4

oisipriN, BASART vB isriKRAR

Tiirk Orta O§retiminde Toplumsal Cinsiyet
ve Srnrfin Yeniden Uretimi

AySe GiineS-Ayata, Faide Acar

Girig

Okullar, yalnrzca[e§itimlerr, yani bitgi aktarma igiyle u§ragan kurumlar olmayrp, ay-
nt zamanda toplumsal ve kiiltiirel denetimin dnemli araglandrr. Gene yaygrn olarak
belirtildi§i gibi, bu «izellikleriyle okullar go§u durumda, toplum iEinde var olan eqit-
sizlik bigimlerinin (yeniden) iiretimi iglevini gdri.irler (Apple ve King, L977;Margo-
Iis ve Romero, 1988). E§itim kurumlan, iE tutarLhk ve btittinltik arayan, mevcut
egitsizlik bigimlerini do§rudan gtiElendirmese bile Eo§u durumda rinemli tilEiide
megrulagtrran bir'rdtinya gdriigi.iniin" gi.iElii ii§elerini kendi iqinde banndrran bir "e§i-
tim felsefesinirr yansrtrrlar (Apple, 1971; §Øillis , 1977; Anyon, 1980; Giroux, 198».
Bu durumda, bilinEli miidahaleler olmadr§r siirece beklenen, bu tiir bir (yeni-
den) tiretimin ataerkilli§i de iqermesi, ataerkilli§in ise, toplumdaki en yaygrn ve aErk
egitsizlik biEimi olan toplumsal cinsiyet temelli egitsizli§i pekigtirmesidir. E§itim ve
okullarla ilgili sosyal ve siyasal bilim aragtrrmalan, go§unlukla Marksist kuram yo-
luyla, e§itim kurumlannrn toplumsal ve ekonomik egitsizlikleri (yeniden) iireten
ideolojik iglevini Eoktandrr belirlemig, belgelemig ve bu duruma iligkin eleqtiriler ge-
ligtirmigtir. Ne var ki, btiyle bir elegtirinin toplumsal cinsiyet agrsrndan yaprlmasr
grirece daha yenidir ve kadrn hareketinin giiqlenmesiyle kadrn ara;trrmalalnln yay-
grnlagmasr sonucunda giindeme gelmigtir (Stromquist, 1991).
E§itim sisteminin toplumsal cinsiyet egitsizli§inin (yeniden) iiretilmesinde etki-
li olan resmi ve gayri resmi yaprlan, genig bir alanayayian mekanizrnalan ve iligki-
leri kapsamaktadrr. Bu mekanizmalar ve iligkiler, okullardaki yetki paylagrmrndan
ders kitaplaunrn iEeri§ine, oradan d§retmenlerin srnrf iqindeki tutum ve davrantgla-
nna kadar uzanmaktadrr. Gtiniimiizde, biitiin bu alanlarda gririilen toplumsal cinsi-

* Bu makale daha ijnce 3. Ulusal Sosyoloji Kongresi'nde tebli§ olarak sunulmug ve daha
sonra da aynr kongrenin tebli§lerinin derlendi§i kitapta yayrmlanmrgtrr. Almdr§r kaynak: Sos-
yoloji Derne§i (2002), 3. U lusal Sosyoloji Kongresi: Diinyada ae Tiirkiyetdc Farkhlqma, Qansna ue
Btitrinleye, Eskigehir,4 Kasrm, Ånkara: Umit Ofset.
102 yer esitsizliklerine kargr geligtirilecek dnlemlere uluslararasr planda dncelik tanrn-
maktadrr (Eylem Platformu, 1995).
r.1 Konuyu bagka bir aErdan ofiaya koyacak olursak, gerek miifredat yoluyla aktart-
z
lan bilgi igeri§i gerekse ri§rencilik yasamrnrn ders drgr etkinlikler ve dil kullanrmr
å
gibi y<inlerine iligkin olup disiplin, okul de§erleri ve normlart gibi d§eleri igeren
II "gizli mi.ifredatrr()ackson, 1968; §7illis,1977;Apple, 1971; Stromquist, 1!p6), top-
r'"
iJ lumsal cinsiyetin sosyallegmesi siireciyle toplumsal cinsiyet egitsizli§inin pekigtiril-
F
J mesinde ya da tersine buna kargr grkrlmasrnda kritik etmenler olarak iqlev gdrebile-
v cek durumdadrr ve go§u kez de bu iglevi giirmektedir.
Okul, hem ri§renciyi, hem de bilginin kendisini igleyerek, bagka her geyin oldu-
§u gibi toplumsal cinsiyetin de sosyallegti§i kiiltiirel ve sosyal ortaml megrulagtrran
ve bu ortamrn temelini olugturan bilgi hiyerargisini aynr anda hem inga eder hem de
yaygrnlaqtrnr. Dolayrsryla, e§itim si.ireci sdz konusu oldu§unda, bilgi aktarrmrnrn
ba§lamr ve bigimiyle bidikte, farkh bilgi tiirlerinin segimi, <inceliklendirilmesi ve
megrulagtrnlmasr 6nem kazant. Bunlar arasrnda, bilgi aktanmrnrn ba§lamr ve biqi-
mine bakrldr§rnda, d§rencileri iEin go§u kez rol modeli konumunda olan e§iticilerin
demografik ve sosyal arka plan dzellikleri agrkEa 6ne Erkar. Bu e§iticiler, go§u du-
rumda, kiEinin kendine ve toplumdaki yerine iligkin algrlamalannrn biEimlendi§i
okul temelli sosyallegmenin en etkili rjzneleri durumundadrdar.

Ttirkiyerdeki Durum

Osmanh imparatodu§u'nun son dtinemindeki birtakrm girigimlere kargrn, Tiirki-

ye'de akrlcrh§a, bilimsel bilgiye, pozitivist ydntemlere ve laik diinya gtiriigiine daya-
Ir tek tip bir modern e§itim sisteminin temelleri T92O'li ve 1930'lu yrllarda atrlmrg-
trr. Qo§u kez Cumhuriyet'in tek ve en rinemli kazanrmr olarak yiiceltilen bu sistem,
ba§rmsrz fikirli, cizgi.ir ruhlu, entelekdiel anlamda yetkin ve duygusal olarak olgun
geng kugaklar yetigtirmek iizere geligtirilmigtir. Bu genE kugaklann kendi 6z varhk-
lalna iligkin tanrmlamalan, dinsel ve geleneksel sadakat kalplanndan cizgiirlegme-
yi yansrtacak; dzgiirlegen bu kugaklar modernizmin bilim, ulus-devlet ve iledeme gi-
bi temel iizelliklerini srmsrkr sahipleneceklerdi.
Yeni e§itim sistemine temel olan felsefenin bir dzelli§i de, dzellikle toplumsal
cinsiyet alanrnr da iEeren egitlik anlayrgrydr. Devlet, kendi modern kimli§inin ayrrt
edici 6zelli§i olarak yurttaglannrn egit olduklannr ileri siirerken, Cumhuriyet'in ken-
di Osmanh k«iklerinden koptu§unun bir gdstergesi olarak toplumsal cinsiyet egitli-
§ine rizellikle vurgu yapryordu. Ne var ki, devletin toplumsal cinsiyete yiinelik egit-
likEi yaklagrmrnrn sembolik bir nitelik ta§lmasr, bu egitli§in kamusal alan ve dz jure
konularla srnrdr kalmasrna yol asml§tlr.
1924 y indaTevhidi Tedrisat Kanunu'nun (TTK) Erkarttlmast ve uygulanmasry'
la birlikte Ti.irkiye'de tek tip mi.ifredata dayah bir e§itim sisteminin yerlegtirilmesi
yciniinde Eabalar baglatrlmrgtrr. Cinsiyet ve srnrf farkhhklanndan ba§rmsrz olaruk
Cumhuriyet'in biitiin yurttaglan bu sistemden yaradanabilecek, e§itim sistemi de la-
ik ve bilimsel bilgileri biitiin yurttaglara aktaracaktr. Yasayla birlikte, iilkedeki her 103
ttir e§itim etkinli§iyle ilgili diizenlemeler Milli E§itim BakanL§r'nrn yetkisine veril-
mig, bu arada geEmigten devrahnan dinsel e§itim kurumlan da la§vedilmigtir. Daha- v
sr, 1930'lara :uzanan bir stireE iEinde, ilk ve orta d§retim dtizeyindeki din dersleri bii- F
tiin okullarda adrm adrm kaldrnlmqtrr (Akgit, 1991; Mert ve BahEacr, 1995: 18).
Cumhuriyet'in e§itim projesinin 6zlii bir ifadesi olan TTK, "Milli E§itim Bakan- ø
h§r'nrn, dinsel hizmetleri sa§layacak 'kamu gtirevlilerinir e§itmek iizere cizel okullar
tq
kuraca§rnr" «jzel olarak belirtmigtir (Madde 4). Din e§itiminin "din hizmetleri iEin
å
e§itim" bigiminde srnrdanmasrna yrinelik bu girigim, ilk giinlerde itiraz gcirmese bi- Fl

le o zamanlardan bu yana tartrsmal bir konu olarak giindemde kalmtqtrr. 1941 yr q

H
lrnda gok partili siyasete gegilmesiyle birlikte, TTKrnrn ilk d<inemlere ozgi 6diinsiiz
uygulamasrndan dnemli sapmalar offaya Erkmrgtrr. Bunlardan biri, aslnda 1924 ta-
rihli Tevhidi Tedrisat Kanunu uyarlnca kurulan imam Hatip okullannrn L973 ta'
rihli Milli E§itim Temel Kanunu ile birlikte orta ri§retim sistemine dahil edilmesi-
dir. Yeni yasayla birlikte srjz konusu okullar, d§rencileri dinsel hizmetler verebile-
cekleri bigimde e§itmenin 6tesinde, onlan yi.iksek d§renime de hanilayacaktr. Bu
de§igiklik sonucunda o dtinemde var olan 29 imam Hatip okulu ijnemli yaprsal de-
§igiklikter gegirerek imam Hatip liselerine d6niigmiigttirr (Åkgit, 199».
Bu okullann adlalntn "okul"dan "lise"ye gevrilmesi, aynca hem okul hem de d§-
renci sayrsrnrn artmasr sonucunda dinsel e§itim veren okullar, birgok gozlemcinin dt
facto iki bagh (laik ve dinsel) olarak tanrmladr§r orta ii§retim sisteminin aynlmaz bir
parsasr haline geldiler. Bu durum, TTKrnrn temel ilkelerinin aErk ihlalianlamlna ge-
liyordu ve anayasal anlamda laik devlet anlayrgrna ters diigtiyordu. AsLnda imam Ha-
tip lisesi mezunlan ile di§er liselerden gelenler arasrnda, merkezi olarak yaprlan tini-
versite segme srnavlanndaki bagan diizeyleri ile ilgili bir kargrlaStrrma yaprldr§rnda,
bu savr hakl gdsteren sonuglara ulagmak miimkiindtir. Imam Hatip mezunlanntn
yiiksek d§renimlerine dinle ilgili olmayan alanlarda devam etme niyetleri ve bu ara-
da yi.iksek ti§renim kurumlanna yerlegtirilme anlamrndaki baganlart, 1980'li yrllann
ortalanndan bu yana strekli olarak, di§er liselerden mezun olanlara kogut dzellikler
sergilemektedir (OSYM, 1997 -2).
Krz ti§renciler 1972 yrhndan bu yana imam Hatip okullanna kabul edilmekte-
dir. Krz ii§rencilerin bu okullara kabul edilmelerinin gerekEesi vaize olarak miislii-
man kadrnlara hizmet verecek kigiler yetigtirilmesidir. Ancak, giderek artan sayl ve
oranlardan da anlaErldr§r gibi, yrllar gestikse bu okullar <izellikle krzlar iEin diiz li-
. selere giire tercih edilen kurumlar haline gelmigtir. Krz «i§rencilerin ve ailelerinin bu

okullarr tercih etmelerinin baglca nedeni mahafazakir Eevrelerde "mazbut" sayrlma-

landrr.
imam Hatip liseleri genel orta o§retim sistemi iEinde I'Mesleki ve Teknik Eåi-
tim Kurumlan" baqh§r altrnda yer almaktadrr ve bu liseler TTK ve Milli E§itim Te-
mel Yasasr'ndayer alan ilke ve yrinetmeliklere tabidir. Ne var ki bu durum genel sis-
teme gdre <inemli kurumsal årkhlagmalan dnlememektedir. Kamusal e§itim siste-
mi iEindeki årkhlagmalann geEmigi Cumhuriyet cjncesi ddneme dayanmakla birlik-
te, bu farkLlaqmalar dzellikle 1970rlerden sonra attmrstrr.
104 Osmanh'nrn son dtinemlerinden bu yana Batr ycinelimli seqkin kesimin gocukla-
& n yabancr dil e§itimine a§rdrk veren okullarda e§itim gdrmektedir. ilk olarak Åv-
J rupaL ve Amerikah misyonederce kurulan bu okullardan birgosu, Cumhuriyetrle
z
birlikte ulusallagtrrlmrstrr. Yabancr dilde e§itim veren ve qo§u 6zel olan bu okullar
o Ti.irkiyerde Battct, laik ve ilerleme anlayrgrna dayal e§itimin dnciilii§i.inii yapmrglar-
d
E drr. Yabancr dil e§itimine 6nem verilmesi, daha sonra bagka dzel okullar tarafrndan
&
da benimsenmigtir. Bu okullarda ana miifredata ek olarak, fazladandil dersleri ile ya-
Fi
}J
bancr dilde verilen matematik ve fen bilgileri dersleri konulmugtur. Son yirmi yrl
M
iEinde devlet okullan da yabancr dil e§itimine daha fazla a§rhk ranrml§rrr. Anado-
lu Liseleri adr verilen yeni orta ci§retim kurumlan oluEmrulmug, bu okullar tiim til-
kedeki kent ve kasabalarda yaygrnlagmrgtrr. Yabancr dilde e§itim veren cizel okulla-
rt drnek alan stiz konusu okullarda genel mtifredatrn yanl srra yabancr dil e§itimine
belirli bir a§rrLk verilmigtir. Sonugta Anadolu Liseleri ile yabancr dilde esitim ve-
ren «izel okullar, qa§dag Tiirkiye'deki orta ri§retim sisteminin segkin kurumlan hali-
ne gelmiqtir.
Mezunlartntn e§itimlerine tiniversitede devam edeceklerini ringd,ren bu orta ri§-
retim kurumlartnrn yanr slra, yardrmcr profesyonel hizmetler verecek ve teknisyen
olarak gdrev yapacak kigiler yetiEtirmeyi amaElayan birgok mesleki esitim kurumu
vardtr. Turizmden elektroni§e ve nakrg iglerine kadar gegitli 6,zel alanlarda e§icim ve-
rilen bu okullar bugiin Ti.irkiye'de orta d,§retimin rinemli bir boltimtinii oluErurmak-
tadrr ve az once srjzii edilen imam Hatip okullan da bu kesimde yer almaktadrr.
Tiirkiyerdeki orta d§retim sistemine genel olarak bakrldr§rnda, fen liseleri adr
verilen az sayrdaki devlet okulu mezunlannrn srnavlarda hep iisti.in performans gris-
terdikleri, iiniversite sonrasr programlarda bu liselerdeo mezun olanlann iizellikle
arandrklan gririilmektedir. Aynca, genel olarak aLndrsrnda, dzel okullardan ve ya-
bancr dile a§rdrk veren Anadolu Liselerinden mezun olanlar, diiz liseleri bitirenlere
gdre daha baganh olmaktadrdar. Genel liselerden mezun olanlann, ister 6zel ister
devlete ait olsun yabancr dil e§itimine a§rdrk veren okullarr bitirenlere gdre iiniver-
site srnavlannda daha azb*gan gristermeleri, kamusal e§itim sisteminin geri kalan
bdli.imtintin bozuldu§unun bir gdstergesi sayrlabilir. Genel e§itim veren devlet lise-
lerinden mezun olanlanq ortalama olarak yansr iiniversiteye girebilmektedir.
Devlet okullannda verilen genel e§itimde grirtilen bu bozulma, bfiytik rilqiide,
s6z konusu kurumlara yrinelik artan ralep ile e§itime aynlan kamu kaynaklat ara-
srndaki dengesizlikten kaynaklanmaktadrr. Ulusal biitEede esitime aynlan pay yilar
geqtikse azalmtg, bunun sonucunda devlet okullarrnda srnrflar kalabahkla;mrg, okul-
lann fiziksel kogullan gerilemiq ve ders drgr etkinliklere yer verilememigtir. Ogret-
menlik mesle§inin genel olarak itibar yitirmesi ve d§retmen ayLklannrn grireli an-
lamda gerilemesi sonucunda bu mesle§e nitelikli personel ahnmasr da giderek giig-
legmigtir.
 Åragtrma 105
&
resmi &
Burada, giiniimiiz Ttirkiye'sindeki farkh orta ti§retim kurumlartnda gcirtilen v
F
'.r. g"yri i"r-i mekanizmalar dolayrmryla gerqeklegen toplumsal cinsiyet sosyalleg- ø
.rr.ri o. kimlik oluEturma siireElerinin sosyolojik ve sosyo'psikolojik ytinlerine daha
rI1

yakrndan e§ilmek istiyoruz. s6z konusu stregler, tirnek olarak allnan iig okul
ktiltti- &
ait
iti b^glu-rnda irdelenecektir. Bu iig okul, Tiirkiye'de genel e§itim veren devlete ce

okullarla imam Hatip liselerindeki "tipik" okul kiiltiiriiniin tirneklerini ser-

.,re Ozel
å
te-
gileyen kurumlar olarak seEilmigtir. okul kiittiitlerine iligkin bu Eiiztimlemenin
Fl
A
Ø
Lel'u*ucr, s6z konusu ktiltiirlerin, destekledikleri de§erler, davranrg normlan ve bu o
arada izlenen resmi mtifredat araclt§ryIa toplumsal cinsiyet kimli§i olugumunu
na-

srl etkilediklerini anlamaktrr.

okul ktiltiirleri, 1996-97 yrllaflnda ri§retmenler, okul yoneticileri ve d§renciler-
le yaprlan giiriigmeler yoluyla incelenmigtir. incelenen okullar, btiylik, tam
tegkilat-
h, her biri uzun bir geEm§i olan, qok saySm ve yerlegik orta ti§retim kurumlartdrr.
aile-
Ånkara,nrn orra srnrf semtlerinde bulunan bu okullara devam eden <i§rencilerin
orta stnrfin alt ve iist kesimlerine mensuptudar ve okullarda gdrev
leri biiyiik oranda
yapan ri§retmenler de bu toplulu§un en iyi e§itim gtirmiig ve nitelikli kesiminden
kigilerdir.
iizere,
Amaglanan, akademik ve sosyal ortamrn farkh ydnlerini ortaya koymak
her bir okuldaki esitim atmosferinin betimlenmesidir. O§retmenlerin ifadeleri,
olarak kullanrlmaktadrr' Okul or-
"okul kiiltiirii imgelerini " ottayakoyan mercekler
bu
ramlnrn, miifredat igi ve drgr etkinlikler, ri§renci-ti§retmen etkilegim <iriintiileri,
arada 6§retmenlerin algrlayrg biqimleri, tutumlart ve davranrglan
gibi ydnlerinin,
iligkin algrlayrgla.nr bigimlendiren gizli
dsreociierin kenditerine ve kimliklerine
kimi yanlt aran-
mtifredatrn gdstergeleri olarak gtiziimlenmesi yoluyla kritik sorulara
maktadrr. O-rne§in, Tiirkiyerdeki e§itim kurumlafl toplumsal cinsiyet egitsizlikleri-
ni fiilen ne <ilgi.ide (yeniden) tiretmektedir? Bu kurumlar, kadrnrn tabi konumunu
ve

toplumsal cinsiyet remelli ayrtmcrlt§r ne cilEiide reddetmekte, meqrula§trrmakta

dti-
uilyud^pekigtiimektedir? Esitim kurumlartntn akrlcr, laik ve egitlikgi bir okul
geleneksel, ataerkil
zeni saglumrk iizere bilinEli otarak tasarlandrklan bir toplumda,
toplumsal denetimin
ve dinsel ideolojilerin ortastnda kalan okullar ve ii§retmenler
aracrlølir olarak nasrl iglev giirmektedirler?

imam HatiP Lisesi

en iyilerin-
incelememize konu olan imam Hatip lisesi, Tiirkiyerde kendi tiiriintin
bu okula stnavla 6§ren-
den biri olarak gcisterilmektedir. Aragtrrma yaprldr§r srrada
ci alrnmaktaydl 6grencilerden Eosu ay ya da orta stnrf ailelere mensuptu. ilginE
ve krz 6§-
olan nokta, okula erkeklere gcire daha fazla krz ii§rencinin bagvurdu§unun
rencilerin daha baganh olduklannrn belirtilmesidir. AsLnda okulda krz ri§renciler
igin en gok yiizde 50'lik bir konrenjan ayfllmrgtrr. GerekEe de, kadtnlar imam
olarak
106 gdrev yapamayacaklarrndan, okulun temel olarak erkeklere y<inelik bir meslek oku-
lu konumunda bulunmasrdrr. Ycineticiler ve d§retmenler, okul yagamrnda baganh
il olabilecek pek gok krz Eocusunun, b6yle bir esitimi krz Eocuklan iEin tek
z sans sayan
hayli muhafazakår aileleri tarafindan bu okula gdnderildi§ini belirtmiglerdir. ilginE
olan,kimi "yaramaz" Eocuklann da i'disiplin" iEin gene bu okula gdnderilmesidir.
&
l! Okul kiiltiiriintin asri belirleyici <izelli§i, bi.itiincii bir diinya gdriigiiniin ve felsefenin
Å
varh§rdr. Burada, en azrndan niyet olarak, <isrencinin gerek okul iginde gerekse dr-
F
F.l
grnda tam olarak denetim aluna aLnmak istendi§i ve buna qaLgrldrsr aErktrr. G«iriil-
V
dii§ii kadanyla ci§retmenler de bu felsefeyi gere§ince iEselleEtirmiglerdir ve bunu «i§-
rencilere ytinelik genel tutum ve davranrglarlna yansrrmaktadrrlar. Osretmenler, qo-
§u durumda, kendilerini boyle bir denetimin aracr olarak g<irmektedirler.
Din dersi veren bir <i§retmenin de betirtti§i gibi burada benimsenen esitim fel-
sefesi yagamr t'parEahrr ve muhtemelen birbiriyle uyusmayan boyutlar igeren bir olgu
de§il, "tam bir biitun" olarak gdrmektedir. iE tutarlhsa sahip bu biiti.iniin kendini
do§ru biEimde gerEeklegtirebilmesi ise ancak "disipline" baslLkla miimkiindiir. Bu
temalar, derslerden ders drgr etkinliklere dek okul ktilttirtini.in btitiin yrinlerinde ken-
dilerini gtisterdikleri oranda, imam Hatip lisesine bakan bir gtizlemcinin, okuldaki
e§itim felsefesinin temelini islami de§erlerin ve kurallann olugturdusunu gdrmeme-
si mi.imkiin de§ildir.
O§rencilerin cinsiyetlerine gdre aynlmalan ve krz qocuklann ayn yederde tutul-
malarr okul ki.ilttirtiniin en belirgin <izellikleri arasrndadrr. Kurum kåsrt tizerinde
birlegik e§itim yapryor gcirtinse bile fiilen uygulanan ayn rutma yalnrzcaerkek ve krz
gocuklar arasrndaki etkilegimi krsrtlamakla kalmamakta, ayrrcacisretmenlerin kendi
aralanndaki etkilegimle d§retmen-d§renci etkilegimini de engellemektedir. Bir ka-
drn ci§retmenin aga§rda anlatrlan oykiisiinde de gdriildii§[ gibi, okul, krz ve erkek
ci§rencilerin birbiderinden ayrr tutulmalal kuralnr tirizlikle gcizetmektedir:
Bir bayan arkadag... di§er krz Eocuklarla bidikte kantinde otururken bir erkek Eocuk
ona bir geyler sormak veya sdylemek istemig (ri§retmen) onu da oturrmu§. Bir idareci gelip
rrgimdi de burada mr gocuklan
bulugturmaya bagladrnrzz, gibi uygunsuz geyler sdylemiE.

Bir bagka d§retmene g6,re, "(bu okulda) erkek d§retmenlerin bayanlaiaveyak.-

ci§rencilerle muhatap olmasr uygun gdri.ilmedisi igin pek hog kargrlanmryor. Dedi-
kodulara sebep olabiliyor. "
Gerek 6§retmenlerin gerekse d,§rencilerin kadrn-erkek olarak ayllmalanna yd-
nelik bu titizlik, bagka geylerin yanr srra, derslerin ve di§er etkinliklerin ayn bina-
larda gergeklegtirilmesiyle somutlasmaktadrr. Dahasr, okuldaki ayn binalaln her bi-
rinde, kadtnlaraya da erkeklere tahsis edilen bir yrinetim odasr bulunmaktadrr. Do-
layrstyla, bir ti§retmen kargr cinsten d§rencilerin bulundu§u binada dersleri olsa bi-
le, bu binadaki ydnetim odasrna girmekten duruma gcire kaErnmaktadrr. Ogrermen-
ler arasrndaki bu aynmr sa§layan mekanizmalar resmi de§il gayri resmi niteliktedir:
Birkag ci§retmen ayrtma 6zen gdsterilmedi§i takdirde dosacak durumu, kadrnlarrn
erkeklerin kahvesine girmesine yadabk erke§in kendini kadrnlann diizenledisi bir
gay partisinin ortasrnda bulmasrna benzetmigtir.
 Qo§unluk b<;yle bir kadrn-erkek aynmrnr mutlak zorunluluk olarak gdriirken, 101
uygulamanrn en ategli savunuculau olarak erkek din dersi hocalan 6n plana Erkmak- c
c,
tadrr. Onlar iEin, "do§a" ve "uyum" ba§lamlannda agtklanan bu aynm yagamrn igsel v
bir ydniidi.ir. Aralarmdan birEo§u, kadrnlarla erkekleri fiziksel anlamda birbirlerine F
yakrn tutmanrn ategle barutu yan yana koyma anlamtna gelece§i giiriigiindedir; bag- ,{
ka bir deyigle bu, kagrntlmaz biEimde patlamalara agrk, tehlikeli bir durum yatata- d
caktrr.
€
Esitim, sosyoloji ve psikolojiye iligkin olarak baqka kiilttirel ba§lamlarda yiirii-
å
tiilen tartrgmalarda, kadrnlada erkeklerin ayil ayil e§itim grirmeleri gerekti§ini sa- 'J&
vunan gdriiglere srkga rastlanrr; ancak burada altr gizilmesi gereken nokta, ele aldr§l- ø
mrz drnekteki aynmrn, pedagojik bir strateji de§il, cinsiyete dayah ayrtmrn bi.itiin
kamusal alan etkinliklerinde gcizetilmesi gerekti§ini ileri siiren toptancr bir di.igiin-
cenin tiri,inii olmasrdrr. Dolayrsryla, buradaki durum, iki cinsiyet arasrndaki etkilegi-
min yaygrn gciriildii§ii, hatta tegvik edildi§i, ancak belirli yaq gruplanndaki ti§ren-
cilerin cinsiyetlerine gcire ayn e§itim gdrdiikleri topluluklarda rastlanan rirneklerden
dziinde årkhdrr (Hannan, L996).
imam Hatip lisesinde, krz ve erkek ii§rencilerin ayn mekånlarda e§itim gcirme-
leri yd,niindeki tercihin ardrnda yatan dinsel gerekgeler ve agrk ataerkil de§erler, bir
ri§retmenin a§zndan gdyle ifade edilmektedir: 'lErkek ti§renciler kendilerini kontrol
edemiyor, kendini dine veremiyor, bu genqleri bile bile atege atmaktrr-"
BirkaE <i§retmen, karma e§itimin krz Eocuklara da zarar verece§ini belirtmigtir.
rrsrnrfta erkeklede beraber olma durumunda, ådet giiren krzlar
Qiinkti onlara gtire,
Kuran derslerinde arkadaglannca bu durumlannrn belli olmasrndan iiti.irti rahatstz
olacaklardr."
Imam Hatip lisesinde ri§retmenlerin karma e§itime iliEkin tutum ve de§erleri-
nin, genqlerin cinsiyeti konusundaki titizlikleri ve cinselli§in denetlenmesi gerekli-
li§ine verdikleri dnemle ba§lantrh oldu§u aErktrr. O§retmenler bu hususu, aErkEa,
duyarl olduklarr konulann bagrna yedegtirmiglerdir. Erkek din dersi <i§retmenleri
bu konudaki titizlikleriyle 6ne Erkarken, di§erleri arasrnda årkh denebilecek gdrii-
gti olanlara rastlanmamlgtrr. Åynca, imam Hatip lisesinin ydnetim ve d§retim kad-
rosu, gerek sayrsal olarak gerekse kiiltiirel etki anlamrnda din dersi hocalartnrn a§rr-
L§rnr tagrdr§rndan, bu kigiler, sosyal ve ktiltiirel denetimin ana eksenini cinselli§in
denetiminin olugturdu§u bu kurumun bekgileri ve belirleyicileri konumundadrdar.
Ogretmenlerin kadrn ve erkek cinselli§i konusundaki farkh kavramsallagtuma-
lannrn ardrnda, cinsiyete agrl ba§L ve do§asr itibariyle tizcii inang ve de§erler yat-
maktadrr. Bu inanq ve de§eder, temelde erkek Eocuklart "destekleyip korurken", krz-
lann cinselli§ini "smrlayan'r ataerkil d§retmen tutumlarunrn megrulagtnlmaslna ve
pekigtirilmesine yardrmcr olmaktadrr. imam Hatip lisesindeki bagat sdylem, kadrn-
lar ve erkekler arasrndaki årkLhklan islam dininde belirtildi§i gibi fitrala (do§aya)
baslamakta, erkek ve kadrn kimlikleri sabit, de§igmez vadrklar olarak tanrmlanmak-
tadrr. Dolayrsryla, erkek ya da kadrn olmak salt biyolojinin bir iglevi olarak algrlan-
makta, birEok d§retmen do§anrn gere§i sayrlan bir olgu karErsrnda btitiintiyle kabul-
lenici bir tutumu benimsemektedir. Bu diinya gdriigii d§retmenler tarafindan aga§r-
108 daki tiirde agrklamalarla ifade edilmektedir:
& Erkekler bir noktada cinsel kimli§ini yagamaya, diigiinmeye baglar. Kadrnlar pasiftir,
z
'.l erkekleri meqgul eden (cinsellik) kadrnlarr etmez.

o Aynr konuda aga§rdaki gdriigti ileri siiren din dersi ci§retmeni bile vardrr:
&
tr
& Erkekler aktiftir (biyolojik olarak) erke§in spermi aktiftir, erkekler daha fazla cinsel
F duyguya yer ayrrlr.
F{

D
M
Bu okul ki.iltiiriinde, biyoloji temelli bu ttr akrl yiiriitme (iizellikle din dersleri
veren erkek 6§retmenler arasrnda) o kadar bagat durumdadrr ki, derslerinde gdrece
bagansrz olan erkek d§rencilerin bu durumlan cinsel uyanrElanndan kaynaklanan
dikkat da§rlmalanna ba§lanmaktadrr. Sonugta, erkek qocuklann kuraldrgr davranrE-
lan Eo§u durumda bu Eocuklann kendileri tarafindan da do§al ve denerlenemez gd-
rtilmektedir. Bir «i§retmenin de ifade etti§i gibi, "yaradrhglan dolayrsryla erkeklerin
(dzellikle belli yaglarda) suE iglemesi do§aldrr."
Buna kargrhk krzlann cinselli§i <inemsenmemekte, kendi bagrna potansiyel ola-
rak sorunlu bir konu sayrlmamaktadrr. Kadrnlann cinsel potansiyeli "aregle barut"
benzetmesinde oldu§u gibi belli belirsiz kabul edilse bile, do§ru kanallara ydnlendi-
rilmesi gereken asrl sorun erkeklerin cinsel uyanrgrdr. Kularrn cinselli§i ise, salt de-
netim altrnda tutularak erkeklerin ilgilerinin raydan Erkmasrna, bdylece toplumsal
di.izen ve uyum agsrndan bir tehdide yol agmasr dnlenecek bir konu olarak gtindeme
girmektedir. Burada 6nemli olan, kendileriyle gdriigiilen imam Hatipli btiti.in din
dersi d§retmenlerinin, "bereket versin" kadrn cinselli§ini denetim altrnda rurmanln
giiE olmadr§r, giinkii "do§anrn" bunu zaten yeterince sa§ladr§r dtigtincesinde olmala-
ndrr. Gerekli olan tek gey, krzlara dinsel kurallara, kiiltiirel de§erlere, cirf ve ådetlere
saygr gdstermelerini d§retmek ve onlan I'sa§lam bir aile yaprsr" kurmaya teEvik er-
mektir. Btittin d§retmenlere g6re bu, gergeklegtirilmesi gok gtiE olmayan, ancak iste-
nilen toplumsal diizenin yaratrhp korunmasr agrsrndan kritik rinem rasryan bir igtir.
Krzla erke§in fl6rt etmelerinin, sevgili iligkisi kurmalannrn ve hatta iki ayn
cinsten kiginin arkadag olmalannrn olumsuz kargrlandr§rnt ayrrca belirtmeye gerek
yoktur. Erkek din ri§retmenleri bu konuda <izellikle duyarldrrlar. O§renciler arasrn-
da bu tiir iligkiler kudmasrnrn dnlenmesi gerekti§i konusunda hepsi Eok karadrdrr.
AsLnda burada erkek ve krz d§renciler arasrndaki her ttir iligki potansiyel olarak teh-
likeli sayrlmakta; bu iligkilerin gengler arasrnda dnemli psikolojik sorunlara, kavga
dtiviige ve intihadara yol aEaca§rna inanrlmaktadrr. Aynr d§retmenler evlili§i ve an-
ne olmayr krzlann en d,nemli yagam hedefi olarak giirmektedir. Dahasr, evlilik, kadr-
nrn kendini kocasrna ve gocuklanna yasam boyu adayacasr bir ba§Lhk olarak deser-
lendirilmektedir. Toplumsal uyum agrsrndan gerekli olan boyle bir adanma da, an-
cak, kadrnrn cinselli§inin yalnrzca evlilik iligkileri alanrna srnrdanmasryla sa§lanabi-
lecektir. Dolayrsryla, evlilik dncesi bekåret mutlak bir zorunluluk olarak gririilmek-
te ve bciyle olmayan bir kadrnrn iyi bir egten beklenen sevgi ve uysalhkla kocasrna
ba§Iaoamayaca§r diigtintilmektedir. Bir ii§retmenin de igaret etti§i gibi, "evlilik rin-
cesi cinsel deneyim kadrnlar iqin kabul edilemez,.Etinkti boyle bir gey'ahgkanlk ya-
ratabilir.rrr Dolayrsryla, geng kadrnrn gelecekte geligigtizel cinsel iligkiye girmeye 109
aday biri olarak damgalanmasrna yol agabilecek bu durumdan kaqrnrlmaktadrr. ø
imam Hatip lisesindeki okul kiiltiiriiniin temel do§asrnda, cinsellik konusunda- &
M
ki titizli§in yanr slra bir de disipline ve bireyin denetimine belirleyici 6nem ranrn- t<
Ø
masr yer almaktadrr. Cinselli§in denetimini disiplinle iliEkilendirme e§ilimi, gizli IlI

miifredatrn gtindeminde yer alan baghca maddedir. islam dini, en azrndan kuramsal c
megrulaEtrrma diizeyinde, bu dir de§edere ve normlara iligkin olumlu ve olumsuz
yaptnmlann tiiretildi§i ana kaynak durumunda grirtinmektedir. Bu durumda, giiz- e.
lemcinin bOyle bir okul ki.ilti.iriinde kargrlaStr§r, dinin her tiir konunun g«iziime ba§-
å
rJ
A
landr§r bir referans qergevesi olmasr durumudur. Dinsel temelli yrllanmrE "do§ru ve
yanlg", "iyi ve kotii" kavramlannrn, modern, kentsel ve orta srnrfa ait bir ortamda ya- o
gayan d§rencilerin ve ri§retmenlerin gi.indelik deneyimlerinin de§erlendirildi§i ze-
mini olugturdu§u bu ktiltiirel ba§lamda, bireyin tam denerimini sa§lamayr amagla-
yan bir de§er sisteminin siirdi.irtilmesi kagrnrlmaz biEimde birtakrm giiEliiklerle kar-
grlagmaktadrr. Sonugta, bir kadrn ri§retmenin de belirtti§i gibi, bireysel umutsuz-
luklar ortaya grkmaktadrr: 'rBu okulda her gey giinah sayrlrr; beden e§itimi dersleri-
ne katrlmaktan, karma srnrflara, oradan gerekti§i gibi «irdinmemeye dek her gey...'l
"Miisliimana kargr Batrcr", son yirmi yrlda dinsel yaandayaygffr olarak bagvuru-
lan bir kategorilegtirmedir ve bu konu iizerinde Eok tartrgrlmrgtrr (Acar, l99l; Aya-
ta, l99li Giineg-Ayata,l99I). Siyasal Islam'rn, bugiin kapatrlmrg bulunan Refah
Partisi liderleri tiirtinden temsilcileri de aynr konuyu dnemle vurgulamrglardrr. iki-
legtirmeye dayanan bu kavramlagtrrma, Imam Hatip lisesindeki okul kiilttirii iizerin-
deki etkisini belirgin bigimde hissettirmektedir. Okul yiineticileri ve ri§retmenler,
kurumsal srnrdarla grup igi / grup drEr tammlama iilgtitlerini beliderken aynr ikileg-
tirmeye srkEa baEvurmaktadrdar. Bu ba§lamda ilginE olan bir husus, rriirtiinmemigrl
bir kadrn «i§retmenin, giiriigme srrasrnda, kendisini en fazla sarsan geyin rtBatrh ka-
drnlar gibi giyinme" suslamasr oldu§undan yakrnmasrdrr. Bu kadrn kendini drglan-
mrs ve meslektaglan tarafindan ahlaken yargrlanmrg hissetmektedir.
Imam Hatip lisesinde ri§retmenlerle gerqekleEtirilen gdriigmeler, aynr zmande-
bu okul kiiltiiri.ine 6zgii toplumsal cinsiyet kimlik olugumunun bir y6,niini.i de 6ne
Erkarmaktadrr. Cinsiyet temelli aynmcrLkta izlenen katr tutum, agrktrr ki, aynr cin-
siyetten ri§retmenler ve d,§renciler arasrndaki etkilegimi ve ba§hL§r artrrmaktadrr.
Aynr cinsiyetten d§retmenler ve «i§renciler arasrndaki rahatlamrg, dostga iligkiler, ki-
ginin giindelik yagamrnda kargrlaEtr§r katr disiplinden ve «izgiirliiklerin srnrrlanma-
srndan kaynaklanan zodu deneyimin biraz hafiflemesine ya da gizlenmesine yardrm-
cr olmaktadrr. Dahasr, biiyle bir okul kiiltiirtiniin, qa§dag orta ri§retimin, rirne§in
cinsel bilgiler e§itimi ve birbirini kargrlkl olarak destekleyen okul-aile iligkileri gi-
bi heniiz ele ahnrp gdziilmemig sorunlanna daha iyi yanrt verdi§i ileri siiriilmekte-
dir. Bunu sa§layanda, gene belirtildi§ine gdre, btitiin bu sorunlara Islam dinine atrf-
la yaklagrlmasr ve sorunlarn 6yle ele ahnmasrdrr. Orne§in kadrn d§retmenler, krz
d§rencileriyle, cinsellik dahil her konuyu konugabildiklerini belirtmektedider. An-
cak bunun koqulu, tartrsmanrn dinsel buyruklar ve de§erler gergevesinde kalmasrdrr.
Aslnda d§retmenler bunu gdrevlerinin bir parsasl olarak giirmektedider.
110 Okuldaki krz ti§renciler, kadrn d§retmenlerin odasrna serbestEe girebilmektedir-
& ler. Bu odalar, gdri.iniig ve atmosfer aErsrndan kentli kadrnlann kabul giinlerine ben-
F] zer bir hava tagrmaktadrr. Erkeklerin yoklu§unda kadrnlar bu "kamusalr mekånr, ciz-
z
giirce davranrp konugabildikleri ve giyinebildikleri bir "«izel'r mekåna Eevirmektedir-
ler. Konu bu ydniiyle ele aLndr§rnda, kadrnlar (hem ti§retmenler hem de d§renciler)
&
frr aErsrndan okuldaki ci§retmen odalan "evdekine" Eok benzeyen dzellikler taqrmakta-
d
drr. Buradaki kadtnlar, gay iEip kadrnlara cizgi.i birtakrm konulan serbestEe konuga-
F
J bilmektedirler. Okulda artrk bir bakrma rrkrz kardegr' ya da"kv evlat" konumuna ge-
v len krz ci§renciler de, Tiirkiye'deki di§er okullarda okuyan d§rencilere gdre, bu d§-
retmen odalanna Eok daha kolay ve serbest biEimde girebilmektedider.
Hayli aLgrlmadrk 6zellikler ta§ryan bu ortam Eo§u kez krz ri§rencilerin aaneleri-
ni de iqine alacak bigimde genigletilmektedir. Ozellikle kendileri de 6rtiinen (teset-
tiirlii) ve ancak kadrn-erkek olarak ayrdmrg kamusal mekånlardaki etkinliklere katr-
labilen kadrnlar agrsrndan bu okul 'rgi.ivenli" ve "erigilebilir" bir yerdir. Buraya rahat-
Ea girip grkabilmekte, <i§retmenlerle konugabilmekte ve okul-aile birli§i etkiÅlikle-
rinde yer alabilmektedirler.
O§renci-d§retmen iligkilerindeki bu daha az resmi ve genellikle "kendini drga-
vurmaya" dayal bigimin ve bu aradaklølann ayl e§itim gcirmelerinin "gtiven oluq-
turucu" yanrnln de§eri, Anglosakson ba§lamlarda defalarca vurgulanmrgtrr (Maho-
ney, 1!85; Deem, 1984). Buna kargrLk, erkeklerin varL§r dikkat kaydrncr bir etmen
de olsa, erkek-krz karma e§itimin krzlann cinselli§ini ve kendilerine iligkin algia-
malarrnr olumlu yrinde etkiledi§ini (Less, 199r, krz-erkek ayn okullaun ise do§asr
gere§i toplumsal cinsiyete g6re belirlenmig kimlikleri pekigtirdi§ini ileri stirenler
de vardrr (rVatson, 1997, Arat, 1998; Tokta6-Qelik, 1998). Bu ttir farkh savlara ve
her zaman tutarhlk sergilemeyen kanrtlara kargrn gu kadan agrktrr ki, e§itimin kar-
ma mr yoksa krz-erkek ayn mr yaprldr§rndan daha dnemli olan, bir okulun, agrk ve
gizli miifredatr aracir§ryla, sosyallegmenin bir boyutu olarak toplumsal cinsryeti na-
srl ele aldr§rdrr (Stromquist, 1995).
Dolayrsryla, bize gcire, mevcut toplumsal cinsiyet kimliklerine ydnelik ktilttirel
ve kurumsal nitelikli <inemli sorgulamalar-kargr Erkrglar olmadr§r siirece, Tiirkiye'
deki imam Hatip liseleri gibi krz-erkek ayn e§itim veren okullardaki kadrn <i§ret-
menlerle krzlarun daha yakrn biqimde iligkilenmeleri, ancak, egitsizlikleri (yeniden)
iireten, ayrncl ve ayrlmcr uygulamalara y«inelik onayr pekigtiren sonuglar verebilir.
Nitekim burada ri§retmenler, krzlara ve erkeklere mesleklerini fitrata g<ire belirle-
melerini, buna direnmeye kalkrgmamalannr tavsiye ettiklerini aErkEa stiylemektedir-
ler. Dahasr, kadrnlann fttrat gergevesindeki en dnemli gdreirlerinin annelik, bunun
rrzayrflrk ve
"do§al" sonucunun ise "duygusalhk, duyarlhk ve sevecenlik" ve bu arada
kinlganhk" oldu§u her zaman vurgulanmaktadrr. Bunun, cinsiyet belidenimli, ata-
erkil ve aynmcr bir e§itim mesajr oldu§u; krz ve erkek d§rencilerde, kadrnlann "do-
§al" dzelliklerine kargr Erkrp rollerini årkhlagtrrmaya Eahgmalarrnrn yalnrzca "do§al-
lrk drgr" olmayrp ayor zamanda rrgi.inah[ sayrlacå§r fikrini yedegtirmeye gaLgtr§r aErk-
trr. Hangi ti.ir iglerin kadrnrn do§asrna uygun sayrldr§rnrn belidenmesinde ise iki bo-
yut ortaya grkmaktadrr. Bir kere, yaprlacak ig kadrndan fiziksel anlamda gok gey ta-
 lep etmemelidir; gi.inkii, rtkrrrlgan,
olan kadrn bedeni bu durumda baskr
.ft.11: Ikincisi, bu igler, erkekl-erle ar.il.girni altrna gire_ 111
dng6,rmemeri, btiyiik drEtide kadrnlara
y<inelik hizmetlede srnrrL karmarrdrr. c
sdigerimi, garrgma t og.rti"r, g..gevesinde gris_ &
terigEi olunmadrsr ve resetrtir kuraila,nalyuldusu
,tir... åok.orluk yapmanrn bir Øt{M
sakrncasr yoktur.
rI]
imam Hatip liselerindeki okul kiiltiiri.i,
dinsel deserlere ve standartlara bas11-
§rn' Ttirkiye'deki orta d§retim kogullarrnda nasrl iki tarafi c
keskin bir krlq olarak ig-
lev gdrebilecesini .rnekremektedir.
Dinsel referanslar kaliteli ilgili gasda§
standartla, destekledisi ve bunlara uyum "tiJ*r.
g.,sterdisi «irgtide ain] å
rrrE kugkusuz, esi- F.l
timdeki iyilegmeler igin dnemli bir katkr
laguyubilir. i,,u- rru.f liselerinin bu- ØA
giinkii sayrsr ve standartla,nrn yanr srra gok
mesi kendi bagrna buna tanrklk.t-ekt.iir.
å,å" r.r, ol;;;; okullara ydnel_
o
Ancak, dt"*rE;;; ninr^da yorumun,
do§ru ve yanLg konusurda laik sistemin
iEsellegtirdisi gasdag etik kavramrarla,
mel .zgiidiikler ve Easdag egirlik (rizellikle te_
toprumsar cinsiyet egitlisi) anrayrgryla
trgtr§r durumlatda, yalnnca dinsel referanslada Ea_
y<inlendirilen ..re blnhrla krsrgagtr-
fllmrg bir e§itim ktilrtirti sorun yaratmaya
baElamaktadrr. Laik devretin ,,diigma1,r
saydr§r geleneksel ve dinsel bilegenleri
h.r g"ye kargrn barrndran bir sosyoktiltiirel
ortamda, toplumsal cinsiyet kimliklerinirr
rr. o, benlik anlayrgrnrn orugtururmasrna
yardrmcr olan kurumlar modernlik, akrlcrrrk
ve raiklik udrnu *.gr,riyet arayan bir
yasal dtizen iqin tizellikle tehdit edici si_
nitelikredir. Ttirkiye,deki'Irnu- Hatip lisele-
rinin riyktisti, rg24 tarihli revhidi redrisat
Kanununun Erkrgrndan giini.imiize bu di-
nami§i sergilemektedir.

Ozel Lise

Bu aragtrrmada inceleme konusu oran d,zer

lise, Ankara,daki en eski ve k6klii okur_
lardan biridir' Lise pek gok kesim tarafindan I'itibadr
lise,, sayrlmJtadrr ve risrenci-
lerini de orta ve iist-orta stnrftan e§itimli
ailelerin Eocuklarr olugturmaktadrr. okul,
cumhuriyet'in ilk yrlrarrnda, tilkenin yeni baskentinde
genE trgutruo kaliteli esi_
tim imkånlan sa$Iayarak Tiirkiyernin Batrhla5masrnu kitkrau bulunm"k
amacryra
kurulmugtur. Yrllar geEtikEe okul biiyiimiigttir.
Bugiin, orta d§retimin yanr srra il_
kokul e§itimi de veren genig bir esitim koÅpleksinin
parsasr durumundadrr. okur_
da fen bilimleri ve maæmatik deJeri
ingilizce verilmekte, ayrrcaingilizdili ve
biyatr.alanrnda yosun bir esitim uygulalmaktadrr. ede_

okula kabaca bir griz atrldrsrnda bile son derece

gerigmig bir kimlik anlayrgr, ri§_
rermenler, d§renciler ve eski mezunrarrn
hep bidikte-pry-ruyrr.rr, g.ne gok giiqlii
bir
"biz" duygudagl§r g<iriiliir. Herkes bu okul camiasrna mensup
olmaktan duydusu
gururu dile getirir. Belki de bu-giiqlii
aidiyet duygusunun bir uzantrsr olarak,
luluk tiyelerinin her konuda mtikemmer oråahrrna top_
y«inelik belirgin bir sosyal kont_
blkr da gdze garpmaktadrr. Bir d§retmenin de belirttisi
3t.ve gibi burada ,,herkes
herkesi kontrol etmekredir. rl
112 O§retmenler, guruda, bu okuldaki gdrevlerinin genE insanlan birer rraydrn'r ola-
a rak yetigtirmek oldu§unu belirtmektedirler. "Aydrn" rerimi, Cumhuriyer'in ideal
a yufttasr igin bir kod olarak kullanrlmaktadrr; bu "aydrn" kigi, Kemalist de§eder r9r-
z
E §rnda pozitif bilimlerde iyi e§itim almrg, laik, akrlcr ve BatrLlagmrg kigidir. Bu ni-
(J
teliklerin, okulun modern Tiirkiye'de yaratmakla gdrevli oldu§u "aydrn" kiginin te-
r',
tr mel ayrrt edici rizellikleri oldu§una inanrldr§rndan, okul, ii§renciler arasrndaki mu-
&
iJ hafazakfu ya da dinci akrmlar konusunda agrn duyarLdrr.
F
F]
Spor kargrlagmalan ve sanat giisterileri, ders drgr belli bagL etkinliklerdir ve s«iz
M
konusu etkinlikler okul kiilttiriiniin bir parsasr olarak bu lisede rizellikle «jnemsen-
mektedir. Burada gerek ders drgr gerekse akademik etkinlikler, okul kiiltiiri.inii be-
lideyen "yangmarr ve "bagan" gibi de§erler Eevresinde drinmektedir. Okul, iiE sanat
dahnda bagka okullarla olan yangmalan dnemsemektedir: pop miizik, halk danslan
ve tiyatro. Bunlar, ekip EaLgmasrnr ve ci§renciler arasrndaki kigisel etkilegimi gerek-
tiren grup etkinlikleridir.
Okulun sporda, dzellikle de basketbolda kdklii bir geEmigi vardrr. Gegmigi oku-
lun eski d§rencilerine dayanan, okulun adrnr tagryan ve gimdi ulusal ligde kargrla;-
malar yapan bir takrmrn yanl slra, okulun di§er takrmlan da diizenli olarak ulusal ve
uluslararasr mtisabakalara katrhp bagan kazanmaktadrr. Bu baganlar, okulun genel
olarak di§er okullara iistiinlti§iini.in gdstergesi sayrlmaktadrr. Agrkqa g«iriildii§ii ka-
dauyla, bu okul kiilttiriinti niteleyen giislti "biz[ duygusu, spor kargrlagmalanndaki
ategli yaugmacrLk ruhuyla daha da pekigmektedir.
Yangmanrn amacr "bagan"drr. Miifredat igi ve drgr etkinlikler son derece yansma-
cr tarzda gerqeklegmektedir ve ama§ "en iyi olmak"tan daha aga§rsr de§ildir. Bu okul
ktilttirtinde her zaman vurgulanan, en yukansrnr hedeflemektir. O§renciler, qo§u
kez, "yrldrz" olaCaklan meslek dahnr segmeye, "ortalama" olarak kalacaklau meslek-
lerden ise uzak durmaya «izendirilmektedir. O§retmenlerden birinin de ifade etti§i
gibi, "bu okulda dyle sabit duramazsrnrz, siirekli hareket halinde olmanrz gerekir.rl
Yangma becerileri ve bagan itkisi, gerek akademik, gerekse ders drgr alanlarda
yedegik resmi ve gayri resmi mekanizmalarla siirekli olarak beslenip sivriltilmekte-
dir. O§rencilerin ulusal ve uluslararasr alandaki bilim ve matematik yangmalarmda-
ki, aynca iiniversite segme srnavlanndaki baganlanna btiytik 6nem verilmektedir.
Ozellikle matematiJ< ve fen dersleri d§retmenleri ci§rencilerini bu tiir srnav ve yarr§-
malara haarlamak i gin btiyiik zaman ayrrmaktadrdar. Sdylendi§i kadarryla dzellikle
son srnrfa gelen ri§rencilerde srnavlar ve alnan notlar bagka her geyin iizerine qrkmak-
tadrr.
Bu okulda mi.ifredat ileri dtizeyde standartlagtrnlmrg olmakla birlikte, btittin
derslere zorunlu olarak aynr 6nem verilmemektedir. incelenen dzel lise, yabancr dil
(ingilizce), matematik ve fen bilimlerinde di§er okullara tistiin oldu§u iddiasrnda-
drr. Gene agrktu ki, derslerin genel srralanmasrnda matematik ve fen bilimleri daha
zor sayrlmakta ve bu derslere daha fazla 6nem verilmektedir. SonuEta, bu derslerde
daha baganl olan d§renciler daha zeki sayrlmaktadrr. Okul, ri§renciler arasrnda, bu
derslerdeki yetene§i ve baganyr artrracak programlar uygulamaktadrr. Fen bilimleri
d§rencileri arasrnda erkek <i§rencilerin sayrsr krzlardan dahafazladr. Aytrca,d§retim
kadrosu iqinde de, matematik ve fen bilimleri d,§retmenleri di§er derslerin hocala-
113
rrndan daha de§erli sayrlmakta ve kendilerine genellikle daha fazlaiicret verilmekte- &
dir. Matematik ve fen bilimleri dersleri veren qok sayrda kadrn risrecmen olmasrna c
M
kargrn, bu alana gene de giiElii bir erkek imgesi håkimdir. Bagka bir deyiEle, okul Fi
Ø
ktilttirti aErsrndan bakrldr§rnda iyi d§renci fen bilimleri ri§rencisi, deserli cisretmen ,4
de fen bilimleri d§retmenidir ve bunlann da qosu erkektir.
c
Toplumsal cinsiyet egitli§i bu okul kiilttirtinde daha Eok retorisin bir pargasr
olarak yer bulurken, okulun "gururu ve nese kaynasr'r olan bilimsel ve ders drgr et- la

kinliklerde krz ii§rencilerin genellikle ikinci planda kaldrklan bir gerEektir. Fen z
FJ
A
derslerine yo§unlagan erkek 6,§renci sayrsrnrn daha fazla olmasrnrn yanr srra, spor er-
kinliklerinde de erkek d§rencilerin egemenli§i vardrr. Sonugta, sdylenenle fiilen var A

olan arasrnda belirgin bir geligki giiriilmektedir.

Dahast, okulun asrn yarlsmacr ve gdri.intigte eEitlikEi kiilti.irti, genel olarak kadrn-
larrn performanslna ytinelik hayli katr ve toplumsal cinsiyere duyarsrz desedendir-
meler sergilemektedir. Burasr, kadrn risretmenlerin d§retim kadrosunda gosunlusu
olugturmalarrnrn yanr srra, okul i.ist ydnetiminde de tarihge olarak hep kadrnlann yer
aldrklal bir e§itim kurumudur. Gelgelelim, okul aynr zamanda Ti.irk toplumunda
oldu§u gibi kadrnlarrn srrtrna de facto taleplerin yi.iklendi§i bir drgiitsel kiiltiirt des-
teklemektedir ve bunun sonucunda kadrn d§retmenlerin srrtrndaki Eifte yiik yrine-
tim uygulamalannda hig dikkate aLnmamaktadrr. Bu durumun baghca nedeni, ge-
rek <i§retmenler gerekse r!§renciler igin geqedi olan rryanEma, ve rrbaqan" kurallan-
nrn, btiytik 6lgiide, mevcut gerEeklere de§il de, ideolojinin normatif standartlanyla
belidenen ve toplumsal cinsiyet egitli§ine dair gergekqi olmayan varsayrmlara gcire
biEimlenmig olmasrdrr. Dolayrsryla, cumhuriyet ideolojisine ba§Lhsryla birlikte ele
ahndr§rnda iizel lisenin kurumsal ktiltiirii, krz ve erkek d§rencilerin "baSanlannr', ya
da kadrn ve erkek d§retmenlerin performansrnr de§edendirirken tek ve kendi iginde
ayrrgtrrrlmamrg bir iilEtitler kiimesini benimsemektedir. Bu kiime, gosa kez bizzat
baganl kadtnlartn kendileri tarafindan iqsellegtirilip uygulanan erkek de§erlerinden
olugan bir kiimedir. Bu durumda okul kiiltiirii, bir yandan toplumsal cinsiyet egitli-
iI
§i konusunda soyut bir sdylemi yaygrnlaqtrnrken, diser yandan mevcut erkek deser- 1

,j
t
lerinin ve toplumsal cinsiyete duyarsu uygulamalaln yeniden iiretilmesine katkrda 1

bulunmaktadlr. ,l
ll

Bu okulda kendileriyle gririigiilen 6,§retmenler, kurumu rtuygar bir yer't biqimin-

de tarumlamaktadrrlar. Operasyonel agrdan bu, erkek ve krz d,§rencilede, erkeklerin
ve kadrnlartn fiziksel olarak ayrr mekånlarda mtulmadrklan karma bir okul anlaml-
na gelmektedir. Ne var ki, ri§retmen odalannda kadrn ve erkek d§retmenler bir ara-
da bulunduklart halde, gtindelik etkilegimde, dostluklarda ve iligki kurma driintiile-
rinde ancak aynr cinsten kigilede kaynagmayr beraberinde getiren cinsiyet temelli bir
farkLlagma ve e§ilim gdzlenmektedir. Benzer bigimde, okul tarafrndan net biqimde
dillendirilen politika da krz ve erkek ri§rencilerin okulda yakrn iligki iginde bulun-
,.1
malan ydniindedir. Sonuqta, krz ve erkek «i§rencilerin srnrflannda istedikleri yere ij
:
t1

oturmalaflnrn iitesinde, kimi «i§retmenlerin, "gengler arasrnda uygar iligkile t yaraul-

mastrr amactyla ti§rencileri kangrk oturmaya zodadrklan bile giiriilmektedir.
"Uygar-
114 lagmrg toplum" algrlamastna cizgii kurallara zaman zamarr uyulmamasr durumunda
& da, bu durum aErkga onaylanmasa bile,
gene de hoggdriiyle kargrlanmakta, gelenek
FI ve aLgkanhklara ba§lanmaktadr.
z
Buradaki okul kiiltiirii, farkL cinsiyetten ri§renciler arasrnda kigisel iligkileri nor-
mal saymaktadrr. Erkek ve krzlann fl6rt etmeleri ya da birlikte olmalan, 6§retmen-
&
Et ler tarafindan, genElerin edinmeleri gereken deneyim olarak gciriilmektedir. Biiylece
kargr cinslerden olanlar birbiderini daha iyi tantyacaklar ve bir ii§retmenin de belirt-
ø,
F
')'-1 ti§i gibi, genE kigi ,,mtistakbel eEini tanryacak, onunla ancak 6yle evlenecektir." Da-
V
hasr, dsretmenler go§u durumda, krzlar ve erkekler arasrndaki 6zel iligkileri erkekle-
rin bagansr aErsrndan olumlu bir etmen saymaktadtlat. Krz arkadaglann erkek d§-
rencileri morive etti§ine ve derslerini ciddiye almaya yiineltti§ine inanrlmaktadrr.
Bu okul ktilttiri.iniin iki yiini.i ilginE ve aynksr d,zellikleriyle 6ne Erkmaktadrr.
Bunlardan birincisi, iki cins arasrnda kabul edilebilir iligki slnrdannrn tanrmlanma-
srnda aErkEa ifade edilmektedir. Buna gdre, toplulugun gereksinimlerinin ve stan-
dartlannrn, bireyin gereksinim ve standartlanna iistiin gelmesi beklenmektedir. "Er-
kekle krz arasrndaki <izel iligki, d§retmenlerin ve di§er ii§rencilerin dikkatlerini Ee-
kecek r;lEtide drga vurulmamaltdtr." ikinci ve en belirgin olan 6zellik, bu okul ktil-
tiiri.inde dsretmenlerin, krz ve erkek d§renciler arasrndaki kigisel iligkiler konusunu,
cinsellik, bekåret ve rasgele iligki kurma gibi konu ve kavramlardan biisbiitiin yaL-
trlmrg bigimde tartrgmalandrr. imam Hatip liselerindeki ktilttirde gdzlenen, erkek
ile kadrn (ya da krz ve erkek 6§renci) arasrnda akla gelebilecek herhangi bir iligki siiz
konusu oldu§unda, iligkinin sadece cinsellik boyutuna yo§unlaqan yakla§rmrn tersi-
ne, burada, aErkEa cinsel terminoloji sayrlan kavramlal kullanmaktan kaEtnmanrn da
6tesinde, fldrr ve dzel iligki ile cinsellik arasrnda bir ba§lantr kurulmasrnda bile be-
lirgin bir isteksizlik sergilenmektedir.
Ogretmenlerin sergiledikleri bu tutum, Tiirkiye Cumhuriyeti'nde kadrnrn tari-
hini Ealganlara agina gelecektir. S<iz konusu tutum, flst kesime 6zgii bir kiilttirel mi-
rasrn riirevi olarak ortaya qrkmaktadrr ve burada kadrnlann kamusal alanda gdriin-
meleri, kendi cinsel kimliklerinin geri plana itilmesi koguluna ba§lanmaktadrr (Gii-
neg-Ayata, 199 4; Kandiy ati, 1987 ; Kadro§lu, 1 993 ; Durakba5a, 1 989)'
ileri siiriilen kimi savlara gdre, cumhuriyetqi siiylemin, kadtnrn cinsel kimli§ini,
onun yeni ve t'kurrarrlmrgrr cinsiyet kimli§ine iligkin kavramla;trrmaya dahil edip
buraya yerlegtirememesi, bu diinya gdri.igiiniin, di§er tarafta yer alan islamcr g<irti§
kargrsrndaki konumunu zayrflatmrgtrr (Saktanber, 1997)' Bunun gibi' 6zel lisedeki
6§retmenlerin krzlar ve erkekler arasrndaki iliEkileri cinsellikten neredeyse btittintiy-
le alndrran algrlamalannrn, d§retmenlede d§renciler arasrnda Eok etkili bir iletigi-
me yol asmasr ya da gergekgi beklentilerin pekigmesine yardtmct olmasr beklenemez.
Bu her iki sorun da, 6zel liselerin okul ktiltiiriinde saptanabilmektedir. Bu kiilti.irde
kendini gerEeklegtirme ve r'(iteki'r ile iligkilendirme siireEleri, "yartgma" ve "baSartrl
gibi, toplumsal cinsiyet agrsrndan yansrz oldu§u diigtintilen ve kigisellik tasrmayan
kavramlarla tanrmlanmaktadrr.
 Devlet Okulu 115
&
Devlet okulunun e§itim atmosferini ve okul kiilttirtinti anlamak ø
iqin, bu okulun ko- v
numlandrsr sosyal ve ekonomik baslamr gciz rini.ine almak gerekii. F{
Ø
Ttirkiye'deki devlet okullan, ba6ka iilkelerdeki devlet okullarrnda
otdusu gibi, EI
semt okullartdrr. Aragtrrmada ele ahnan okul, 193O,lu yrllarda Ankara'nrn
orta ve &
iist-orta struf semtlerinden birinde agrlm4trr. Zamanlaburasr,
konutlada igyerlerinin
bit arada bulundu§u, sakinlerinin ise orta ve alt-orca srnrftan kigiler oldusu bir ca
sem-
te dtintigmtigttir. 197Orlerden sonra ilqenin kimi bdliimleri, kente yeni gelen å
krrsal '-l
ktikenli insanlann kaldrklan gecekondu mahalleleriyle itg"å
Ar
Eevrilmigtir. ,oryuLrr-
nrf bileEimindeki bu de§igme sonucunda, bugiin bu okula devam eden o
risrencilerin
go§unlu§u birinci ya da ikinci kugaktan kr kokenli g<iEmenlerdir.
Beklenecesi gibi,
aralaflndan kimileri maddi agrdan iyi durumda olsa bile cisrencilerin
ana babalarmrn
go§unun e§itim diizeyi diigiiktiir. Mahalledeki birgok aile
Eocuklagnrn esitimi iqin
harcama yapabilecek yeterli gelire sahip desilken, bir devlet okulu
olan kurum da,
yakrn gegmigte, devletin e§itim harcamalalndaki kesintiden nasibini
almrgtrr. Esi-
tim btitqesindeki bu kesintiler, imam Harip okullanndan gok normal liseleri
etkile-
migtir; gtinkfi bu liseler rizel kaynaklardan basrg alamamaktadrr. sonugta,
incelenen
okulda da Eifte ti§retime gegilmig, srnrflar idare edilemeyecek dlqiide
kalabalklagmrg
ve ders drgr etkinliklerde yararlanrlan her ttidii imkån yitirilmsiir.
Aragtrrma yaprl-
dr§r srrada okulun bir kapal salonu ve bahEesi bile yottu. okul,
sonuEta srnrflar ve
derslerden ibaretti. Bdyle bir fiziksel ortamda d§retmenler derslerini
biririr bitirmez
okuldan ayflhyor, salt fiziksel mekån bulunmadr§r igin dsrencileri derslerden
sonra,
hatta ders aralantda okulda tutmak mtimkiin olmuyordu.
Burada, birbiriyle Eeligen giiElfl duygula,n yan yanavar oldusu
bir sosyal ba§-
lama tanrk olduk' Kendileriyle gdri.igiilen ri§retmenler bir yandan giindelik
diis kr-
nkhklanndan, koEullann elverigsizlisi nedeniyle yagadrklarr ugrr, ,rkrrr.,
ve stresten
sciz ederken, diser yandan da yagam tutkula,nr, gelecese
d<intik olup ancak esitim-
le gerqekleqebilece§ine yiirekten inandrklan umudannr dile getiriyorlardr.
Ågrk olan
nokta guydu: Gerek bir yolunu bulup bu karmaganrn iginde baga,L
olmaya Eahgan
d'§renciler, gerekse toplumun de§erlerini ve
"cumhuriyetin ideallerir oldusuna inan-
drklafl geyleri geng kugaklara aktarma qabasrndaki risretmenler, son
derece elverigsiz
koEullarda miicadelelerini stirdiirmekte ve bu kaotili ortamda gosu
kez amagsrz bi_
gimde siiriiklenip gitmekteydiler. O§retmenler, d,§rencilerinin
gJreksinimlerini an-
layrgla kargrlamaya Eahgma ya da bunlara btisbiittin bog .,r.r*Jurusrnda
bocalyor;
kendi ekonomik talepleri ile d§rencilerinin esitim gereksinimlerinden
hangisine rin-
celik tanryacaklan gibi ikilemlere dtigiiyor; ancak stireg iEinde bir denge
tutturmaya
gayret ediyodardr.
ogretmenler hep, herhangi bir somut amaca ulagmak yerine bir tiir
-
Iunmasr gereklili§inden s<iz etmekteydiler. Okulun elindeli
uzragma bu-
kaynaklar, giiniimtiziin
sorunla,yla etme agrsrndan biittintiyle yetersiz ve uygunsuz durumdaydr
baE
ve bir
yol bulmak iEin gerekli etik ve ahlaki ilkeler de bdylesinå
hrzl bir desigim iginde or-
tada bulunmuyordu. SonuEta, ci§retmenler sdylem diizeyinde
disipline ve ideallere
116 bas! kalmaya dzel vurgu yapsalar bile, gerEek durum, hangi tilgtit iizerinden dtigii-
& niili.irse diigiini.ilsiin, bag edilmesi
imkånsrz olmasa bile gtig bir ortama igaret etmek-
F.l teydi. Ozetle, ortama biiytk «ilEiide umutsuzluk egemendi.
z
Bagka yerlerde oldusu gibi burada da toplumsal cinsiyet konulan okul kiiltiirii-
niin do§rudan gtistergeleri olarak belirmektedir. Bu okulda, gerek <i§retmenler ge-
4
frr rekse cisrenciler arasrnda cinsiyete dayal herhangi bir aynmctltk olmadr§r aEtktrr.
&
Bir kere, en baqta eldeki mekån buna elvermemektedir. Ikincisi, kimsede, iki cins
t<
Fl
iJ arasrndaki etkilegimi gdzleyecek
fazladan enerii ya da ilgi de yoktur. Srnrflarda ii§-
M
renciler bir srrayr ddrt kigi paylagmaktadrr ve d§retmen de ri§rencileri ayrrmak ya da
kaggtumak igin herhangi bir girigimde bulunmamaktadrr. Okulda ders drEr herhan-
gi bir etkinlik de olmadr§rndan, krz ve erkek d§rencilerin bir araya gelecekleri tizel
firsatlar s6z konusu desildir. Zorunlu tutulan okul merasimleri drgrnda herhangi bir
gdsteri de yoktur. Okulda bir kiitiiphane bile bulunmamaktadrr. Okulun ktiEtik bir
dsretmenler odasr vardrr ve kadrn erkek biitiin d§retmenler bu odayr kullanmakta-
drr. Ozetle bu okulda cinsiyete dayah ayrrmcrL§rn nesnel zemini olmadr§r gibi, krz-
larla erkekle .ibir araya getirmeye yiinelik herhangi bir Eaba da yoktur.
Kendileriyle gririigiilen biitiin d§retmenler aEsrndan toplumsal cinsiyet egitli§i
ideolojik diizeyde hemen hemen egemen s6ylemdi. Aytrca, zaten pek strudr olan okul
iEi etkinliklere d§retmen ya da d§renci katrhmr aErsrndan de facto cinsiyet ayumr ol-
dusunu gdsteren herhangi bir veri de yoktur. Konu fldrte ya da erkek-krz arkadagh-
muhafazakir olduklan giirtil-
§rna geldisinde, kimi dsretmenlerin bu konuda hayli
miigtiir. Bu ti§retmenlere giire bciyle iligkilerin "okulda yeri yoktur" ve "okul ydnet-
melikleri bttyle iliskilere izin vermemekredir." Buna kargrLk d§retmenlerin daha bti-
yiik birliimi.i aynr konuda hoggiiriiltidiir. Hogg<iriilii olanlarm Eekinceleri ise, bu tiir
iligkilerin "roplumun kurallannr ihlal etmemesi" ya da "ana babanrn izninin altnma-
sr" gerekti§i y«iniindedir. Bir ii§retmenin dedi§i gibi, "Krz ve erkekler arasrnda ya-
krn iligkiler, okul diizenini ve gahgmalannr olumsuz etkilemeyecek dlEi.ide do§aldrr."
Bir ba6ka iisretmen ise Eu grirtigtedir: rtKrzlann erkek arkadaElan olabilir ki kar-
9r cinsi tanrmalan benim iEin gok dnemli
bir yaklaqrm oluyor. En azrndan farkl dii-
giinceleri, tavtdan... dnemli olan ri§rencinin kendisini bilmesi''l
Devlet lisesindeki risretmenler, gerek genE insanlarla ilgili cinsel meselelerde,
gerekse erkekler vekrzlar arasrndaki farkLhklara iligkin sorulara verdikleri yanftLar'
da, trpkr iizel okuldaki meslektaglan gibi, dine ya daknlarla erkeklerin davrantgla-
nndaki rrigsel'veyarrdo§all' årklhklara tek bir atrfta bile bulunmamrglardrr.
Bu okulda tisretmenler srk srk de§igmektedir. Aynca d§retmenler giindiiz okul-
rrbiz'r duygusu ge-
da gok fazla kalmamaktadrr. Dolayrstyla, d§retmenlerin burada bir
ligtirme ganslan gok azdrr ve kendilerini bir kurum olarak okulla birlikte tanrmla-
malarr bir gerekEe de yoktur. Buradaki d§retmenler, kendi aralartnda ol-
igl6_ fazla
sun, kendileriyle iisrenciler arasrnda olsun, yaktn dostluklar ya da igbidi§i iligkileri
geliEtirmemektedir. Genel olarak hem erkek hem de kadrn d§retmenler kendi arala-
lnda,,mesafeli ve nazik" iligkiler bulundu§unu, ri§rencilerle iligkilerinin ise ders an-
latmadan citeye geqmedi§ini belirtmiglerdir.
Devlet lisesi, yangmacr bir mekån de§ildir. Orne§in, ci§rencilerin tiniversite gi-
rig srnavlanndaki baEanlal bu okul ortamtnda bir de§er yadaamag olarak vurgulan- 117
mamaktadrr. Dolayrsryla, rtdaha fazla 6§retme'r, 'tdaha iyi 6§retme't ya darrdaha iyi d
mezun vermerr bu okulda btiytik dncelik tanrnan konular de§ildir. Ogretmenler de, &
IZ
ti§retimin etkilili§i sdz konusu oldu§unda kendilerini yansmacr bir konumda giir- h
memektedider. Bunun gibi, farkh dersler arasrnda hiyerargik bir stralama da sdz ko- 14

nusu de§ildir. Bu durumda d§retmenler d§rencilerine ilerisi iEin meslek dnerilerin- &
de bulunudarken kendilerini daha rahat hissetmekte, bu konuda kesin yrinlendirme- UY

,e
de bulunmaktan kagrnmaktadrrlar. Birgok <i§retmene gdre, bir dersin ya da mesle§in
z
toplum tarafindan iinemli sayrlp sayrlmamasr, bir kiginin kendi mesle§ini segmesi- Fl
Å
ni belirleyen tek neden olmamahdrr. Bir mesle§i seqerken, bu mesle§in maddi geti-
n
rileri kadar ba.gka tizetlikleri de dikkate ahnmahdrr. Aga§rdaki ahntrlar, bu okulda-
ki ri§retmenlerin, 6zel lisedekilerden farkl tutumlannt sergilemektedir:
Meslek, kigiye statii, (ama daha tinemlisi) iyi gelir sa§lamahdrr'

Hangisi olursa olsun, hamalhk bile olsa, insan mesle§ini ktigiimsememeli... dost ve
saygrnbiri olmaL... insana uyg,rn davranrg neyse 6yle davranan biri olun...
Di§er okullardaki d§retmenlerden årkh olarak bu okuldakiler, ti§rencilerin ai-
lelerinden ve d§retmen-veli iligkilerinden defalarca yakrnmrElardrr. Sdylendi§ine gii-
re aileler qocuklarrrun e§itimine genellikle kayrtsrz durumdadrdar. pgretmenin ya
da okul ycineticisinin, bir ii§rencinin velisini defalarca okula ga§rrdrklan halde sdz
konusu kiginin aylarca bu qa§nya uymamasr srkga gdrtilen durumlardandrr. Bu ara-
da, risrencilerin yanhg hareketlerine ailelerin iakrncah tepkiler gdsterebildikleri de
belirtilmektedir. Bu durum, ri§retmenlerle aileler arasrnda iyi iletigirn kurulmastnt
engellemektedir. 6rne§in, d§rencinin okuldaki yanLg davranrElan ailesine bildiril-
ditinde, ailenin tepkisi gocu§u okuldan alma ve eve kapatma bigiminde olabilmek-
tedir. Ancak, tersi durumlar da gdzlenebilmektedir. Orne§in, d§rencinin okula igki-
li gelmesi gibi ciddi disiplin ihlalleri giindeme geldi§inde, "benim Eocu§um canlnrn
istedi§ini yapar" diyebilen veli de Erkmrgtrr.
Devlet liselerine giden d§renciler evlerindeyken ya agtrt denetim altrnda tutul-
makta ya da her ttr denetimin drgrnda kalmaktadrrlar. Aynca bu gocuklann maddi
giigliikleri de vardrr. Qiinkii go§u, tek bir kiginin asgari iicretten gahgrp parakazana-
bildiåi yoksul ailelerden gelmektedir. Okula giden gocuktan genellikle aileye mad-
di anlamda katkrda bulunmasr, ev iglerine ya da ailenin yiiriittii§ii ige yardrmcr ol-
masr beklenmektedir. O§retmenler, Eocuklan ve ba;ka aile i.iyelerini hedef alan aile
iqi giddetin y ay g§r oldu§unu belirtmiglerdir.
Devlet lisesindeki okul kiiltiiriinde disiplinsizlik ve disiplin sorunlart, kopya
Eekme ya da srnrfta yaramazhkgibi klasik olaylann gok citesine geEmektedir. Orne-
§in 6§retmenler iqki igme, uyuqturucu kullanma, fuhuE gibi olaylardan ya da gece
kuliibiinde gaLgan krz.ri§rencilerden sriz etmiglerdir. Kugkusuz, bu dir durumlarla
mevcut okul ydnetmelikleri ve kurallan EerEevesinde bag etmek miimktin de§ildir.
Agrktrr ki bu d§renciler, ailevi sorunlar, ana-babanrn kayrtsrzL§r ve ihmali gibi
olumsuzluklann i.isttine bir de maddi ve baEka yetersizlikler igindeki okul bindi§in-
de biisbiitiin Earesiz kalmaktadrrlar. Okuldaki rehberlik hizmetleri kaynak srkrntrsr
118 iEindedir ve mevcut sorunlann ulagtr§r boyutlar diigiintldii§iinde yetersiz kalmak-
d tadrr.
FI BirEok 6gretme+, krz d§rencilerinin iizellikle son diinemde yaqamdan Eok daha
z
fazlayru bekleyen, tutkulu insanlar haline geldiklerini ileri siirmektedir. ilk bakrgta
a4
hognutluk verici gibi g«iriinse de bu e§ilim birgok ci§retmen aErsrndan stkrntr yara-
* trcr niteliktedir. §tinkii, verili kogullarda bu yiiksek ,rmag ve beklentilerin gerEekle-
c gebilirli§i hayli tartrgmahdrr. Bir ci§retmenin de belirtti§i gibi,
;J
F
F.l

M
Son zamanlardaknl* biraz daha EaLgkan gibi geliyor bana, eskiden pek fark yoktu
(gimdi krzlar) daha hrrsl, daha Eahgkan... 'rhocam illeyapaca§tz. ben kalkaca§rm'r, filan, er-
kekler sdnuk kaldrlar onlaun yanrnda, (krzlar) tiniversiteyi kazarmayt Eok tinemsiyorlar.

Bu farkllagmanrn birkaE aErklamasr olabilir. Bir kere e§itim krzlar aEtsrndan yu-
kan do§ru hareketlili§in en dnemli kanahdrr. Krzlar ancak e§itim yoluyla kamusal
aiana girip kendilerini kanrtlayabilirler. Kadrnlaun kamusal alandaki vadr§rnt dne
Erkaran esilime kogut olarak kzlann daha fazla motivasyon duymalan anlaErlabilir
bir geydir. Ayrrca, Tiirkiye'de son drinemlerde kadrnlann kamusal alandaki gabalan-
nrn daha etkili oldu§u , daha fazla dikkat Eekti§i de bir gerEektir. Bu ba§lamda, ka-
drnlann toplumdaki ikincil konumlan son yrllarda medyada ve baqka alanlarda Eok
fazla tartrqrlrrken, tilkede bir rol modeli olarak ba5auL ve herkesin gdzii ciniinde ka-
drnlar da Erkmrgtrr ve bunlartn arasrnda bir de bagbakan vardrr (Y. Årat, 1998). Bu
tiir geligmelerin krzlann dzgiivenlerini artrrmasr, bu arada beklenti ve rutkularml da
ateglemesi beklenebilir. Bu yakrn geqmigte, kadrnlann "baEartstnrn" artrk "kamusal
yagamda bagau,, anlamrna geldi§i ugrktrr. Bu siiylenen, orta stntfta.n kent k«ikenli
genE kadrnlar ve krzlar iEin dzellikle geEerlidir.
Aile baskrsr da, kendilerini okullannda kanrtlamalan aErstndan krzlar igin erkek-
lerc g6re daha etkili bir dtirtii olabilir. Qi.inkii, okul go§u kez btiyle bir kanrtlama
iEin aileyle kargrlagtrnlabilecek tek megru kamusal alandu. Bir ti§retmenin de belirt-
ti§i gibi,
Krz gocuklar seibestge drpan grkamazlar, evdeyken de muhtemelen ders galgmaktan
daha iyi bir gey diigiinemezler.

Ya da, bu kez bir bagkasrnrn ileri siirdii§ii gibi,

Krz gocuklann (ailelerine) kdkii ådetlerde yatan bir ba§hhxtan vardrr.

BirEok ii§retmen ayrrca, krzlar ve erkeklerin fizyolojik ve psikolojik geligim a;a-

malagndaki farkLlklara, krzlann orta ii§retimdeki daha yiiksek bagan diizeylerini
aErklayan bir etmen olarak igaret etmektedir:
Bu gasda krzlar erkeklerden daha olgundur. Krzlann daha baganh olmalannr sa§layan
da, bu diigtince ve davranrg olgunluklandrr; erkekler ise her zaman su ya da bu hava igin-
dedirler.

Bu gerEekler bir yana, devlet lisesindeki birEok 6§retmen, krz Eocuklann biiyiik
boliimtinde gdrtlen gergekgi olmayan umurlarln btiytik dtg krnkhklau getirebilece-
§i endigesi igindedir.
 Scizkonusu olgunun burada sciz edilmesi gereken farkh bir ydni.i de, kimi ii§ret- 119
menlerin ileri siirdiikleri savdrr. Buna gdre, krz Eocuklann bagardt olma diirti.ileri o &
&
kadar hrzla artmaktadrr ki, sonuEta knlar yaramazhk ve yanl4 davranrg biEimleri de v
dahil olmak iizere her alanda erkekleri geride brrakmaktadrr. GenE insanlar bu tiir H

davranrglan, isteklerini ileri siirmede ve qevrede kabul gtirmede bir yol saydrklan sti- El

rece siizi.i edilen davranrglann beklenmesi gerekir' &

Devlet liseleri stiz konusu oldu§unda, karadrLk ve bir tiir "optimal denge" ara-
o
yrgr, okul kiiltiiriinti belirleyen temel giigtiir. Herhangi bir diizenin aytlmaz parga-
å
srnr kurallann olugturdu§u agrktrr. Kurallartn olmayrgr ya da belirsizli§i sorunlar ya- Fl
A
ratrr. Ånkara'da kentin ig kesimlerindeki devlet liseleri, di.inyanrn bagka kentlerin- Ø
deki denklerinde oldu§u gibi, biiyi.ik olumsuzluklar kargrsrnda bir tiir istikrar yarat-
mak zorundadrr. Burada, e§itim sisteminin yaprsal srnrdrhklan, maddi ve maddi ol-
mayan eksiklikleri ve bagta krzlar olmak iizere ii§rencilerin giderek yi.ikselen beklen-
tileri gibi etmenler siiz konusudur. Bunlara ek olarak, kamusal e§itimin daha altta-
ki sosyoekonomik gruplara giderek kapanmasrndan ileri gelen baskr giindemdedir.
Ogretmen saylsr yetersizdir ve tistelik d§retmenler maddi anlamda doyurucu olma-
yan bir meslesin igindeki kigiler olarak iglerine dahaaz ba§Llk duymaktadrdar. Ye-
tersizlikler, giivensizlik, normsuzluk ve diizensizlikle belidenen bu ortamda devlet
lisesi umutsuzcabb I'Erkrg yolu'r, bir denge aramaktadrr. Bir ii§retmenin de ifade et-
tisi gibi, amaglanan dengenin ardrnda tutadrhk arayrsr ve diizen iste§i yatmaktadrr:
...Denge gok dnemli. Yani insanrn ig ahlak dengesi topluma yansrr. Herkes iEindeki
dengeyi kurabilmeli ki burada duydu§unu dershanede de duyabilmeli gocuk, sokakta da
duyabilmeli, evde de duyabilmeli. Bana sorarsanrz insanrn iince kendisine' sonra ailesine,
bunun devamr olarak da milletine, v^tarrrna yarar! olmak iEin galgmasr gerekir.

SonuE

Bu qafugmada ele ahnan okullardaki kiilttire iligkin Edziimleme, Tiirkiye'deki orta

dsretim kurumlan arasrnda toplumsal cinsiyet rolii ba§lamh srnrf bilegimi, ktiltiirel
yiinelim ve sosyallegme tarzl asrsrndan tinemli farkhLklar oldu§unu giistermektedir.
Ozel lise ile imam Hatip lisesinin, gerek d§renciler gerekse d§retmen ve ydneticiler
arasrnda bir topluluk duygusu ve kurumsal kimti§e iist diizey bir ba§Llk yaratma
agrsrndan baganL olduklan gtiriilmektedir. Bu kimli§in ve "biz'r duygusunun olu§-
masrnl sa§layan gi.iqlere gelince; tizcl okul bu aErdan modernli§e, sosyal srnrf ayrtmt-
na, segkin stattistne, kapsayrcrh§a ve piyasadan gelen hizmet talebinin ytiksekli§ine
6nem vermektedir.
imam Hatip lisesi de toplumun dimiiyle farkh kesimlerinden gelen yiiksek bir
taleple kargr kargryadrr. Aynca bu okul da giiglii bir kimlik duygusu geligtirmigtir;
ancak bunu tamamryla laik devlet okullanndaki Batrhlagtrnct cumhuriyet ktildirii-
niin kargrsrnda bir konum alarak gerqeklegtirmigtir.
Bunlara kargrn devlet lisesi, 6,§retim kadrosu ve d§renciler arasrndaki "biz" duy-
gusunun en az geligti§i kurum olarak belirginlegmektedir. Hem ti§retmenlerin srk
129 srk de§igmesi gibi kurumsal etmenler, hem de kurumun kendini egemen kiiltiire ya
& da 'lcitekirr ktiltiire aidiyet anlamrnda pozitif yada negatif bigimde tarumlayamamasr
il gibi kiilttirel «izellikler bu "kimliksizlik" duygusunun olugmasrna katkrda bulunmak-
z
tadrr. Dolayrsryla, bu okul toplulusunun iiyelerini en iyi bigimde, bir boglukta, labi-
() rentte
olma ya da amagsrzhk durumu betimlemektedir. Sonugta, bu okul ktilttiriin-
&
deki anlam ve istikrar arayrsrna, ci§retmenlerin tutumlanyla risrencilerin beklenti ve
c
taleplerine yansryan belirgin bir rahatsrzLk ve gtivensizlik duygusu eglik etmektedir.
H
rI Ozel lisedeki kiilriir ise, ram tersine, modern u. yurrg-r.iburjuva toplumunun
M
normlarrna tutadr bir biqimde oturmaktadrr. Bu yangma anlayrgr sadece okul yrine-
ticilerinin kendi okullanyla piyasadaki di§er okullar arasrndaki iligkilere olan yakla-
§tmlna yansrmakla kalmaz, aynt zamanda belideyici bir yangma etisinin hem ders-
ler hem de ders drgr etkinliklede d§rencilere aktanlmasrnda da gdriiliir. Okul tara-
findan benimsenen bitgi hiyerargisinde pozitif bilime dncelik ranrnmrstrr. Matema-
tik ve fen dersleriyle tiniversite girig srnavlanna; bu arada ders drgr etkinlikler olarak
g<isteri sanatlan ve sporda ulusal ve uluslararasr yangmalara btiytik deser biEilmesi,
okul kiiltiirtni,in yarqmaya, bireycili§e ve modernlise tanrdrsr rinemin gcistergeleri-
dir. Dahasr, dzel lisedeki e§itimin niteli§i bu yar4macrhsr uluslararasr diizeye taqr-
maktadtr ki, bu da kurumsal ktiltiirtin 'rki.iresel" olanla baslantrlannrn bir baEka g6s-
tergesini olugturmaktadrr. Ozel okuldaki miifredat ve kiilttir, dosa ve fizik bilimle-
rini 6ne Erkararak drg diinya ile ba§lantrlan giiglendirmektedir; qtinkii burada edini-
len bilgiler uluslararasr dlgekte kolayca ddniigttiriilebilir, erigilebilir ve aktaglabilir
<izelliktedir. Dahasr, okulun dzgiin varhk nedeni,yani esirimin ingilizce yaprlmasr
da hiE kugkusuz diinya ile daha genig <ilEekte biitiinlegmeyi kolaylagtrmaktadrr.
okul, I'modern/uygar insan" yetigtirmekle riviinmektedir. Nitekim, bu okulun ye-
tigtirdikleri birEok bakrmdan gergekten I'modern"dir: Osrenciler Eevrelerine giiElii
bir bireycilik anlayrgr yaymaktadrrlar; yangma ve pozitif bilim ydnelimiyle segkinleg-
mektedirler; bagan utkulan giiEli.idiir ve evrensel amaglal1ra de§erleri benimsemig-
lerdir. Ne var ki, bdyle bir modernlik evrensellisi de igermektedir ki, bu da birey ya
da grup temelli årkhLklara tipik bir duyarsrzL§r getirebilmektedir. Gene bilindisi
gibi, herkesi de§erlendirebilecek genel geger bir dlgiite sahip oldusu savrndaki top-
lumsal cinsiyet ktir[ bu modernlik, eril de§erleri kusursuzluk standartlan olarak yii-
celtmesiyle kadrnlar aErsrndan <izellikle adaletsiz dzellikler tagrmaktadrr. Nitekim,
iizel okulun ki.iltiirii bu tipik eksiklisi aqrk biqimde yansrtmaktadr.
Buna kargrLk imam Hatip lisesinin kiilttirii de evrenselci bir ideolojinin, islami-
yetrin dzelliklerini tagrmaktadrr. Bu evrenselci ideoloji cizellikle erkek cisretmenlerin
kendi di.inya gdriiglerine agm gi.ivenmeleri sonucunu dosurmaktadr. Din, bu kesi-
min, islami dtizen ve uyum biEiminde iåde edilen kiiltiirel konformizm taleplerini
megrula5trrmaktadrr. Toplumsal denetimin bu bigimi, en iyi gekilde cinsiyet temel-
li ayrrmcrhkla yasama gegirilmekte, bu Eergevede de kzlann namus ve onudalna
vurgu yaprlmaktadrr. Do§a ve yaradrlgla u,'um iEinde olma ideolojisi, kadrnlar ve
krzlar s6,z konusu oldu§unda anneli§in ve yumugak baghl§rn ideallegririlmesine yol
agmaktadrr. Bdyle olunca, okulda baqka herhangi bir tiirde ya da diizeyde bilgi ara-
yrgrna gerek duyulmayaca§r agrktrr. islam dini nihai bilgiyi vermekte ve nihai uyu-
ma gdttirmektedir. Dolayrstyla, burada da, bilgi hiyerarqisi gok net bigimde algrlan- 121
makta ve aktanlmaktadrr. Miifredat iEi ve drgt biiti.in etkinlikler bu arnaca ydnelik- i
tir. islamra hizmet etmeyen her gey verimsiz ve gereksiz sayrlmakta, bunlardan kaEr- g
nrlmasr savunulmaktadr. H
Bu okullar Tiirk roplumunun farkh kesimlerine hitap etmektedir. imam Hatip E
lisesi, farkh sosyoekonomik diizeylerden olup islamcr idealleri ve alternatifleri cum- A
huriyetEi ideal ve alternatiflere iistiin tutan muhafazakår kesime hitap etmektedir. å
6r"i lio, Ankara'daki e§itim gdrmiig orta ve iist srntflann Eocuklannr e§itme ama- 2
crndadrr. Devlet lisesi ise temelde giigstiz kesime hitap etmektedir. Bu kesim, alt-or- E
ta srnrflardan, Eahganlardan ve krrdan kente giiq edenlerden olugmaktadrr. Birbirin- 4 a
den Eok årkl bu iiE e§itim kiilti.iriiniin bir arada bulunmast, toplumdaki farkh kat-
manlaln ve Erkar gruplannrn farkh yaprlardaki firsat ve dezavantajlada karyr kargr-
ya olduklagnr g6stermektedir. Bu durumun nasrl de§edendirilece§i ise, benimsenen
bakrg aErsrna ba§Ldrr.
Ornesin kimileri iEin bu, Cumhuriyet drinemi reformlartnrn e§itim alanrndaki
bagansrzLsrnr gcisteren son derece olumsuz bir tablodur. Cumhuriyet'in ilanrntn iize-
rinden 75 yrl geEtikten sonra g«iriilen bu durum, orta ri§retimin "birlegtirilmemig"
oldusunun kanrtrdrr. Dolayrsryla, kimileri aErstndan sdz konusu durum bilanEonun
yola Erkrlacak en alt noktasrdrr ve Ti.irkiye Cumhuriyeti'nin e§itim alanrnda bundan
sonra harcayacasr gabalar da buna gdre gekillenmelidir. Bagkalan iginse aynr durum,
kendilerine gdre agrn iddiak Kemalist toplumsal mtihendislik projesinin kaqrnrlmaz
iflasrrun gcistergesidir. Bir baqka yoruma gdre de, aynr farkhla§ma ya da 'rbirlik ol-
mama" durumu, demokratik bir toplumda vazgegilmez sayilan sa§hkh bir ktildrel
Eo§ulculu§u yansrtmaktadr.
Orra iisretimin iiE kurumunda g«izlenen alternatif e§itim kiiltiirlerinin bir ara-
da bulunmalal, qasdal Tiirkiye'de hem gatrgmacr hem de biitiinleEtirici sosyal giiE-
lerin igbagrnda oldu§unu yansrtmaktadrr. Hiq kugkusuz, farkL disiplinler durumun
Edziimlenmesine farkh perspektiflerden yaklagrp olgunun
årkh ytinlerine yo§unlaqa-
bilirler ve alana 6zgti Eok gegitli iineriler getigtirebilirler. Konu bu y«iniiyle ele ahn-
t
dr§rnda, bu EaLgmanr yazatlan olan ve uzun siiredir Tiirkiye'de kadrnrn durumunu
iyilegtirme gabalartnrn iginde yer alan iki sosyolo§un becerileri, ilgi alanlan ve du-
yar11klal, kaErnrlmaz olarak buradaki sonucu vermigtir. Bu da, Tiirkiye'deki alter-
natiforta dsretim kiiltiirlerinin, alternatifdtinya giiriigleri ve sosyal srnrfkdkenleri-
nin kesigim noktasrnda toplumsal cinsiyet kimliklerinin olugumunu nasrl e*iledi§i-
ne iliqkin bir Eiiztimleme girigimidir.
1U2 KÅYNAKLAR
&
FT
Acar, F' (1991), "§7omen in the Ideology of Islamic Revivalism in Turkey: Islamic §7o-
z menrs Journals", R, Tapper (der. ), Islarn in Modcrn Tarkey: Region, politics and Litera-
ture in a Secalar State, I.B. Tauris, Londra.
(L99L),I'Islamic Education in Turkey: Medrese Reform in Lare ottoman Times
4 Akgit, B.
ø and Imam-Hatip schools in the Republic", R. Tapper (det), Islam in Mo&m Turkey
Fr Region, Politics and Literature in a Secølar State iginde.
l-.l
Anyon,J. (1980), "social class and the Hidden curriculum o{worktt,Journal of Edacation,
M
162, s. 67-92.
Åpple, M. §Ø. 0971), r'The Hidden Curriculum and the Nature of Conflictr,, Interchange,
2, s.27-4O.
Apple, M. §ø. ve N. P. Kiog (1977), "rVhat do Schools Teach?rr, R. H. §Teller (der.), Hø-
nanistic Education, Mc Cutchan, Berkeley CA, s. 29-63.
Arat, Y. (1998), "Å §Øoman Prime Minister in Turkey: Did Is Marter?tt,'V'onzn €t politics,
19 (4), s. l-22.
Aøt, Z. F. (1988), "Educating the Daughters of the Republic'r, Z. F. Atat (der.), Deconst-
ruaing Imagu of tbe'Turkish'Vbmen,, St. Martin, New york, s. 157-83.
Ayata, s. (1991), "Traditional sufi orders on the Periphery: Kadiri and Nakgibendi Islam
in Konya and rrabzon", R. Tapper (der.), Islan in Modern Turaey: Religion, politics and
Littratare in a Secular State iEinde.
Deem, R. (1984), Co-edacøtion Reconsidered, Open University Press, Milton Keynes.
Durakbaga, A. (1989), "Kemalism as Identity Politics in Turkey", Z. F. Arat (der.), Decon-
stracting lnages of tTlte TørAish 'V'omcn' iginde.
Giroux, H. (1983), rrrheories of Reproduction and Resisrance in the New Sociology of
Educarion: A Critical Analysis", Haraard Educøtional Raiew,53, s.257-93.
Giineg-Ayata, A. (1991), "Pluralism Versus Authoritarianism: Political Ideas in Two Isla-
mic Publications", R. Tapper (der.), lslam in Modøn Tøkey: Region, Politics and Litera-
ture ;n a Secalar State iginde.
(L994),rf §Øomen in Iægislaturett , Bo§azigi Joørnal Reøiew of Social, Econornic and Adni-
nistratiae Studiet, S (1-2), s. 107-20.
-
Hannan, D. E. ve di!. G996), Co-education and Gendzr Eqøality, Oak Tree Press (Economic
and Social Research Instirute ile birlikte), Dublin.
Jaclson, P. §ø. (1968), "The Daily Grindrr, P. §Ø. Jackson (der.), Life in Clasvooms, Hok,
Reinhart and §7inston, New York.
Kadro§lu, A. (1.993>, "AlaturkaLk ve lffetsizlik Arasrnda Birey Olarak Kadrnrr, GiiriS, ),
58-63.
Kandiyoti, D. (1987), I'Kumulmug Ama OzgiidegmiE mi? Tiirkiye Ornesi Uzerine Bazr
Dtigtnceler", Cariela, Banlar, Yørttaslør, Metis, istanbul, 1997, s. 65-83
Kulo§lu, N. (1998), Diilsel Eghiru Allah'a Emane4 Ardrg, Ankara.
Less, S. (199», Søgar and Spice, Sexuality and Adolescent Girls, Pengain, Harmondsworth.
Mahoney, P. (198r), Schools for the Boys, Co-education Reassessed, Hutchinson, Londra.
Margolis, E. ve M. Romero (1988), "'The Department is Very Male, Very rilØhite, Very Old
and Very Conservative': The Functioning of the Hidden Curriculum in Graduate
Sociology Departments", Høn)ard Edacøtional Reaiaa,63 (1), s. l-32.
Mert, A. B. ve Q. BahEacr (1995),Tiirkiyetdz Din Esitini,Tiirk Demokrasi Vakfr, Ekin, An-
kara.
Osyu (1997), "Yiiksek Ogretime Girigre Okul Tiirii ve Osreoim Durumuna G6re Bagvu-
 ran-Yerlesen Aday Sayrlan", OSYM Yaytnlan, Ankara. 123
Saktanber, A. (1997), "'§(/'omen, Islamism and Politics in Turkey: Å Critical Perspective", c
Middle Eao Policy,5 (). ø
M
Stromquist, N. P. (199r), "Romancing the State: Gender and Power in Education", Com' tr
paratiae Education Raieu,39 (4), s. 423-54. EI
Srromquist, N. P. (1996), "Gender Delusion and Exclusions in the Democratisation of
Schooling in Latin America", Coruparatiae Edacation Reaieu,40 (4), s. 404'25. d
Toktaq-Qelik, §. (1993), "Uzlagma ve Qatrgma: Krz Ensdtiilerinden Mezun Ogretmen ve
c
Åkademisyenlerin GiiElenme ve Direnme Stratejileri", O. Qitgi (der.),20, Ydzytlø So- å
nøndø Kadtnlar ae Geløek,TODAiE, Ankara. a
A
UN Departmenr of Public Information (1995), "Platform for Action and the Beijing Dec-
laration'r, Fourth tYorld Conference on'V'omcx, Beijing, Qi-l;.,4') Eyliil 1995.
§Øatson, S. (1997), "Single-Sex Education for Girls: Heterosexuality, Gendered Subjecd-
viry and School Choice't,BritisbJountal of Sociology of Edøcøtion, 18 (3), s. 371-83.
§Øillis, P. (1977), karning to Labour: How Vorking Class Kids Get \VotAing Class Jobs, Saxon
House, Teakfield, Farnborough.