2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

 Your Article Library

भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

द्वारे सामायिक के ले ला ले ख :

जाहिराती:

'कौशल् य, क्षमता, समज, दृष्टीकोन, कामाच्या सवयी आणि कामगारांना उपयुक्त आणि उत्पादक आधारावर
नोकरीमध्ये प्रवेश करण्यासाठी आणि प्रगती करण्यासाठी आवश्यक असले ले कौतुक विकसित करण्यासाठी
डिझाइन के ले ले शिक्षण हे व्यावसायिक शिक्षण म्हणून परिभाषित के ले जाऊ शकते'. व्यावसायिक
शिक्षणामध्ये, जेथे विशेष शिक्षणाची आवश्यकता असेल तेथे सर्व प्रकारच्या रोजगाराचा समावेश होतो. अखंड,
हे वुड्स डिस्पॅच, 1854 होते, ज्याने भारतीयांना व्यावहारिक शिक्षणाची तरतूद करण्याची सूचना के ली जी
त्यांना राष्ट्रीय विकासाच्या क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणात मदत करू शकते. मात्र या सूचनांकडे सरकारने तेव्हा लक्ष
दिले नाही.

हंटर कमिशन, 1882 ने माध्यमिक शिक्षणाच्या स्थितीचे परीक्षण के ले आणि माध्यमिक टप्प्यावर अभ्यासाचे
वैविध्यपूर्ण अभ्यासक्रम सुचवले आणि स्पष्टपणे नमूद के ले की उच्च माध्यमिक शाळांच्या उच्च वर्गांमध्ये दोन
वळण असावेत - एक विद्यापीठांच्या प्रवेश परीक्षेकडे नेणारा, दुसरा. व्यावसायिक किं वा इतर गैर-साहित्यिक
व्यवसायांसाठी तरुणांना बसवण्याच्या उद्देशाने अधिक व्यावहारिक पात्र. विशिष्ट सूचना असूनही जनतेने किं वा
सरकारने सूचनांचे मूल् य मानले नाही आणि त्याकडे पूर्णपणे दुर्ल क्ष के ले गेले .

कालांतराने हार्टॉग कमिटी, 1929 ने मिडल स्कू ल स्टेजच्या शेवटी औद्योगिक आणि व्यावसायिक करिअरकडे
अधिक मुलांना वळवण्याची सूचना के ली. तांत्रिक आणि औद्योगिक शाळांमध्ये विशेष शिक्षण देण्यासाठी
पर्यायी अभ्यासक्रमांची तरतूद करण्याचे मत मांडले . मात्र, या सूचनांची गांभीर्याने अंमलबजावणी झाली नाही.
सुशिक्षित बेरोजगारांच्या संख्येत वाढ झाल् यामुळे व्यावहारिक आणि व्यावसायिक शिक्षणाच्या समस्यांकडे
अधिक लक्ष दिले गेले .

जाहिराती:

त्यामुळे शाळा-महाविद्यालयांमध्ये असे शिक्षण देण्याचा प्रयत्न झाला. 1936-37 मध्ये शिक्षणाच्या नवीन
पॅटर्नसह, कें द्र सरकारने व्यावसायिक शिक्षण क्षेत्रातील दोन तज्ञांना आमंत्रित के ले होते. व्यावसायिक
शिक्षणाशी संबंधित काही समस्यांवर तज्ञ मार्गदर्शन करण्यासाठी ते लं डनहून आले होते.

त्यांनी सामान्य शिक्षण देणाऱ्या संस्थांच्या पदानुक्रमाच्या समांतर व्यावसायिक संस्थांची संपूर्ण पदानुक्रमे
सुचवली आणि 'पॉलिटेक्निक' नावाच्या नवीन प्रकारच्या तांत्रिक संस्था स्थापन करण्याची सूचना के ली. त्यांच्या
शिफारशींनंतर विविध प्रांतांनी अ-साहित्यिक अभ्यासक्रमांचे शिक्षण देण्यासाठी तांत्रिक, व्यावसायिक आणि
कृ षी संस्था सुरू के ल् या.

दरम्यान, गांधीजींनी त्यांच्या मूलभूत शिक्षणाच्या योजनेत हाताने आणि उत्पादक कामाचा आग्रह धरला.
स्वातंत्र्यानंतर, माध्यमिक शिक्षण आयोगाने, 1952-53, माध्यमिक स्तरावर अभ्यासाचे वैविध्यपूर्ण अभ्यासक्रम Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 1/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

लागू करण्याची आणि माध्यमिक स्तरावरील शिक्षणाचे व्यावसायिकीकरण करण्यासाठी उच्च माध्यमिक
शाळांची स्थापना करण्याची शिफारस के ली.

आयोगाच्या शिफारशींची अंमलबजावणी करण्यासाठी प्रायोगिक तत्त्वावर विविध राज्यांमध्ये काही उच्च
माध्यमिक बहुउद्देशीय शाळा स्थापन करण्यात आल् या. पण तो मर्यादित प्रमाणात करून पाहिला. पहिल् या
पंचवार्षिक योजनेत 250 बहुउद्देशीय शाळा स्थापन करण्यात आल् या.

जाहिराती:

इतर कार्यक्रमांमध्ये, सध्याच्या उच्च माध्यमिक शाळांचे एक चांगले प्रमाण उच्च माध्यमिक बहुउद्देशीय
शाळांमध्ये रूपांतरित झाले , परिणामी, अशा शाळांची संख्या खूप वाढली. शिवाय, विद्यार्थ्यांना माध्यमिक
अभ्यासक्रमाच्या शेवटी अर्ध-कु शल कामगार म्हणून व्यवसायात प्रवेश मिळावा किं वा स्वतः चा छोटा व्यवसाय
सुरू करता यावा यासाठी प्रयत्न के ले गेले . त्यामुळे दुसऱ्या योजनेत 90 ज्युनिअर टेक्निकल स्कू ल स्थापन
करण्याची तरतूद करण्यात आली आहे. या संस्थांमध्ये 14 ते 17 वयोगटातील मुलांसाठी तीन वर्षांच्या
कालावधीसाठी सामान्य आणि तांत्रिक शिक्षण आणि कार्यशाळा प्रशिक्षणाची तरतूद होती.

प्रशिक्षित मनुष्यबळाचे महत्त्व लक्षात घेऊन तिसर्‍या योजनेत सर्व स्तरांवर व्यावसायिक आणि तांत्रिक
शिक्षणाच्या विकासावर अधिक भर देण्यात आला आणि आवश्यक प्रशिक्षित मनुष्यबळ निर्मितीच्या समस्यांचा
व्यापक दृष्टिकोनातून विचार करण्यात आला. त्यामुळे विद्यार्थ्यांना व्यावसायिक आणि तांत्रिक शिक्षणाकडे
वळवण्यासाठी मोठ्या सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आल् या. तेव्हाही सामान्य उच्च शिक्षणासाठी मोठी गर्दी
होती, कारण व्यावसायिक शिक्षण फारसे लोकप्रिय नव्हते.

खरे तर, काही व्यावसायिक शाळा ज्या निव्वळ व्यावसायिक प्रशिक्षण देतात त्या माध्यमिक शिक्षण स्तरावर,
म्हणजे कनिष्ठ तांत्रिक शाळा आणि औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था आढळल् या. उपलब्ध आकडेवारीनुसार,
1960-61 च्या शेवटी, देशातील विविध व्यावसायिक शाळांमध्ये सुमारे 4.22 लाख विद्यार्थ्यांनी नोंदणी के ली,
तर बहुतेक सामान्य शिक्षण देणाऱ्या माध्यमिक शाळांमध्ये 31.59 लाख विद्यार्थ्यांनी नोंदणी के ली.

हे दर्शविते की माध्यमिक शिक्षण स्तरावरील के वळ 12% विद्यार्थ्यांनी व्यावसायिक शाळांमध्ये नोंदणी के ली

होती, तर 88% सामान्य शिक्षणाच्या शाळांमध्ये नोंदणीकृ त होते. हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की तोपर्यंत
व्यावसायिक शिक्षणाची स्थिती जगातील इतर प्रगतीशील देशांमध्ये पूर्णपणे
प्रकल् पाच्या मानकभिन्न होती. गणना
विचलनाची उदाहरणार्थ, पश्चिम-
जर्मनीमध्ये, व्यावसायिक शाळांमधील विद्यार्थ्यांची टक्के वारी 70% होती, तर सामान्य शिक्षणात ती 30%
होती. जपानमध्ये ही टक्के वारी अनुक्रमे 60% आणि 40% होती. पुढील कथा वाचा

जाहिराती:

हे नमूद करणे आश्चर्यकारक आहे की भारतातील उच्च आणि उच्च माध्यमिक शाळांमधील व्यावसायिक
आणि तांत्रिक अभ्यासक्रमांमध्ये नावनोंदणीचे प्रमाण के वळ 5.5% होते, त्या तुलनेत चीनमध्ये 17%, फ्रान्समध्ये
24%, इटलीमध्ये 29%, USSR मध्ये 59%, यूके मध्ये 65% आणि स्वित्झर्लं ड, डेन्मार्क आणि जर्मनीमध्ये
80% किं वा अधिक. भारतातील माध्यमिक शिक्षणातील असमतोलाचे मुख्य कारण म्हणजे पांढरपेशा
व्यवसायांबद्दलचे पारं पारिक आकर्षण आणि शिक्षित लोकांमध्ये हाताने काम करण्याकडे असले ला
सर्वसामान्यांचा तिटकारा.
Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 2/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

शिवाय, व्यावसायिक संस्थांपेक्षा सामान्य शिक्षण संस्थांची स्थापना आणि देखभाल करणे खूपच स्वस्त होते.
दुसरीकडे, जेव्हा संसाधने मर्यादित होती, तेव्हा सामान्य शिक्षणाला प्राधान्य मिळते. शिक्षणातील या
असमतोलामुळे देशातील सुशिक्षित बेरोजगारांची संख्या हळू हळू वाढत होती. हे नमूद करण्याची गरज नाही
की, तेव्हा हायस्कू लच्या पलीकडे सामान्य शिक्षण हे मुख्यतः महाविद्यालयीन तयारीचे होते.

अत्यंत नगण्य टक्के विद्यार्थी व्यावसायिक संस्थांमध्ये सामील झाले . खरे सांगायचे तर, ते या संस्थांमध्ये सामील
झाले , एकतर त्यांच्याकडे 'कमी बौद्धिक क्षमता' होती किं वा 'कमी आर्थिक स्थिती होती, आणि ते
महाविद्यालयीन खर्च उचलण्यास असमर्थ होते'. त्यांना सामान्य शिक्षण मिळाले ल् या विद्यार्थ्यांपेक्षा कनिष्ठ मानले
जात असे. त्यामुळे व्यावसायिक शिक्षणाचे महत्त्व ओळखून भारतीय शिक्षण आयोग, १९६४-६६ ने शिफारस
के ली की;

(i) 1986 पर्यंत, निम्न माध्यमिक स्तरावरील सर्व नावनोंदणींपैकी काही 20 टक्के आणि दहावीच्या पुढे काही
50 टक्के , अर्धवेळ किं वा पूर्णवेळ व्यावसायिक आणि व्यावसायिक अभ्यासक्रमांसाठी आहेत याची खात्री
करण्यासाठी एक ठोस आणि शाश्वत कार्यक्रम आवश्यक आहे.

जाहिराती:

(ii) शाले य स्तरावरील व्यावसायिक शिक्षण अभ्यासक्रम मुख्यतः पुरे शा संधींसह वैशिष्ट्यपूर्ण असावेत,
अपवादात्मक हुशार मुलासाठी, मुख्य प्रवाहात पुन्हा सामील होण्यासाठी आणि पुढील अभ्यासाद्वारे उच्च
पातळीवर जाण्यासाठी.

(iii) माध्यमिक शिक्षण वाढत्या प्रमाणात आणि मोठ्या प्रमाणावर व्यावसायिक के ले पाहिजे आणि उच्च
शिक्षणामध्ये, कृ षी आणि तांत्रिक शिक्षणावर अधिक भर दिला गेला पाहिजे.

(iv) शहरी आणि ग्रामीण भागातील मुला-मुलींच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी व्यावसायिक शिक्षणातील विविध
अंशकालीन आणि पूर्णवेळ सुविधा या दोन्ही टप्प्यांवर उपलब्ध असाव्यात.

(v) शहरी भागातील शाळांसह सर्व प्राथमिक शाळांनी त्यांच्या कार्यक्रमाला कृ षी अभिमुखता द्यावी.

जाहिराती:

प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना

याशिवाय, आयोगाने दहा वर्षांच्या शाले य शिक्षणानंतर अभ्यासक्रमांचे वैविध्यीकरण +2 येथे शैक्षणिक आणि
व्यावसायिक अशा दोन प्रवाहांमध्ये करण्याची शिफारस के ली आहे. विविध आयोग आणि
पुढील कथा वाचा समितीच्या वारं वार

सूचना देऊनही, कें द्र किं वा राज्य सरकारने या विषयाकडे गांभीर्याने लक्ष दिले नाही कारण शाले य स्तरावरील
व्यावसायिक शिक्षण हे निकृ ष्ट शिक्षणाचे स्वरूप आहे, जे के वळ अनुत्तीर्ण झाले ल् यांसाठीच योग्य आहे.
सामान्य शिक्षण.

त्यामुळे पालक आणि विद्यार्थ्यांची शेवटची निवड मानली जात होती. मात्र कोठारी आयोगाच्या शिफारशींनंतर
योजना कालावधीत काही सूचनांची अंमलबजावणी करण्यासाठी पुढाकार घेण्यात आला. अर्थात, विद्यार्थ्यांना
व्यावसायिक आणि तांत्रिक शिक्षणाकडे वळवण्यासाठी सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आल् या. तरीही,
मोठ्या प्रमाणात समस्या अशी होती की विद्यार्थी मोठ्या संख्येने कला, विज्ञान आणि वाणिज्य या
Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 3/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

अभ्यासक्रमांची निवड करत होते. विविध प्रवाहांसाठी विद्यार्थ्यांच्या निवडीसाठी योग्य निकषांचा अवलं ब करणे
इष्ट मानले गेले .

व्यावसायिक शिक्षणाशी संबंधित योजनेदरम्यान हाती घेतले ले विस्तार कार्यक्रम अव्याहतपणे चालू राहिले .
कें द्र आणि राज्य सरकारे ही आपापल् या क्षेत्रात व्यावसायिक शिक्षणाच्या विस्तारासाठी त्यांचे उपक्रम वाढवत
आहेत.

तथापि, कें द्रीय शिक्षण सल् लागार मंडळाने दिले ल् या निर्देश आणि प्राधान्यांच्या आधारे योजना कार्यक्रमांचे
पुनरावलोकन के ले गेले आणि ते तयार के ले गेले . इतर गोष्टींबरोबरच, मंडळाने माध्यमिक शिक्षणाच्या
व्यावसायिकीकरणासाठी प्राधान्य देण्याची शिफारस के ली. अशा प्रकारे , कें द्रीय शिक्षण मंत्रालयाने देशातील
निवडक उच्च माध्यमिक शाळांमध्ये पाचव्या योजनेच्या कालावधीत अंमलबजावणीसाठी "उच्च माध्यमिक
शिक्षणाचे व्यावसायिकीकरण" योजना तयार के ली आणि त्यानुसार पावले उचलली गेली.

जाहिराती:

परिणामी, व्यावसायिक शिक्षणाची गुरुत्वाकर्षण आणि उपयुक्तता लक्षात आली आणि शिक्षणाच्या नवीन
पॅटर्नमध्ये मोठ्या प्रमाणात व्यावसायिक प्रवाह प्रदान के ले गेले . विद्यार्थ्यांची अभिरुची, आवड आणि क्षमता
लक्षात घेऊन शिक्षणाच्या विस्तृत क्षेत्रात विविध व्यावसायिक विषय आणि अभ्यासाचे कार्यक्रम निवडण्याची
संधी उपलब्ध करून देण्यात आली. कालांतराने शैक्षणिक तंत्रज्ञान प्रकल् प हा कें द्रीय आणि राज्य स्तरावर
लाँच करण्यात आला, ज्याची रचना प्रौढांच्या अनौपचारिक शिक्षणासह शिक्षणाच्या सर्व स्तरांवर मास मीडिया
आणि निर्देशात्मक तंत्रज्ञानाच्या एकात्मिक वापराला चालना देण्यासाठी आणि प्रोत्साहन देण्यासाठी करण्यात
आली.

शिवाय, अखिल भारतीय तंत्रशिक्षण परिषदेने 1974-75 या वर्षात झाले ल् या बैठकीत उद्योग आणि शैक्षणिक
संशोधन संस्थांमध्ये योग्य संबंध प्रस्थापित करणे, व्यावसायिक शिक्षणाचे कार्यक्रम आणि शिक्षक प्रशिक्षण कें द्रे
स्थापन करण्यासंबंधी महत्त्वपूर्ण शिफारशी के ल् या. व्यवस्थापन शिक्षण क्षेत्र.

कालांतराने, अभ्यासक्रमावरील पुनरावलोकन समितीने, दहा वर्षांच्या शाले य शिक्षणासाठी, ज्याला ईश्वर भाई
पटेल समिती (1977) या नावाने ओळखले जाते, त्यांनी त्यांच्या अहवालात माध्यमिक स्तरावर सामाजिकदृष्ट्या
उपयुक्त उत्पादक कार्य (SUPW) अनिवार्य करण्याची शिफारस के लीमानक
प्रकल् पाच्या आहे.विचलनाची
शाळा गणना

त्यानुसार, SUPW ही योजना देशातील जवळपास सर्व माध्यमिक शाळांमध्ये सुरू करण्यात आली आणि
पुढील कथा वाचा
त्यासाठी वेळापत्रकात एक कालावधी देण्यात आला. या योजनेचा मुख्य उद्देश विद्यार्थ्यांमध्ये श्रमाच्या
प्रतिष्ठेबद्दल आवड आणि प्रेम निर्माण करणे हा होता. सुरुवातीला, SUPW च्या अंमलबजावणीसाठी खूप
उत्साह होता. पण, जसजसा काळ बदलत गेला, तसतसा पुढाकार आणि आवेश हळू हळू कमी होत गेला.

जाहिराती:

किं बहुना, ठोस परिणाम साध्य झाला नाही. 1978 मध्ये, +2 टप्प्यासाठी मॅकोलम एस. अदिसेशिया यांच्या
अध्यक्षतेखाली आणखी एक समिती नेमण्यात आली आणि अहवाल 'लर्निंग टू डू , टू द लर्निंग अँड वर्किं ग
सोशलली' असे शीर्षक होते. ही समिती विशेषत: उच्च माध्यमिक शिक्षणासाठी विशेष व्यावसायिकीकरणाच्या
संदर्भात नियुक्त करण्यात आली होती. तसेच शाले य स्तरावर SUPW आणि उच्च माध्यमिक शिक्षणाच्या Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 4/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

व्यावसायिकीकरणासाठी शिफारस के ली आहे. तसेच उत्पादनाशी संबंधित शिक्षणाच्या प्रभावी

अंमलबजावणीसाठी वक्तृत्वाने विनंती के ली.

समितीच्या प्रमुख शिफारशी होत्या:

(i) शिक्षण हे समाजोपयोगी उत्पादक कामावर किं वा व्यावसायिक अभ्यासक्रमांवर आधारित असले पाहिजे;

(ii) व्यावसायिक अभ्यासक्रम कृ षी आणि संबंधित ग्रामीण व्यावसायिक भागात असावेत;

(iii) सामान्य आणि व्यावसायिक शैक्षणिक स्पेक्ट्र ममध्ये अभ्यासक्रमांचे कोणतेही कठोर प्रवाह नसावेत.
सुविधांच्या उपलब्धतेनुसार आणि परिसराच्या मागणीनुसार, प्रत्येक शाळे ला असे सामान्य आणि व्यावसायिक
अभ्यासक्रम शिकवण्याची परवानगी द्यावी,

(iv) उच्च माध्यमिक टप्प्यात सामान्य शिक्षण स्पेक्ट्र म आणि व्यावसायिक स्पेक्ट्र मचा समावेश असावा;

जाहिराती:

(v) अभ्यासक्रम इतका संरचित असावा की विद्यार्थ्यांना त्यांच्या गरजेनुसार ते निवडता यावेत आणि एकत्र
करता यावेत यासाठी अभ्यासक्रम चांगल् या प्रकारे जोडले ल् या मॉड्यूल् सचे प्रशिक्षण इंटर्न देण्यासाठी स्वत:ला
कर्ज देतात;

(v) व्यावसायिक अभ्यासक्रमांमध्ये शिक्षण देण्यासाठी स्थानिक गरजांनुसार प्राधान्याने पुस्तके लिहिली जावीत;

(vi) इयत्ता अकरावी आणि बारावीमध्ये सेमिस्टर पॅटर्न आणि क्रे डिट सिस्टीम सुरू करावी;

(vii) समुपदेशनाची सुरुवात करण्यासाठी आणि नियुक्ती अधिकारी 3 किं वा 4 शाळांच्या क्लस्टरमध्ये नियुक्त
के ले जातील, विशेषतः ग्रामीण भागात;

(ix) नोकरीचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतले ल् या व्यक्तींच्या सेवांचा व्यावसायिक अभ्यासक्रम शिकवण्यासाठी
उपयोगात आणला जाऊ शकतो. आवश्यक तेथे अर्धवेळ शिक्षकांची नियुक्ती के ली जाऊ शकते. व्यावसायिक
अभ्यासक्रमांच्या शिक्षकांच्या बाबतीत पदव्युत्तर पात्रतेचा आग्रह धरू नये.
प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना

(x) शिक्षणाच्या या टप्प्यावर प्रस्तावित बदल घडवून आणण्यासाठी सेवापूर्व आणि सेवारत अशा दोन्ही
पुढील कथा वाचा
प्रकारचे शिक्षक शिक्षण कार्यक्रम योग्यरित्या आयोजित के ले पाहिजेत.

जाहिराती:

याशिवाय, समितीने व्यावसायिक सर्वेक्षण, व्यावसायिक शिक्षणासाठी ग्रामीण शाळांची निवड, अर्थव्यवस्थेतील
गुंतवणुकीसाठी दुहेरी शिफ्ट-प्रणाली, शिकाऊ उमेदवारीची तरतूद, सरकारी तसेच सार्वजनिक क्षेत्रातील
भरती धोरणात बदल, राष्ट्रीय व्यावसायिक परिषदेची स्थापना अशा सूचना के ल् या. शिक्षण आणि राज्य
व्यावसायिक शिक्षण परिषद इ. अर्थातच, समितीने पुढे सूचित के ल् याप्रमाणे उच्च माध्यमिक टप्प्याचे दोन
व्यापक शिक्षण घटक सुचवले . सामान्य 'शिक्षण स्पेक्ट्र म आणि व्यावसायिक स्पेक्ट्र म आणि भाषा, जनरल
फाउंडेशन कोर्स प्रत्येकी 15% आणि निवडक विषयांसाठी 70% वेळ. Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 5/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

खरं तर, अभ्यासक्रमाची रचना समितीने तपशीलवार मांडली होती. त्यामुळे , हा अहवाल व्यावसायिक
शिक्षणाच्या क्षेत्रात के वळ महत्त्वाचा खूणच नव्हता तर योजनाबद्ध आणि नियोजनबद्ध प्रयत्नांद्वारे उद्योगांच्या
भविष्यातील राष्ट्रीय विकासासाठी मार्ग आणि मार्ग सुचवले होते. योग्य प्राधिकरणाने अहवाल मंजूर के ल् यानंतर
लगेचच, आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र , कर्नाटक, तामिळनाडू , पश्चिम बंगाल आणि कें द्रशासित प्रदेश दिल् ली आणि
पाँडेचेरी या राज्यांनी 10+2 पॅटर्नच्या +2 टप्प्यावर व्यावसायिक अभ्यासक्रम सुरू करण्यास सुरुवात के ली
होती. पद्धतशीर आणि फलदायी पद्धतीने शाले य शिक्षण.

साहजिकच, 6 व्या योजनेत तत्कालीन विद्यमान संभाव्य कामाच्या संधी आणि उपलब्ध शैक्षणिक व प्रशिक्षण
सुविधांच्या तपशीलवार सर्वेक्षणाच्या आधारे माध्यमिक शिक्षणाच्या व्यावसायिकीकरणाच्या क्षेत्रात मोठा प्रयत्न
करण्यात आला. व्यावसायिकीकरणाचे महत्त्व लक्षात घेऊन, उच्च माध्यमिक शिक्षणाच्या व्होकॅ लायझेशनच्या
कें द्र पुरस्कृ त योजनेचा आढावा घेण्याचे प्रयत्न के ले जात आहेत.

त्यामुळे सहाव्या योजनेत समिती स्थापन करण्यात आली. उच्च माध्यमिक शिक्षणाच्या व्यावसायिकीकरणाचा
आढावा घेताना सहाव्या योजनेसाठी शिक्षण आणि संस्कृ तीवरील कार्यगटाने इतर गोष्टींसोबत शिफारस के ली
की 'कें द्रीय

सरकारला अधिक सकारात्मक भूमिका द्यावी लागेल. एचएसईच्या व्यावसायिकीकरणाचे महत्त्व लक्षात घेऊन,
सहाव्या योजनेत राज्ये आणि कें द्रशासित प्रदेशांना खालील कायद्यांसह आर्थिक सहाय्य प्रदान करण्याचा
प्रस्ताव ठे वण्यात आला होता:

(i) जिल् हा शैक्षणिक सर्वेक्षण आयोजित करणे;

जाहिराती:

(ii) अभ्यासक्रम विकास;

(iii) नवीन शैक्षणिक कें द्रांची स्थापना

(iv) सर्जनशील कार्य कें द्रांची स्थापना;

(v) उपकरणे आणि ग्रंथालयातील पुस्तकांची खरे दी; प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना

(vi) शिक्षकांचे पगार. पुढील कथा वाचा

तथापि, 1980-81 पर्यंत, शाले य शिक्षणाचा नवीन पॅटर्न आधीच 15 राज्ये आणि 8 कें द्रशासित प्रदेशांनी आणि
कें द्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळाशी संलग्न असले ल् या शाळांनी स्वीकारला होता.

जाहिराती:

व्यावसायिक शिक्षणाने फारशी प्रगती के ली नसल् यामुळे , सातव्या योजनेत शिक्षणाच्या या पैलू वर जास्त भर
देण्याचा दृष्टिकोन होता. देशाच्या विपुल मानव संसाधनाचा वापर करणे आणि समानतेसह विकासासाठी त्यांची
क्षमता सुधारणे हे प्राथमिक कार्यांपैकी एक होते. म्हणायचे तर, गरिबी निर्मूलन, सामाजिक आणि आर्थिक
Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 6/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

विषमता कमी करणे आणि उत्पादकता सुधारणे या कार्यक्रमाची शैक्षणिक विकासाशी सांगड घालणे
आवश्यक आहे, हे मान्य करण्यात आले .

खरे तर, उच्च माध्यमिक स्तरावरील शिक्षणाचे व्यावसायिकीकरण ही सहाव्या योजनेत समाविष्ट करण्यात
आले ल् या महत्त्वाच्या सुधारणांपैकी एक होती. परं तु या कार्यक्रमाने व्यावसायिक शिक्षणामध्ये सुमारे 55,000
विद्यार्थ्यांच्या नावनोंदणीसह मर्यादित प्रगती के ली होती, ती के वळ नऊ राज्ये आणि तीन कें द्रशासित
प्रदेशांमध्ये सुरू होती, जिथे तो सुरू करण्यात आला होता.

म्हणून, सातव्या योजनेदरम्यान, कार्यक्रमाच्या उपयुक्ततेचा स्तर वाढवण्याच्या एकात्मिक प्रयत्नाचा एकत्रित
भाग म्हणून व्यावसायिकीकरण, कौशल् य प्रशिक्षण, रोपांत-प्रशिक्षण आणि फायदेशीर रोजगारामध्ये नियुक्ती
यासह आवश्यक दुवे स्थापित करण्यासाठी उपाययोजना सुरू करण्यात आल् या होत्या, आणि त्याची
व्यापकता. स्वीकृ ती आणि यश. अशा प्रकारे , एकात्मिक कार्यक्रमाचे नियोजन, अंमलबजावणी, पर्यवेक्षण
आणि मूल् यमापन यासाठीच्या संस्थात्मक गरजा, संबंधित एजन्सींमधील परिणामकारक समन्वयासाठीच्या
यंत्रणेसह मूल् यांकन आणि परिभाषित के ले जात होते.

याशिवाय, मायक्रो-प्रोसेसर ऍप्लिके शन, रिमोट सेन्सिंग, ले झर तंत्रज्ञान, वायुमंडलीय विज्ञान आणि ऊर्जा
विज्ञान यासारख्या तंत्रज्ञानातील उदयोन्मुख क्षेत्रांसाठी या योजना कालावधीत नवीन मनुष्यबळ प्रशिक्षण
कार्यक्रम हाती घेण्यात आले . व्यावसायिक शिक्षणाशी संबंधित, सातव्या योजनेतील मुख्य भर म्हणजे
शिक्षणाच्या विविध स्तरांवर व्यावसायिकीकरण आणि कौशल् य प्रशिक्षण कार्यक्रम. व्यावसायिकीकरणाच्या
चालू असले ल् या योजनेच्या मूल् यमापनाच्या आधारे , विविध राज्यांनी योजना कालावधीत कार्यक्रमाची पुनर्र चना
आणि सुधारणा करण्यासाठी पावले उचलण्यास सुरुवात के ली.

अशा प्रकारे , शिक्षण प्रणाली आणि आर्थिक विकासासाठी मनुष्यबळाच्या गरजा यांच्याशी पूर्णपणे समन्वय
साधून व्यावसायिकीकरणाचा विस्तारित कार्यक्रम राबविण्याचे मार्ग आणि साधने सुचवण्यासाठी एक तज्ञ
समिती स्थापन करण्यात आली. या समितीच्या अहवालात पुढील विकासासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे देण्यात आली
आहेत.

सन 1986 पर्यंत, देशातील 15465 पैकी 1760 शाळांमध्ये व्यावसायिक अभ्यासक्रमांची तरतूद होती आणि या
शाळांमध्ये या उद्देशासाठी 2,309 शिक्षक होते. राज्यांमध्ये, +2 टप्प्यावर विद्यार्थ्यांसाठी अचूकतेसाठी
सर्वाधिक 46 व्यावसायिक अभ्यासक्रम महाराष्ट्रात आहेत, त्यानंतर आंध्र
प्रकल् पाच्या प्रदेश
मानक 35, कर्नाटक
विचलनाची गणना 29, तामिळनाडू

26 आहेत. कें द्रशासित प्रदेशांमध्ये दिल् ली 21 व्यावसायिक अभ्यासक्रमांसह अव्वल स्थानावर आहे. +2
टप्प्यावर. गुजरात, हरियाणा, के रळ, मध्य प्रदेश आणि राजस्थान ही पाच राज्येपुढील
होती, जिथे 11 ते 20
कथा वाचा

व्यावसायिक अभ्यासक्रम होते.

जाहिराती:

पुढे 1 ते 10 व्यावसायिक अभ्यासक्रम पाच राज्ये आणि दोन कें द्रशासित प्रदेशांमध्ये उपलब्ध होते. उर्वरित
राज्ये आणि कें द्रशासित प्रदेशांमध्ये कोणतेही व्यावसायिक अभ्यासक्रम नव्हते. लोकसंख्येच्या बाबतीत
देशातील सर्वात मोठे राज्य असले ल् या उत्तर प्रदेशमध्ये +2 टप्प्यावर विद्यार्थ्यांसाठी एकच व्यावसायिक
अभ्यासक्रम आहे. अशा प्रकारे , 7136 ग्रामीण उच्च माध्यमिक शाळांपैकी फक्त 696 (9.75%) शाळांमध्ये
Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 7/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

व्यावसायिक अभ्यासक्रम उपलब्ध आहेत. या 696 शाळांपैकी 211 (30.32%) शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांसाठी
नोकरीच्या प्रशिक्षणाची व्यवस्था करण्याची सुविधा होती.

पुढे, फक्त 109 (15.66%) शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांसाठी नोकरी प्ले समेंट कार्यक्रमाची सुविधा होती. मात्र शहरी
भागातील 1,064 शाळांमध्ये या सर्व सुविधा उपलब्ध होत्या. NPE, 1986 ने व्यावसायिक शिक्षणाच्या एका
पद्धतशीर, सुनियोजित कार्यक्रमाची वकिली के ली जी ओळखल् या जाणार्‍या व्यवसायासाठी विद्यार्थ्यांना तयार
करण्याच्या उद्देशाने जिल् हा प्रवाह असेल.

व्यावसायिक अभ्यासक्रम सामान्यत: उच्च माध्यमिक +2 टप्प्यावर प्रदान के ले जातील अशी कल् पना के ली
होती, परं तु इयत्ता आठवी नंतर व्यावसायिक शिक्षण सुरू करण्यासाठी लवचिकता प्रदान करण्यात आली
होती. NPE ने 1990 पर्यंत 10% आणि 1995 पर्यंत 25% उच्च माध्यमिक विद्यार्थ्यांना व्यावसायिक
अभ्यासक्रमांतर्गत कव्हर करण्याचे लक्ष्य ठे वले . तथापि, माध्यमिक शिक्षणाच्या व्यावसायिकीकरणासाठी
भरीव अर्थसहाय्यित कें द्र पुरस्कृ त योजना फे ब्रुवारी 1988 पासून सुरू करण्यात आली.

त्रिपुरा, दमण आणि दीव, दादरा आणि नगर हवेली आणि लक्षद्वीप वगळता सर्व राज्ये आणि कें द्रशासित
प्रदेशांमध्ये ही योजना लागू करण्यात आली, 1991 - 92 च्या अखेरीस 4400 शाळांमध्ये 12,543 व्यावसायिक
विभागांना मान्यता देण्यात आली, ज्यामुळे शाळांमध्ये वळवण्याची सुविधा निर्माण झाली. इयत्ता अकरावी
आणि बारावीमध्ये प्रत्येक व्यावसायिक विभागात 25 विद्यार्थी या दराने +2 टप्प्यावर सुमारे 6027 लाख
विद्यार्थी.

सांख्यिकीय आकडेवारीवरून, जरी +2 टप्प्यावर व्यावसायिक शिक्षण योजनेची परिमाणात्मक अंमलबजावणी

बर्‍यापैकी भरीव आणि उत्साहवर्धक होती, परं तु गुणात्मकदृष्ट्या बरे च काही करणे बाकी आहे. त्यामुळे
आठव्या पंचवार्षिक योजनेत शिक्षणाचे व्यावसायिकीकरण हे प्राधान्य क्षेत्र म्हणून ओळखले गेले .

परं तु सुधारित धोरण फॉर्म्युले शन 1992, 1995 पर्यंत 10 टक्के उच्च माध्यमिक विद्यार्थ्यांना आणि 2000 पर्यंत
25 टक्के कव्हर करण्याच्या उद्दिष्टात बदल घडवून आणले . पुढे धोरणात राष्ट्रीय, राज्य, जिल् हा स्तरावर
व्यावसायिक शिक्षण परिषदेच्या स्थापनेसाठी सुचवण्यात आले . व्यावसायिक शिक्षणाच्या सुरळीत
व्यवस्थापनासाठी आणि राष्ट्रीय व्यावसायिक शिक्षण अभ्यासक्रमाच्या अंमलबजावणीसाठी.

त्यानुसार पावले उचलली गेली आणि लवकरच 15 राज्ये आणि कें द्रशासित
प्रकल्2पाच्या प्रदेशांनी गणना
मानक विचलनाची संचालनालय स्तरावर
आणि 8 राज्ये आणि एक कें द्रशासित प्रदेश SCERT स्तरावर कार्यालये स्थापन के ली. याशिवाय, विहित
अभ्यासक्रम आचरणात आणला गेला आणि विविध विषयांना अदिशेय समितीनेपुढील
दिले
कथाल्वाचा
या वेटेजपेक्षा थोडे
वेगळे वेटेज देण्यात आले .

त्यानंतरही अपेक्षित निकाल मिळू शकला नाही. उत्पादन वाढवण्यात आणि जीवनाचा दर्जा वाढवण्यात
व्यावसायिक शिक्षण कोणती महत्त्वाची भूमिका बजावू शकते हे वेळोवेळी सरकार आणि लोकांनी ओळखले
आहे हे नमूद करण्याची गरज नाही. राष्ट्रीय उद्योगांच्या विकासासाठी देशात प्रथमच विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा
पद्धतशीर आणि नियोजनबद्ध वापर करण्याचा प्रयत्न के ला जात आहे, हे सत्य नाकारून चालणार नाही.

समस्या आणि अडचणी :

Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 8/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

प्रचलित सामाजिक परिस्थिती आणि सामाजिक दृष्टीकोन दर्शवतात की उच्च माध्यमिक स्तरावर व्यावसायिक
अभ्यासक्रम सुरू करण्याला मिळाले ला प्रतिसाद उत्साहवर्धक नाही. योजनेच्या निराशाजनक प्रगतीसाठी
अनेक घटक कारणीभूत ठरू शकतात.

सारांश, घटक आहेत:

(i) सामान्य शिक्षणाचा अनिर्बंध विस्तार,

(ii) नोकरीच्या अपुऱ्या संधी आणि नोकरीचे प्रशिक्षण,

(iii) विद्यार्थ्यांद्वारे योग्य अभ्यासक्रमांची निवड,

(iv) उभ्या गतिशीलतेसाठी संधीचा अभाव,

(v) मार्गदर्शन आणि समुपदेशनासाठी तरतूद नसणे,

(vi) अपुरी आर्थिक संसाधने,

(vii) योग्य मूल् यमापन साधनांचा अभाव,

(viii) सामान्य जनतेची उदासीन वृत्ती,

(ix) मनुष्यबळाच्या गरजांचा योग्य अभ्यास;

(x) प्रशिक्षणार्थींसाठी स्टायपेंड आणि शिष्यवृत्तीची अपुरी तरतूद;

(xi) संशोधनासाठी सुसज्ज कार्यशाळा आणि प्रयोगशाळे ची अनुपलब्धता;

(xii) विद्यार्थ्यांना विविध व्यावसायिक अभ्यासक्रमांकडे वळविण्याच्या दृढ प्रयत्नांचा अभाव;

(xiii) राज्य सरकारे तसेच इतर गैर-सरकारी संस्थांच्या सहकार्याचा अभाव,

प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना
भारतासारख्या विकसनशील राष्ट्राला शाले य शिक्षणाचा एक भाग म्हणून प्रत्येक विद्यार्थ्याला उत्पादक अनुभव
मिळणे आवश्यक आहे, असे म्हणता येत नाही. शाळे तील कार्यानुभवाच्या तरतुदीमुळे श्रमाच्या प्रतिष्ठेची
पुढील कथा वाचा
भावना विकसित होईल. म्हणून, शाले य अभ्यासक्रमाने प्रत्येक मुलाला उत्पादक कार्यासाठी तयार के ले
पाहिजे, कारण ते समाजाच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक आहे.

वजन कमी करणे दिसते तितके कठीण नाही

निरोगी जीवनशैलीकडे तुमचा प्रवास पुन्हा सुरू करा, WhatsApp वर आमच्या तज्ञ फिटनेस आणि योग प्रशिक्षकांशी चॅट करा
HealthifyMe प्रीमियम | प्रायोजित साइन अप करा

गणित आणि इंग्रजीसाठी नावनोंदणी करा

Privacy - Terms
मोफत डेमो बुक करा
https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 9/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास
इयत्ता 4-5 साठी वेदांतू शिकवण्या | प्रायोजित

OnePlus Buds Z2 40 dB पर्यंत सक्रिय आवाज रद्द करणे

वनप्लस | प्रायोजित आता खरे दी करा

तुमच्या मुलासाठी मोफत पब्लिक स्पीकिं ग क्लास मिळवा!

के वळ 4-14 वयोगटांसाठी
प्लॅ नेटस्पार्क | प्रायोजित अधिक जाणून घ्या

हे डेस्कटॉप अॅ प तुम्हाला अधिक प्रभावीपणे लिहिण्यास मदत करते

Windows आणि Mac साठी व्याकरणदृष्ट्या तुमचे ले खन स्पष्ट आणि आकर्षक बनवण्यासाठी झटपट सूचना देतात. हे सर्व अॅ प्स
आणि साइट्सवर कार्य करते जिथे तुम्ही तुमचे सर्वात महत्त्वाचे ले खन करता: स्लॅ क, वर्ड, लिं क्डइन आणि त्याहूनही पुढे . आता ते …
व्याकरणदृष्ट्या | प्रायोजित स्थापित करा

घरी पूर्ण शरीर तपासणी | 80 टेस्ट फक्त 699 रु  

रे डक्लिफ लॅ बमध्ये संपूर्ण शरीर तपासणी, कु शल आणि प्रशिक्षित फ्ले बोटोमिस्टद्वारे नमुना संकलन. 
रे डक्लिफ लॅ ब | प्रायोजित त्वरा करा

तुमची जुनी कार विकू पाहत आहात? तुमच्या जुन्या मारुतीसाठी रु. 5 लाखांपर्यंत मिळवा. घरी कार तपासणी लागू करा!
काटेरी | प्रायोजित त्वरा करा

तुमची नोकरी न सोडता मास्टर एआय आणि एमएल

जागतिक दर्जाची फॅ कल् टी | दुहेरी प्रमाणपत्रे | 8000+ करिअर संक्रमणे | समर्पित करिअर समर्थन
उत्तम शिक्षण | प्रायोजित अधिक जाणून घ्या

1 कोटी लाइफ कव्हर @ Rs 1,960 pm मिळवा प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना
टाटा AIA | प्रायोजित

पुढील कथा वाचा

सॅलरी डे सेल थेट आहे: मॅट्रेसवर 45% पर्यंत सूट.

वेकफिट | प्रायोजित

या प्रजासत्ताक दिनी, नवीनतम तंत्रज्ञानासह दररोज अधिक करा

डेल | प्रायोजित

Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 10/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

भारत: सौर पॅनेलची किं मत तुम्हाला आश्चर्यचकित करू शकते

सौर पॅनेल | जाहिराती शोधा | प्रायोजित

कार विम्यावरील 85% सवलतीसाठी पात्रता तपासण्यासाठी कार क्रमांक प्रविष्ट करा
वैयक्तिक किं मतींवर कार विमा आणि खरे दी आणि दाव्याच्या अथक प्रक्रियेचा अनुभव घ्या.
ACKO कार विमा | प्रायोजित कोट मिळवा

लॉकडाउन मोफत व्यवसाय सुरू करा

जीएसटी सुविधा कें द्र | प्रायोजित

तुम्ही भारताचे आहात का? ऑनलाइन एमबीए पदवी तुमच्यासाठी असू शकते
ऑनलाइन एमबीए | जाहिराती शोधा | प्रायोजित

हॉलिवूडच्या इतिहासातील हे सर्वात थांबले ले चित्रपट दृश्य आहेत

गॅजसिद्धांत | प्रायोजित

ती एक दिग्गज अभिनेत्री होती - आज ती 9 ते 5 वर्षे काम करते

कलाकु सर | प्रायोजित

तुमची बसले ली स्थिती तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाबद्दल काय सांगते

आडव्या वेळा | प्रायोजित

प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना
तुमची ले ख लायब्ररी

पुढील कथा वाचा

व्यवस्थापकाची शीर्ष 5 कार्ये | व्यवसाय व्यवस्थापन

तुमची ले ख लायब्ररी

शून्य प्रक्रिया शुल् कावर झटपट क्रे डिट कार्ड

इंडसइंड बँक | प्रायोजित

नागपूर शहरातील न विकल् या गेले ल् या नवीन कारच्या किमती तुम्हाला आश्चर्यचकित करू शकतात
Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 11/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास
न विकल् या गेले ल् या कार | शोधा | प्रायोजित

HMDA अंतिम मंजूर व्हिला प्लॉट्स रु. 13000 प्रति चौ. शाद नगर, हैदराबाद येथील गज
99 एकर | प्रायोजित

10 धक्कादायक गोष्टी ज्या तुम्ही दररोज आले खातात तेव्हा होतात

LoveMyFamilyMag.com | प्रायोजित

जमीन रु. 42.36 लाख पुढे पाटनचेरू, हैदराबाद येथे

99 एकर | प्रायोजित

पेस्ट ऑफे न्स इले क्ट्रॉनिक पेस्ट रिपेलें ट आणि कं ट्रोल सिस्टम
कीटक सुरक्षित साधन | प्रायोजित

तुमच्या जुन्या मारुती कारसाठी ₹5 लाखांपर्यंत मिळवा. आत्ताच घराची तपासणी बुक करा!
काटेरी | प्रायोजित त्वरा करा

तुम्ही इंग्रजी बोलता का? भारतात घरबसल् या USA नोकरी करा 

शोधा | यूएसए मध्ये काम करा | प्रायोजित

शाश्वत विकासावर निबंध

तुमची ले ख लायब्ररी

निर्णय घेण्याची प्रक्रिया (आकृ तीसह) | व्यवसाय व्यवस्थापन

तुमची ले ख लायब्ररी

प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना

जुळ्या मुलांच्या जन्मानंतर तिला विचित्र वाटते. डॉक्टर एक नजर टाकतात आणि म्हणतात
पुढीलकी
कथाहे खरे असू शकत नाही
वाचा

हाऊस डायव्हर | प्रायोजित

ऑक्टोमॉमची मुले सर्व मोठी झाली आहेत. ते कसे वळले ते येथे आहे
स्वारस्य | प्रायोजित

सिंह घाबरले ल् या हरणाच्या बाळाला पकडतो, मग हे घडते

उच्च टॅली | प्रायोजित

Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 12/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

तुम्ही इंग्रजी बोलता का? भारतात घरबसल् या USA नोकरी करा

यूएसए काम | जाहिराती शोधा | प्रायोजित

लाइनर | #1 वेब आणि पीडीएफ हायलाइटर

LINER हे एक उत्पादकता साधन आहे जे जगभरातील +3,000,000 जड वाचकांना आवडते.
लाइनर | प्रायोजित साइन अप करा

10 पदार्थ जे रक्तवाहिन्या बंद करतात

उच्च टॅली | प्रायोजित

पार्क के ल् यावर नेहमी तुमच्या टायर्सवर प्लास्टिकची बाटली ठे वा, याचे कारण येथे आहे
श्रीमंत घरे | प्रायोजित

इव्हांका ट्र म्प आता 40 वर्षांची आहे: हे तिचे सर्वोत्तम फॅ शन क्षण आहेत
निजायची वेळ | प्रायोजित

भारतातील प्रादेशिक असमानता: शीर्ष 8 निर्देशक

तुमची ले ख लायब्ररी

नियोजन: महत्त्व, घटक आणि तत्त्वे | व्यवस्थापनाचे कार्य

तुमची ले ख लायब्ररी

मुंबई लक्झरी अपार्टमेंटच्या किमती कदाचित तुमच्या विचारापेक्षा जास्त असतील

लक्झरी अपार्टमेंट्स मुंबई | जाहिराती शोधा | प्रायोजित
प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना

पुढील कथा वाचा

त्यानंतर त्याने तिच्याशी लग्न करण्याचे वचन दिले , दोन दशकांनंतर त्यांच्याकडे पहा
आडव्या वेळा | प्रायोजित

बेकिं ग सोडा लाइफ हॅक! ते तुमच्या वॉशिंग मशिनजवळ का ठे वायचे याची 4 कारणे.
टिपा आणि युक्त्या | प्रायोजित

नागपूर शहरात कार हवी आहे का? पुढे पाहू नका

वापरले ल् या कार | जाहिराती शोधा | प्रायोजित Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 13/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

तेव्हा आणि आता! 18 प्रसिद्ध स्त्री चित्रपट पात्रे

CelebApex.com | प्रायोजित

जगातील 30 सर्वात धोकादायक पूल

घरात अन्न आहे | प्रायोजित

तुम्ही इंग्रजी बोलता का? यूके कं पनीसाठी काम करा, भारतात राहा
UK काम | प्रायोजित जाहिराती | प्रायोजित

कॅ नडामध्ये ट्र क ड्रायव्हरचा पगार किती आहे हे तुम्हाला माहिती आहे का? पगार येथे पहा
ट्र क ड्रायव्हर नोकऱ्या | जाहिराती शोधा | प्रायोजित

उद्योग: भारतातील उद्योगांचे वर्गीकरण

तुमची ले ख लायब्ररी

10 महत्वाचे घटक जे वनस्पती स्थानावर परिणाम करतात

तुमची ले ख लायब्ररी

संबंधित ले ख:
1. भारतातील माध्यमिक शिक्षण सुधारण्यासाठी मुदलियार आयोगाच्या सूचना
2. भारताचे उच्च ग्रामीण शिक्षण प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना

पुढील कथा वाचा

या साइटवर तुमचे ले ख प्रकाशित करण्यापूर्वी, कृ पया खालील पृष्ठे वाचा:

1. सामग्री मार्गदर्शक तत्त्वे 2. प्रतिबंधित सामग्री 3. साहित्यिक चोरी प्रतिबंध 4. प्रतिमा मार्गदर्शक तत्त्वे 5. सामग्री फिल् टरे शन 6. TOS 7. गोपनीयता धोरण 8.
Privacy - Terms
अस्वीकरण 9. कॉपीराइट 10. उल् लं घनाची तक्रार करा
https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 14/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास
प्रस्तुत करणे

जाहिराती

We'll try Ads

Adnot
byshow
to
closed by that ad again
Stop seeing this ad

Why this ad? 

तुम्हाला आवडेल पुरस्कृ त दुवे

वजन कमी करणे दिसते तितके कठीण नाही

HealthifyMe प्रीमियम

गणित आणि इंग्रजीसाठी नावनोंदणी करा

इयत्ता 4-5 साठी वेदांतू शिकवण्या

OnePlus Buds Z2 40 dB पर्यंत सक्रिय आवाज रद्द करणे

वनप्लस आता खरे दी करा

तुमच्या मुलासाठी मोफत पब्लिक स्पीकिं ग क्लास मिळवा!

प्लॅ नेटस्पार्क अधिक जाणून घ्या

हे डेस्कटॉप अॅ प तुम्हाला अधिक प्रभावीपणे लिहिण्यास मदत करते

व्याकरणदृष्ट्या
प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना स्थापित करा

पुढील कथा वाचा

घरी पूर्ण शरीर तपासणी | 80 टेस्ट फक्त 699 रु  

रे डक्लिफ लॅ ब त्वरा करा

Taboola द्वारे

नवीनतम

इन्व्हेंटरी मॅनेजमेंट म्हणजे काय?

ग्राहक निर्णय घेणे

Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 15/16
2/6/22, 3:57 PM भारतातील व्यावसायिक शिक्षणाचा विकास

नवोपक्रमाचा प्रसार

ग्रामीण विपणन धोरणे

धोरणात्मक व्यवस्थापन प्रक्रिया

प्रकल् पाच्या मानक विचलनाची गणना

पुढील कथा वाचा

Privacy - Terms

https://www.yourarticlelibrary.com/education/development-of-vocational-education-in-india/44873 16/16