Sabakalavro - Diana Ter-Bagdasarovi

You might also like

Download as doc, pdf, or txt
Download as doc, pdf, or txt
You are on page 1of 17

ivane javaxiSvilis saxelobis

Tbilisis saxelmwifo universitetis


humanitarul mecnierebaTa fakultetis
armenologiis programis studenti
diana ter-baRdasarovi

saqarTvelos somxuri samwysos istoriidan

humanitarul mecnierebaTa bakalavri

xelmZRvaneli: iv. javaxiSvilis saxelobis


Tbilisis saxelmwifo universitetis
armenologiis programis sruli profesori
zaza aleqsiZe

Tbilisi 2009
Anotacia

Cveni kvlevis sagania saqarTvelos somxuri Temi, moqmedi somxuri samociqulo eklesiebis roli
saqarTvelos somxuri sazogadoebis cxovrebaSi.
naSromis ZiriTadi mizania imis gamokvleva, Tu ramdenad axerxebs somxuri samociqulo
eklesia Tavisi mrevlis gaerTianebas rwmenis garSemo, ra kulturuli RonisZiebebi tardeba saeklesio
pirebis kurTxeviTa da uSualo monawileobiT, ramdenad aris SemorCenili somexi xalxis mexsierebaSi
Tavisi istoriuli warsuli, rogoria eklesiis damsaxureba am sakiTxTan dakavSirebiT. am mizniT,
TemaSi CamoTvlilia mTeli rigi RonisZiebebi, romlebic somxur sinamdvileSi tardeba somxuri
samociqulo eklesiis TanadgomiTa da xelSewyobiT. CamoTvlilia agreTve saqarTvelos somxuri Temis
sulieri winamZRvrebis saxelebi 12-e saukunidan moyolebuli dRemde.
ZiriTadi siaxle imas ukavSirdeba, Tu ramdenad mniSvnelovania eklesia da rwmena
saqarTvelos somxuri mosaxleobisaTvis, radganac sazogadoebaSi arc erTi RonisZieba ar tardeba
saeklesio pirebis monawileobisa da kurTxevis gareSe.

Annotation

2
The object of our research is Armenian Society of Georgia and the role of functioning
Armenian Apostolic Churches in the life of Armenian society of Georgia.
The main goal of the thesis is to find out how the Apostolic Church manages to attract the
flock and spread the Christian religion among the Armenians, what kind of cultural events are
organized by the blessing of the bishop of Armenian Church, what Armenians remember about their
history, what is the importance of Church from this point. For this purpose, a number of examples of
the arranged events which take place in the actual life of Armenians of Georgia by the support of
Armenian Church are enumerated. Besides, there is the list of bishops and all the events which took
place from 12th century till now.
The most important and new thing in this research is the importance of the role of Apostolic
Church in the life of Armenian community of Georgia because not a single event takes place without
blessing and approval of the Armenian apostolic church.

«Առանց հավատի
կյանքում դյուրին չէ նույնիսկ մեռնելը,
Իսկ ապրելն արդեն անկարելի է»:
Պարույր Սևակ

“rwmenis gareSe Znelia sikvdili,

3
xolo sicocxle – SeuZlebeli.”
paruir sevaki

Sesavali
eklesia aris simbolo sarwmunoebis simtkicisa. rodesac ama Tu im
erovnebis warmomadgenlebi imyofebian istoriuli samSoblos sazRvrebs gareT,
eklesia moiazreba, rogorc maTi gamaerTianebeli “kera” da Tavmoyris adgili.
rodesac romelime eTnokonfensiis warmomadgenlebs samSoblos gareT aqvT
eklesia, Sesabamisad, mrevlic unda arsebobdes da piriqiT.
somxuri Temi Zvelidanve arsebobda saqarTvelos teritoriaze, kerZod ki im
regionSi, romelic uSualod esazRvreba somxeTs. amas gvauwyebs, magaliTad,
“epistoleTa wigni” («Գիրք թղթոց») da uxtanesis (Xs) “istoria gamoyofisa
qarTvelTa somexTagan”. “epistoleTa wigni” aris werilebis krebuli, romelSic
daculia cnobebi somxebisa da qarTvelebis mimoweridan VI_VII saukuneebSi. am
krebulis is nawili, romelic somxur-qarTuli eklesiebis urTierTobas asaxavs, XX
saukunis pirveli naxevris bolomde arcerT enaze ar iyo Targmnili, xolo 1968 wels
gamoica TbilisSi, akademikos zaza aleqsiZis qarTuli TargmaniT, gamokvlevebiTa
da komentarebiT. naSroms paralelurad daerTvis somxuri teqsti. xolo uxtanesis
istoria 1975 wels gamoica z. aleqsiZis qarTuli TargmaniTa da komentarebiT.
imas, rom somxurenovani Temi curtavSi jer kidev VI saukuneSi arsebobda,
adasturebs mose curtavis episkoposis, abraam somexTa kaTalikosisa da kiron
qarTlis kaTalikosis mimowera.
Xs-is somexi istorikosis, uxtanesis istoriaSi daculia cnobebi mose
episkoposis Sesaxeb: “igi iyo taSiris gavaridan, sofel mehenkertidan. wavida
yrmobisas daba-qalaq curtavs... iq gaizarda da iswavla mwignobroba orive xalxis
_ somexTa da qarTvelTa. srul asaks rom miaRwia, mas moZRvris xarisxisa da
amis Semdgom pitiaxSis saxlis episkoposobis saydris [dakaveba] mouxda, rasac
TviTonve mowmobs vrTanesisadmi epistoleSi” (uxtanesi –“ istoria gamoyofisa
qarTvelTa somexTagan”, somxuri teqsti qarTuli TargmaniTa da gamokvleviT
gamosca zaza aleqsiZem, gamomcemloba “mecniereba”, Tbilisi 1975, gv. 69)
mose episkoposis sayovelTao epistoledanac irkveva, rom jer kidev maSin
curtavSi arsebobda somxurenovani Temi. es epistole daculia “epistoleTa wignis”
krebulSi, saTauriT _ “mose episkoposis sayovelTao epistole” (“epistoleTa wigni”,

4
somxuri teqsti qarTuli TargmaniT, gamokvlevebiTa da komentarebiT gamosca
zaza aleqsiZem, gamomcemloba “mecniereba”, Tbilisi 1968, gv. 4) da uxtanesis
istoriaSi, saTauriT _ “mose episkoposis sayovelTao epistole Tavisi mrevlisadmi”
(uxtanesi, gv. 57). mose episkoposi ase mimarTavs werilis adresatebs: “... mag
somxurenovan Tems curtavis eklesiisa, ...” (uxtanesi), “... somxurenovan Tems
mag curtavis eklesiisas” (“epistoleTa wigni”). vrTanes qerdolic, romelic wminda
grigolis adgilis mcveli iyo, Tavis sayovelTao epistoleSi mimarTavs curtavis
somxurenovan Tems.
kiron qarTlis episkoposi abraam somexTa episkoposisadmi miweril
sapasuxo epistoleSi wers, rom moses Semdeg curtavis episkoposi vinc gaxda,
somxuri moZRvrebac icis da qarTulic da orive eniT atarebs RvTismsaxurebas
(“epistoleTa wigni”, gv. 70). es ukve imas niSnavs, rom curtavis episkoposs
(romelic xan qarTveli iyo, xan somexi) unda scodnoda orive ena, anu gvaqvs
kidev erTi dasabuTeba imisa, rom somxuri Temi jer kidev VI saukuneSi arsebobda
saqarTvelos teritoriaze (gansakuTrebiT ki sazRvrispira regionebSi) da mas
hyavda sulieri winamZRvari – episkoposi.
mWidro saeklesio kavSiri arsebobda ara mxolod qarTlis somxurenovan
Temsa da qarTul eklesias Soris, aramed uSualod somxeTisa da qarTlis eklesiebs
Sorisac. ufro meti sizustisaTvis moviyvanoT citata abraam somexTa kaTalikosis
mier kiron qarTlis kaTalikosisadmi miwerili pirveli epistoledan: “aqedan mcxeTaSi
jvars midiodnen da mandedan wminda kaTolikes [modiodnen]” (iqve, gv. 66).
qarTvelebsa da somxebs bevri aqvT saerTo tradiciebis, kulturisa Tu istoriis TvalsazrisiT.

saqarTvelos moqmedi somxuri eklesiebi

TbilisSi dResdReobiT moqmedebs mxolod erTi somxuri eklesia. esaa wm. gevorgis kaTolike
an cixis didi eklesia, romelic Tbilisis erTerT Zvel ubanSi, meidanSi mdebareobs. igi miCneulia,
rogorc Tbilisis uZvelesi somxuri eklesia. mis daarsebasTan dakavSirebiT ori mosazreba arsebobs.
pirvelis Tanaxmad, wm. gevorgis saxelobis eklesia agebulia 1251 wels, amas amtkicebs, magaliTad,
prof. leon meliqseT-begi (“kavkasiis istoriul-arqeologiuri institutis macne” 1925, gv. 58-59). meore
Tvalsazrisis mixedviT, eklesia 631 wels agebula.

5
arqiteqturis TvalsazrisiT zemoxsenebuli centralurgumbaTovani tipis eklesiaa. taZris ezoSi
ganTavsebulia saqarTvelos somxuri eklesiis sawinamZRvro, romelsac mcire zomis farTi aqvs.
eklesias mgalobelTa gundic hyavs.
wminda gevorgis eklesias ukavSirdeba Cveni genialuri aSuRis, saiaT-novas (haruTiun
saiadianis) saxeli. saiaT-novas mama, karapet mahtesi am eklesiaSi mnaTed muSaobda. aq gaizarda
da Tavisi sicocxlis ukanaskneli dReebi gaatara saiaT-novam. misi saflavi ganTavsebulia eklesiis
mTavari Sesasvlelidan marjvniv.
1922-1923 wlebSi wm. gevorgis eklesiis Sida kedlebi moxata gevorg baSinjaRianma. igi
gardaicvala 1925 wels. misi saflavi saiaT-novas saflavTan ldebareobs. aqvea dasaflavebuli
arqepiskoposi gevorg seraidariani, romelic Temis winamZRvari iyo 1972-2002 wlebSi.
2002 wels saqarTvelos somxuri samwysos winamZRvari gaxda vazgen mirzaxaniani (saero
saxeli – edvardi). igi warmoSobiT aris ejmiawinidan.
Tbilisis wm. gevorgis saxelobis eklesiaSi jer kidev 1284 wels ioane erzinkeli (1230-1293)
qadagebda. igi vardan arevelcis mowafe iyo. swored am ukanasknelma gadasca mas vardapetis
kverTxi. misi msoflmxedvelobis sayrdeni qristianoba iyo, is yovelTvis mxars uWerda somxuri
eklesiis Tavisuflebasa da damoukideblobas (“noraSen”, 2006/3, gv. 22).
TbilisSi, kerZod, avlabris teritoriaze dgas 1805 wels daarsebuli ejmiawinis somxuri eklesia.
romelic 2-3 wlis win avariul mdgomareobaSi iyo da amJamad restavracia ukeTdeba. restavracia
saqarTvelos kulturis saministrosTan SeTanxmebiT ukeTdeba. sarestavracio samuSaoebs fondi
“somxeTi”, argentinisa da aSS-is somxuri diaspora afinanseben. ejmiawinis eklesiis sulieri
moZRvaria xucesi eRiSe haruTuniani.
baTumSi pirveli somxuri-samociqulo eklesia 1879 wels aSenda. nageboba Tavidan xisgan iyo
aSenebuli da maleve daingra. 1887 wels daiwyo am eklesiis aRdgena, Tumca maleve SeCerda.
periodulad ase grZeldeboda da sabolood misi restavracia 1899 wels dasrulda. sabWoTa periodSi
taZari ar funqcionirebda. amave periodSi eklesias dangrevac ki emuqreboda. Tumca, adgilobrivi
somxuri mosaxleobisa da somexTa kaTolike eklesiis wyalobiT taZari gadaurCa dangrevas. 1996 wels
ki aq kvlav aRdga RvTismsaxureba.
axalqalaqis wminda jvris eklesiis agebisa da mSeneblobis Sesaxeb cnobebi daculia saarqivo
dokumentebSi. am dokumentebis saSualebiT vigebT, rom TaZari agebulia 1830-ian wlebSi. amave
wlebSi taZris ezoSi mesropis (“Մեսրոպյան”) saxelTan dakavSirebuli saswavlebeli arsebobda. es
imaze metyvelebs, rom somexi xalxi ar iviwyebs Tavis winaprebsa da tradiciebs, qveynis romel
mxareSic ar unda iyos. amaSi mas xels uwyobs sarwmunoebrivi TviTSegneba.

6
zemoxsenebul taZars erTaderTi Sesasvleli dasavleTidan aqvs. aqve, SesasvlelTan 1856 wels
orsarTuliani samreklo yofila aSenebuli. saarqivo dokumentebis mixedviT, 1854 wels eklesia TiTqmis
sazirkvlamde dangreuli yofila, radganac daumuSavebeli qvisgan iyo agebuli. taZris adgilas, sakuTari
saxsrebiT, axali eklesia aaSena axalqalaqis mkvidrma, mahtesma (ase uwodeben maT, vinc ierusalimi
moiloca da macxovris saflavi naxa) karapet iaRubiancma. SemdgomSi eklesias 1870, 1880, 1895
wlebSic gaukeTda restavracia. dRes taZris sulieri moZRvaria samvel Torosiani.
aRsaniSnavia, agreTve, TeTriwyaros raionis sofel samSvildes wm. macxovris saxelobis
eklesia, romelic sul axlaxan, 2008 wels aRadgines saqarTvelos somxuri samwysos sulieri
winamZRvris, episkopos vazgen mirzaxanianis xelmZRvanelobiTa da samSvildeli g. hovanisianis
materialuri TanamdgomiT. 2008 wlis 23 Tebervals aRniSnuli eklesia Tavad episkosma, vazgen
mirzaxanianma akurTxa. am RonisZiebas eswrebodnen rogorc sasuliero pirebi, iseve mrevli.
Cemi dakvirvebiT, saqarTvelos somxuri eklesia yovelTvis cdilobs, rom Tavisi mrevli metad
dauaxlovos eklesias da sulier cxovrebas. sakmarisia moviyvanoT is faqti, rom somxebiT dasaxlebul
soflebsa da regionebSi aklesia Tu ara, mcire zomis samlocvelo mainc arsebobs, romlebsac
SesaZleblobis farglebSi restavracia ukeTdeba. miuxedavad imisa, rom umetes SemTxvevaSi aseT
samlocveloebSi intensiurad ar tardeba wirva-locva, morwmune xalxi mainc sifaqiziTa da siyvaruliT
inarCunebs Tavis tradicias.
Cemi azriT, rodesac romelime saeklesio erTeuls, romelic ar warmoadgens mocemuli qveynis
dominirebul eklesias, am qveyanaSi aqvs eklesia da hyavs episkoposi, es ukve imis maniSnebelia,
rom amaSi mas xels uwyobs pirvel rigSi TviTon saxelmwifo.
sofel xojabekSi mcxovrebi somxebis winaprebi 1830-ian wlebSi dasavleT somxeTidan,
kerZod, karinis soflebidan gadmovidnen aRniSnul sofelSi. 1840-ian wlebSi maT ukve hqoniaT
eklesia (“noraSen” (Jurnali) 2007/3(9), gv. 2). Tavdapirveli eklesiis nangrevebze 1882-84 wlebSi wm.
sargisis saxelobis axali eklesia auSenebiaT, amas adasturebs eklesiis dasavleTi fasadis ornamentuli
warwera. 1985 wels xojabekelma somxebma eklesiis saZirkvelze samlocvelo aaSenes. samlocveloSi
X-XI saukuneebisaTvis damaxasiaTebeli kompoziciuri TvisebebiT aRWurvili somxuri qvajvari dgas.
taZars erTaderTi Sesasvleli dasavleTidan aqvs. dasavleTis fasadze orsarTuliani samrekloa agebuli.
1990-ian wlebSi taZari kvlav ganaxlda. aRdgeniTi samuSaoebi sabolood 1993 wels dasrulda. xolo 12
noembers aw ukve gansvenebuli arqepiskoposis, gevorg seraidarianis xelmZRvanelobiTa da regionis
sulieri moZRvris, xuces eRia Tazaianis monawileobiT moxda am eklesiis xelaxali kurTxeva. TiTqmis
naxevari saukunis intervalis Semdeg aq kvlav aRdga RvTismsaxureba. wm. sargisis eklesia
safuZvlianad 2004 wels aRadgines, Zmebi Rarslian armenisa da TaTulis materialuri mxardaWeriT.

7
dRes eklesias regionis cnobili mxatvris, karlen Rarslianis mier Sesrulebuli xatebi amkobs. eklesias
hyavs agreTve mgalobelTa gundi.
2006 wlis 29 ivliss samcxe-javaxeTis somxuri Temis sulierma moZRvarma babken salbianma
axalqalaqis raionis sofel mcire samsaris wm. haruTiunis saxelobis eklesia akurTxa. es eklesia 1860
wels iyo aSenebuli. mas restavracia 19-e saukunis dasasruls gaukeTda. Semdeg es eklesia 1899 wlis
miwisZvrisagan dazianda da 1900-ian wlebSi gaukeTda restavracia. ramdenime wlis win am soflis
mosaxleobis, maT ricxvSi husik abgarianis materialuri TanadgomiT samsaris wm. haruTiunis
saxelobis eklesias kvlav gaukeTda restavracia.
Jurnal “noraSenis” 2007/4(10) nomris pirvel gverdze vkiTxulobT: “advilia vilaparakoT
imisaTvis, raTa mxolod lamazi gamoTqmebi gavaJReroT. vilaparakoT mSobliuri enisa da skolis
mniSvnelobis Sesaxeb, magram sakuTari Svili sxva skolaSi miviyvanoT, xolo mSobliuri ena
gamoviyenoT mxolod ojaxSi urTieTobisas... vilaparakoT rwmenaze, amavdroulad sruliad Sors viyoT
somxuri samociqulo eklesiis sawyisebisa da misiisagan.”
rodesac romelime erovnebis warmomadgenlebs aqvT imis SesaZlebloba, rom skolaSi
iswavlon sakuTari ena, eklesiaSi iaron da mSobliur enaze usminon wirvas, maT unda esmodeT, rom
maT garda amas veravin SeinarCunebs. Tumca, samwuxarod, umetes SemTxvevaSi, es adamianebi
upiratesobas sxva enas aniWeben, ar ician arc saxelmwifo ena, arc mSobliuri. amiT ufro da ufro
Sordebian mSobliur eklesias, radganac ar esmiT wirva. eklesia maTTvis warmoadgens ubralod im
Senobas, sadac isini mxolod mwuxarebis Jams anTeben sanTls. sulieri moZRvari yovelTvis
mogviwodebs, rom gviyvardes RmerTi, SesaZleblobis farglebSi SevinarCunoT is, rac gvaqvs,
gviyvardes is qveyana, sadac davibadeT da gavizardeT, romelTanac bevri gvakavSirebs, pativi vceT
istoriul samSoblos.
regionebsa da soflebSi mcxovrebi mosaxleoba, rogorc qarTuli, ise somxuri, umetes
SemTxvevaSi moklebulia imas, rom yovel kviras wirva-locvas daeswros. amas ganapirobebs
mRvdlebis arasakmarisi raodenoba. sruliad somexTa kaTalikosis, garegin meoris gankargulebiT
axalcixeSi, axalqalaqsa da ninowmindaSi, sami mRvdeli wirvas atarebs somxurenovani
mosaxleobisaTvis. sulieri msaxurebi hyavs agreTve marneulis, bolnisis, walkisa da TeTriwyaros
somxurenovan mosaxleobas. 2007 wlis 17 ivniss samcxe-javaxeTSi saqarTvelos somxuri Temis
sulieri winamZRvris Semcvelma, berma babken salbianma walkisa da TeTriwyaros raionis
mosaxleobas warudgina am raionebis somxuri mosaxleobis sulieri mwyemsi, xucesi eRia Tazaiani.
amrigad, SeiZleba imis Tqma, rom somxuri samociqulo eklesia SesaZleblobis farglebSi cdilobs
gaaumjobesos am regionebSi mcxovrebi somxebis sulieri cxovreba.

8
saqarTvelos somxuri Temis sulieri winamZRvrebi

im periodSi, rodesac qristianoba saqarTveloSi aRiarebul iqmna rogorc oficialuri religia,


qarTveli patriarqebi yoveli qarTlis da maT Soris aq mcxovrebi somxebis sulieri moZRvrebi iyvnen.
Semdeg, rodesac Seiqmna somxuri anbani da somxurad iTargmna biblia, saqarTvelos somexi
morwmuneebisaTvis wirvis dros ikiTxeboda bibliuri epizodebi wminda wignis somxuri
Targmanebidan.
kiron qarTvelTa kaTalikosis dros curtavis eklesiaSi RvTismsaxureba or enaze – qarTulad da
somxurad, tardeboda. TviTon kironi kargad flobda rogorc qarTul, ise somxur, berZnul da sparsul
enebs.
amrigad, saqarTvelos somxuri Temis umaRlesi moZRvrebi qarTveli patriarqebi iyvnen.
curtavis somxurenovani Temis sulieri moZRvari mose episkoposi iyo. somex-qarTvelTa Soris
saeklesio ganxeTqilebamde qarTlis somxuri Temi administraciulad uSualod qarTul eparqias
eqvemdebareboda, xolo ganxeTqilebis Semdeg – dvinis sakaTalikosos (uxtanesi –“istoria gamoyofisa
qarTvelTa somexTagan”).
saqarTvelos somxuri samwysos sulieri winamZRvrebis Sesaxeb gvaqvs mcireodeni cnobebi.
magaliTad, XII saukunidan dawyebuli somxuri samwysos sulieri moZRvrebi iyvnen:
1. barseR arqepiskoposi (XIIs-is meore naxevari). igi Semdegnairadac aris moxsenebuli: “basili
arqepiskoposi qarTvelTa samefo qalaqis tfxisisa”.
2. ioane episkoposi, 1284w. swored mis dros wm. gevorgis saxelobis (umek iSxnis mier agebul)
eklesiaSi qadagebda ioane erzinkeli.
3. 1143 wels saqarTvelos somxuri samwysos sulier winamZRvrad moxsenebulia episkoposi markos
vrastanci (vrastanci episkopos somxuridan ase iTargmneba – episkoposi saqarTvelodan).
4. 1496-1515 wlebSi saqarTvelos somxuri Temis sulieri winamZRvari iyo episkoposi sargis vrastanci,
romelmac Semdeg (152-1536) somxeTis kaTalikosi gaxda.
5. 1722-1723 ww. – episkoposi minas farveCiani.
6. 1740 w. anania vardapeti (moZRvari) moxsenebulia rogorc Tbilisis somxebis sulieri winamZRvari.
7. 1765 w. Tbilisis somxebis sulieri winamZRvari iyo zaqaria vardapeti.
8. 1769w. Tbilisis somxebis sulier winamZRvrad moxsenebulia martiros ankoT episkoposi, romelic
simeon kaTalikosma axalcixeSi gadaiyvana.
9. 1772w. – reTeos vardapeti.
10. 1773w. – ioane episkoposi.

9
11. 1773-1781ww. – (moRvaweobis periodi) vardapeti ioane qanaqerci, romelic Semdeg ejmiawinSi
gadavida Rukas kaTalikosis brZanebiT.
12. 1781-1784ww. – vardapeti karapet hnZaci (meliqiani). 1784 wels ejmiawinSi gadavida.
13. 1784-1795ww. – arqepiskoposi martiros ankoTi. misi moRvaweobis periodSi somxuri samwysos
sulieri winamZRvari gaxda petros vardapeti, romelic avadmyofobis gamo ejmiawinSi gadavida, xolo
martiros ankoTi xelaxla dainiSna Temis sulier winamZRvrad.
14. daaxlovebiT 1795-1798ww. – avetiq episkoposi.
15. 1798-1802ww. – sargis arqepiskoposi.
16. 1802-1810ww. – arqepiskoposi ioane akneci geRardakiri.
17. 1810-1814ww. – astvawatur arqepiskoposi. saqarTvelos somxuri Temis sulier winamZRvrad igi
efrem kaTalikosma daniSna.
18. 1814-1828ww. – arqepiskoposi nerse aStarakeli (saero saxeli – Torosi). saqarTvelos somxuri
Temis sulier winamZRvrad daniSna efrem kaTalikosma.
19. 1828-1830ww. – vardapeti haruTiun alamdariani astraxaneli (saero saxeli – gevorgi). aswavlida
lazarianisa da 1824-1830ww-Si Tbilisis nersisianis saswavleblebSi. skolis istoriaSi es wlebi cnobilia
“alamdarianis epoqis” saxeliT.
20. 1830-1831ww. – arqepiskoposi ioane karbeli. 1831 wels igi sruliadAsomexTa kaTalikosad iqna
arCeuli. gardaicvala 1842 wels ejmiawinSi, misi saflavi mairavanqis samreklos CrdiloeT kedelTan
mdebareobs.
21. 1832-1836ww. – arqiepiskoposi stefanos arRuTiani.
22. 1837-1856ww. – arqiepiskoposi karapet bagratuni (saeklesio da sazogado moRvawe). misi saero
saxelia hovanesi. igi 1779 wels karinSi (erzrumSi) daibada. misi moRvaweobis dros daaxlovebiT 60
eklesia da mravali skola aSenda, romelTagan aRsaniSnavia axalcixis nor karapetianis saswavlebeli da
axalqalaqis wm. mesrop maStocis saxelobis skola. karapet arqepiskoposi 1856 wels gardaicvala. igi
axalcixis wm. macxovris saxelobis eklesiis ezoSi iqna dasaflavebuli. 1953 wels misi neSti qalaqis
sasaflaoze gadaasvenes. mis saflavze 1985 wels samlocvelo aaSenes, romelic saqarTvelos somxuri
Temis sulierma winamZRvarma, episkoposma gevorg seraidarianma akurTxa.
23. 1857-1861ww. – arqepiskoposi sargis jalalianci. igi iyo TvalsaCino saeklesio moRvawe, filologi,
mwerali. igi xaCenis hasan-jalalianTa sagvareulodan iyo. man 1880 wels somxuri sasuliero da
saganmanaTleblo dawesebulebebisaTvis 25.000 rubli daagrova, romelic unda daxarjuliyo 2005 wels,
rodesac 125 wlis Semdeg ukve 12 milions miaRwevda. arqepiskoposi sargis jalalianci 1879 wels 60
wlis asakSi gardaicvala.

10
24. 1864-1878ww. – arqepiskoposi makar TeRutci (ter-petrosiani). daibada 1813 wels, muSis sofel
TeRutSi. 1885 wels igi sruliad somexTa kaTalikosad airCies.
25. 1876-1880ww. – arqepiskoposi gabriel aivaziani. igi cnobili mxatvris, ivan aivazovskis Zma iyo.
1830 wels mxiTarianTa Zmobis wevri gaxda. 1834 wels igi vardapetad akurTxes. episkoposobis
wodeba 1867 wels miiRo, arqepiskoposis xarisxze 1871 wels gevorg IV kaTalikosma aiyvana. xolo
saqarTvelos somxuri Temis sulieri winamZRvari 1876-1880 ww-Si iyo. misi saflavi Tbilisis wm.
gevorgis saxelobis eklesiis ezoSi mdebareobs.
26. 1880-1881ww. – qeresteWiani. SemdegSi gevorg IV kaTalikosi. man daafuZna saeklesio Jurnali
“ararati”, gevorgianis saswavebeli.
27. 1881-1889ww. – episkoposi aristakes sedraqiani (meliq-araqeliani).
28. 1889-1892ww. – episkoposi mambre sanasariani. 1892 wels gardaicvala kojorSi.
29. 1894-1904ww. – arqepiskoposi gevorg surenianci tfRiseci (Tbiliseli). daibada 1847 wels, TbilisSi.
1875 wels yarabaRis Temis sulieri moZRvari gaxda. 1907 wels kaTalikosis adgilis mcveli iyo, xolo
1912 wels sruliad somexTa kaTalikosi gaxda.
30. 1904-1910 ww. – arqepiskoposi garegin saTunianci.
31. 1911-1913ww. – episkoposi efrem suqiasiani. daibada 1855 wels, sofel aStarakSi.
32. 1913-1916ww. – arqepiskoposi mesrop ter-movsisiani (magistrosi).
33. 1916-1920ww. – episkoposi mxiTar ter-mkrtiCiani.
34. 1921-1927, 1936-1938ww. – arqepiskoposi gevorg CoreqCiani.
35. 1929-1933ww. – episkoposi artak smbatianci.
36. 1944-1948ww. – mRvdelTmTavari ter sahak sahakiani.
37. 1948-1950ww. – arqepiskoposi karapet Tumaniani. misi saflavi Tbilisis wm. gevorgis saxelobis
eklesiis CrdiloeT kedelTan imyofeba.
38. 1953-1955ww. – arqepiskoposi vahan kostaniani.
39. 1955-1956ww. – episkoposi vardan ter-sahakiani.
40. 1956-1957ww. – episkoposi vahan galamdariani.
41. 1957-1972ww. – arqepiskoposi komitas ter-stefaniani.
42. 1972-2002ww. –arqepiskoposi gavorg seraidariani (saero saxeli karapeti). daibada 1938 w. 29
agvistos, buqarestSi (rumineTi). sawyisi ganaTleba buxarestis somxur skolaSi miiRo. 1948 wels
somxeTSi gadavida. swavla daiwyo leninakanis saSualo skolaSi, amavdroulad, medaviTneobas
eweoda adgilobriv wm. RvTismSoblis saxelobis eklesiaSi. 1952 wlidan swavla erevanSi gaagrZela.
1956 wels swavla wm. ejmiawinis sasuliero akademiaSi daiwyo, romelic 1962 wels warmatebiT
daamTavra. 1964 wels berad aRikveca, 1965 wels vardapetis xarisxi miiRo. 1972 wels sruliad

11
somexTa kaTalikosis mier saqarTvelos somxuri Temis sulieri winamZRvris adgilis mcvelad dainiSna.
1973 wels kaTalikosma igi episkoposad akurTxa da saqarTvelos somxuri eparqiis sulier
winamZRvrad ganawesa. man Tavisi moRvaweobis dros mTeli rigi mniSvnelovani RonisZiebebi
Caatara. misi moRvaweobis dros javaxeTSi eklesiebi gaixsna, restavracia gaukeTda Temis moqmed
eklesiebs. 1974 wels wm. gevorgis saxelobis eklesiis sakurTxeveli marmariloTi daifara. 1979-1980
ww. somxuri Temis sawinamZRvros (առաջնորդարան) restavracia gaukeTda. 1988 wels gevorg
arqepiskoposma sofel daReTis wm. jvris samlocvelo akurTxa, 1989 wels – marneulis raionis wm.
RvTismSoblis saxelobis eklesia, Semdeg am taZars restavraciac gaukeTda. 1990 wels somxur
eparqias gadaeca baTumis wm. macxovris saxelobis eklesia. am ukanasknelsac gevorg arqepiskoposis
dros gaukeTda restavracia. 1992 wels man akurTxa soxumis wm. haruTiunis samlocvelo. imave wlis
dasasruls restavrirebuliqmna Tbilisis ejmiawinis eklesiis kedlebi, romlebic miwisZvris Sedegad iyo
dazianebuli.
1971 wlidan gevorg arqepiskoposma ejmiawinis saydris oficialuri kalendris Sedgenas Seudga,
jer somxurad, Semdgom ki 1978 wlidan – rusuladac.
1996 wels somxuri eparqiis wm. eRias saxelobis sakvirao skola daarsda.
arqepiskoposi gevorg seraidariani 2002 wlis 11 seqtembers gardaicvala, igi Tbilisis wm.
gevorgis saxelobis eklesiis ezoSia dasaflavebuli.
43. 2002 wlidan dRemde – episkoposi vazgen mirzaxaniani (saero saxeli – edvardi). daibada 1965 w.
21 ivliss ejmiawinis sofel aTarbekianSi (axl. artimedi).
1971-1982 ww. daamTavra adgilobrivi saSualo skola. 1982 wels ejmiawinis gevorgianis
saxelobis sasuliero akademiaSi daiwyo swavla.
saqarTvelos somxuri Temis winamZRvari gaxda 2002 wlis 4 seqtembers. 2003 wels sruliad
somexTa kaTalikosma garegin meorem igi episkoposad akurTxa.
imis Semdeg, rac vazgen mirzaxaniani saqarTvelos somxuri Temis sulieri moZRvari gaxda,
restavracia gaukeTda somxuri Temis mTel rig eklesiebs. esenia: axalqalaqis raionis sofel aragovas
wm. gevorgis, baraleTis wm. RvTismSoblis, beJanos wm. minasis, didi samsaris wm. RvTismSoblisa
da mcire samsaris wm. haruTiunis (aRdgomis) saxelobis eklesiebi, ninowmindis raionis sofel saTxes
wm. nerses saxelobis didi eklesia, axalcixis wm. zoracis samlocvelo, TeTriwyaros raionis samSvildes
wm. macxovris saxelobis, walkis raionis wm. gevorgis saxelobis eklesiebi. daiwyo agreTve Tbilisis
wm. ejmiawinis eklesiis sarestavracio samuSaoebi. gamoica eparqiis Jurnali “noraSeni”. Catarda
sasuliero da erovnuli xasiaTis kulturuli RonisZiebebi. damtkicda ekumenuri urTierTobebi
saqarTveloSi moRvawe religiuri umciresobebis warmomadgenlebTan. sawinamZRvrosTan religiuri

12
sabWo daarsda. agreTve kulturis, sportis, ganaTlebis, axalgazrdobasTan kavSirebis damyarebis
sakiTxebTan dakavSirebuli sabWoebi daarsda.

saqarTvelos somxuri samociqulo eklesia da sazogadoeba

eklesia upirvelesyovlisa Tavisi arsebobiT ukve amyarebs urTierTobas sazogadoebasTan. es


urTierToba vlindeba wirvis, ziarebisa da aRsarebis dros. aRsaniSnavia isic, rom yvela kulturuli
RonisZieba sasuliero pirebis kurTxeviTa da zog SemTxvevaSi TviT eklesiis uSualo xelSewyobiT
tardeba. Sesabamisad, eklesias Tavisi wvlili aqvs kulturisa da sazogadoebis ganviTarebis saqmeSi.
CamovTvaloT zogi mniSvnelovani movlena imisaTvis, rom davaskvnaT, Tu ra gavlenas
axdens eklesia axalgarzdebze da ra mniSvnelovani RonisZiebebi tardeba samxuri eklesiis
xelSewyobiTa Tu monawileobiT.
2006 wels 6 maiss patriarqis gankargulebiT, saqarTvelos somxuri Temis yvela eklesiaSi
Catarda 3 maiss aviakatastrofaSi daRupulTa sulis mosaxsenebeli panaSvidi. Tbilisis wm. gevorgis
saxelobis eklesiaSi es rituali episkoposma vazgen mirzaxanianma Caatara. aq eswrebodnen
saqarTveloSi somxeTis sruluflebiani elCi hraC silvaniani, konsuli – artur sargisiani, Tbilisis sasuliero
akademiis proreqtori sergo vardosaniZe, saqarTvelos somexuri inteligenciis, xelovnebis
warmomadgenlebi.
2006 wlis 25 maiss Tbilisis Tojinebis Teatr “gari davTianis saxl”-Si Sedga eparqiis Jurnal
“noraSenis” prezentacia, romelsac eswrebodnen xelovnebis, literaturis, Temis sazogado
organizaciebis warmomadgenlebi. stumrebs “gari davTianis saxlis” direqtorma Jana davTianma
gauwia maspinZloba.
Jurnali “noraSeni” Sedgeba ramdenime nawilisagan, romelTagan erTerTs “eparqiis macne”
ewodeba. masSi aRwerilia yvela mniSvnelovani RonisZieba, romelic ukavSirdeba saqarTvelos
somxuri eklesiisa da mrevlis urTierTobas, kulturas, ganaTlebas da ase Semdeg. Jurnals, Cveulebriv,
ramdenime gverdi miZRvnili aqvs istoriisa da xelovnebisadmi. bolo 13-e nomris mere jerjerobiT
SeCerda misi gamocema...
saqarTvelos somxuri eklesia uyuradRebod ar tovebs somxur saganmanaTleblo kerebs. Tumca
sinamdvileSi, zogi somxuri skola ukve daxurulia imis gamo, rom moswavleTa ricxvi TandaTan
klebulobs. ratom xdeba ase? zogi imizezebs imas, rom somxur skolebSi ar aris Sesabamisi komforti,
garemo, garkveuli saWiro sagnebi dRemde Zveli saxelmZRvaneloebiT iswavleba, romlebic dRes
ukve aRar Seesabameba saWiro kriteriumebs. zogs ubralod ar esmis mSobliuri enis daniSnuleba da

13
amitom saqarTveloSi mcxovrebi somxebis umetesobas Svili rusul skolaSi miyavs. msgavs
SemTxvevaSi vfiqrob upiratesoba mSobliurs Tu ara, saxelmwifo enas mainc unda mieniWos. es
problema TavisTavad awuxebs saqarTvelos somxur eklesias. 2006 wlis 3 ivliss saqarTveloSi
somxeTis saelCos SenobaSi somxuri skolebis problemasTan dakavSirebiT Sedga Sexvedra, romelsac
eswrebodnen saqarTveloSi somxeTis sruluflebiani elCi hraC silvaniani, Temis sulieri winamZRvari,
episkoposi vazgen mirzaxaniani, saqarTvelos somxuri organizaciis xelmZRvaneli henri muradiani,
saqarTvelos somxuri sazogadoebrivi organizaciebis warmomadgenlebi. Sexvedraze ZiriTadad is
sakiTxebi ganixileboda, romlebic ukavSirdeba saqarTvelos somxuri skolebis garemontebas, axali
wignebis Semotanas, maswavleblebis treningebs da materialur mxardaWeras. somxeTis elCma
ganacxada, rom somxeTidan Semotanili iyo meToduri da mxatvruli literatura, romelic skolebis
biblioTekebisaTvis iyo gaTvaliswinebuli.
am Sexvedram uSedegod ar Caiara. imave wlis 17 ivlisidan ukve daiwyo maswavleblebis
gadamzadebis procesebi, rasTan dakavSirebiTac ejmiawinis gevorgianis sax. saswavlebelSi Sedga
Sexvedra maswavleblebsaA da sruliad somexTa kaTalikos garegin meores Soris.
2006 wlis 17 noembers samcxe-javaxeTSi sulieri winamZRvris adgilis mcvelis
(առաջնորդական փոցանորդ) babken salbianis iniciativiT gaixsna sabavSvo centri. centrSi
moqmedebs sakvirao skola, sadac somxuri eklesiis istorias aswavlian. skolas biblioTekac aqvs.
2007 wlis 25-27 aprils ninowmindis raionis sulieri moZRvris eRia Tazaianis
xelmZRvanelobiT, raionis somxebiT dasaxlebuli soflebis skolebSi gakveTilebi mieZRvna bibliis
kiTxvas.
sazogadoeba yovelTvis religiisa da eklesiis garSemo ikribeba da erTiandeba. amrigad, eklesia
uneburad iRebs monawileobas im RonisZiebebSi, romlebic sazogadoebaSi tardeba. magaliTad, 2007
wlis 14 aprils Temis winamZRvari episkoposi vazgen mirzaxaniani daeswro Tbilisis 95-e saSualo
skolaSi gamarTul RonisZiebas, romelic dedis, qalebisa da silamazis dResaswauls eZRvneboda.
aRvniSnoT isic, rom saqarTvelos somxebi xSir SemTxvevaSi aRniSnaven im dResaswaulebs,
romlebic istoriul samSoblos ukavSirdeba, magram ar iviwyeben im qveynis dResaswaulebsac, sadac
isini daibadnen da cxovroben.
2007 wlis 18-25 maiss saqarTvelos sajaro skolebSi “bolo zari” Catarda. dedaqalaqis 86-e, 93-
e, 95-e, 104-e, 109-e, 110-e, 131-e, 132-e somxur skolebSi “bolo zarisadmi” miZRvnili RonisZiebebi
18 maiss daiwyo. skolebma kurTxeva miiRes sulieri winamZRvrisagan, RonisZiebebs eswrebodnen
Tbilisis wm. gevorgis saxelobis da wm. ejmiawinis eklesiebis sulieri moZRvrebi, agreTve
saqarTvelos somxuri Temis sulieri winamZRvari. 26 maiss ki wm. gevorgis saxelobis eklesiaSi
sulierma winamZRvarma vazgen mirzaxanianma akurTxa skoladamTavrebulebi da waikiTxa sruliad

14
somexTa kaTalikosis garegin meoris molocva. winamZRvarma damswreebs saqarTvelos
damoukideblobis dResTan dakavSirebiTac mouloca.
saqarTvelos somxuri eklesiis warmomadgenlebi eswrebian ekumenur krebebs, mTel rig
kulturul RonisZiebebs. 2006 wlis 2 oqtombers saqarTvelos somxuri Temis sulieri winamZRvari da
saqarTveloSi somxeTis sruluflebiani elCi hraC silvaniani “kavkasiur saxlSi” daeswrnen saqarTveloSi
mcxovrebi somexi mxatvris Tengiz mikoiancis individualur gamofenas. stumrebs gadaecaT saiaT-
novas samenovani wignebi.
2007 wlis 27 seqtembers “kavkasiuri saxlis” iniciativiT gaimarTa fotogamofena, romelic
somxur-qarTuli diplomatiuri urTierTobebis 15-e wlisTavs eZRvneboda. warmodgenili iyo somexi da
qarTveli fotografebis – a. manukianis, al. mamulovis, r. uxkianis, x. vardaniancis, i. terterianis, i.
akulianis, m. deisaZis, T. gujabiZis da sxvebis, namuSevrebi. saqarTvelos somxuri Temis
winamZRvris saxeliT damswreebs mRvdeli Smavon saRoiani miesalma.
saqarTvelos somxuri Temis sawinamZRvrosTan arsebobs ganaTlebis, kulturisa da
axalgazrduli sakiTxebis sabWo, romelic awyobs awyobs mTel rig erovnul-kulturul RonisZiebebs.
magaliTad, 2007 wlis 23 marts “kavkasiur saxlSi” warmodgenil iqmna somxuri filmebi:
“gansacdelebis uaxlesi istoria”, “20-e saukunis somexi kaTalikosebi”, “somxuri eklesia genocidis
periodSi”, “aRTamaris wm. jvari”, romlebic mogviTxroben somxuri samociqulo eklesiis, somexi eris,
misi istoriisa da xelovnebis, agreTve, somexi xalxis genocidis Sesaxeb. es filmebi ejmiawinis
telestudiis “SoRakaTis” mieraa gadaRebuli. RonisZiebas eswreboda wm. gevorgis eklesiis sulieri
moZRvari narek RuSCiani da somxuri sazogadoebis sxva warmomadgenlebi.
2007 wlis 23 aprils Tbilisis “kinos saxlSi” warmodgenili iqmna genocidisadmi miZRvnili
filmebi: “somxuri eklesia genocidis periodSi” da “me brals vdeb”. imave dRes Tbilisis wm. gevorgis
eklesiaSi episkoposma vazgen mirzaxanianma “mSvidobis” da “sulis mosaxsenebeli” Jamiswirva
Caatara. amis Semdeg axalgazrdebi CiraRdnebiT xelSi gaemarTnen saqarTveloSi TurqeTis
saelCosken, sadac “mamao Cvenos”, “ufalo Segviwyales” da “somexTa qveynis” galobiT gamoxates
TavianTi protesti. xolo 24 aprils yvela somxur taZarSi Catarda sulis mosaxsenebeli Jamiswirva,
romelsac eswrebodnen qarTuli marTlmadidebluri eklesiis Tbilisis sasuliero akademiis proreqtori sergo
vardosaniZe, saqarTveloSi somxeTis sruluflebiani elCi hraC silvaniani da asobiT morwmuneni. imave
dRes eklesiis ezoSi robert nersesovis samxatvro studiis moswavleebma TavianTi naSromebis
gamofena moawyes, romelic somexi xalxis genocidisadmi iyo miZRvnili.
daskvna: saqarTvelos somxur mosaxleobas odiTganve hyolia sulieri winamZRvrebi Tavidan
qarTveli episkoposebis saxiT. Temi administraciuladac saqarTvelos eklesias eqvemdebareboda, xolo
qarTul-somxuri saeklesio ganxeTqilebis Semdeg – ejmiawinis sakaTalikosos. saqarTvelos somxuri

15
Temis sulieri winamZRvrebi warmoSobiT ZiriTadad somxeTidan iyvnen. dRes eklesia axerxebs
axalgazrdebis gaerTianebas rwmenis garSemo; eklesia imdenad mniSvnelovania somxebisaTvis, rom
yvela sazogadoebrivi RonisZieba sasuliero pirebis kurTxeviTa da maTi uSualo monawileobiT
tardeba; wina wlebTan SedarebiTac, dRes wm. gevorgis saxelobis eklesiaSi wirvas da saeklesio
dResaswaulebTan dakavSirebul ritualebs SedarebiT meti adamiani eswreba; sawinamZRvrosTan
moqmedebs ganaTlebis, kulturisa da axalgazrduli sakiTxebis sabWo, eRias saxelobis saswavlebeli;
saqarTveloSi mcxovreb somxebs aqvT SesaZlebloba gaecnon eklesiis mier Catarebul RonisZiebebs
rogorc monawileni, agreTve Jurnal “noraSenis” saSualebiTac; somxur eklesiebs SesaZleblobis
farglebSi restavracia ukeTdeba, Tumca isic aRsaniSnavia, rom raionebis bevr eklesiaSi ar tardeba
wirva-locva, albaT im mizeziT, rom somxur Tems ar hyavs sakmarisi raodenobis mRvdlebi. am
eklesiebis sarestavracio samuSaoebs ZiriTadad sazRvargareTis somxuri diaspora da organizaciebi
afinanseben, anu imis Tqmac SeiZleba, rom saqarTveloSi somxuri diaspora arc Tu ise Zlieria
finansuri TvalsazrisiT da saxelmwifoc pasiurobs am sakiTxTan dakavSirebiT. somex xalxs yovelTvis
axsovs Tavisi eris warsuli, amis naTeli magaliTia Tundac is, rom genocidTan dakavSirebiT yovel
wels “saqarTvelos somxuri TanamSromlobis centri”(ACCG) mSvidobian aqcias marTavs TurqeTis
saelCosTan, amasTanave, Tbilisis petros adamianis saxelobis somxur saxelmwifo TeatrSi sityviT
gamodian inteligenciis warmomadgenlebi, aRvniSnoT isic, rom am RonisZiebebs aseulobiT
adamianebi eswrebian, maT ricxvSi qarTvelebic.

gamoyenebuli literature

1. “epistoleTa wigni”, somxuri teqsti qarTuli TargmaniT, gamokvlevebiTa da


komentarebiT gamosca zaza aleqsiZem, gamomcemloba “mecniereba”, Tbilisi
1968,
2. uxtanesi –“ istoria gamoyofisa qarTvelTa somexTagan”, somxuri teqsti qarTuli
TargmaniTa da gamokvleviT gamosca zaza aleqsiZem, gamomcemloba
“mecniereba”, Tbilisi 1975,
3. “noraSen” 2006/3; “noraSen” 2006/4; “noraSen” 2006/5; “noraSen” 2006/6; “noraSen” 2007/1 (7);
“noraSen” 2007/2 (8); “noraSen” 2007/3 (9); “noraSen” 2007/4 (10); “noraSen” 2007/5 (11);
“noraSen” 2007/6 (12); “noraSen” 2008/1 (13).

16
sarCevi
1. anotacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
2. Annotation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
3. Sesavali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
4. saqarTvelos moqmedi somxuri eklesiebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
5. saqarTvelos somxuri Temis suliri winamZRvrebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
6. saqarTvelos somxuri samociqulo eklesia da sazogadoeba . . . . . . . . . . . . 15

17

You might also like