Specijalna teorija relativnosti

Prof. dr. Rajfa Musemić

Mašinski fakultet Sarajevo
 Uvod
 Malo koja naučna teorija je bila predmet
diskusija kao Einsteinova teorija relativnosti.

 Kada su astronomi spoznali da se Zemlja kreće

velikom brzinom kroz svemir, mnogi su se
začudili što ništa ne primjećuju kod tog kretanja.

 Fizičari su zaključili da u nekim sistemima

vrijede isti zakoni.
 Brzina svjetlosti i eter

 Sve do 20 stoljeća fizičari su vjerovali da je svemir

ispunjen sredinom koja se zove eter.
 Mislili su da je eter-nepokretan!

 U takvoj nevidljivoj tvari, eteru, nalaze se uronjena sva

vidljiva tijela.

 Prema mehanicističkoj teoriji svjetlost je širenje talasa u

eteru, kao što zvuk predstavlja zgušnjavanje i razređivanje
elastične sredine.
Michelson-Morelijev eksperiment-pokazao da
se eter kreće
 Krajem 19. stoljeća javile su se sumnje o brzini
svijetlosti u odnosu na eter.
 Michelson i Moreli su upotrijebili uređaj koji se
zove interferometar, šematski prikazan na slici br.9.

Slika br. 9
 Postulati specijalne teorije relativnosti

 Einsteinov princip relativiteta proistekao je iz

Galilejeva principa, a oslanja se na dva postulata:

 Postulat o ekvivalentnosti inercijalnih sistema

referencije (ISR)

 Postulat o konstantnosti brzine svjetlosti (c)

 Problem prostora i vremena u fizici

ŠTA JE PROSTOR, A ŠTA VRIJEME?

 Svojom radikalnom kritikom o prostoru i vremenu, teorija

relativiteta je utvrdila njihovu neadekvatnost za modernu
fiziku.

 Cjelokupna ljudska aktivnost i spoznaja odvijaju se u

prostoru i vremenu.

 Specijalna teorija relativiteta je unijela nova saznanja o

prostoru i vremenu i fuzionisala prostor i vrijeme kao
ravnopravne koordinate
Sistem referencije

 Jedan od najjednostavnijih načina predstavljanja

tačaka jeste pomoću Descartesovog sistema
koordinata.
 Svakoj tački možemo pridružit tri broja x,y,z tj. tri
koordinate (Slika br.1).

Slika br.1
 Osobine prostora utvrđene su na osnovu sljedećih
predpostavki. Uzima se da je prostor:

 Homogen (sve tačke u njemu su ravnopravne)

 Izotropan (svi pravci su ravnopravni)
 Neprekidan
 Trodimenzionalan
 Euklidov

 Ako udružimo pojmove prostora i Descartesovog sistema

u jedan možemo iskazati Descartes - Cartesijev sistem
kao jednu kubičnu šemu sačinjenu od jediničnih
dužina X1, X2, X3.
Galilejeva relativnost
 Obično se smatra da je jedan posmatrač
stacionaran, da se drugi posmatrač kreće stalnom
brzinom v u odnosu na prvog.
 Na primjer da se posmatrač nalazi na tlu, a da je
pokretni posmatrač u vozu (Slika br. 2).

Slika br. 2
 Galilejev princip relativiteta glasi:

Zakoni mehanike jednaki su za

posmatrača u bilo kojem inercijalnom
sistemu, tj. u svim inercijalnim
sistemima imaju jednak matematički
oblik, te da vrijedi drugi Newtonov
zakon.
 Galilejev princip relativiteta

 Po Galileju zaključujemo da su inercijalni sistemi oni u

kojima su tačni zakoni inercije, tj. da vrijede Newtonovi
zakoni mehanike (sl.br.3 i 4. primjeri kretanja i putanje).

Slika br.3 Slika br. 4

 Galilejeve transformacije

 U fizici je nužno promatrati sisteme koji se kreću

jedan prema drugome.
 Sistemi referencije koji se kreću pravolinijski
konstantnom brzinom jedan u odnosu na drugi
nazivaju se inercijalnim sistemima referencije.
/Nema ubrzanja/
 Neka se u inercijalnom sistemu S’ dogodi npr.
bljesak sijalice smještene u vagonu na mjestu
koordinata x’,y’ i z’.
 Prostor-vrijeme : prostorno vremenski kontinuum
 Kaže se da je to događaj sa prostornim koordinatama x’,y’,z’ i s
vremenskom koordinatom t’ (sl.br.5).

 Posmatramo događaj, npr. svjetlosni bljesak koji u sistemu S’(O’)

ima prostorno-vremenske koordinate x’,y’,z’,t’, a u sistemu S (O)
koordinate x,y,z,t (sl.br.6).

Slika br. 5 Slika br. 6

 Lorentzove transformacije
 transformacije između inercijalnih i neinercijalnih
sistema moraju biti takve da brzina svjetlosti
ostane konstantna,

 svi prirodni zakoni su invarijantni s obzirom na takve

transformacije

 zahtjev da prostor bude homogen nužno vodi na

linearnost transformacija (prava linija se transformira
u pravu liniju).
Traži se transformacija koja će prevesti jedan
fiksni sistem u pokretni koji se kreće
konstantnom brzinom
 Transformacija mora biti linearna i zadovoljavati
uvjete: x’=0,x=vt ; t=0, x=0, t’=0

x  kxlt (1)

y  y
(2)
z  z
t  mx nt
(3)

Pri čemu su k,l,m,n konstante koje treba odrediti.

x’=0, x=vt ; t=0, x=0, t’=0
na osnovu pretpostavki vrijedi:
 X2+y2+z2 = c2 t2

 X’2 + y’2 + z’2 = c2 t’2

Uvrste se ove relacije u početne

transformacije pa se dobije:
0  kvt  lt
0  kv  l
l  kv
x   kx  kvt

x  k  x  vt  (4)

x  kx   l t 
(5)
t  mx   nt 
0  kvt   lt 
0  kv  l
l  kv
x  kx  kvt 
(6)

x  k  x   vt 
ct  k ct   vt 
(7)

ct   k ct  vt 
 k ct   vt 
t
c

k ct   vt  k ct   vt 
ct   kc  kv
c c
2 v 
2
c  k c  v   k  v  
2

 c 
 v 2

c  k 2  c  v  v  
 c 
2 c v
2 2
ck
c
 2
c
k2  2
c  v2
1
k  2
2

c v 2

2
c
1
k 
2

v2
1 2
c
1
k (8)
2
v
1 2
c
x  k x  vt  
  x  k k  x  vt   vt 
x  k  x  vt 
x  k 2  x  vt   kv t 
kv t   x  k 2  x  vt 
v x  vt
t  x  2
v 2 v
1 2 1 2
c c
v2
x  x 2  x  vt
v c
t  2
v 2 v
1 2 1 2
c c
v
tx 2 2
c v
t  2
1 2
v c
1 2
c
 x  vt
x 
2
v
1 2
c
y  y
z  z
v
t  x 2
t  c
v2
1 2
c
Lorentzove transformacije

 Lorentz je prvi uveo transformacione relacije 1. i 2. stoga se one

zovu Lorentzovim transformacijama.

(1.) (2.)

(1.)
Prostorno-vremenski kontinuum

 Lorentzove transformacije, a naročito Einsteinovo

objašnjenje njihove fizičke prirode, pokazuju da prostor i
vrijeme predstavaljaju nerazdvojnu cjelinu, da postoji tzv.
prostorno-vremenski kontinuum.

 Otuda se koordinate za svaki događaj ne ograničavaju

samo na prostorne, nego obavezno obuhvataju i
vremensku koordinatu. Za sada ćemo koordinate
označavati sa (x, y, z, t).
Relativnost istovremenosti
 Radi postulata moramo da promijenimo naš pojam o
istovremenosti.
 Mi kažemo da su dva događaja simultana ako se dešavaju u
istom vremenu npr. svemirski brod u kojem će svjetlo kad se
upali istovremeno stići do prednjeg i zadnjeg dijela ako se
sijalica nalazi u centru (sl.br.7).
 Međutim posmatrač na zemlji koji taj isti događaj posmatra
neće vidjeti simultane događaje(sl.8.)

Slika br. 7 Slika br. 8

Posljedice LT - Dilatacija vremena

 Ako posmatramo bljesak svjetlosti koji ide tamo-

ovamo između dva paralelna ogledala, a rastojanje
između ogledala je fiksno onda svjetlost traje uvijek
isto vrijeme (sl.br 10).

Slika br. 10
 Ako je taj svjetlosni sat smješten unutar svemirskog broda, tako da
posmatrač neće vidjeti snop svjetlosti kao paralelne putanje na
ogledala (sl.br.11.).
 Ako je dijagonalno rastojanje među ogledalima duže,
ono će morati biti podijeljeno sa toliko dužim vremenom
da bi brzina ostala ista (sl.br.12.).
 Satovi koji se kreću zaostaju za onim koji miruju.Svaki
sat u svemirskom brodu će kasnit u odnosu na sat na
Zemlji, to produženje zove se dilatacija vremena.

Slika br. 11 Slika br. 12

 Trajanje događaja u različitim sistemima

 Neka se u tački koja je nepokretna u odnosu na

sistem S’ odvija događaj koji traje Δt0=t’2 – t’1
(na jednom mjestu x)
 Tada vrijedi
v v
'
t  2 x t1  2 x
'
2
c  t
c  2 1
'
 t '
t  t2  t1 
v2 v2 v2
1 2 1 2 1 2
c c c
t0
t 
v2
1 2
c
Dilatacija vremena

 Vremenski interval Δt0

određen je prema satu koji
se kreće zajedno sa tijelom, 2
v
a vrijeme Δt je prema satu t0  t 1  2
u nepokretnom mirnom c
sistemu.
 Prema tome vrijeme u
nepokretnom sistemu Δt je
duže od vremena u tzv.
vlastitom sistemu , Δt0 -
dilatacija vremena
Paradoks blizanaca

 Specijalna teorija predviđa da će na raketi koja se kreće

relativnom brzinom ne samo vrijeme proticati sporije, nego će
svi procesi biti sporiji (sl.br.13.).
 Poznati paradoks blizanaca (sl.br.14).

Slika br.13 Slika br. 14

Putovanje po svemiru

 Nama najbliža zvijezda osim Sunca, je Alfa Kentauri

udaljena od Zemlje četiri svjetlosne godine, pa bi
putovanje do nje i nazad trajalo više od osam godina.
 Centar naše galaksije je udaljen čak 30.000
svjetlosnih godina što bi značilo da bi putovanje do
njega trajalo više od 30.000 godina.
 Ali u oba ova slučaja nismo uzeli u obzir dilataciju
vremena.
 Sadašnje tehnologije ne dozvoljavaju ta putovanja.
 Dužina tijela u različitim sistemima

 Neka je štap smješten duž x-ose i miruje u odnosu na sistem S’. Njegova
dužina u tom ssitemu je
L0=x’2 – x’1. Štap se kreće brzinom v u odnosu na sistem S
U trenutku t1 = t2 = t dužina štapa u nepokretnom sistemu S jednaka je
L= x2 – x1. Prema Lorentzovim transformacijama imamo

x2  vt x1  vt x2  x1
x x 
2
' '
1  
2 2 2
v v v
1 2 1 2 1 2
c c c
2
v
L  L0 1 2
Dakle c
 v2
L  L0 1 2
Kontrakcija dužine c
 Duž ose u inercijalnom sistemu postavljen je štap koji se kreće
brzinom v, posmatrač izmjeri da je dužina štapa Lo - vlastita
dužina (sl.br.15.).
 U inercijalnom sistemu nalazi se drugi posmatrač koji posmatra
štap koji miruje (sl.br.16.). Vidimo da se mjera predmeta smanjuje,
tj. dužina se smanjuje - kontrakcija

Slika br. 15 Slika br. 16

 Posmatraču pokraj kojeg projuri tijelo oblika kugle ta kugla
izgleda spljoštena i to spljoštenije što je brzina veća (sl.br.
17).

 Za posmatrača na Zemlji svemirski brod bi bio skraćen, a za

posmatrača u tom svemirskom brodu Zemlja bi izgledala
skraćena (sl.br.18)

Slika br. 17 Slika br. 18

 Zaključak

 Specijalna teorija relativnosti je glavno Einsteinovo djelo.

 Njenom pojavom završava se period Galilejeve i
Newtonove mehanike.
 Za njega je prostor-vrijeme nedjeljiv pojam. Oni su u
dubokoj zavisnosti.
 Na Einsteinovom principu bazirane su Lorentzove
transformacije kao i dilatacija vremena i kontrakcija
dužine, kao posljedice tih transformacija.