæäà êúì èçñëåäâàíå è èçó-
÷àâàíå íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè ãè îïðåäåëÿ êàòà ÷àñò îò áúëãàðñêîòî íàðîäíî
ïðèëîæíî èçêóñòâî. Òî äàâà öåííà èíôîðìàöèÿ çà òðàäèöèèòå ïî îòíîøåíèå íà
ðàçëè÷íèòå ôîðìè íà êðúñòîâåòå â îòäåëíèòå ðåãèîíè íà åòíè÷åñêàòà íè òåðèòî-
ðèÿ, çàñèëâàùîòî ñå âëèÿíèå íà öúðêîâíîòî èçêóñòâî âúðõó íàðîäíîòî òâîð÷åñòâî
è ò. í.
Áåçñïîðíî, ïðèíîñúò íà Èâàí Åí÷åâ-Âèäþ êúì èçó÷àâàíå íà áúëãàðñêèÿ
íàðîäåí êðúñò å îãðîìåí, êàòî çà ïúðâè ïúò ÷ðåç èçêóñòâîâåäñêè ìåòîä ñà èç-
ñëåäâàíè 939 îáðàçåöà íà ðàçëè÷íè âèäîâå êðúñòíî èçîáðàæåíèå, â òîâà ÷èñëî è
20 îáðàçåöà íà îáðî÷íà ïëàñòèêà.
Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò ïóáëèêàöèèòå ñâúðçàíè ñ àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âà-
íèÿ â ðàçëè÷íè òåðèòîðèè íà ñòðàíàòà íè. Åäíè îò ó÷åíèòå ïðàâÿò ïúëíî îïèñàíèå
íà îòêðèòèòå îáðî÷íè ïàìåòíèöè, à äðóãè ñàìî ãè ðåãèñòðèðàò.
Íàé-ñòàðîòî ïóáëèêóâàíî òåðåííî-àðõåîëîãè÷åñêî ïðîó÷âàíå, êîåòî å äåëî
íà Ðàôàèë Ïîïîâ, äàòèðà îò 1923 ã.  íåãî ñà ïðèëîæåíè ðèñóíêè è íà ÷åòèðè
îáðî÷íè ïàìåòíèêà13.
Öåëòà íà íåãîâîòî èçñëåäâàíå å äà áúäàò ïðåáðîåíè è íàíåñåíè íà êàðòà
ìíîãîáðîéíèòå ìîãèëè îò ïðàèñòîðè÷åñêî âðåìå, íàìèðàùè ñå íà òåðèòîðèÿòà
íà Âðà÷àíñêîòî ïîëå. Íà÷èíúò íà èçñëåäâàíå ñå ñâåæäà äî ïðîñëåäÿâàíåòî íà
ðåäà íà íàñëîÿâàíå íà ïðàèñòîðè÷åñêèòå êóëòóðè, çà äà ñå âèäè äàëè ñúùåñòâóâà
âðúçêà ìåæäó ìîãèëèòå, ñòàðèòå ñåëèùà è êúñíèòå êóëòîâè îáåêòè.
Ïðè ïðîó÷âàíåòî ñè Ðàôàèë Ïîïîâ èçïîëçâà 77 ìîãèëè. ×åòèðè ñà ìàðêè-
ðàíè ñ îáðî÷íè ïàìåòíèöè. Àâòîðúò ïîñî÷âà òÿõíîòî ìåñòîïîëîæåíèå, ðàçìåðè,
ôîðìà, óêðàñà, íàäïèñè, ñâåòåö íà êîéòî ñà ïîñâåòåíè. Ïðèëîæåíè ñà è òåõíè
ñêèöè14.
Ðàôàèë Ïîïîâ íå ñïîìåíàâà êàìúêà, îò êîéòî ñà íàïðàâåíè, íî èìàéêè
ïðåäâèä, ÷å âúâ Âðà÷àíñêèÿ êðàé ñå äîáèâà åäèí îò íàé-äîáðîêà÷åñòâåíèÿ âàðîâèê
â Áúëãàðèÿ, ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å èìåííî òîâà å èçïîëçâàíèÿò ìàòåðèàë.
Òîé å ïîäõîäÿù çà ïðèëàãàíå íà ðàçëè÷íè òåõíèêè ïðè îáðàáîòâàíåòî è óêðàñàòà
íà ïàìåòíèöèòå ­ êàêòî ãðàôè÷íà è ïëàñòè÷íà, òàêà è ñìåñåíà.
 êîìïîçèöèîííî îòíîøåíèå å ñïàçåíà òðàäèöèÿòà, ïðè êîÿòî çà ãëàâåí
äåêîðàòèâåí åëåìåíò å èçïîëçâàí êðúñòíèÿò çíàê, èçïúëíåí â ðàçëè÷íà ãîëåìèíà
è ôîðìà ­ ðàâíîìåðåí, âïèñàí â îêðúæíîñò15 è ñëîæåí ­ 14-ðàìåíåí Ãîëãîòñêè16
è 10-ðàìåíåí17.
Îò îïèñàíèòå îáðî÷íè ïàìåòíèöè àâòîðúò ïîñî÷âà äâà ñ íàäïèñè18 è åäèí
ñ äàòèðîâêà ­ 188519.
Âðúçêàòà ìåæäó êóëòîâèòå îáåêòè â áúëãàðñêèòå çåìè å èçÿñíåíà è â
èçñëåäâàíåòî íà Âàñèë Íèêîëîâ, ñâúðçàíî ñ òðàêèéñêîòî ñâåòèëèùå íà âðúõ
Ïåòðîâñêè êðúñò â ×åïúí20.
257
 ×ðåç èñòîðèêî-àðõåîëîãè÷åñêè àíàëèç ñå ïðîñëåäÿâàò åòàïèòå íà ïðèåìñò-
âåíîñò, ïðåç êîèòî ïðåìèíàâà òðàêèéñêîòî ñâåòèëèùå äî ïðåâðúùàíåòî ìó â
ñâîåîáðàçåí ðåëèãèîçåí öåíòúð ­ öúðêâàòà „Ñâ. Ïåòúð è Ïàâåë” íà Ïåòðîâñêè
êðúñò, ïîñòðîåíà ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà XIX â.
Çà íàñ èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà èíôîðìàöèÿòà, îòíàñÿùà ñå çà îáðî÷íèÿ ïà-
ìåòíèê ïîñâåòåí íà „Ñâ. Ïåòúð”, íà òåðèòîðèÿòà íà ñàìîòî ñâåòèëèùå21.
Ñïîðåä îïèñàíèåòî è ñíèìêàòà, êîèòî àâòîðúò ïðèëàãà å âèäíî, ÷å ñòàâà
äóìà çà îáðî÷åí ïàìåòíèê ñ ôîðìà íà ëàòèíñêè êðúñò, èçäÿëàí îò âàðîâèê. Íà
ëèöåâàòà ìó ñòðàíà å ãðàâèðàíà ëèíèÿ, êîÿòî ñëåäâà î÷åðòàíèÿòà íà îáðî÷íèÿ
êðúñò. Öåíòðàëíî ìÿñòî â êîìïîçèöèÿòà çàåìà ñîëàðíèÿò ñèìâîë ­ ãðàâèðàí
ëú÷èñò ðàâíîìåðåí êðúñò, âïèñàí â îêðúæíîñò. Âúðõó ðàìåíàòà íà êðúñòà å
èçïèñàíî ñúêðàùåíèåòî IC ÕC NI KA.
Èçâîäà, êîéòî àâòîðúò íàëàãà, å âðúçêàòà ìåæäó òðàêèéñêîòî ñâåòèëèùå
íà Ïåòðîâñêè êðúñò ñ êðúãîâèäíèòå îáðî÷íè ïàìåòíèöè îò äâåòå ñòðàíè íà ×åïúí.
Ñâúðçâàù åëåìåíò å ñîëàðíèÿò ñèìâîë ­ åäèí îò õàðàêòåðíèòå áåëåçè íà ìåìîðè-
àëíèòå ïàìåòíèöè â Ñåâåðîçàïàäíà è Ñðåäíà Çàïàäíà Áúëãàðèÿ, êîéòî ÷ðåç îá-
ðî÷íèòå ïàìåòíèöè, íàñëåäèëè òðàêèéñêèòå ñâåòèëèùà, äîñòèãà äî íàøè äíè.
Âàñèë Íèêîëîâ ñïîìåíàâà, ÷å îò äâåòå ñòðàíè íà ×åïúí ñúùåñòâóâàò è äðóãè
íåèçñëåäâàíè îáðî÷íè „êàìúíè”, çàïàçèëè òðàäèöèèòå íà ñëúí÷åâèÿ êóëò.
Ïðåãëåäúò íà ïóáëèêàöèèòå, ñâúðçàíè ñ àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ, ïðî-
äúëæàâà ñ òåðåííèòå èçñëåäâàíèÿ, êîèòî èçâúðøâà Äèìèòðèíà Ìèòîâà-Äæîíîâà
â Ïëåâåíñêè è Ïåðíèøêè îêðúã.
 êðàÿ íà 70-òå ãîäèíè íà XX â., ïî èíèöèàòèâà íà Íàöèîíàëíèÿ èíñòèòóò
çà ïàìåòíèöèòå íà êóëòóðàòà, çàïî÷âà öÿëîñòíî ïðîó÷âàíå íà íåäâèæèìèòå
àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè ­ îò ïîÿâàòà íà ÷îâåêà äî êðàÿ íà Ñðåäíîâåêîâèåòî.
Îñíîâíàòà öåë å òå äà ñå èçäèðÿò, äà ñå äîêóìåíòèðàò è ëîêàëèçèðàò âúâ âðúçêà
ñúñ ñúçäàâàíåòî íà Äúðæàâåí ðåãèñòúð íà íåäâèæèìèòå àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíè-
öè â Áúëãàðèÿ.
Ïðîó÷âàíèÿòà â Ïëåâåíñêèÿ ðåãèîí, äàâàò èíôîðìàöèÿ çà íàëè÷èåòî íà
÷åòèðè àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèêà, êîèòî âòîðè÷íî ñà èçïîëçâàíè êàòî îáðî÷íè22.
Ñòàâà âúïðîñ çà ìåãàëèòíè ïîáèòè êàìúíè, ñâúðçàíè ñ ïðàèñòîðè÷åñêî íàñåëå-
íèå. Òàêúâ å „Ïðàâèÿ êàìúê”, ñúùåñòâóâàë êàòî êóëòîâ åçè÷åñêè ïàìåòíèê íà
òåðèòîðèÿòà íà äíåøíîòî ñåëî Ïåòîêëàäåíöè, Ïëåâåíñêî. Àâòîðêàòà íà èçñëåä-
âàíåòî ïîñî÷âà, ÷å òîçè åçè÷åñêè ïàìåòíèê, ïðåîñìèñëåí êàòî õðèñòèÿíñêè, ñå
ïî÷èòà êàòî îáðîê ïîä èìåòî Ïðàâèÿ êàìúê. Êúì òåêñòà å ïðèëîæåíà è èëþñò-
ðàöèÿ23.
Ïîäîáíî å è ïðîó÷âàíåòî ñâúðçàíî ñ îáðî÷åí ïàìåòíèê, íàìèðàù ñå â ì.
„Ñâåòà Òðîèöà”, ñ. Ñòåæåðîâî, Ïëåâåíñêî. Îò íà÷àëîòî íà XX â. å ïðåâúðíàò â
îáðî÷åí ïàìåòíèê. Íà ëèöåâàòà ìó ñòðàíà å èçñå÷åí êðúñò, ñ íàäïèñ „Ñâ. Òðîèöà”
è ãîäèíàòà, â êîÿòî çàïî÷âà äà ñå ïî÷èòà êàòî òàêúâ ­ 1911.
Ñëåäâàùèÿò îáðî÷åí ïàìåòíèê å ðåãèñòðèðàí âúâ âðúçêà ñ ïðîó÷âàíå íà
àíòè÷åí íåêðîïîë â ì. Äåâè÷èíà ìîãèëà, ñ. Ðèáåí, Ïëåâåíñêî24. Ïðèëîæåíà å è

258
ñíèìêà, îò êîÿòî ñå âèæäà, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà îáðî÷åí êðúñò ñ òðàïåöîâèäíî
ãîðíî è èçäúëæåíî äîëíî ðàìî, áåç èçîáðàæåíèÿ è íàäïèñè.
Âúâ âðúçêà ñ àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêðèòèÿ íà ñðåäíîâåêîâíà öúðêâà (ì.
Êðúñòàòîòî äúðâî èëè Ìàíàñòèðà), àâòîðêàòà ñïîìåíàâà çà ñúùåñòâóâàíåòî íà
ñòàð îáðî÷åí ïàìåòíèê, áåç äà äàâà íåãîâî îïèñàíèå è èëþñòðàöèÿ.
Õàðàêòåðíî å, ÷å è ÷åòèðèòå îáðî÷íè ïàìåòíèêà ñå ñïîìåíàâàò âúâ âðúçêà
ñ ïðåîñìèñëÿíåòî è ïðèåìñòâåíîñòòà íà êóëòîâèòå îáåêòè ïî íàøèòå çåìè.
Äèìèòðèíà Ìèòîâà-Äæîíîâà èçâúðøâà òåðåííî àðõåîëîãè÷åñêî ïðîó÷âàíå
è íà Ïåðíèøêè îêðúã25.
Çà öåëòà ñà ïîñåòåíè âñè÷êè ñåëèùà íà îêðúãà ­ 186 íà áðîé. Íà òåðèòî-
ðèÿòà íà Ïåðíèøêè îêðúã ñà ðåãèñòðèðàíè 24 îáðî÷íè ïàìåòíèêà. Ïîñî÷åíè ñà
ñåëèùàòà è ìåñòíîñòèòå, êúäåòî ñà ïîñòàâåíè, à ñúùî òàêà íà êîé ñâåòåö ñà
ïîñâåòåíè.
Çàäà÷àòà, êîÿòî Äèìèòðèíà Ìèòîâà-Äæîíîâà è íåéíèÿò åêèï ñè ïîñòàâÿò ­
ðåãèñòðèðàíå íà àðõåîëîãè÷åñêèòå îáåêòè, íå ïðåäïîëàãà ïî-íàòàòúøíî õàðàêòå-
ðèçèðàíå è êëàñèôèêàöèÿ íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè. Íî âåäíúæ óñòàíîâåíî òÿõ-
íîòî ìåñòîíàõîæäåíèå, ñå äàâà âúçìîæíîñò çà áúäåùîòî èì çàäúëáî÷åíî ïðîó÷-
âàíå.
Ñ àðõåîëîãè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿ íà Êþñòåíäèëñêèÿ ðàéîí ñå çàíèìàâàò
ðåäèöà ó÷åíè ­ Öâ. Äðåìñèçîâà, È. Ñîëèêîñêà26, Âåíåòà Ãåíàäèåâà è Ñò.
×îõàäæèåâ.
 ðåçóëòàò íà 10-ãîäèøíè òåðåííè ïðîó÷âàíèÿ, êîèòî èçâúðøâàò ×îõà-
äæèåâ è Ãåíàäèåâà, ñà îáõîäåíè âñè÷êè ñåëèùà â Êþñòåíäèëñêèÿ ðàéîí è ðåãèñò-
ðèðàíè 800 àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèêà.
Çà íàñ èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà èíôîðìàöèÿòà ñâúðçàíà ñ îáðî÷íèòå ïàìåò-
íèöè.  I ÷àñò ”Àðõåîëîãè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ îò Êþñòåíäèëñêî”27, îò îáùî 180
àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè ñà ðåãèñòðèðàíè 41 îáðî÷èùà. Îòíîâî âîäåùà å èäåÿòà
çà ïðèåìñòâåíîñòòà íà êóëòîâèòå îáåêòè, à íå ñàìîòî îïèñàíèå íà îáðî÷íèòå
ïàìåòíèöè. Åòî çàùî ñà ïîñî÷åíè ñàìî ìÿñòîòî, êúäåòî ñå íàìèðàò, íà êîé ñâåòåö
ñà ïîñâåòåíè è êàêâà å âðúçêàòà èì ñúñ ñòàðè àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè, íàìè-
ðàùè ñå íà äàäåíàòà òåðèòîðèÿ. Ñðàâíèòåëíî ïúëíî îïèñàíèå îòêðèâàìå ñàìî
íà äâà îáðî÷íè ïàìåòíèêà îò ñ. Ïîáèò êàìúê ­ ïúðâèÿò â ìåñòíîñòòà Ïîáèåí
êàìúê è âòîðèÿò íà 0,3 êì ñåâåðîçàïàäíî îò íåãî, â ìåñòíîñòòà Âàëîã. Êúì òÿõíîòî
îïèñàíèå å ïðèëîæåí è ñíèìêîâ ìàòåðèàë28.
Âúâ II ÷àñò. „Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè îò Êàìåíèöà”29 Âåíåòà Ãåíàäèåâà
è Ñò. ×îõàäæèåâ ðåãèñòðèðàò íàëè÷èåòî íà 30 îáðîêà. Îòíîâî ñà ïîñî÷åíè ñåëè-
ùàòà è ìåñòíîñòèòå, êúäåòî ñà ïîñòàâåíè, à åäíîâðåìåííî ñ òîâà è íà êîé ñâåòåö
ñà ïîñâåòåíè.  êàòàëîãà ñà ïðåäñòàâåíè ñíèìêè íà 9 îáðî÷íè ïàìåòíèêà, êîèòî
âêëþ÷âàò ìàëêè ïàðàêëèñè, äúðâåíè êðúñòîâå, îñòàíêè îò àíòè÷íè è ñðåäíîâå-
êîâíè ñåëèùà è öúðêâè, ïî÷èòàíè îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå.
Îò îãðîìíèÿ òåðåíåí ìàòåðèàë ñúáèðàí â ïðîäúëæåíèå íà 10 ãîäèíè, àâòî-
ðèòå ïóáëèêóâàò åäíà ÷àñò, êîÿòî ïî áåçñïîðåí íà÷èí äîêàçâà íàëè÷èåòî íà ãîëÿì

259
áðîé îáðî÷íè ïàìåòíèöè â Êþñòåíäèëñêèÿ êðàé. Åòî çàùî, òÿõíîòî îáñòîéíî
ïðîó÷âàíå è äîêóìåíòèðàíå ùå áúäå öåë íà íàøåòî èçñëåäâàíå.
Íàðåä ñ àðõåîëîãè÷åñêèòå ïðîó÷âàíèÿ, êîèòî êîíêðåòèçèðàò ìåñòîïîëîæå-
íèåòî è îò÷àñòè ñúñòîÿíèåòî íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè, èçêëþ÷èòåëíî öåííà
èíôîðìàöèÿ ÷åðïèì îò ïóáëèêàöèèòå íà ó÷åíè-ñïåöèàëèñòè, êîèòî èçâúðøâàò
èçêóñòâîâåäñêî èçñëåäâàíå íà êàìåííàòà ïëàñòèêà îò ïåðèîäà íà Êúñíîòî ñðåäíî-
âåêîâèå è Âúçðàæäàíåòî.
Ïðåç 1923 ã. Íèêîëàé Ðàéíîâ ïóáëèêóâà ñúáðàíèÿ òåðåíåí ìàòåðèàë,
îòíàñÿù ñå äî Êîïðèâùåíñêîòî ïðèëîæíî-äåêîðàòèâíî êàìåíîäåëñòâî â ïåðèîäà
XVIII­XIX â. Òîé ðàçäåëÿ ïàìåòíèöèòå íà òðè ãîëåìè ãðóïè: íàäãðîáíè êðúñòîâå,
ïàìåòíè ïëî÷è è çèäàíè èçâîðè30.
Êúì èçêóñòâîâåäñêèÿ àíàëèç íà ïúðâàòà ãðóïà ïàìåòíèöè ­ íàäãðîáíè
êðúñòîâå 134 áðîÿ, àâòîðúò âêëþ÷âà è òðè îáðî÷íè ïëàñòèêè, êàòî ïðèëàãà è
òåõíè ðèñóíêè31.
Îïðåäåëÿéêè òèïè÷íèòå áåëåçè íà òðèòå îáðî÷íè ïàìåòíèêà Íèêîëàé
Ðàéíîâ ãè îòíàñÿ êúì ñâîåîáðàçíàòà øêîëà íà êîïðèâùåíñêèòå ìàéñòîðè-êàìåíî-
äåëöè. Òå îñòàâÿò ñâîÿ õàðàêòåðåí ïî÷åðê, êàêòî âúðõó ìåìîðèàëíàòà, òàêà è
âúðõó ìîíóìåíòàëíàòà êàìåííà ïëàñòèêà, êîÿòî èçðàçÿâà íåïîâòîðèìîñòòà íà
êîïðèâùåíñêàòà àðõèòåêòóðà.
Âúâ âðúçêà ñ ïðîó÷âàíåòî íà èçîáðàçèòåëíîòî èçêóñòâî â Ñåâåðîçàïàäíà
Áúëãàðèÿ, äðóã èçñëåäîâàòåë ­ Àñåí Âàñèëèåâ, äàâà èíôîðìàöèÿ çà îòäåëíè
îáðàçöè íà ìåìîðèàëíàòà ïëàñòèêà, íàìèðàùà ñå íà äàäåíàòà òåðèòîðèÿ32. Íàðåä
ñ ïîñî÷åíèòå íàäãðîáíè ïàìåòíèöè àâòîðúò ñïîìåíàâà è çà íàëè÷èåòî íà òðè
îáðî÷íè êðúñòà, êàòî ñà ïîìåñòåíè è èëþñòðàöèè íà äâà îò òÿõ33. Äàííèòå ñà
ìíîãî ïåñòåëèâè ­ ïîñî÷åíè ñà ìÿñòîòî, êúäåòî ñå íàìèðàò, âèñî÷èíàòà è íàä-
ïèñúò íà åäèíèÿ êðúñò.
Èíôîðìàöèÿ çà íàé-ñòàðèÿ îáðî÷åí ïàìåòíèê íàìåðåí äî ìîìåíòà â
áúëãàðñêèòå çåìè, äàâà Òîäîð Ãåðàñèìîâ â ñâîÿòà ñòàòèÿ „Åäèí áúëãàðñêè
ïàìåòíèê îò XVI âåê”34.  íåÿ òîé îáñòîéíî èçÿñíÿâà ìÿñòîòî, êúäåòî å íàìåðåí,
ôîðìàòà è ðàçìåðèòå ìó , ìàòåðèàëà, îò êîéòî å íàïðàâåí, íàäïèñà è äàòèðîâêàòà,
òåõíèêà íà èçðàáîòâàíå, äåêîðàöèÿ è êîìïîçèöèîííî ðåøåíèå íà èçîáðàæåíèåòî.
Òåêñòúò å ïðèäðóæåí ñ òðè ñíèìêè íà îáðî÷íèÿ ïàìåòíèê è åäíà ñêèöà íà íàä-
ïèñà âúðõó íåãî. Îïèñàí å îáðî÷åí êðúñò, îòêðèò íà äåñíèÿ áðÿã íà ð. Öèáúð
êðàé ãð. Âúë÷åäðúì, â ìåñòíîñòòà „Êþíèíà ÷óêà”. Àâòîðúò, ðàç÷èòàéêè íàäïèñà
è äàòèðîâêàòà, ãî îòíàñÿ êúì XVI âåê ­ 1582 ã. Ìàòåðèàëúò, îò êîéòî å íàïðàâåí
ïàìåòíèêà å òðàäèöèîííèÿ çà ðàéîíà áÿë ïÿñú÷íèê. Ïðàâè âïå÷àòëåíèå íåòðàäè-
öèîííàòà ôîðìà ­ êîëîíà-êðúñò è ãîëåìèòå ðàçìåðè ­ 320 / 32 / 25 ñì.
Èçêóñòâîâåäñêè ïîäõîä êúì áúëãàðñêàòà îáðî÷íà ïëàñòèêà ïðèëàãà Ïåòúð
Ïåòðîâ â ñâîÿòà ñòàòèÿ „Êðúãîâèäíèòå ïàìåòíèöè â Çàïàäíà Áúëãàðèÿ”35.
Íà áàçàòà íà òåðåííè ïðîó÷âàíèÿ èçâúðøåíè ïðåç 1948 ã. â 59 ñåëà è ìàõàëè
îò Ãîäå÷êèÿ ðàéîí, òîé èçñëåäâà ñëåäíèòå ãðóïè ïàìåòíèöè ñ êðúãîâèäíî è
260
ñòâîëåñòî îôîðìëåíèå ­ ãðîáíè, ãðîáèùíè è îáðî÷íè. Êúì òåêñòà, îòíàñÿù ñå
çà îáðî÷íàòà ïëàñòèêà, ñà ïóáëèêóâàíè è äâå ôîòîãðàôèè íà ñòâîëåñòè êðúãîâèä-
íè îáðî÷íè ïàìåòíèöè36. Àâòîðúò ïîñî÷âà, ÷å ñðåäèùåòî è òåðèòîðèàëíîòî èì
ðàçïðåäåëåíèå å Ãîäå÷êèÿ ðàéîí, êúäåòî òå ñà ìíîãî è ðàçïîëîæåíè áëèçî åäèí
äî äðóã. Ïîñòåïåííî íàìàëÿâàò â îñòàíàëèòå ñåëà â Ñîôèéñêî è Ïåðíèøêî, äîêàòî
â Êþñòåíäèëñêî è Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ ñå ñðåùàò â åäèíè÷íè ñåëèùà.
Ñïîðåä àâòîðà, ñòàðèòå êîñìîãîíè÷íè ñõåìè è èäåè íàìèðàò ïúëíî îòðà-
æåíèå â êîíñòðóêöèÿòà è óêðàñàòà íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè îò XVII­XIX â. â
Çàïàäíà Áúëãàðèÿ. Òå ñà áåç äåêîðàòèâíè îðíàìåíòè, íÿêîè ñ íàäïèñè íà ñâåòåöà-
ïîêðîâèòåë.
Âñëåäñòâèå íà òåðåííè åòíîãðàôñêè åêñïåäèöèè å ïðîó÷åíà è ãîëÿìà ÷àñò
îò òåðèòîðèÿòà íà Öåíòðàëíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ.
Ðåçóëòàòèòå îò èçñëåäâàíåòî è àíàëèçèðàíåòî íà êàìåííàòà ïëàñòèêà è â
÷àñòíîñò íà âúçðîæäåíñêèòå îáðî÷íè ïëî÷è îò Âåëèêîòúðíîâñêèÿ ðåãèîí ñà ïóá-
ëèêóâàíè â ñòàòèèòå íà Âàñèë Ìóòàôîâ „Âúçðîæäåíñêè îáðî÷íè ïëî÷è îò Âåëè-
êîòúðíîâñêî”37, „Âúçðîæäåíñêè îáðî÷èùà âúâ Âåëèêîòúðíîâñêî”38, „Âúçðîæäåí-
ñêàòà êàìåííà ïëàñòèêà âúâ Âåëèêîòúðíîâñêèÿ êðàé”39.
Ïðåäìåò íà íåãîâîòî èçñëåäâàíå ñà îñíîâíèòå òèïîâå îáðî÷íè ïëî÷è, êîèòî
ñå ñðåùàò âúâ Âåëèêîòúðíîâñêèÿ êðàé îò XVII­XIX â. Òå ñå íàìèðàò íà ìåñòà,
êúäåòî ïðåç XVII è äî ñðåäàòà íà XX â. ñà ïðàâåíè îáùîñåëñêè êóðáàíè. Ïðî-
ó÷âàíåòî è äîêóìåíòèðàíåòî èì å èçâúðøåíî ïðåç 1982­1985 ã.  ïúðâàòà ñòàòèÿ
àâòîðúò ïðàâè êëàñèôèêàöèÿ íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè îò ãëåäíà òî÷êà íà òÿõíàòà
ôîðìà, êàòî çà âñåêè åäèí âèä ïàìåòíèê ïîñî÷âà êîíêðåòåí ïðèìåð. Êúì ñòàòèÿòà
å ïðèëîæåí è ñíèìêîâ ìàòåðèàë ­ òðè ôîòîäîêóìåíòà è ñêèöà íà õîðà, æèâîòíè,
àíãåëè è ñâåòöè èçîáðàçåíè âúðõó îáðî÷íèòå ïëî÷è. Ïîðàäè ãîëÿìîòî ðàçíî-
îáðàçèå íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè, àâòîðúò ãè ãðóïèðà â îñåì îñíîâíè òèïà.
Îáîñîáÿâàéêè ãè â îòäåëíè ãðóïè, Âàñèë Ìóòàôîâ èçâúðøâà è îáîáùåí
àíàëèç íà îáðî÷íèòå ïëî÷è îò Âåëèêîòúðíîâñêî. Òåíäåíöèÿòà å çà îáîãàòÿâàíå
íà ôîðìàòà è ñúäúðæàíèåòî îò íà÷àëîòî íà XVIII äî êðàÿ íà XIX â., à ñëåä òîâà
ñòàíäàðòèçèðàíåòî èì. Ïîñòåïåííî ñå ïðåìèíàâà îò îáèêíîâåíèÿ êðúñòåí çíàê
êúì ïî-áîãàòà êðúñòíà êîìïîçèöèÿ, çà äà ñå ñòèãíå äî êîìïîçèöèîííî èçãðàæäàíå,
â êîåòî îñâåí êðúñòåí çíàê ñà âêëþ÷åíè ñèìâîëè÷íè èçîáðàæåíèÿ, îòäåëíè îáðàçè
è ñöåíè. Êàêòî àâòîðúò ïîñî÷âà, ñîëàðíèòå è ðàñòèòåëíè èçîáðàæåíèÿ, â ñëó÷àÿ
áè òðÿáâàëî äà ñå âúçïðèåìàò ïî-ñêîðî êàòî äåêîðàòèâåí åëåìåíò.
Âàñèë Ìóòàôîâ èçâúðøâà ïðîó÷âàíå íà îáðî÷íàòà ïëàñòèêà è â äðóãè
òåðèòîðèè íà ñòðàíàòà íè.  ñòóäèÿòà ñè „Îáðî÷èùàòà êàòî êóëòîâè îáåêòè”40,
òîé èçïîëçâà ôàêòîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë îò åòíîãðàôñêè, òîïîíèìè÷íè, ãåîãðàôñêè
è êðàåâåäñêè ïðîó÷âàíèÿ, ìàòåðèàëè îò àðõèâèòå íà Åòíîãðàôñêèÿ èíñòèòóò ñ
ìóçåé ïðè ÁÀÍ, íà Ðåãèîíàëåí èñòîðè÷åñêè ìóçåé ­ Âåëèêî Òúðíîâî è äð., çà äà
íàïðàâè îáîáùåíà õàðàêòåðèñòèêà íà îáðî÷èùàòà è ñâúðçàíèòå ñ òÿõ ïðàçíèöè
â òðè îñíîâíè ðåãèîíà ­ Çàïàäíà, Ñåâåðîçàïàäíà è Ñðåäíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ.
261
Âåäíàãà ñëåäâà äà óòî÷íèì, ÷å àêöåíòà íà íåãîâèòå èçñëåäâàíèÿ ïàäà âúðõó ñïåöè-
ôè÷íèòå îñîáåíîñòè íà ðàçïðîñòðàíåíèå, íàèìåíîâàíèå è èçâúðøâàíå íà êðúâíèòå
æåðòâîïðèíîøåíèÿ ­ êóðáàíè, êàòî ÷àñò îò îáè÷àéíî-ïðàçíè÷íàòà ñèñòåìà íà
áúëãàðèòå. Îáðî÷íàòà ïëàñòèêà, êàòî ÷àñò îò ìåìîðèàëíàòà, å ðàçãëåäàíà íàé-
îáùî, ñ öåë äà ñå èçÿñíÿò ôóíêöèèòå è ìÿñòîòî íà òåçè êóëòîâè îáåêòè â òðàäè-
öèîííàòà íè îáè÷àéíî-ïðàçíè÷íà ñèñòåìà.
Èçñëåäâàíåòî íà îáðî÷èùàòà â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ ïðîäúëæàâàò è â
ñòàòèÿòà ìó „Îáðîöèòå â Ìèõàéëîâãðàäñêî”41.
Òî å èçâúðøåíî íà áàçàòà íà ìàòåðèàëè, ñúáðàíè îò òîïîíèìè÷íè, òåðåííè
ìàòåðèàëè è ïðîâåäåíè àíêåòè. Àâòîðúò ïîñî÷âà, ÷å îáåêò íà àíàëèç ñà 334 îáðîêà
îò 113 ñåëèùà, íà êîèòî ñà óñòàíîâåíè ìåñòîíàõîæäåíèåòî, íàëè÷èåòî íà îáðî÷åí
ïàìåòíèê, ïðàçíèêúò.
Àíàëèçèðàéêè ãîðåïîñî÷åíàòà èíôîðìàöèÿ çà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè â
Ìèõàéëîâãðàäñêèÿ ðåãèîí, ìîæåì äà íàïðàâèì ñëåäíèòå îáîáùåíèÿ:
Ïðåîáëàäàâàùà å êðúñòíàòà ôîðìà íà ïàìåòíèöèòå. Òå ñà ñúñ ñðàâíèòåëíî
ãîëåìè ðàçìåðè, êîèòî âàðèðàò îò 70 äî 220, 270 ñì âèñî÷èíà. Ìàéñòîðèòå-
êàìåíîäåëöè èçïîëçâàò ïðåäèìíî âäúëáàíàòà òåõíèêà ïðè óêðàñàòà, êàòî ñëåäâàò
ñèëóåòà íà îáðî÷íèÿ ïàìåòíèê ­ êðúñòíî èçîáðàæåíèå, ïðèñúñòâàò ãåîìåòðè÷íè
è ðàñòèòåëíè ìîòèâè, ðåëèãèîçíè ñöåíè è äð. Òðàäèöèîííî ñå èçïèñâàò íàäïèñè,
èíèöèàëè, äàòèðîâêà. Âàæåí å ôàêòúò, ÷å îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè îò Ìèõàéëîâ-
ãðàäñêèÿ ðåãèîí ñà åäíè îò íàé-ñòàðèòå è íà òÿõ ñà ïîñâåòåíè åäíè îò íàé-
ðàííèòå òåðåííè ïðîó÷âàíèÿ. Îñíîâíî èíôîðìàöèÿòà çà òÿõ å ñâúðçàíà ñúñ ñàìèÿ
îáðî÷åí ïðàçíèê, êîåòî íè äàâà îñíîâàíèå äà ïðîäúëæèì èçñëåäâàíåòî íà òîçè
âèä ìåìîðèàëíè ïàìåòíèöè, íî âå÷å ðàçãëåæäàéêè ãè êàòî ÷àñò îò òðàäèöèîííîòî
íàðîäíî êàìåíîäåëñêî èçêóñòâî.
 ñòàòèÿòà „Ðåêîíñòðóêöèÿ íà îáðî÷íàòà ñèñòåìà â ñåëèùàòà îò Çàïàäíà
Áúëãàðèÿ”42, Âàñèë Ìóòàôîâ ðàçãëåæäà îáðî÷èùàòà êàòî åëåìåíò îò îáè÷àéíî-
ïðàçíè÷íàòà ñèñòåìà íà áúëãàðèòå â ñåëèùàòà îò Ñîôèéñêà, Ïåðíèøêà,
Êþñòåíäèëñêà îáëàñò, ò. í. Çàïàäíè ïîêðàéíèíè. Çà íàøåòî ïðîó÷âàíå ïðÿêî
ùå íè ïîñëóæè èíôîðìàöèÿòà, ñâúðçàíà ñ ïîñî÷âàíå íà òî÷íîòî ìåñòîïîëîæåíèå
è ñõåìèòå íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè, ïîìåñòåíè â êðàÿ íà ïóáëèêàöèÿòà, êîèòî
êîíêðåòíî ïðåäñòàâÿò îòäåëíè âèäîâå íà òåçè ñàêðàëíè ìåñòà.
Íàé-îáñòîéíîòî èçñëåäâàíå íà îáðî÷íàòà ïëàñòèêà â çàïàäíèòå áúëãàðñêè
ðàéîíè èçâúðøâà Áîíè Ïåòðóíîâà43.
Íà áàçàòà íà òåðåííè ïðîó÷âàíèÿ, ïðè êîèòî ñà îáõîäåíè â òðè îòäåëíè
ãîäèíè Çíåïîëñêî, Áóðåëñêî è ÷àñò îò Ãîäå÷êî, àâòîðêàòà ïðåäñòàâÿ â ñèñòåìàòè-
çèðàí âèä èíôîðìàöèÿòà çà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè â òðèòå ïîñî÷åíè ðàéîíà.
Ðåãèñòðèðàíè ñà 250 âñå îùå çàïàçåíè îáðî÷èùà, 195 îò êîèòî ñà ïðåäñòàâåíè â
êàòàëîã. Òåêñòîâåòå ñà èëþñòðèðàíè ñúñ ñíèìêè è ñêèöè, êîèòî ïðåäñòàâÿò ñúâ-
ðåìåííîòî ñúñòîÿíèå íà èçñëåäâàíèòå îáåêòè. Ïî òîçè íà÷èí ñå ñúçäàâà åäíà
áîãàòà áàçà îò åìïèðè÷åí ìàòåðèàë çà ïðîó÷âàíå è àíàëèç íà îáðî÷íàòà ïëàñòèêà
â ïîñî÷åíèòå òåðèòîðèè ïðåç XVII­XIX â.

262
 Ñïîðåä àâòîðêàòà íåçàâèñèìî îò óíèôèöèðàíå íà ôîðìàòà è óêðàñàòà íà
îáðî÷íàòà ïëàñòèêà, ñúùåñòâóâà îïðåäåëåíà ñïåöèôèêà çà âñåêè åäèí ðàéîí.
Ïðåç 1998 ã. ñà îáõîäåíè 37 ñåëà îò îáùèíà Òðúí, ðåãèñòðèðàíè ñà 16
çàïàçåíè êðúñòà. Â êàòàëîãà ñà ïðåäñòàâåíè 13, îò êîèòî 4 ñíèìêè è 10 ñêèöè íà
îáðî÷íè ïàìåòíèöè.
Ïðåç 1998 ã. ñà îáõîäåíè 22 ñåëèùà îò îáùèíà Áóðåë, â êîèòî ñà ðåãèñòðè-
ðàíè 111 îáðî÷íè êðúñòà è êàìúíè.  êàòàëîãà ñà ïðåäñòàâåíè 95 îáðî÷íè ïà-
ìåòíèêà ­ 39 ñíèìêè, 94 ñêèöè.
Ïðåç 1999 ã. îò çåìëèùàòà íà 12 ñåëèùà îò îáùèíà Ãîäå÷ ñà ðåãèñòðèðàíè
88 îáðîêà, 86 îò êîèòî ñà ïðåäñòàâåíè â êàòàëîãà ­ 49 ñíèìêè è 63 ñêèöè.
Ðàçãëåæäàéêè îáðî÷íàòà ïëàñòèêà îò òðèòå ïîñî÷åíè ðàéîíà, àâòîðêàòà
ðàçêðèâà íåéíèòå òåõíîëîãè÷íè îñîáåíîñòè è õóäîæåñòâåíà õàðàêòåðèñòèêà, à
èìåííî:
1. Ïî-ðàííèòå îáðî÷íè ïàìåòíèöè â Òðúíñêî è Çíåïîëñêî ñà ñ ïî-îïðîñòåíà
ôîðìà. Íàé-ðàçïðîñòðàíåí å îáèêíîâåíèÿò ðàâíîìåðåí êðúñò ñ ïðàâîúãúëíè
ðàìåíå, óêðàñåíè îòñòðàíè ñ ïî åäèí áóêåë.
2.  Ãîäå÷êî è Äðàãîìàíñêî ìàéñòîðèòå-êàìåíîäåëöè èçðàáîòâàò ìåìî-
ðèàëíè ïàìåòíèöè ñ ðàçëè÷íà ñëîæíà ôîðìà ­ âàðèàíòè íà ðàâíîìåðíèÿ êðúñò,
ñòâîëåñòè, êðúãîâèäíè, Ò-îáðàçíè. Êàòî äîïúëíèòåëåí ïëàñòè÷åí åëåìåíò â
ñèëóåòà íà êðúñòíîòî èçîáðàæåíèå ïðèñúñòâàò áóêåëè ­ íàé-÷åñòî íå÷åòåí áðîé,
ðàçïîëîæåíè ïî ãîðíîòî è äâåòå ñòðàíè÷íè ðàìåíà.
3.  Çíåïîëñêèÿò ðàéîí äåêîðàöèÿòà íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè ïî÷òè ëèïñâà
èëè ñå ñúñòîè îò âàðèàíòè íà êðúñòíèÿ çíàê, áåç íàäïèñè è äàòèðîâêà.
4. Óêðàñàòà íà îáðî÷íèòå êðúñòîâå â Ãîäå÷êî è Äðàãîìàíñêî å ïî-áîãàòà è
ðàçíîîáðàçíà. Èçîáèëñòâàò ñèìâîëè è çíàöè, êîèòî óêðàñÿâàò è äâåòå ñòðàíè
íà ïàìåòíèöèòå. Ïðåîáëàäàâà êðúñòíèÿ çíàê â ðàçëè÷íè âàðèàíòè. Äåêîðàöèÿòà
ñå äîïúëâà îò ðàñòèòåëíè è ãåîìåòðè÷íè ìîòèâè.
Áîãàòàòà èíôîðìàöèÿ, êîÿòî àâòîðêàòà íè ïðåäñòàâÿ â òîâà íàé-îáåìíî
òåðåííî ïðîó÷âàíå, ùå ïîñëóæè êàòî îñíîâà íà ïî-îáøèðíèòå íè èçñëåäâàíèÿ
íà îáðî÷íàòà ïëàñèêà íà òåðèòîðèÿòà íà áúëãàðñêèòå çåìè.
Âúç îñíîâà íà íàïðàâåíèÿ áèáëèîãðàôñêè ïðåãëåä íà ïðîó÷âàíèÿòà íà
îáðî÷íàòà ïëàñòèêà ìîæåì äà îáîáùèì:
1. Ìåìîðèàëíîòî èçêóñòâî ñå ðàçãëåæäà íàé-âå÷å îò ãëåäíà òî÷êà íà íàä-
ãðîáíà ïëàñòèêà è ìíîãî ïî-ìàëêî âíèìàíèå ñå îòäåëÿ íà îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè.
2. Èçêóñòâîâåäñêèÿò ïîäõîä ïðè ïðîó÷âàíå è õàðàêòåðèñòèêà íà îáðî÷íàòà
ïëàñòèêà å ïðèëîæåí îò èçñëåäîâàòåëèòå ñàìî çà îòäåëíè òåðèòîðèè – Ñîôèéñêè
ðåãèîí, Öåíòðàëíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, ðàéîíà íà Êîïðèâùèöà, Ñåâåðîçàïàäíà
Áúëãàðèÿ.
3. Ïðàâè ñå ïúëíî îïèñàíèå íà îòäåëíè îáðàçöè íà îáðî÷íàòà ïëàñòèêà,
òèïè÷íè çà äàäåí ðåãèîí, áåç äà ñå õàðàêòåðèçèðàò îñòàíàëèòå.
4.  íÿêîé îò ïóáëèêàöèèòå îáðî÷íèòå ïàìåòíèöè ñà ñàìî ðåãèñòðèðàíè,
êàòî ñå ïîñî÷âà òÿõíîòî ìåñòîíàõîæäåíèå. Ðàçáèðà ñå, òîçè ôàêò ñå îïðåäåëÿ îò

263
öåëòà íà äàäåíîòî èçñëåäâàíå ­ ðåãèñòðèðàíå íà àðõåîëîãè÷åñêè îáåêòè, êîåòî
íå ïðåäïîëàãà ïî-íàòàòúøíî õàðàêòåðèçèðàíå è êëàñèôèêàöèÿ íà îáðî÷íèòå
ïëàñòèêè.
5. Ñíèìêîâèÿò è ãðàôè÷åí ìàòåðèàë, êîéòî ñå ïðèëàãà êúì ïóáëèêàöèèòå,
èëþñòðèðà îáðî÷íàòà ïëàñòèêà îò îòäåëíè êîíêðåòíè ðàéîíè íà Çàïàäíà, Ñåâåðî-
çàïàäíà, Öåíòðàëíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, Êîïðèâùåíñêèÿ êðàé.
6. Âñå îùå îñòàâàò íåïðîó÷åíè ðåäèöà òåðèòîðèè îò àäìèíèñòðàòèâíèòå
ãðàíèöè íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ è èçâúí íåÿ ­ Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ (Âèäèí-
ñêî), Òåòåâåíñêî), Çàïàäíàòà ÷àñò íà Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà (Âðà÷àíñêèÿò êðàé),
Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà (Òðîÿíñêî), Ñåâåðíà è Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ (Ðóñåíñêî,
Ïëåâåíñêî, Ðàçãðàäñêî), Çàïàäíè ïîêðàéíèíè (Öàðèáðîä, Áîñèëåãðàäñêî), Èç-
òî÷íà Ñúðáèÿ.
Îïèðàéêè ñå íà áîãàòèÿò îïèò íà åòíîëîçè, èçêóñòâîâåäè, êðàåâåäè, àðõåî-
ëîçè è äðóãè ó÷åíè-ñïåöèàëèñòè è ñëåäâàéêè òåõíèòå ìåòîäè íà èçñëåäâàíå,
îáåêò íà íàøèòå áúäåùè ïðîó÷âàíèÿ ùå áúäàò èìåííî òåçè òåðèòîðèè.

ÁÅËÅÆÊÈ

1
Âàñèëèåâ, Àñ., È. Ëþáåíîâà. Ñòèëîâè îñîáåíîñòè, ðàçïðîñòðàíåíèå è ìîòèâè íà
êàìåííàòà ïëàñòèêà ïðåç ïåðèîäà íà Âúçðàæäàíåòî. Ñîôèÿ, 1973, 73­115.
2
Ïàê òàì, ôèã. 269
3
Ëþáåíîâà, È. È ãðîáîâåòå óìèðàò. Ñîôèÿ, 1996, 1­286.
4
Ïàê òàì, ôèã. 4, ôèã. 222.
5
Ïàê òàì, ôèã. 68, ôèã. 169.
6
Ïàê òàì, ôèã. 67.
7
Åí÷åâ-Âèäþ, Èâ. Áúëãàðñêèÿò íàðîäåí êðúñò. Ñîôèÿ, 1994, 5­181.
8
Ïàê òàì, îáð. 799. îáð. 575, îáð. 635.
9
Ïàê òàì, îáð. 516.
10
Ïàê òàì, îáð. 516, îáð. 7.
11
Ïàê òàì, îáð. 651.
12
Ïàê òàì, îáð. 507, îáð. 615, îáð. 785.
13
Ïîïîâ, Ð. Ïðàèñòîðè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ âúâ Âðà÷àíñêîòî ïîëå ­ ÈÁÀÈ, II, Ñîôèÿ,
1924, 99­136.
14
Ïàê òàì, îáð. 38à, 38á, 38â, 38ã.
15
Ïàê òàì, îáð. 38â.
16
Ïàê òàì, îáð. 38ã.
17
Ïàê òàì, îáð. 38à.
18
Ïàê òàì, îáð. 38â, 38ã.
19
Ïàê òàì, îáð. 38ã.
20
Íèêîëîâ, Â. Òðàêèéñêîòî ñâåòèëèùå íà âðúõ Ïåòðîâñêè êðúñò â ×åïúí. ­ Âåêîâå, 2,
1963, 40­53.
21
Ïàê òàì, îáð. 8.
264
 22
Ìèòîâà-Äæîíîâà, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ â Ïëåâåíñêè îêðúã. Ñ., 1973, îáð.
332, îáð.380, îáð. 388, îáð.421.
23
Ïàê òàì, îáð.72à.
24
Ïàê òàì, îáð. 388.
25
Ìèòîâà-Äæîíîâà, Ä. Àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ â Ïåðíèøêè îêðúã. Ñ., 1983.
26
Äðåìñèçîâà, Öâ., È. Ñîëèêîñêà. Àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè â Êþñòåíäèëñêè îêðúã.
Ñ., 1978.
27
×îõàäæèåâ, Ñò., Â. Ãåíàäèåâà. Àðõåîëîãè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ îò Êþñòåíäèëñêî. I
÷àñò, 2002, 5­85.
28
Ïàê òàì, îáð. 39:1, îáð. 41 à, á, îáð. 39:2, îáð. 42.
29
×îõàäæèåâ, Ñò., Â. Ãåíàäèåâà. Àðõåîëîãè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ îò Êàìåíèöà. II ÷àñò,
2003, 5­76.
30
Ðàéíîâ, Í. Êîïðèâùåíñêè íàäãðîáíè êðúñòîâå, ïëî÷è è çèäàíè èçâîðè. ­
ÃÍÁÏëîâäèâ, 1923, 213­283.
31
Ïàê òàì, îáð. 118, îáð. 105­106, îáð.103.
32
Âàñèëèåâ, Àñ. Çà èçîáðàçèòåëíèòå èçêóñòâà â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ. Â: Åêñïåäèöèÿ
â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ. Ñ., 1956, 192 è ñë.
33
Ïàê òàì, ôèã. 20, ôèã. 26.
34
Ãåðàñèìîâ, Ò. Åäèí áúëãàðñêè ïàìåòíèê îò XVI â. ­ ÈÈÁÅ, 8. Ñ., 1962, 55­61.
35
Ïåòðîâ, Ï. Êðúãîâèäíèòå ïàìåòíèöè â Çàïàäíà Áúëãàðèÿ. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1, 1962,
17­24
36
Ïåòðîâ, Ï. Êðúãîâèäíèòå ïàìåòíèöè, îáð.10, îáð.11.
37
Ìóòàôîâ, Â. Âúçðîæäåíñêè îáðî÷íè ïëî÷è îò Âåëèêîòúðíîâñêî ­ Âåêîâå, Ñ., 1983,
6, 62­66.
38
Ìóòàôîâ, Â. Âúçðîæäåíñêè îáðî÷èùà âúâ Âåëèêîòúðíîâñêî. ­ ÃÌÑÁ, 10, 1984,
123­144.
39
Ìóòàôîâ, Â. Âúçðîæäåíñêà êàìåííà ïëàñòèêà âúâ Âåëèêîòúðíîâñêèÿ êðàé. – ÃÌÑÁ,
15, 1989, 137 – 150.
40
Ìóòàôîâ, Â. Îáðî÷èùàòà êàòî êóëòîâè îáåêòè. ­ Â: Åòíîãðàôñêè ïðîáëåìè íà
íàðîäíàòà äóõîâíà êóëòóðà. ­ ÁÀÍ, 1989, 194­222.
41
Ìóòàôîâ, Â., À. Êàìåíîâà-Áîðèí. Îáðîöèòå â Ìèõàéëîâãðàäñêî. ­ ÈÌÑÇÁ, 14,
1988, 101­116.
42
Ìóòàôîâ, Â. Ðåêîíñòðóêöèÿ íà îáðî÷íàòà ñèñòåìà â ñåëèùàòà îò Çàïàäíà Áúëãàðèÿ. ­ Â
: Åòíîëîãèÿòà íà ãðàíèöàòà íà äâà âåêà. Èçñëåäâàíèÿ è ìàòåðèàëè, ïîñâåòåíè íà 60 ãîä.
þáèëåé íà äîö. ä-ð Íèêîëàé Êîëåâ. Â. Òúðíîâî, 2000, 337­358.
43
Ïåòðóíîâà, Á., Â. Ãðèãîðîâ, Í. Íèêîëîâà. Ñâåòè ìåñòà â Ãîäå÷êî, Äðàãîìàíñêî è
Òðúíñêî. Ñ., 2001, 9­165.

265