2019-2020 -ci tədris ili üçün

Respublika fənn olimpiadalarının

müvafiq fənlərə uyğun proqramı

RESPUBLİKA
FƏNN OLİMPİADALARI
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

TƏHSİL İNSTİTUTU

2019-2020-ci tədris ili üçün

Respublika fənn olimpiadalarının
müvafiq fənlərə uyğun

PROQRAMI

BAKI - 2019
 MÜNDƏRİCAT
Giriş ........................................................................................................................................................5
1. Azərbaycan dili və ədəbiyyat ............................................................................................................. 6
2. Biologiya ..........................................................................................................................................13
3. Coğrafiya . .......................................................................................................................................28
4. Fizika ...............................................................................................................................................37
5. İnformatika ......................................................................................................................................44
6. Kimya...............................................................................................................................................53
7. Riyaziyyat .........................................................................................................................................69
8. Tarix ................................................................................................................................................80
 Giriş
Respublika Fənn olimpiadalarının keçirilməsində əsas məqsəd şagirdlərdə müvafiq elm
sahələrinə marağı artırmaq , xüsusi akademik istedadı, məntiqi və yaradıcı təfəkkürü ilə
fərqlənənləri aşkar etməklə onların potensial imkanlarının inkişafını təmin etmək istiqamətində
tədbirlər müəyyənləşdirmək, ölkəmizin müxtəlif bölgələrindən olan şagirdlər arasında elmi, sosial
və mədəni əlaqələrin qurulması, şagirdlərin ixtisas və peşə seçiminə hazırlanması üçün zəmin
yaratmaqdan ibarətdir
Fənn olimpiadaları IX-XI sinif şagirdləri cəlb olunmaqla Azərbaycan dili və ədəbiyyat, tarix,
coğrafiya, riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya, informatika fənləri üzrə təşkil edilir. Fənlər üzrə
tapşırıqlar azərbaycan və rus dillərində hazırlanır.Fənn müəllimi və məktəb psixoloqunun
təqdimatı əsasında xüsusi istedadı ilə seçilən 8-ci sinif şagirdləri, 9-cu siniflərin olimpiada
hazırlıq proqramı əsasında olimpiadalara cəlb olunurlar.
Fənn olimpiadaları 2 (iki) mərhələdən – rayon (şəhər) və respublika mərhələlərindən
ibarətdir. Respublika mərhələsi öz növbəsində iki turdan - yarımfinal və finaldan ibarət olmaqla
keçirilir.
Fənn olimpiadalarının rayon (şəhər) mərhələsi siniflər üzrə, respublika mərhələsinin
yarımfinal və final turu isə yaş qrupları ( aşağı yaş qrupu – VIII və IX siniflər, yuxarı yaş qrupu –
X vəXI siniflər) üzrə keçirilir.

5
Azərbaycan dili və
ədəbiyyat

6
 AZƏRBAYCAN DİLİ
fənni

Mövzular 9 10 11
Azərbaycan dili haqqında ümumi məlumat. Azərbaycan dilinin tipoloji və genealoji
xüsusiyyətləri. Türk dilləri içərisində Azərbaycan dilinin yeri. Azərbaycan dilinin
inkişaf tarixi. Məşhur şəxsiyyətlərin Azərbaycan dili haqqındakı fikirləri. Ana dilinin
inkişafında Azərbaycanın görkəmli dövlət adamlarının və ziyalılarının rolu. Azərbaycan √ √ √
dili və əlifbası günü. Ana dilinə dövlət qayğısı. Ana dili haqqında qanun, fərman və
sərəncamlar.

Fonetika. Danışıq səsləri. Ahəng qanunu. Bəzi saitlərin uzun tələffüz edilməsi.
Qoşasaitli və qoşasamitli sözlərin yazılışı və tələffüzü. Əlifba. Sonu eynicinsli qoşa
samitlə bitən söz köklərinin yazılışı. Sözlərin sonunda cingiltili samitlərin yazılışı və √ √ √
tələffüzü. Q və k samitlərinin yazılışı və tələffüzü. Heca. Vurğu. Sözün sətirdən sətrə
keçirilməsi. Sözün hərf və səs tərkibi. Fonetik hadisələr. Fonetik təhlil
Leksika. Sözün leksik və qrammatik mənası. Sözün həqiqi və məcazi mənası.
Təkmənalı və çoxmənalı sözlər. Omonimlər. Omonim və çoxmənalı sözlərin fərqi və
oxşarlığı. Sinonimlər. Antonimlər. Milli və alınma sözlər. Ümumişlək və ümumişlək
√ √ √
olmayan sözlər. Dialekt sözlər, terminlər (ixtisas sözlər), arxaizmlər, neologizmlər
ümumişlək olmayan söz qrupları kimi. Sözlərin mənşəyi (etimologiya). Frazeoloji
birləşmələr, onların omonimliyi, sinonimliyi, antonimliyi. Lüğətlər. Leksik təhlil.
Dilçilik terminləri. Əsas dilçilik terminlərinin izahı. √ √ √
Söz yaradıcılığı. Söz yaradıcılığının əsas üsulları. Düzəltmə sözlər. Mürəkkəb sözlər,
onların yazılışı. Bitişik və defislə yazılan sözlər. Bəzi mürəkkəb sözlərin ayrı
yazılması.
√ √ √
Sözün tərkibi: kök və şəkilçi. Eyniköklü sözlər. Sözün başlanğıc forması. Şəkilçilərin
növləri: leksik və qrammatik, milli və alınma, 1, 2 və 4 cür yazılan şəkilçilər. Sözönü
şəkilçilər.
Morfologiya. Nitq hissələri. İsim. İsmin mənsubiyyətə görə dəyişməsi. Toplu, tək və
cəm isimlər, mürəkkəb adlar, ismin quruluşca növləri. İsmin hallanması, yiyəlik və
təsirlik hallarının müəyyən və qeyri-müəyyən formaları. Xəbərlik kateqoriyası. İsmin √ √ √
cümlədə rolu. Bəzi isimlərin mənsubiyyətə və hallara görə dəyişməsindəki fərqliliklər.
İsmin morfoloji təhlili.
Sifət. Sifətin əsas xüsusiyyətləri. Əşyanın əlaməti məsələsi. Sifətin quruluşca növləri.
√ √ √
Sifətin dərəcələri, Sifətlərin isimləşməsi, cümlədə rolu. Sifətin morfoloji təhlili.
Say. Sayın quruluşca növləri, sayın məna növləri, sayın isimləşməsi, sayın cümlədə
rolu. Onluq say sistemi və onun Azərbaycan dilində ifadəsi. Sayların yazılışı.Sayın √ √ √
morfoloji təhlili.
Əvəzlik. Əvəzliyin quruluşca növləri. Əvəzliyin məna növləri. O, bu əvəzliklərindən
sonra vergülün işlənməsi. Əvəzliklərin hallanması. Şəxs əvəzliklərinin bəzi qrammatik √ √ √
şəkilçilərin (şəxs, mənsubiyyət) yaranmasındakı rolu. Əvəzliyin morfoloji təhlili
Feil. Feil və millilik. Feilin leksik məna növləri, quruluşca növləri və feillərin yazılışı.
Feilin qrammatik məna növləri. Hərəkətin subyekti və obyekti. Təsirli və təsirsiz
feillər. Təsdiq və inkar feillər. Təsriflənən və təsriflənməyən feillər. Feilin tərəflənən
√ √ √
formaları: feilin şəkilləri. Zaman kateqoriyası. İdi, imiş, isə hissəcikləri. Feilin
təsriflənməyən formaları. Məsdər, feili sifət, feili bağlama. Feildə şəxs sonluqları.
Feilin cümlədə rolu. Feilin morfoloji təhlili.

7
Zərf. Zərfin quruluşca növləri, məna növləri. Zərflərin yazılışı. Zərfin sifət, say və s.
digər nitq hissələrindən fərqlənməsi. Zərfin cümlədə rolu. Zərfin isimləşməsi. Zərfin √ √ √
morfoloji təhlili.
Köməkçi nitq hissələri. Qoşma. Bağlayıcı. Ədat. Modal sözlər. Nida. √ √ √
Sintaksis. Sintaktik əlaqələr: tabesizlik və tabelilik ( uzlaşma, idarə, yanaşma)
əlaqələri. Söz birləşmələri: feili birləşmələr, ismi birləşmələr. Söz birləşmələrinin √ √ √
quruluşu və əsas xüsusiyyətləri. Söz birləşmələrinin cümlədə rolu. Tərkiblər.
Cümlə. Cümlənin söz və söz birləşmələrindən fərqi. Cümlənin məqsəd və
√ √ √
intonasiyaya görə növləri.
Cümlə üzvləri. Cümlənin qrammatik əsası.Cümlənin baş üzvləri: mübtəda və xəbər.
Xəbərin mübtəda ilə uzlaşması. İsmi və feili xəbərlər. Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri: √ √ √
təyin, tamamlıq, zərflik. Cümlə üzvlərinin təhlili.
Cümlənin həmcins üzvləri, həmcins üzvlərdə ümumiləşdirici sözlər. Həmcins üzvlərdə
ixtisarlar. Xəbərin həmcins mübtədalarla uzlaşması. Qeyri-həmcins təyinlər. Cümlədə √ √ √
söz sırası. Əlavələr.
Xüsusiləşmiş üzvlər. Əlavə cümlələr. √ √
Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə əlaqədə olmayan sözlər: xitab və ara sözlər.
√ √ √
Xitab və ara sözlərdə durğu işarələri.
Cümlənin quruluşca növləri: sadə və mürəkkəb cümlələr. Sadə cümlənin şəxsə görə
növləri. Müəyyən şəxsli cümlələr, qeyri müəyyən şəxsli cümlələr, ümumi şəxsli
√ √ √
cümlələr, şəxssiz cümlələr. Adlıq cümlə. Söz cümlə, söz cümlələrin ifadə vasitələri.
Bütöv və yarımçıq cümlə.
Mürəkkəb cümlə. Həmcins üzvlü sadə cümlələrlə mürəkkəb cümlələrin fərqi. Tabesiz
√ √ √
mürəkkəb cümlə. Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini bir-birinə bağlayan vasitələr.
Tabesiz mürəkkəb cümlənin məna əlaqələri: Zaman, ardıcıllıq, aydınlaşdırma, səbəb-
√ √
nəticə, qarşılaşdırma, bölüşdürmə əlaqələri.
Tabeli mürəkkəb cümlələr. Baş və budaq cümlə. Tabeli mürəkkəb cümlələrin
√ √ √
tərəflərini bağlayan vasitələr. Əvəzlik-qəlib və ya qarşılıq sözlər.
Budaq cümlənin növləri: Mübtəda, xəbər, təyin və tamamlıq budaq cümləli tabeli
mürəkkəb cümlələr. Yer, kəmiyyət, zaman, tərzi-hərəkət, səbəb, məqsəd budaq √ √
cümlələri. Şərt və qarşılıq-güzəşt budaq cümlələri.
Vasitəli, vasitəsiz nitq. Durğu işarələri. √ √ √
Mətn haqqında ümumi məlumat. Mətn sintaksisi. √ √
Dil haqqında ümumi məlumat. Dil ictimai hadisə kimi. Yazı və onun növləri. Dilçilik
sistemi. Dilçiliyin şöbələri. Dialektologiya. Etimologiya. Sözün etimoloji təhlili. √ √
Lüğətçilik.
Nitq. Nitq mədəniyyəti. Nitq normaları. √ √
Üslubiyyat. Fünksional və fərdi üslub.Bədii üslüb. Elmi üslub. Publisistik üslub.
√ √
Məişət üslubu. Rəsmi-işgüzar üslüb.
Əməli yazı nümunələri: ərizə, elan, məktub, arayış, tərcümeyi-hal, teleqram, izahat,
√ √
akt, protokol, annotasiya, rəy, vəkalətnamə, hesabat və s. Xülasə, sitat, tezis.

8
 Ədəbiyyat siyahısı
V sinif. Azərbaycan dili. Müəlliflər: Rafiq İsmayılov, Dilrüba Cəfərova, Gülarə Xudiyeva, Xanım
Qasımova. Bakı – 2016
VI sinif . Azərbaycan dili. Müəlliflər : Rafiq İsmayılov, Dilrüba Cəfərova, Sahibə Məmmədova
. Bakı – 2017, 2018
VII sinif. Azərbaycan dili. Müəlliflər: Rafiq İsmayılov, Aynur Rüstəmova, Hidayət Allahverdi,
Sahibə Məmmədova. Bakı – 2016, 2018
VIII sinif. Azərbaycan dili. Müəlliflər : Tofiq Hacıyev, Samirə Bektaşi, Mehriban Vəliyeva,
Yeganə Hüseynova. Bakı-2015, 2017
IX sinif. Azərbaycan dili. Müəlliflər : Tofiq Hacıyev, Samirə Bektaşi, Yeganə Hüseynova.
Bakı-2016
X sinif. Azərbaycan dili. Müəlliflər : Tofiq Hacıyev, Samirə Bektaşi, Yeganə Hüseynova.
Bakı-2017
XI sinif. Azərbaycan dili. Müəlliflər : Tofiq Hacıyev, Samirə Bektaşi. Bakı-2018
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Bakı, 2013. Şərq-Qərb
nəşriyyatı.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 cilddə. Bakı, 2006
Azərbaycan dilinin omonimlər lüğəti. Bakı, 2012.
Azərbaycan dilinin antonimlər lüğəti. Bakı, 2012.
Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti. Bakı, 2012.
Müasir Azərbaycan dili. 4 cilddə. Bakı, 2007
Müasir Azərbaycan dili (Sintaksis). Q.Kazımov. Bakı, 2007
Dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti. R.İsmayılov, E.Nəcəfov. Bakı, 2016
Azərbaycan dilinin frazeoloji lüğəti. Q.Məhərrəmli, R.İsmayılov. Bakı, 2015
Frazeologiya lüğəti. Nəriman Seyidəliyev. Bakı – 2004. “Çıraq” Nəşriyyatı
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti Bakı, Şərq-Qərb, 2007, 568 s
Etimologiya lüğəti. Araşdırmalar, mülahizələr. B.Əhmədov."Altun Kitab", 2015, 250 s.
İzahlı dilçilik terminləri lüğəti. Adilov M.İ., Verdiyeva Z.N., Ağayeva F.M Bakı, Maarif, 1989
DİM-in vəsaitləri, lüğətləri və test topluları.

9
 ƏDƏBİYYAT
fənni

Mövzular 9 10 11

Ədəbiyyat haqqında ümumi məlumat.

Şifahi xalq ədəbiyyatı. Şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri. (Ana maral. Yetim
İbrahimin nağılı. Ağıllı uşaq. Xan sarayı. Çahargah əfsanəsi. √ √ √
İsgəndər quş dilini öyrənir. Xəzinəqaya əfsanəsi)

Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı

“Kitabi – Dədə Qorqud” eposu
Xaqani Şirvani (Gənclərə nəsihət. Eyləsəm səfər)
√ √ √
Nizami Gəncəvi (Kərpickəsən kişinin dastanı. Yaralı bir uşağın dastanı. Sultan Səncər
və qarı. İskəndərnamə)

Orta dövr Azərbaycan ədəbiyyatı

Həbibi. Mənim
Qurbani. Bənövşəni.
İmadəddin Nəsimi (Ağrımaz. Sığmazam) √ √ √
Şah İsmayıl Xətayi(Dəhnamə. Bahariyyə).
Məhəmməd Füzuli (Söz. Məni candan usandırdı. Leyli və Məcnun).

Ədəbiyyatşünaslıq terminləri. Əsas ədəbiyyatşünaslıq terminlərinin izahı.

√ √ √
Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı (I mərhələ).
“Koroğlu” eposu.
Molla Pənah Vaqif (Hayıf ki, yoxdur, Pəri). √ √ √
Molla Vəli Vidadi. Könlümü.

Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı (II mərhələ).

Qasım bəy Zakir (Gəlsin, Durnalar, Badi-səba, mənim dərdi dilimi).
Abbasqulu Ağa Bakıxanov. Hikmətin fəziləti.
Mirzə Fətəli Axundov (Pyesləri. Aldanmış kəvakib).
√ √ √
Aşıq Ələsgər (qoşmaları).
Seyid Əzim Şirvani (Qafqaz müsəlmanlarına xitab, Guş qıl).
Nəcəf bəy Vəzirov. Müsibəti-Fəxrəddin.

Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı (III mərhələ).

Abdulla Şaiq. (Anabacı. Köç) .
Cəlil Məmmədquluzadə (Qurbanəli bəy. Anamın kitabı. Danabaş kəndinin əhvalatları.
"Azərbaycan" məqaləsi)
Mirzə Ələkbər Sabir (Əkinçi.Neylərdin, ilahi) .
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev. Bomba. √ √ √
Məhəmməd Hadi. Türkün nəğməsi.
Hüseyn Cavid (Ana. İblis).
Əhməd Cavad (Azərbaycan, Azərbaycan. Azərbaycan bayrağına. Səsli qız) .

10
 Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı.
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar. (Heydərbabaya salam. Türkün dili) √ √ √

Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı

Süleyman Sani Axundov. Nurəddin.
Cəfər Cabbarlı. (Ana.Oqtay Eloğlu).
Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Zeybək qızı.
Almas İldırım.Əsir Azərbaycanım.
Süleyman Rəhimov. Qara torpaq və sarı qızıl.
Mikayıl Müşfiq (Həyat sevgisi. Yağış yağarkən).
Səməd Vurğun (Ananın öyüdü. Azərbaycan. Vaqif).
Mehdi Hüseyn. Odlu qılınc.
Süleyman Rüstəm. (Azərbaycana gəlsin. Təbrizim). √ √ √
Rəsul Rza (Çinar ömrü. Qızılgül olmayaydı).
Mir Cəlal (Bahar. Açıq kitab. Dərsimi yaz. Vətən yaraları).
Mirzə İbrahimov (Azad. Gələcək gün) .
Gülhüseyn Hüseynoğlu. Müəllimin arzusu.
Ənvər Məmmədxanlı. Qızıl qönçələr.
Əli Tudə. Yaşayanlar görəcəkdir.
Hüseyn Arif. Analar.
Ənvər Əlibəyli. İlan və qurbağa.

Azərbaycan ədəbiyyatında milli özünüdərkə qayıdış və istiqlalçılıq mərhələsi.

Cabir Novruz. Mən bizim anaları günəşə tən tuturam.
İlyas Əfəndiyev (Zəmidə bir turac səslənirdi. Şəhərdən gələn ovçu. Xurşidbanu
Natəvan).
İsmayıl Şıxlı (Namərd gülləsi. Dəli Kür) .
Əhməd Cəmil. Can nənə bir nağıl de.
İsa Hüseynov. Zəhər.
Hikmət Ziya. (Qarabağda. Kərgədan və qarışqa) . √ √ √
Məmməd Araz (Azərbaycan – Dünyam mənim. Əsgər oğul. Əsgər məktubu.).
Əli Kərim. Qaytar ana borcunu.
Anar. Keçən ilin son gecəsi.
Elçin.Talvar.
Əliağa Kürçaylı. (Vətən. Qaranquş).
Bayram Həsənov. İki bala.

Müstəqillik dövrü çoxmetodlu Azərbaycan ədəbiyyatı

Bəxtiyar Vahabzadə ( Vətəndaş. İstiqlal. Şəhidlər) .
Xəlil Rza Ulutürk. (Qaytar mənim qüdrətimi, Azərbaycan) .
Əli Səmədli. Qanlı bənövşə.
Nəriman Süleymanov. Birinci cığır.
Mirmehdi Seyidzadə. Əqrəb və çanaqlı bağa.
Sabir Əhmədli. Dərs. √ √ √
Elçin Hüseynbəyli (Firuzə qaşlı xəncər. Nəvə) .
Qılman İlkin. İntiqam.
Zahid Xəlil (Zeynalabdin. Sonuncu güllə).
Fikrət Qoca (Şuşa. Anamın sözləri).
Maqsud İbrahimbəyov. Püstə ağacı.

Dünya ədəbiyyatından seçmələr

√ √ √
Çingiz Aytmatov (Gün var əsrə bərabər. Manqurt. Dəniz kənarıyla qaçan Alabaş).

11
Ernest Heminquey. Qoca və dəniz.
İvan Krılov. Ağac.
Cek London. Kiş haqqında hekayət.
Mark Tven. Fərasətli oğlan.
Kamal Turan. Üç nəfərin imtahanı.
Məhmət Akif Ərsoy. İstiqlal marşı.
Dünya ədəbiyyatının klassikləri və ən məşhur əsərlər haqqında ümumi məlumat

Ədəbiyyat nəzəriyyəsi
Bədii ədəbiyyat. Şifahi və yazılı ədəbiyyatın fərqi.
Bədii əsərin dili. Bədii təsvir və ifadə vasitələri.
Bədii əsərdə həyat hadisələrini əksetdirmə üsulları. Ədəbi növlər və janrlar. Bədii
gülüş. √ √ √
Bədii əsərin quruluşu. Sujet və kompozisiya. Bədii əsərdə hadisə və surət.
Məzmun və forma. Mövzu və ideya. Ədəbi məktəblər və cərəyanlar.
Müasir dünya ədəbiyyatında ən çox istifadə olunan janrlar.

Qeyd 1. Şagirdlər mənsub olduqları sinfin proqramındakı mövzularla yanaşı, aşağı siniflərdəki
mövzulara da hazırlaşmalıdırlar. Olimpiadanın finalaqədərki mərhələlərində aşağı siniflərdə
keçilmiş mövzular da nəzərə alınmaqla müvafiq sinfin tam proqramını əhatə edən suallardan
istifadə oluna bilər.
Qeyd 2. Proqramda adları verilmiş bütün əsərlərin tam mətnini oxumaq lazımdır (eləcə də
dərsliklərdəki sinifdənxaric oxu üçün tövsiyə olunan əsərləri).

Ədəbiyyat siyahısı
V sinif. Ədəbiyyat. Müəlliflər: Afət Süleymanova, Təranə Bağırova, İlhamə Muradova .
Bakı – 2016
V sinif. Ədəbiyyat. Müəlliflər : Soltan Əliyev, Bilal Həsənov, Əminə Səfərova, Əsgər Quliyev.
Bakı – 2016
VI sinif. Ədəbiyyat. Müəlliflər: Afət Süleymanova, Təranə Bağırova Bakı – 2015
VII sinif. Ədəbiyyat. Müəlliflər : Soltan Hüseynoğlu, Bilal Həsənli, Aynur Mustafayeva, Sədaqət
Məmmədova. Bakı-2015
VIII sinif. Ədəbiyyat. Müəlliflər : Soltan Əliyev, Bilal Həsənov, Aynur Mustafayeva, Nuriyyə
Verdiyeva, Sədaqət Məmmədova. Bakı-2015
IX sinif. Ədəbiyyat. Müəlliflər : Bilal Həsənli, Aynur Mustafayeva, Soltan Əliyev, Nuriyyə
Verdiyeva. Bakı-2016
X sinif. Ədəbiyyat. Müəlliflər : Soltan Əliyev, Bilal Həsənli, Aynur Mustafayeva. Bakı-2017
XI sinif. Ədəbiyyat. Müəlliflər : İsa Həbibbəyli, Soltan Əliyev, Bilal Həsənli, Aynur
Mustafayeva. Bakı-2018
Sinifdənxaric oxu üçün tövsiyə olunan əsərlər.
Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. 9-11-ci siniflər. Ş.Mikayılov. Bakı, 2012.
Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Elxan Nəcəfov. Bakı, 2018
Azərbaycan nağılları. 5 cilddə. Bakı, Şərq-Qərb, 2005
Azərbaycan dastanları. 5 cilddə. Bakı, Lider, 2005
Dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti. R.İsmayılov, E.Nəcəfov. Bakı, 2016
DİM-in vəsaitləri, lüğətləri və test topluları.

12
 Biologiya

13
RFO biologiya olimpiadasının Nəzəri Hissəsinin sillabusu
Biologiya fənni üzrə RFO nəzəri imtahanı eyni qrupa daxil edilmiş orqanizmlərin əksəriyyətinə
aid edilən xüsusiyyətlər və bioloji konseptlər əsasında qurulur. İmtahan xüsusi faktlar, istisnalar və ya
xüsusi və ya yerli təcrübə tələb edən yerli orqanizmlərlə bağlı məlumatlar ehtiva etməməlidir.
Sualların əksəriyyəti müsabiqəçinin məntiqini və anlayışını, elmi təfəkkür və elmi tədqiqat
prosesi bacarıqlarını və bioloji biliklərinin tətbiqini ölçməlidir. Bu zaman yuxarı səviyyəli, dərin və ya
ən son yeniliklərlə bağlı biliyi yox, bioloji konseptləri anlama səviyyəsini ölçən tapşırıqlar təqdim
olunmalı, sadəcə biliyi ölçən və əzbərə əsaslanan suallar xaric edilməlidir.
Hər bir suala doğru cavab verməklə toplanan maksimum bal imtahan vərəqələrində
göstərilməlidir. Nəzəri və praktiki imtahan sualları aşağıda göstərilmiş 7 mövzunu əhatə etməlidir.
AZBO suallarında orqanizmlərin adları (təsvirlər yox) Azərbaycan dilində və mötərizədə elmi
adları Latın dilində olaraq verilir. Suallar hazırlanarkən aşağıdakı biosistematika siyahısında adları
verilən məşhur (bir qrupu ümumilikdə təmsil edən) orqanizmlərdən istifadə olunmalıdır.

I Hüceyrə biologiyası
Hüceyrələrin quruluşu və funksiyası
● Kimyəvi tərkib
○ Karbohidratlar, onların təsnifatı və quruluşu
■ monosaxaridlər; disaxaridlər; polisaxaridlər
○ Lipdilər və yağlar, onların quruluşu və xassələri
○ Zülallar: amin turşuları, zülalların quruluşu
■ Züllaların kimyəvi təsnifi: sadə və kompleks züllallar
■ Zülalların funksional təsnifi: quruluş zülalları və fermentlər
○ Enzimlər (fermentlər)
■ Kimyəvi quruluş: apoferment və koferment
■ Ferment fəaliyyətinin mexanizmi: ferment substrata bağlanır
■ Denaturasiya
■ Adlandırma (nomenklatura) və təsnifat
○ Nüklein turşuları: DNT, RNT
■ Purin və primidin nukleotidlərin mübadiləsi
■ DNT-nin replikasiya mexanizmləri
■ DNT reparasiyası və rekombinasiya
○ Digər əhəmiyyətli birləşmələr
■ ADF və ATF
■ NAD+ və NADH
■ NADF+ və NADFH
■ Vitaminlər: təsnifatı və biokimyəvi rolu. Avitaminozlar
○ Hüceyrə və orqanelləri
■ Nüvə
● nüvə membranı
● (nukleohialoplazma və yaxud nukleozol)
● xromosomlar
● nüvəcik
■ Sitoplazma
14
 ● Hüceyrə qılafı: membranın quruluşu və funksiyaları.
● Hiyaloplazma
● Mitoxondri
● Endoplazmatik şəbəkə
● Ribosom
● Holci kompleksi
● Lizozomlar
● Vakuol membranı
● Proplastidlər
● Plastidlər
○ Xloroplast
○ Xromoplast
○ Leykoplast (məs. amiloplast)
○ Bitki hüceyrələri hüceyrə divarı ilə əhatələnmişdir
■ Hüceyrə metobolizması: hüceyrədə heterotrof tipli maddələr və enerji mübadiləsi
● Karbohidratların metabolizmi (şəkərlərin parçalanması)
○ Anaerob tənəffüs. Qıcqırma (fermentasiya): qlikoliz
○ Qlükozanın O2-liparçalanması (aerob tənəffüs): qlikoliz, Krebs tsikli (limon
turşusu dövrəsi), tənəffüsün elektron nəqliyyat dövrəsi,
energetikası,oksidləşdirici fosforlaşmanın mexanizmi
● Zülalların və yağların dissimilasiyası
● Assimilasiya
○ Fotosintez: fotosintetik aparatın quruluşu və piqment sistemləri
○ İşıq reaksiyası. Fotosintezdə suyun fotooksidləşməsi.
○ Qaranlıq reaksiyası (Calvin dövrəsi)
○ Fotosintezdə karbon qazının assimilyasiyası: C3, C4 və CAM bitkiləri
● Zülalların biosintezi
○ Genetik informasiyanın kodlaşması, realizasiyasının mexanizmləri
○ Genetik kod
○ Transkripsiya
○ Translasiya
● Membranda maddə daşınması
○ Diffuziya
○ Osmoz və plazmoliz
○ Fəal daşınma
● Mitoz və meyoz
○ Hüceyrənin həyat dövriyyəsi: (replikasiya) və mitoz (profaza - metafaza -
anafaza - telofaza)
○ Xromatidlər, ekvator lövhəsi, haploid və diploid, genom, somatik və
generativ hüceyrələr, cinsiyyət hüceyrələri (qametlər), krossinqover
○ Meyoz I və meyoz II
Mikrobiologiya
● Prokaryot hüceyrənin quruluşu
● Morfologiyası
● Fototrofluq və xemosintez

15
 Biotexnologiya
● Fermentasiya (qıcqırma)
● Geni Dəyişdirilmiş Orqanizmlər (GDO) və biotexnoloji üsullar
II Bitki anatomiyası və fiziologiyası (xüsusilə də toxumlu bitkilər)
Bitki toxumaları və orqanların quruluşu, fiziologiyası:
● Fotozintez, transpirasiya və qazlar mübadiləsi
○ Yarpaq: quruluş; ağızcıqların (stomaların) fiziologiyası. Transpirasiya.
● Suyun və mineralların udulması və hərəkəti. Kogeziya və adgeziya.
○ Kök: quruluş (endoderm)
○ Gövdə: quruluş (ötürücü lifli-borulu dəstələr)
● Böyümə və inkişaf
○ Təpə (uc) meristemi və kambi
○ Cücərmə
○ Auksinlər, hibberinlər, sitokininlər. Abssiz turşusu və etilen
● Çoxalma (qıjılar və mamırlar daxil olmaqla)
○ Qeyri-cinsi çoxalma (klonlama)
○ Cinsi çoxalma
■ Çiçəyin quruluşu: çiçək düsturu və formulu
■ Tozlanma
■ İkiqat mayalanma
■ Meyvə, toxum
○ Toxumlu bitkilərdə, qıjılarda və mamırlarda nəsil növbələşməsi
III Heyvan anatomiyası və fiziologiyası (xüsusilə onurğalılar və əsasən də insan)
Aşağıda verilən fəaliyyətlərdə rolu olan toxuma və orqanların quruluşu və funksiyası
● Həzm və qidalanma
○ Həzm kanalı (qaraciyər, öd kisəsi və mədəaltı vəz daxil olmaqla)
○ Qidanın mexaniki və kimyəvi parçalanması
○ Qida maddələrinin sorulması (absorpsiya)
○ Qida maddələri (su, minerallar, vitaminlər, zülallar, şəkərlər və yağlar)
● Tənəffüs
○ Tənəffüs mexanizmi
○ Qazlar mübadiləsi
○ Tənəffüs orqanları
● Qan dövranı
○ Qan: plazma, qırmızı qan hüceyrələri, ağ qan hüceyrələri, trombositlər
○ Qan dövranı: arteriyalar, kapilyarlar, venalar, ürək
○ Limfa sistemi: toxuma mayesi, limfa
● İfrazat sistemi
○ Böyrək:quruluşu və fiziologiyası
○ Sidiyin əmələ gəlməsi
● Sinir və humoral tənzim
○ Sinir sistemi: periferik sinir sistemi, mərkəzi sinir sistemi (onurğa beyni və baş beyin), avtonom
sinir sistemi (simpatik və parasimpatik), reflekslər, duyğu orqanları (gözlər və qulaqlar, burun)

16
 ○ Endokrin sistemi: hipofiz, qlaxanabənzər (tiroid) vəzi, Langerhans adacıqları, böyrəküstü vəzlər,
cinsiyyət vəzlər
● Çoxalma və inkişaf
○ Qadın və kişi cinsiyyət sistemlərinin quruluş və fiziologiyası
○ Ovulyasiya və aybaşı (menstrual) tsikli
○ Mayalanma
○ Ektoderm, mezoderm, endodermin formalaşması
○ Rüşeym membranları
● İmmunitet
○ Antigenlər və anticisimlər
○ Anadangəlmə və qazanılmış immunitet
IV Etologiya(Heyvan davranışları)
● Etologiyanın metodikası
● Anadangəlmə və sonradan qazanılmış davranış
● Kommunikasiya və heyvanlarda sosial həyat
● Yemlənmə davranışı
● Müdafiə (qorunma) davranışı
● Cütləşmə və nəsil qayğısı
● Bioloji ritmlər
V Genetika və Təkamül təlimi
● İrsiyyətin maddi əsasları
● Çeşidlilik (varyasiya): mutasiya və modifikasiya dəyişkənliyi
● Mendel genetikası
○ Monohibrid çarpazlaşdırma
○ Dihibrid çarpazlaşdırma
○ Polihibrid çarpazlaşdırma
● Çoxallellilik, rekombinasiya, cinsiyyətlə ilişikli irsilik
● Populyasiya genetikası: Hardi-Vaynberq (Hardy-Weinberg) prinsipi
● Təkamülün mexanizmi
○ Mutasiya
○ Təbii Seçmə
○ Reproduktiv izolyasiya
○ Adaptasiya
○ Fitnes
VI Ekologiya
● Fərdi orqanizmlər
○ Unitar və modulyar orqanizmlər
● Populyasiya
○ Populyasiyanın quruluşu
■ Paylanma, yaş, ölçü və cinsi quruluşu
○ Populyasiya dinamikası
■ Doğum sürəti, ölüm sürəti
■ Həndəsi və lojistik artım, populyasiyanın maksimal tutumu
○ Populyasiyanın tənzimi

17
 ■ Metapopulyasiya dinamikası
● Bioloji birliklər (assossasiyalar)
○ Növlərin zənginliyi və müxtəlifliyi
○ Ekoloji nişa, rəqabət və aradan qaldırma prinsipi
○ Növlərarası qarşılıqlı əlaqələr
■ Rəqabət, yırtıcılıq-ovlanma, simbioz
○ Birlik dinamikası
■ suksesiya
○ Quru biomları
○ Su biomları
● Ekosistemlər
○ Trofik quruluş
■ Qida şəbəkələri
○ Trofik səviyyələr
■ Prodüsentlər(istehsalçılar), konsumentlər (istehlakçılar), redusentlər
○ Enerji axımı
○ Məhsuldarlıq
■ Ümumi və xalis ilkin məhsuldarlıq
■ Enerji ötürməsinin səmərəliliyi
○ Ekosistemdə maddə dövriyyəsi
○ Qlobal biogeokimyəvi dövriyyələr
● Biosfer və insan
○ İnsan populyasiyasının artımı
○ Çirklənmə
■ Biomüxtəlifliyin üzləşdiyi təhlükələr
■ in situ (təbii arealında) mühafizə
■ ex situ (təbii arealından kənarda) mühafizə
VII Biosistematika
Aşağıda göstərilən qruplara aid model orqanizmlər arasındakı quruluş və funksiya, təkamül və ekoloji
münasibətlər nəzərdə tutulur. Tapşırıqların düzgün həll edilməsi üçün elmi terminoloji bilik tələb edilmir. Lakin,
iştirakçılar aşağıda sadalanmış cinslərin nümayəndələrinin quruluşunu və xüsusiyyətlərini bilməlidirlər.
Biosistematika siyahısı AZBO iştirakçıları tərəfindən bilinməli olan ən vacib orqanizm qruplarını
ehtiva edir. Hər qrup bir və ya bir neçə cinslə təmsil olunub. Siyahı həyatın filogeneniyası ilə bağlı müasir
baxışı (iyun 2011) əks etdirir. Əsasən Həyat Ağacı (Tree of Life) veb layihəsinə (http://tolweb.org/tree/)
istinad edilmişdir. Bu siyahı vaxtaşırı yenilənməlidir.

18
 Nəzərə alın ki, ağac eyni iyerarxik səviyyədə olan qruplar arasındakı əlaqəni yox, valideyn və nəsil
qrupları arasındakı əlaqəni əks etdirir.

19
20
21
22
 ƏLAVƏ 2

RFO biologiya olimpiadasının təcrübi (praktiki) hissəsi üçün lazımi bacarıqlar

Biologiya fənni üzrə RFO təcrübi imtahanının əsas məqsədi iştirakçıların aşağıda göstərilmiş
metodlardan istifadə edərək verilmiş bioloji tapşırıqları həll etmək bacarığını ölçməlidir.
Biologiya fənni üzrə RFO tapşırıqlarında orqanizmlərin adları həm Azərbaycan dilində (heç bir
əlavə izah olmadan), həm də mötərizədə elmi adları (latın dilində) veriləcəkdir. Addan əlavə hər hansı
bir açıqlamanın göstərilməsi qadağandır. Təşkilatçılar sualları elə tərtib etməlidirlər ki, orqanizmin adı
sualı cavablandırmaq üçün əsas (açar söz) olmasın; əks halda, biositematika siyahısında verilmiş və
məşhur orqanizmlərdən (qrupun ümumi təmsilçisi) istifadə edilməlidir.

I Elmi TədqiqatProsesi (Science Process) bacarıqları

1. Müşahidə
2. Ölçmə
3. Qruplaşdırma və ya təsnifat
4. Əlaqələrin tapılması
5. Hesablama
6. Verilənlərin sistemləşdirilməsi və təqdimatı: qrafiklər, cədvəllər, diaqramlar, şəkillər
7. Proqnoz
8. Hipotezin qurulması
9. Dəyişənlərin təyini və nəzarət
11. Təcrübələrin aparılması: təcrübənin hazırlanması, aparılması, nəticə və verilənlərin qeyd olunması,
alınan nəticələrin şərhi və mülahizələrin yürüdülməsi.
12. Ədədi nəticələrin müvafiq dəqiqliklə göstərilməsi (yuvarlaqlaşdırma olmadan)
II Təməl bioloji bacarıqlar
1. Böyüdücü şüşələrdən istifadə edərək bioloji obyektlərin müşahidəsi.
2. Mikroskopla iş (maks. 45x obyektivlə)
3. Preparatların şəklinin çəkilməsi (mikroskopdan və s.)
4. Rəqəmlənmiş və cədvəl şəklində göstərilmiş bioloji terminlərdən istifadə edərək bioloji şəklin dəqiq
təsviri.
III Bioloji metodlar
AZBO iştirakçıları aşağıdakı metodları bilməli və onlardan istifadə etməyi bacarmalıdır. Əgər
təcrübənin prosedurunda əlavə məlumat tələb edən xüsusi texniki avadanlıq və ya cihazdan istifadə
edilsə bununla bağlı təlimat verilməlidir.
A.Bitki anatomiyası və fiziologiyası tədqiqat metodları
1. Bitki çiçəklərinin disseksiyası (kəsilməsi) və çiçək düsturlarının təyini
2. Digər bitki hissələrinin disseksiyası (kəsilməsi): kök, gövdə, yarpaq, meyvə
3. Gövdə, yarpaq və köklərdən anatomik kəsiklərin alınması
4. Fotosintezin elementar ölçülməsi
5. Transpirasiyanın ölçülməsi

23
 B.Heyvan anatomiyası və fiziologiyası tədqiqat metodları
1. Onurğasızların disseksiyası
Qida məqsədilə saxlanan balıq və ya onurğalıların müəyyən hissələrinin və orqanlarının
disseksiyasına da icazə var.
Disseksiya üçün istifadə ediləcək heyvanlar iştirakçılara verilmədən əvvəl öldürülməldir.
2. Tənəffüsün elementar ölçülməsi
C. Ekoloji və ətraf mühit metodları
1. Populyasiya sıxlığının təyini
2. Biokütlənin təyini
3. Su keyfiyyətinin elementar ölçülməsi
4. Hava keyfiyyətinin elementar ölçülməsi
D. Taksonomik metodlar
1. Dixotomik təyinedici açardan istifadə
2. Sadə dixotomik açarların tərtib olunması və ya qurulması
3. Ən çox yayılan çiçəkli bitki fəsilələrinin təyini
4. Digər orqanizmlərin şöbə (tip) və siniflərinin təyini
IV Statistik metodlar
1. Ehtimal və ehtimal paylanmaları
2. Ortalama, orta dəyər, faiz, variasiya, standart kənaraçıxma, standart xəta, T-test,

24
 ƏLAVƏ 3
RESPUBLIKA FƏNN OLİMPİADALARINDA MÖVZULARIN SİNİFLƏR ÜZRƏ PAYLANMASI
Mövzular IX SİNİF X və XI SİNİF
Karbohidratlar, onların təsnifatı və quruluşu (monosaxaridlər; disaxaridlər; polisaxaridlər)
Lipdilər və yağlar, onların quruluşu və xassələri
Zülallar: amin turşuları, zülalların quruluşu. Züllaların kimyəvi təsnifi: sadə və birləşik züllallar.Zülalların funksional
təsnifi: quruluş zülalları və enzimlər. Enzimlər (fermentlər): apoenzim və koenzim. Enzim fəaliyyətinin təsir
mexanizmi. Denaturasiya. Adlandırma (nomenklatura) və təsnifatı
√ √
Nüklein turşuları: DNT, RNT. Purin və primidin nukleotidlərin mübadiləsi. DNT-nin replikasiya mexanizmləri.DNT
reparasiyası və rekombinasiya
Digər əhəmiyyətli birləşmələr (ADF və ATF, NAD+ və NADH, NADP+ və NADFH)
Hüceyrə metobolizması: hüceyrədə heterotrof tipli maddələr və enerji mübadiləsi. Karbohidratların metabolizmi
(şəkərlərin parçalanması) (Anaerob tənəffüs. Qıcqırma (fermentasiya): qlikoliz, Qlükozanın O2-li parçalanması (aerob
tənəffüs): qlikoliz, Krebs tsikli (limon turşusu dövrəsi), tənəffüsün elektron nəqliyyat dövrəsi, energetikası,
oksidləşdirici fosforlaşmanın mexanizmi). Zülalların və yağların dissimilasiyası
Assimilasiya (Fotosintez: fotosintetik aparatın quruluşu və piqment sistemləri, (işıq reaksiyası, fotosintezdə suyun
fotooksidləşməsi, qaranlıq reaksiyası (Kalvin dövrəsi)). Fotosintezdə karbon qazının assimilyasiyası: C3, C4 və CAM
bitkiləri.
Zülalların biosintezi. Genetik informasiyanın kodlaşması, realizasiyasının mexanizmləri (genetik kod, transkripsiya,
translasiya)
Hüceyrə və orqanelləri. Nüvə (nüvə membranı, nukleohialoplazma və yaxud nukleozol, xromosomlar, nüvəcik).
Sitoplazma (hiyaloplazma, mitoxondrilər, endoplazmatik şəbəkə, ribosomlar, Holci kompleksi, lizozomlar, vakuol
membranı, proplastidlər, plastidlər (xloroplastlar, xromoplastlar, leykoplastlar (məs.amiloplastlar))). Membran
üzərindən daşınma (diffuziya, osmoz və plazmoliz, fəal daşınma) √ √
Mitoz və meyoz. Hüceyrənin həyat dövriyyəsi: (replikasiya) və mitoz (profaza - metafaza - anafaza - telofaza).
Xromatidlər, ekvator lövhəsi, haploid və diploid, genom, somatik və generativ hüceyrələr, cinsiyyət hüceyrələri
(qametlər), krossinqover. Meyoz I və meyoz II
Mikrobiologiya: Prokaryot hüceyrənin quruluşu, morfologiyası. Fototrofluq və xemosintez
√
Biotexnologiya: Fermentasiya (qıcqırma). Geni Dəyişdirilmiş Orqanizmlər (GDO) və biotexnoloji üsullar
Bitki toxumaları və orqanların quruluşu, fiziologiyası: Fotozintez, transpirasiya və qazlar mübadiləsi. Yarpaq: quruluş;
ağızcıqların (stomaların) fiziologiyası. Transpirasiya. Suyun və mineralların udulması və hərəkəti. Kogeziya və
adgeziya. Kök: quruluş (endoderm). Gövdə: quruluş (ötürücü lifli-borulu dəstələr). Böyümə və inkişaf. Təpə (uc)
meristemi və kambi √ √
Cücərmə. Auksinlər, hibberinlər, sitokininlər. Abssiz turşusu və etilen. Çoxalma (qıjılar və mamırlar daxil
olmaqla).Qeyri-cinsi çoxalma (klonların əmələ gəlməsi). Cinsi çoxalma. Çiçəyin quruluşu: çiçək düsturu və formulu.
Tozlanma. İkiqat mayalanma. Meyvə, toxum. Toxumlu bitkilərdə, qıjılarda və mamırlarda nəsil növbələşməsi

25
 Mövzular IX SİNİF X və XI SİNİF
Həzm və qidalanma. Həzm kanalı (qaraciyər, öd kisəsi və mədəaltı vəz daxil olmaqla). Qidanın mexaniki və kimyəvi
parçalanması. Qida maddələrinin sorulması (absorpsiya). Qida maddələri (su, minerallar, vitaminlər, zülallar, şəkərlər
və yağlar). Qan dövranı. Qan: plazma, qırmızı qan hüceyrələri, ağ qan hüceyrələri, trombositlər
Qan dövranı: arteriyalar, kapilyarlar, venalar, ürək. Tənəffüs. Tənəffüs mexanizmi. Qazlar mübadiləsi. Tənəffüs √ √
orqanları. Limfa sistemi: toxuma mayesi, limfa. İmmunitet. Antigenlər və anticisimlər. Anadangəlmə və qazanılmış
immunitet. İfrazat sistemi. Böyrək: quruluşu və fiziologiyası. Sidiyin əmələ gəlməsi
Endokrin sistemi: hipofiz, qlaxanabənzər (tiroid) vəzi, Langerhans adacıqları, böyrəküstü vəzlər, cinsiyyət vəzlər. Sinir
sistemi: periferik sinir sistemi, mərkəzi sinir sistemi (onurğa beyni və baş beyin), avtonom sinir sistemi (simpatik və
parasimpatik), reflekslər, duyğu orqanları (gözlər və qulaqlar, burun).
Çoxalma və inkişaf. Qadın və kişi cinsiyyət sistemlərinin quruluş və fiziologiyası. Ovulyasiya və aybaşı (menstrual)
tsikli. Mayalanma. Ektoderm, mezoderm, endodermin formalaşması. Rüşeym membranları
Etologiyanın metodikası. Anadangəlmə və sonradan qazanılmış davranış. Kommunikasiya və sosial quruluş.
Yemlənmə davranışı. Müdafiə (qorunma) davranışı. Cütləşmə və nəsil qayğısı. Bioloji ritmlər √
İrsiyyətin maddi əsasları. Çeşidlilik (variasiya): mutasiya və modifikasiya dəyişkənliyi. Mendel genetikası.
Monohibrid çarpazlaşdırma. Dihibrid çarpazlaşdırma. Polihibrid çarpazlaşdırma
Çoxalellilik, rekombinasiya, cinsiyyətlə ilişikli irsilik. Populyasiya genetikası: Hardi-Vaynberq (Hardy-Weinberg) √
prinsipi
Təkamülün mexanizmi. Mutasiya. Təbii Seçmə. Cinsi təcrid. Adaptasiya. Fitnes √ √
Fərdi orqanizmlər. Unitar və modulyar orqanizmlər. Populyasiya. Populyasiyanın quruluşu. Paylanma, yaş, ölçü və
cinsi quruluşu. Populyasiya dinamikası. Doğum sürəti, ölüm sürəti. Həndəsi və logistic (logistik?) artım, daşıma həcmi.
Populyasiyanın tənzimi. Metapopulyasiya dinamikası. Bioloji birliklər. Növlərin zənginliyi və müxtəlifliyi. Niş,
competitive exclusion (rəqabətçi aradan qaldırma) prisipi. Növlərarası qarşılıqlı əlaqələr. Rəqabət, ovçuluq, simbioz. √ √
Birlik dinamikası. Suksesiya. quru biomları. su biomları
Ekosistemlər. Trofik quruluş. Qida şəbəkələri. Trofik səviyyələr. Prodüsentlər (istehsalçılar), konsumentlər
(istehlakçılar), redusentlər. Enerji axımı. Məhsuldarlıq. Ümumi və xalis ilkin məhsuldarlıq. Enerji ötürməsinin
səmərəliliyi. Maddə ekosistemlərdən axır. Qlobal biogeokimyəvi dövrələr
Biosfer və insan. İnsan populyasiyasının artımı. Çirklənmə. Biomüxtəlifliyə təhlükələr. in situ (təbii arealında)
mühafizə. ex situ (təbii arealından kənarda) mühafizə
Filogenetik sistematika. Mono, -poli, -parafiletik qruplar. Bakteriyalar. Yosunlar. Bitkilərin sistematikası. Onurğasız
heyvanların sistematikası. Onurğalı heyvanların sistematikası √ √

26
 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

Campbell Biology, 10th edition. Jane B. Reece, Lisa A. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman,
Peter V. Minorsky, Pearson Publication, 2013
Life: The Science of Biology, 10th edition. David E. Sadava, David M. Hillis, H. Craig Heller, May
Berenbaum, 2014
Биология, в 3 т. 3-е изд. Тейлор Д., Грин Н., Стаут У. - М.: 2004. Том 1 - 454с., Том 2- 436с., Том
3- 451с.
Biologiya, Biologiya fənnindən olimpiadalara və müxtəlif müsabiqələrə hazırlaşmaq istəyən VII-XI sinif
şagirdləri üçün vəsait. I hissə. I nəşr. Rəşad Səlimov, Yaşar Kazımov, Gülnar Mirzəyeva. Bakı 2019
Biologiya, Hüceyrə biologiyası, Genetika, Təkamül, Biosistematika. 2005-2017-ci illərdə Beynəlxalq
biologiya olimpadalarında çıxmış nəzəri suallar. I hissə. Rəşad Səlimov, Tural Cavadzadə, Elvin
Abdullayev, Həsən Həsənov. Bakı 2019

27
Coğrafiya

28
 I

Giriş

Coğrafiya elminin predmeti, vəzifələri, sahələri. İqtsadi və Fiziki coğrafiya elmləri

sistemi. Coğrafiya elminin digər elmlərlə əlaqəsi,insanların həyat fəaliyyətində
coğrafiya elminin rolu. Yer kürəsi haqqında formalaşan coğrafi biliklərin inkişaf
mərhələləri.Yer kürəsində mövcud olan coğrafi obyektlərin tədqiqat tarixi,coğrafi
kəşflər nəticəsidə əldə olunan biliklərin təsnifatı.Azərbaycanda coğrafiya elminin
inkişafı və Azərbaycanı öyrənən tədqiqatçılar.Coğrafiyada yeni biliklərin toplanma
üsulları.Coğrafiyanın yeni sahələri və tədqiqat üsulları.

II

Yer səthinin təsviri və təsvir edilmə üsulları.

Kartoqrafik təsvirlər haqqında ümumi anlayış və bu təsvirlərin əhəmiyyəti.Kartoqrafik

təsvirlərin təhlili. Planaalma.Miqyas (baş və xüsusi), sahələrin və məsafələrin
hesablanması.Şərti işarələr. Coğrafi tədqiqat üsulları. Yerin forması və ölçüləri.
Qlobus. Kartoqrafik proyeksiyalar,təhriflər və onun növləri. Xəritələrin təsvir üsulları.

Xəritələrin məzmununa, miqyasına və ərazi əhatə etməsinə görə

qruplaşdırılması.Topoqrafik xəritələr. Coğrafiya informasiya sisteməri (CİS).
Kartoqrafik təsvirlərin müqayisəsi. Üfüqün cəhətləri və azimut. Nisbi və mütləq
hündürlük, Horizontallar. Mövzulara uyğun müxtəlif tipli çalışmalar.

III

Yer səma cismidir.

Kainat və Günəş sisteminin planetar inkişaf mərhələsi .Səma cisimləri

(Ulduz,Planet,Peyk,Asteroid,Komet,Meteorit) və onların yaranması,inkişafı haqında
olan nəzəriyyələr və fərziyyələr. Günəş və Ay kimi səma cisimlərinə görə yer kürəsinin
mövqeyi.Yer maqnetizimi,Yer kürəsinin xəyali oxu və Günəş ətrafında hərəkəti, bu
hərəkətlərin coğrafi nəticələri.Paralel və meridianlar, coğrafi koordinatlar. Coğrafi və
maqnit qütbləri.Saat qurşaqları,yerli və qurşaq vaxt fərqləri.Yer səthinə Günəş
şüalarının düşmə bucağı,kölgənin uzunluğu, relyef səthinin meyilliyinin həmin səthə
Günəş şüalarınn düşmə bucağına olan təsiri.İşıqlanma qurşaqları.Qütb gecə və
gündüzləri. Qütb ulduzu və onun coğrafi enliklərə görə görünmə bucağı.Mövzu ilə bağlı
çalışmalar.

29
 IV

Yerin formalaşması, inkişaf mərhələləri və daxili quruluşu.

Planetar və geoloji inkişaf mərhələləri.Geoxronoloji cədvəl,yerin nisbi və mütləq

yaşı.Yerin daxili quruluşu haqqında ümumi məlumat. Geotermik pillə və qradient.Yer
qabığı və onun mənşəyi.Yer qabığını təşkil edən süxurlar. Litosfer. İlk okean və ilk quru
sahəsi.Tektonik hərəkətlər və onlar nəticəsində qurunun parçalanması.Endogen(daxili
) Ekzogen (xarici) proseslər. Tektonik hərəkətlər nəticəsində litosfer tavalarının
formalaşması, hərəkəti və onların coğrafi nəticələri.Yer kürəsinin seysmikliyi və
seysmik zonalar,izoseyst.Qədim və müasir geosinklinallar. Qədim geosinklinalların
platformaya çevrilmə mərhələləri.Geoloji dövürlər ərzində baş vermiş Dağəmələgəlmə
mərhələləri. Vulkanlar,zəlzələlər və qeyzerlər . Yer kürəsində yerləşən əsas vulkanlar
,qeyzerlər,mineral və termal sular. Yer kürəsində yayılmış filiz, qeyri –filiz, yanacaq
mənşəli faydalı qazıntılar və onların yerləşdiyi yataqlar.

Azərbaycan respublikasının geoloji quruluşu,baş verən tektonik və seysmik proseslər,

vulkanlar ( palçıq və maqmatik). Faydalı qazıntılar və onların yerləşdiyi yataqlar,
mineral və termal sular. Mövzu ilə bağlı çalışmalar.

Yer səthinin relyefi.

Endogen (daxili), Ekzogen (xaric) qüvvələrin təsiri ilə əmələ gələn relyef
formaları.Morfostruktur və morfoskluptur anlayışı. Ölçüsünə və digər xüsusiyyətlərinə
görə relyef formalarının təsnifatı. Quruda və Okeanda dağların və düzənliklərin
morfoloji quruluşu, hündürlüyü,mənşəyi, yaşına görə qruplaşdırılması.Yer səthində
relyef vahidlərinin paylanması. Azərbaycan respublikasının relyef formaları. Dağlar,
düzənliklər, relyef vahidləri. Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Naxçıvan,Talış dağları, Kür
çökəkliyi və Araz boyu düzənlilər.

VI

Atmosfer

Atmosferin yaranması, formalaşması, tərkibi,quruluşu, və əhəmiyyəti. Günəş

radiasiyası və onun növləri( düz,səpələnən) , udulan, əks olunan (albedo). Yer
kürəsində Günəş radiasiyasının üfüqi və şaquli paylanması. Azərbaycan
respublikasının ərazisində Günəş radiasiyasının üfüqi və şaquli paylanması. Günəşli
saatların miqdarının ölkə üzrə paylanması. Havanın temperaturu,temperaturun qeydə
alınma prosesi,qeydə alan alət və şkalalar. Orta sutkalıq, aylıq,illik və çoxillik
temperaturlar.

30
 Temperatur amplitudu anlayışı. Yer kürəsinin mütləq maksimum və minimum
temperaturları.Temperaturun üfüqi və şaquli dəyişməsi( aerotermik pillə),izotermlər və
istilik qurşaqları.Fəal temperaturlar cəmi və onların aqroiqlimin formalaşmasında rolu.

Azərbaycan ərazisində temperaturun üfüqi və şaquli dəyişməsi.

Atmosfer təzyiqi , normal atmosfer təzyiqi, izobarlar,hündürlükdən aslı olaraq təzyiqin

dəyişməsi (aerobarik pillə).Termik və dinamik təyziq. İzobar.Daimi təzyiq
qurşaqları.Təzyiq ölçən alətlər. Atmosferin ümumi sirkuliyasiyası. Hava kütlələri və
onların tipləri. Küləklər və onların yaranması,əsas növləri.Müddətinə,temperaturuna və
rütubətin miqdarına görə küləklərin növləri. Külək gülü, Bofort şkalası və külək torbası.
Qapalı təzyiq sahəsi (Siklon,Antisiklon). Azərbaycan respublikası ərazisinə daxil olan
hava kütlələri və yerli küləklər.

Atmosferdə maye ,buxar və qaz halında mövcud olan su kütləsi.Mütləq və nisbi

rütubətlilik. Temperaturdan aslı olaraq havanın su buxarı il doyma həddi.Buxarlanma
qabiliyyəti,buxarlanma və Yağıntı arasındakı fərq. Rütubətlənmə əmsalı.Buludlar və
onların növləri.Havadan və buluddan çökən yağıntılar. Mənşəyinə və formasına görə
yağışın növləri. Yağış ölçən alətlər.İzogiyet və İzoqamin Yağıntıların üfüqi və şaquli
paylanması, maksimum və minimum yağıntı düşən məntəqələr.

Azərbaycan Respublikası ərazisində yağıntıların paylanma xüsusiyyətləri.

İqlim əmələ gətirən amillər,əsas və keçid iqlim qurşaqları, iqlim vilayətləri. Azərbaycan
respublikasının yerləşdiyi iqlim qurşağı və iqlim tipləri. Hava şəraitinin
qiymətləndirilməsi, hava proqnozu, Qlobal iqlim dəyişiklikləri və bu prosesin insanların
həyat fəaliyyətinə təsiri.Atmosferin ekologiyası, atmosferin mühafizəsi. Mövzularla
əlaqəli çalışma həlləri.

VII

Hidrosfer

Hidrosferin yaranması formalaşması və müasir vəziyyəti. Təbiətdə suyun

mənşəyi.Təbiətdə suyun təzələnməsi,yəni kiçik və böyük dövrü ,suyun əhəmiyyəti.
Təbiətdə suyun həcminə görə təsnifatı. Dünya okeanı,ilk okean və müasir okeanlar.
Dünya okeanının hissələri: okeanlar, dənizlər,körfəzlər, boğazlar. Dünya okeanında
quru hissələri:materiklər , adalar, yarımadalar, arxipelaqlar, bərzəxlər.Okean
dərinliklərinin ölçülməsi,lot, exolot. İzobat.

Okean suyunun fiziki kimyəvi xüsusiyyətləri. Okean sularının temperaturu,

duzluluğu,şəffaflığı və bunların üfüqi və şaquli istiqamətdə dəyişməsi prosesi.İzoqalin.

31
Su kütlələri.Okeanda suyun hərəkəti. Külək dalğası, Sunami,Qabarma və çəkilmə.
Okean cərəyanları,onları formalaşdıran əsas səbəblər və materiklərin iqliminə, təbii
şəraitinə təsiri. Okeanlarda yaşayan canlılar aləmi. Okean sularında və okean
dibindəki süxürlarda mövcud olan təbii sərvətlər. Dünya okeanından istifadə və onun
çirklənməsi problemi.

Quru suları və onların növləri. Çay eroziyası ( dib və yan). Çay və onun dərəsinin
elementləri. Düzənlik və dağ çaylar.Çay axını. Çayların qida mənbələri, su rejimi.
Hidroqraf. Çayın düşməsi, meyililiyi,çay şəbəkəsinin sıxlığı,çayın su sərfi və illik axımı
eroziya bazisi. Çayların mənsəb formaları.Astana və şəlalər.Yer kürəsinin iri çay
sistemləri. Transsərhəd çayları. Müvəqqəti axarlar.

Azərbaycanın çayları və onların ərazi üzrə paylanması, hidroloji xüsusiyyətlərinə görə

qruplaşdırılması,qida mənbələri və rejim xüsusiyyətləri. Sel və daşqınlar,onların coğrafi
yayılması.Selərə qarşı mübarizə tədbirləri.

Göllər, onların çal çuxurları və su mübadiləsinə görə təsnifatı və əhəmiyyəti.Yer

kürəsinin iri gölləri. Göl sularının fiziki,kimyəvi və bioloji xüsusiyyətləri.Azərbaycan
respublikasının gölləri.

Buzlaqlar.Dağ və örtük buzlaqları.onların materiklər üzrə paylanması. Qar

xətti.Aysberqlər. Daimi donuşluq zonaları .Bataqlıqlar və onların formalaşma səbəbləri.
Şelf buzlaqları.

Yeraltı sular və onların növləri.Azərbaycanın yeraltı suları,buzlaqları və onların coğrafi

yayılması. Su anbarları və kanallar.Su ehtiyyatlarından istifadə yolları. Xəzər dənizi
və onun xüsusiyyətləri.Xəzər dənizinin problemləri və ekoloji vəziyyəti. Təhlükəli
hidroloji hadisələr və onlarla mübarizə tədbirləri. Hidrosferin çirklənmə mənbələri
və mühafizəsi. Su hövzələrinin dərinliyinə, suyun duzluluğuna, çayların düşməsinə,
meyilliyinə, su sərfinə,illik axımına və çay şəbəkəsinin sıxlığına və.s çalışmalar.

VIII

Biosfer və coğrafi təbəqə

Biosferin yarnması və inkişafı,sərhədləri, üzvi aləmin formalaşması. Biosferin digər

təbəqələrlə qarışılıqlı əlaqələri. Torpaq və onu formalaşdıran amillər.Torpaqların
mexaniki tərkibinə və quruluşuna görə qruplaşdırılması.Torpağın üfüqi və şaquli
paylanması. Rənginə görə torpaqların təsnifatı. Azərbaycan ərazisində mövcud olan
torpaq tipləri. Azəraycanda ağ və düzənlik torpaqları.

Torpaqların eroziyası,şoranlaşması,səhralaşması, çirklənməsi və bu proseslərə qarşı

aparılan mübarizə tədbirləri. Bedlendlər. Torpaqların keyfiyyətini artırmaq üçün görülən
tədbirlər:meliorasiya, rekultivaiya,kollektor- drenaj şəbəkəsi və.s Yer kürəsinin canlılar
aləmi flora və fauna. Azərbaycanda mövcud olan canlılar aləmi.

32
 Coğrafi təbəqənin əsas inkişaf mərhələləri və qanunauyğunluqları.Coğrafi təbəqənin
sərhədləri və onun daxili quruluşu. Təbii ərazi kompleksi,təbii zona və Landşaft
anlayışı. Zonal,azonal,intrazonal,inversiya anlayışları. Enlik və ya üfüqü zonallığı
formalaşdıran amillər.Yüksəklik və dərinlik qurşaqları. Təbii landşaftlar və onların
təsnifatı (şöbə,sinif,yarımsinif,tip,yarımtip,növ,cins) Antropogen landşaftlar.Biosferin
ekologiyası.

Azərbaycan ərazisində formalaşan təbii və antropogen landfşaftlar. Təbiətin

mühafizə olunan hissələri: yasaqlıq,qoruq və milli parklar. Azərbaycan respublikasının
fiziki coğrafi rayonlaşdırılması (ölkə, vilayət,yarımvilayət,rayon).Təbii vilayət və fiziki-
coğrafi rayonların ümumi xarakteristikası.

IX

Dünyanın siyasi xəritəsi və Əhalisi

Keçmiş və indiki sivilzasiyalar. Siyasi xəritədə baş verən kəmiyyət və keyfiyyət

dəyişiklikləri.Tarixi və müasir regionlar.Ölkələrin coğrafi və geosiyasi mövqeyi. Türk dilli
xalqların sivilizasiyaları. Azərbaycandakı qədim sivilzasiyalar. Dünya ölkələrinin
sahəsinə, əhalisinin sayına, iqtisadi,siyasi,fiziki-coğrafi mövqeyinə,idarəetmə
formasına,inzibati ərazi quruluşuna,sosial iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə təsnifatı.
İnkişaf etmiş ölkələr(İEÖ),inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ), yeni sənayeləşmiş
ölkələr (YSÖ), İnsan inkişaf əmsalına və ya indeksinə görə ölkələrin təsnifatı.
Beynəlxalq təşkiltlar ( sahəvi və regonal). Siyasi və İqtisadi inteqrasiya.

Yer kürəsinin insanlar tərəfindən mənimsənilməsi . İqlim və relyef şəraitindən aslı

olaraq əhalinin yerləşməsi. Ekstermal təbii şəraitə malik olan ərazilər. Dünya əhalisi.
Dünya əhalisinin təbii artımı və onun tipləri.Mexaniki artim. Demoqrafik keçid
mərhələləri. Demoqrafik böhran,partlayış,demoqrafik siyasət. Əhalinin miqrasiyası və
onun səbəbləri. Assimlyasiya. Etnos və etnogenez. Əhalinin irq,cins,yaş,din,dil
mənsubiyyəti. Əhalinin milli tərkibi. Dil ailələri və dil qrupları.Türk xalqları və onların
məskunlaşması.

Əmək ehtiyyatları ( əmək qabiliyyətli insanlar). İqtisadi cəhətdən fəal əhali. Əhalininin
həyat səviyyəsi,məşğulluğu,işsizlik problemləri. Əhali sıxlığı. Kənd və şəhər
məskunlaşma formaları.Şəhərlər və şəhər aqlomerasiyası, peyk
şəhərlər,meqapolislər,urbanizasiya,yalançı urbanizasiya, suburbanizasiya.
Urbanizasiyalaşma nəticəsində mövcud olan problemlər. Türk dilli dövlətlərin əhalisi.
Azərbaycanın əhalisi. Mövzulara uyğun çalışmalar.

33
 X

Təbii ehtiyyatlar

Təbii ehtiyatlar və onların müxtəlif xüsusiyyətlərinə görə

qruplaşdırılması.Mineral,torpaq,iqlim,meşə,rekreasiya,şirin və duzlu sular,dünya
okeanın müxtəlif növ sərvətləri. Təbii ehtiyatların və faydalı qazıntı yataqlarının region
və ölkələr üzrə paylanması.Ölkələrin təbii ehtiyatının müxtəlif üsullarla
qiymətləndirilməsi.Azərbaycan respublikası ərazisində mövcud olan təbii sərvətlər və
onların mənimsənilməsi.Türk xalqlarınn yaşadığı ərazilərdə mövcud olan təbii
ehtiyyatlar.

XI

Dünya iqtisadiyyatı

İnsanların təbiətə təsiri nəticəsində formalaşan təsərrüfat.İqtsadi prosesin təşkil

edilməsi.Təbii resurslar. İnsan resursları. İqtisadi prosesi həyata keçirmək üçün kapital
resursları.Təsərrüfatın sahə və ərazi strukturu. Dünya təsərrüfatının
formalaşması,inkişafı, yerləşmə prinsipi. İstehsal və istehlak. Beynəlxalq coğrafi əmək
bölgüsü (ixtisaslaşma). Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya və onun formaları. Elmi texniki
inqlab (ETİ) və onun tərkibi, xüsusiyyətləri, əlamətləri. ETİ-nin dünya təsərüfatının
formalaşmasında rolu.Texnoparklar,texnopolislər. İdxal ixrac, reeksport.

İstehsal və istehlak. İstehsalın təşkil edilmə formaları: kooperasiya,təmərküzləşmə,

kombinələşmə,məhsulun maya dəyəri,alternativ dəyər.Transmilli banklar, şirkətlər,
holdinqlər, korporasiyalar . Tələb-təklif, bazar iqtisadiyyatı. Dövlət özəl şirkətlər.
Mülküyət formaları. İqtisadi inkişaf yolları. Müxtəlif növ iqtisadi modellər.İqtisadiyyatın
davamlı inkişafı.Ümumi daxili məhsul (UDM), ümumi milli məhsul (ÜMM).
İnvestisiya,lizinq,kredit,sığorta.və.s.

Azərbaycanın iqtisadiyatının formalaşması və inkişaf mərhələləri.

XII

Dünya sənayesinin coğrafiyası

Sənaye sahələri və onların yerləşmə prinsipləri. Hasilat və emal sənayesi. Hasilat

sənayesinin yaranması formalaşması.

Yüngül və ağır sənaye. Yanacaq energetika kompleksi. Şərti yanacaq

vahidi.Elektroenergetika,müxtəlif növ elektrik stansiyaları, Vahid enerji mərkəzi,
alternativ enerji mənbələri və müasir dövürdə bu mənbələrin istifadəsi. Azərbaycan
respublikasında yanacaq energetika kompleksi.
Metallurgiya,maşınqayırma,kimya,meşə,yüngül,yeyinti,sənaye sahələri. Azərbaycan
respublikasının sənayesi və iqtisadi coğrafi rayonları.

34
 XIII

Dünyanın kənd təsərrüfatı coğrafiyası

Kənd təsərrüfatının inkişafına səbəb olan amillər. Ekstensiv və intensiv kənd

təsərrüfatı.Torpaq fondu.Torpaq kadastırı. Kənd təsərrüfatı sahələrinin yerləşmə
prinsipləri. Dəmyə və suvarma əkinçiliyi.Yazlıq və payızlıq əkinçilik. Kənd təsərrüfatının
əmtəə və istehlak tipləri.Yaşıl (biotexnoloji) İnqlab. Aqrobiznes. Geni modifikasiya
olnmuş (GMO) və orqanik məhsullar.

Heyvandarlıq və bitkiçiliyin strukturu, yerləşməsi. Dünya ölkələrinin kənd təsərrüfatı.

Akvakultur və marikultur anlayışları. Digər metodlarla yetişdirilən bitki və heyvanlar.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatının coğrafiyası. İxtisaslaşma. Kənd təsərrüfatı

məhsullarının emalı. Yüngül və yeyinti sənayesi. İqtisadi coğrafi rayonlar.

XIV

Dünya nəqliyyatı və İqtisadi əlaqələr

Dünya nəqliyyatının növləri və onun inkişafına təsir edən əsas amillər. Dünyanın ən
əsas nəqliyyat yolları.Daşınmanın mahiyyəti və daşınma istiqamətləri. Okean
sularında daşınma. Gəmiçilik kanalları və ən çox istifadə edilən su obyektləri.
Beynəlxalq yük və sərnişin daşıma. Liman şəhərləri. Azərbaycan respublikasının
nəqliyyatı.

Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr və onun tərkib hissəsi.Ticarət balansı, "Azad iqtisadi zona"
Azərbaycanın dünya ölkələri və beynəlxalq təşkilatlarla iqtisadi əlaqələri.Azərbaycan
respublikasının idxal və ixracı.

Qeyri istehsal (xidmət ) sahələri. Dünyanın güclü maliyə mərkəzləri.Turizm sənayesi.

Dünyanın əsas aparıcı turizm ölkələri, Azərbaycan respublikasında xidmət sahələri.
Mövzularla bağlı çalışmalar.

XV

Dünyanın qlobal problemləri.

Dünyanın münaqişə zonaları."Qaynar nöqtələr",sülh problemi. Ətraf mühitin ekoloji

problemləri.Qlobal ekoloji problemlərin həllində Ölkə və təşkilatların təsiri. Ekolojo
monotorinqin aparılması. Ekoloji siyasət. Radioaktiv çirklənmə. Demoqrafik problem.
Ərazi problemləri və onun həli yolları. Qida təhlükəsizliyi. Əhalinin alıcılıq
qabiliyyəti,gəlirləri,istehlak səbəti.

Səhralaşma və şoranlaşma problemi,içməli su, tullantı, enerji problemi və həlli yolları.

Dünya okeanı və kosmosdan istifadə problemi. Azərbaycan respublikasındakı ekoloji
problemlər və onun həlli yolları. Lokal, regional və qlobal problemlər. Coğrafi proqnoz.

35
Əsas Ədəbiyyat siyahısı: 1. E.K.Əlizadə, N.S.Seyfullayev, İ.F. Aktoprak,Y.Ə.
Şabanova. Coğrafiya 6-cı sinif- Bakı 2017,2018

2. Y.Ə.Qəribov, N.S.Seyfullayeva, Ş.Y.Hümbətova, Y.Ə. Şabanova, T.M.İsmayılova.

Coğrafiya 7-ci sinif Bakı 2016,2018

3.Z.N.Eminov, Q.M. Səmədov, R.A. Əliyeva. Coğrafiya 8-ci sinif Bakı 2017

4. 1. E.K.Əlizadə, N.S. Seyfullayev, İ.F.Aktoprak, Y.Ə. Şabanova. Coğrafiya 9-cı sinif-

Bakı 2017,2018

5. Y.Ə.Qəribov O.K.Alxasov,Ş,H,Hüseynli M.H.Babayeva. Coğrafiya 10-cu sinif Bakı

2016-2017

6. N.S.Seyfullayeva Z.İmrani, Y.Ə. Şabanova Coğrafiya 11-ci sinif –Bakı,2018

7. Atlas və xəritələr

Əlavə ədəbiyyat siyahısı:

1.L.P.Şubayev Ümumi Yerşünaslıq Bakı-1986

2.M.A.Müseybov. B.A.Budaqov. N.Ş.Şirinov Ümumi Geomorfologiya Bakı -2012

3. M.A.Müseybov,M.Çobanzadə Qitələrin fiziki coğrafiyası Bakı -1973

4. M.A.Müseybov Azərbaycanın fiziki coğrafiyası Bakı- 1998

5. R.X.Priyev Kartoqrafiya Bakı- 2015

6. M.Süleymanov, İ. Əliyeva. Landşaftşünaslığın əsasları. Bakı- 1998

7. Ş.G.Həsənov, Q.Ş.Məmmədov, S.B. Məmmədov, Y.Q.Əliyev. İzahlı Ensklopedik
coğrafiya terminlər lüğəti Bakı 2005.
8. V.P. Maksakovski Dünyanın iqtisadi və sosial coğrafiyası. 10-cu sinif Moskva 2009
Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş variantı.

36
 Fizika

37
AŞAĞI YAŞ QRUPU

1. MEXANİKA
Koordinat sistemləri. Hesablama sistemləri.
Maddi nöqtənin kinematikası. Yerdəyişmə, sürət və təcil. Radius-vektor, bucaq
yerdəyişməsi, bucaq sürətləri və təcilləri arasında əlaqə.
Nyutonun I qanunu. Ətalət (inersial) hesablama sistemi, sürətlərin toplanma
qaydası.
Nyutonun II qanunu. Kütlə. Qüvvə. Elastiklik, sürtünmə və ağırlıq qüvvələri
Ümumdünya cazibə qanunu. Nyutonun III qanunu.
İş, güc və enerji. Kinetik və potensial enerji. Tam mexaniki enerjinin saxlanma
qanunu.
Rəqsi hərəkət. Harmonik rəqsi hərəkət. Riyazi rəqqas. Dalğalar.
Maye və qazların tarazlığı. Atmosfer təzyiqi və hidrostatik təzyiq. Arximed
qüvvəsi. Birləşmiş qablar qanunu. Hidravlik maşın.
Cisimlərin tarazlığı. Sadə mexanizmlər: ling, tərpənməz və tərpənən bloklar, mail
müstəvi. Sadə mexanizmlərin faydalı iş əmsalı.

2. MOLEKULYAR FİZİKA
Molekulların istilik hərəkəti. Temperatur anlayışı və temperatur şkalaları.
Daxili enerji. Cisimlərin istidən genişlənməsi. Maddənin aqreqat halları: qaz, maye
və bərk hal.
İstilik miqdarı. Xüsusi istilik tutumu. Yanacağın yanma istiliyi. İstilik proseslərində
enerjinin saxlanma qanunu və istilik balansı tənliyi. Mayelərin buxarlanması və
qaynaması. Bərk cisimlər. Kristal və amorf cisimlər. Bərk cisimlərin ərimə və bərkiməsi.
Xüsusi ərimə və buxarlanma istiliyi. Doymuş və doymamış buxar. Havanın rütubətliyi.
İstilik mühərrikləri. İstilik mühərriklərinin faydalı iş əmsalı.

3. ELEKTROMAQNETİZM.
Elekrik yükü və elekrik yükünün saxlanma qanunu. Kulon qanunu. Elektrik
sahəsinin intensivlik vektoru və qüvvə xətləri. Superpozisiya prinsipi. Elektrostatik
qüvvələrinin gördüyü iş. Elektrik sahəsinin gərginliyi. Keçiricinin səthində yükün
paylanması. Sabit potensiallı (ekvipotensial) səthlər. Elektrik tutumu. Kondensatorlar.
Yüklənmiş kondensatorun enerjisi. Dielektriklər. Dielektriklərin polyarlaşması.
Sabit cərəyan. Elektrik gərginliyi. Dövrə hissəsi üçün Om qanunu. Elektrik
müqaviməti və keçiricilik. Xüsusi müqavimət və xüsusi keçiricilik. Cərəyanın işi və gücü.
Coul-Lens qanunu.
Maqnitostatika. Cərəyanlı naqillərin qarşılıqlı təsiri. Maqnit sahəsinin induksiya
vektoru. Maqnit sahəsinin qüvvə xətləri. Lorens qüvvəsi. Amper qüvvəsi. Maqnit
sahəsinin seli. Diamaqnetiklər, paramaqnetiklər və ferromaqnetiklər.
Elektromaqnit induksiyası. Lens qaydası. İnduktivlik. Maqnit sahəsinin enerjisi.
Yarımkeçiricilərin məxsusi və aşqar keçiriciliyi. P və n növ (tip) yarımkeçiricilər.
Elektrolitlər. Elektroliz qanunları.
Qazlarda elektrik cərəyanı. Qazlarda elektrik boşalmasının əsas növləri.
Vakuumda elektrik cərəyanı. Termoelektron emissiyası.
Elektromaqnit sahəsi. Elektrik və maqnit sahələrinin bir-birinə qarşılıqlı çevrilməsi.
Elektromaqnit dalğaları və onların yayılma sürəti.

38
 4. OPTİKA
İşığın dalğa, korpuskulyar xassələri və elektromaqnit təbiəti. İşıq sürəti. Bircins
mühitdə işığın düzxətt boyunca yayılması. İşığın iki mühitin sərhəddindən qayıtması və
sınması. Tam daxili qayıtma. Ağ işığın spektrlərə ayrılması.
Linzalar. Nazik linzanın düsturu. Linzalarda xəyalların qurulması.

5. ATOM VƏ NÜVƏ FİZİKASI

Atomun quruluşu. Atom nüvəsinin tərkibi, yük və kütlə ədədi. Radioaktivlik.
Nüvə qüvvələri. Rabitə enerjisi. Kütlə defekti, nüvələrin bölünməsi və sintez
reaksiyaları. Zəncirvari nüvə reaksiyası.

39
YUXARI YAŞ QRUPU

1. MEXANİKA
Koordinat sistemləri. Hesablama sistemi.
Maddi nöqtənin və bərk cismin kinematikası. Yerdəyişmə, sürət və təcil. Radius-vektor,
bucaq yerdəyişməsi (dönmə bucağı), bucaq sürəti və təcili arasında əlaqə. Müstəvi-
paralel hərəkət. Ani fırlanma oxu.
Nyutonun I qanunu. Ətalət (inersial) hesablama sistemi. Qaliley çevirmələri,
sürətlərin toplanma qaydası.
Nyutonun II qanunu. Kütlə. Qüvvə. Ümumdünya cazibə qanunu. Hərəkət tənliyi.
Nyutonun III qanunu. İmpuls və onun saxlanma qanunu. Maddi nöqtələr sistemi. Kütlə
mərkəzi. Kütlə mərkəzinə bağlı hesablama sistemi. Reaktiv hərəkət. Dəyişən kütləli
cismin hərəkəti.
İş. Potensiallı sahədə görülən iş. Enerji. Kinetik və potensial enerji. Potensial
enerji ilə qüvvə arasında əlaqə. Tam mexaniki enerjinin saxlanma qanunu. Kürələrin
toqquşması. Qeyri-elastik və elastik toqquşmalar.
Fırlanma hərəkətinin dinamikası. Qüvvə momenti və ətalət momenti. Fırlanma
hərəkətinin əsas tənliyi. Sadə cisimlərin (kürə, silindr, çubuq) ətalət momentlərinin
hesablanması. Hyügens teoremi. Fırlanan cismin işi və enerjisi. İmpuls momenti və
onun saxlanması qanunu.
Cazibə sahəsində hərəkət. Kepler qanunları. Qapalı və açıq trayektoriyalar üzrə
hərəkət. Süni peyklərin və planetlərin hərəkəti.
Qeyri-inersial hesablama sistemləri. Düzxətli hərəkət edən qeyri-inersial
hesablama sistemləri. Ətalət qüvvəsi. Çəkisizlik və ifrat (əlavə) yüklənmə. Fırlanan
qeyri-inersial hesablama sistemləri. Ağırlıq qüvvəsinin coğrafi enlikdən asılılığı.
Rəqsi hərəkət. Harmonik rəqsi hərəkət. Riyazi və fiziki rəqqaslar. Harmonik
rəqsin sürəti, təcili və enerjisi. Sərbəst rəqslər. Harmonik rəqslərin toplanması. Sönən
rəqslər. Məcburi rəqslər. Rezonans. Dalğalar. Dalğa tənliyi. Dalğanın enerjisi. Enerji seli
sıxlığı vektoru. Dalğaların interferensiyası. Koherentlik. Durğun dalğalar. Durğun
dalğalarda enerji çevrilməsi. Maye və qazların statikası və hərəkəti. Arximed qüvvəsi.
Kəsilməzlik teoremi. Bernulli tənliyi. Cismin maye və qaz daxilində hərəkəti. Alın
müqavimət qüvvəsi və qaldırıcı qüvvə.
Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi və relyativistik mexanika. Lorens çevirmələri.
Sürətlərin relyativistik toplanması. Relyativistik impuls və enerji. Enerji və kütlə.

2. MOLEKULYAR FİZİKA
Atom və molekulun quruluşu. Molekulların istilik hərəkəti və bu hərəkətin kinetik
enerjisi. Temperatur anlayışı. Maddənin aqreqat halları: qaz, maye və bərk hal.
Molekulyar kinetik nəzəriyyənin əsas müddəaları. Atom və molekullar arasında qarşılıqlı
təsirin mövcudluğu. İdeal qaz modeli. Molekulların elastiki və qeyri-elastiki toqquşmaları.
Zərbələr sayının və bu zərbələr nəticəsində meydana gələn impulsun hesablanması.
Molekulyar-kinetik nəzəriyyənin əsas tənliyi. Molekulyar-kinetik nəzəriyyənin əsas
tənliyindən alınan nəticələr. Parsial təzyiq. Dalton qanunu. Avoqadro ədədi. Bolsman
sabiti. Molekulyar-kinetik nəzəriyyənin əsas tənliyindən ideal qaz qanunlarının xüsusi
hallar olaraq alınması.
Barometrik düstur. Bolsman paylanması. Paylanma funksiyası. Molekulların
sürətlərin qiymətlərinə görə paylanması (Maksvell paylanması). Maksvell
paylanmasından istifadə edərək orta kvadratik sürətlərin hesablanması. Maksvell-
Bolsman paylanması.
Termodinamikanın əsas anlayışları. Sistem və onun halı. Proses. Dairəvi proses.
Tarazlıqlı və tarazlıqsız proseslər. Dönən və dönməyən proseslər. Qazın genişlənməsi

40
 və sıxılması zamanı görülən iş. Daxili enerji. İstilik miqdarı. Termodinamikanın I
qanunu.
Qazın həcmi dəyişdikdə qaz halının dəyişməsi. İzotermik və adiabatik proseslərdə
görülən iş. Puasson tənliyi. Politropik proses.
Sərbəstlik dərəcəsi. Enerjinin sərbəstlik dərəcələrinə görə bərabər paylanma
teoremi. İki və çoxatomlu molekullardan ibarət ideal qazların istilik tutumunun
nəzəriyyəsi.
Molekulların toqquşması. Effektiv kəsik. Molekulların toqquşmalarının orta sayı.
Molekulların sərbəst yolu və sərbəst yolunun orta uzunluğu. Qazlarda köçürmə
hadisələri. Diffuziya, istilikkeçirmə və daxili sürtünmə. Köçürmə əmsalları arasında
əlaqə.
Real qazlar. Qazların mayeləşməsi.
Termodinamikanın II qanunu. Dönən və dönməyən proseslər. Karno tsikli və onun
faydalı iş əmsalı.
Mayelərin xassələri. Maye ilə başqa cisimlərin ortaq təmas səthində baş verən
hadisələr. Səthi gərilmə. Maye ilə II mühitin sərhəddində tarazlıq şərti. Kənar bucaq.
Mayenin əyri səthi altındakı təzyiq. Laplas düsturu. Kapilyarlıq. Mayelərin buxarlanması
və qaynaması. Doymuş buxar təzyiqinin temperaturdan asılılığı. Klapeyron-Klauzius
tənliyi.
Bərk cisimlər. Kristal və amorf bərk cisimlər. Simmetriya elementləri. Fəza qəfəsi.
Kristallarda qarşılıqlı təsir qüvvələrinin xarakteri.
Bərk cisimlərin ərimə və bərkiməsi. Klapeyron-Klauzius tənliyinin əriməyə tətbiqi.
3. ELEKTROMAQNETİZM.
Elekrik yükü və onun saxlanma qanunu. Kulon qanunu. Elektrik sahəsinin
intensivlik vektoru. Superpozisiya prinsipi. Ostroqradski-Qauss teoremi. Elektrostatik
qüvvələrinin gördüyü iş. Elektrik sahəsinin potensialı. Elektrik dipolu. Dipolun yaratdığı
sahə və dipola təsir edən qüvvə. Elektrik yüklər sisteminin enerjisi. Dipolun xarici
sahədə enerjisi.
Keçirici maddələrin daxilində və səthində elektrik sahəsinin intensivliyi. Keçiricinin
səthində yükün paylanması. Sabit potensiallı səthlər. Elektrik tutumu. Kondensatorlar.
Müxtəlif həndəsi quruluşa malik olan kondensatorların elektrik tutumu. Yüklənmiş
kondensatorun enerjisi. Elektrostatik sahənin enerji sıxlığı. Elektrik sahəsində olan
naqillərə təsir edən qüvvə.
Dielektriklər. Polyarizasiya vektoru. Elektrik induksiya vektoru. Maddənin dielektrik
nüfuzluğu. Dielektriklərdə Ostroqradski-Qauss teoremi. Xarici sahədə yerləşən
dielektrikin enerjisi. Dielektriklərin polyarlaşması. Qeyri-polyar dielektriklər. Kristalların
elektrik xassələri. Piro- və pyezoelektriklər. Seqnetoelektriklər.
Cərəyan və cərəyan sıxlığı. Cərəyan xəttləri. Kəsilməzlik tənliyi. Stasionar cərəyan
şərti. Elektrik gərginliyi. Dövrə hissəsi üçün Om qanunu. Elektrik müqaviməti və
keçiricilik. Xüsusi müqavimət və xüsusi keçiricilik. Om qanununun differensial şəkildə
ifadəsi. Cərəyanın işi və gücü. Coul-Lens qanunu və onun differensial şəkildə ifadəsi.
Kənar qüvvələr. Elektrik hərəkət qüvvəsi (EHQ). Tam dövrə üçün Om qanunu. Kirxhoff
qaydaları.
Elektrik və maqnit sahəsinin birliyi. Maqnitostatika. Cərəyanlı naqillərin qarşılıqlı
təsiri. Bio-Savar-Laplas qanunu. Maqnit induksiya vektoru üçün sirkulyasiya teoremi və
onun differensial şəkildə ifadəsi. “Elementar cərəyan”, onun maqnit momenti .
“Elementar cərəyan” maqnit sahəsində. Lorens qüvvəsi. Holl effekti. Hərəkət edən
yükün yaratdığı maqnit sahəsi. Maqnit sahəsinin induksiya vektorunun seli. İnduktivlik.

41
Qarşılıqlı induksiya əmsalı.
Molekulyar cərəyan anlayışı. Maqnitləşmə vektoru və onun molekulyar cərəyanlarla
əlaqəsi. Maqnit sahəsinin intensivliyi vektoru. Maqnit nüfuzluluq və maqnit qavrayıcılığı.
Diamaqnetiklər, paramaqnetiklər və ferromaqnetiklər. Qiromaqnit nisbəti.
Ferromaqnetiklərin domen strukturu. Maqnit histerezis hadisəsi. Maqnitləşmənin
temperaturdan asılılığı. Küri temperaturu.
Faradey qanunu və onun differensial şəkildə ifadəsi. Lens qaydası. Fuko cərəyanları.
Maqnit sahəsinin enerjisi və onun həcmi sıxlığı. Maddədə maqnit sahəsinin enerjisi.
Rəqs konturu. Məxsusi rəqslər. Sadə harmonik rəqslərin tənliyi. Rəqslərin enerjisi.
Sönən rəqslər və onun tənliyi. Sönmə əmsalı. Konturda məcburi rəqslər. Rezonans. Bir-
biri ilə əlaqəli konturlarda rəqslər. Kvazistasionar cərəyan. Kompleks amplitudlar üsulu
və vektor diaqramları. Dəyişən cərəyan dövrəsində aktiv, induktiv və tutum
müqavimətləri. Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanunu. Gərginliklər rezonansı.
Cərəyanlar rezonansı. Dəyişən cərəyan üçün Kirxhoff qaydaları. Dəyişən cərəyanın işi
və gücü. Dəyişən cərəyan şiddətinin və gərginliyini effektiv qiymətləri. Transformatorlar.
Yüksək tezlikli cərəyan. Skin-effekti.
Drude-Lorensin klassik elektron keçiricilik nəzəriyyəsi. Om və Coul-Lens
qanunlarının klassik nəzəriyyəsi. Videman–Frans qanunu. Bərk cisimlərin zona quruluşu
anlayışı. Enerji səviyyələri və zonaların formalaşması. Pauli prinsipi. Yarımkeçiricilər.
Dielektriklərin, yarımkeçiricilərin və metalların zona quruluşunun xüsusiyyətləri.
Yarımkeçiricilərin məxsusi və aşqar keçiriciliyi. p və n növ yarımkeçiricilər. p-n növ
keçid. Yarımkeçiricilərin tətbiqi: diodlar, tranzistorlar, fotodiodlar və fotomüqavimətlər.
İfratkeçiricilik. Elektrolitlər. Faradey qanunları. Qazlarda elektrik cərəyanı. Qazlarda
elektrik boşalmasının əsas növləri. Maddənin plazma halı. Plazmanın elektrik keçiriciliyi.
Vakuumda elektrik cərəyanı. Termoelektron emissiyası.
Elektromaqnit sahəsi. Təcrübədə əldə edilmiş qanunların Maksvell tənlikləri sistemi
kimi ümumiləşdirilməsi. Yerdəyişdirmə cərəyanı. Burulğanlı elektrik sahəsi. Elektrik və
maqnit sahələrinin bir-birinə qarşılıqlı çevrilməsi. Maksvell tənliklərinin inteqral və
differensial şəkildə yazılması. Dalğa tənliyi. Elektromaqnit dalğaları və onların yayılma
sürəti. Elektromaqnit dalğalarının eninə olması. Umov-Poyntinq vektoru. Hers vibratoru.
Elektromaqnit dalğalarının şüalandırılması.

4. OPTİKA
Həndəsi optikanın əsas qanunları. Ferma prinsipi. İşığın qeyri-bircins mühitdə
yayılması. İşığın iki dielektrik sərhəddindən qayıtması və sınması. Tam daxili qayıtma.
İşığın sferik səthdən sınması. Nazik linza. Mərkəzləşmiş optik sistem. İşığın
elektromaqnit təbiəti. İşıq dalğasının faza və qrup sürəti.
Rəqslərin toplanması. Rəqslərin və dalğaların interferensiyası. Koherentlik.
Zaman və fəza koherentliyi. Dalğa cəbhəsini və amplitudları bölmə yolu ilə koherent işıq
dəstələrinin alınması üsulları. Nyuton həlqələri. Durğun işıq dalğaları. İkişüalı və
çoxşüalı interferometrlər.
İşığın difraksiyası. Hüygens-Frenel prinsipi. Frenel zonaları. Zona lövhəsi.
Amplitudların qrafiki toplanması. Dairəvi deşikdən, dairəvi maneədən və qeyri-şəffaf
ekranın düzxətli kənarından difraksiya. Paralel şüaların difraksiyası. Bir yarıqdan
Fraunhofer difraksiyası. İki və çox yarıqdan difraksiya. Difraksiya qəfəsləri. Spektral
cihazların xarakteristikaları.
İşığın polyarlaşması. Xətti polyarlaşmış işıq. İki dielektrik sərhəddindən qayıtma
və sınma zamanı polyarlaşma. Bryuster qanunu. Polyarlaşma dərəcəsi. Qoşa
şüasınma.
İşığın dispersiyası. Normal və anomal dispersiya. İşığın udulması. Buqer qanunu.

42
 İstilik şüalanması. Cisimlərin şüalandırma və udma qabiliyyətləri. Mütləq qara
cisim. Kirxhof qanunu. Stefan-Bolsman qanunu. Vin qanunu. Reley-Cins qanunu. Plank
düsturu.
İşığın kvant təbiəti. Plank hipotezi. Fotoelektrik hadisəsi. Fotoeffekt qanunları.
Daxili fotoeffekt. Fotoeffektin tətbiqləri. Kompton effekti. İşığın təzyiqi. Rentgen
tormozlanma şüalanması.
İşığın səpilməsi. İşıq mənbələri. Optik kvant generatoru. Lazerlərin iş prinsipi.
Lazer şüalarının xassələri.
5. ATOM VƏ NÜVƏ FİZİKASI
De-Broyl hipotezi. Hissəciklərin dalğa xassələri. De-Broyl dalğaları. Dalğa paketi.
De-Broyl dalğalarının faza və qrup sürətləri. Qeyri-müəyyənlik prinsipi. Atomun Tomson
modeli. Mərkəzi sahədə səpilmə üçün Rezerford düsturu. Alfa hissəciklərin səpilməsinin
Rezerford təcrübələri. Planetar model və onun çətinlikləri. Hidrogen atomunun
spektroskopik qanunauyğunluqları. Kombinasiya prinsipi. İmpuls momentinin
kvantlanması. Bor postulatları və onun hidrogen atomunun nəzəriyyəsinə tətbiqi.
Dairəvi orbitlərin kvantlanması. Atomların enerji səviyyələrinin diskret strukturunun
eksperimental sübutu. Frank və Herts təcrübələri. Enerji səviyyələri. Kvant ədədləri.
Elektronun orbital və maqnit momentləri. Bor maqnetonu. Elektronun spini.
Çoxelektronlu atomlar. Atomlarda enerji hallarının elektronlarla dolması. Elektron
təbəqələri və layları. Elementlərin dövri sistemi. Hund qaydası. Atomların əsas
terminləri. Spektral xəttlər. Xarakteristik rentgen şüalanması.
Nüvə qüvvələri. Rabitə enerjisi. Radioaktivlik. Radioaktiv parçalanma qanunu.
Alfa-, beta-, qamma şüalanma. Nüvə parçalanma reaksiyası. Zəncirvari reaksiya. Nüvə
sintezi reaksiyaları. Günəşin və ulduzların termonüvə enerjisi. İdarə olunan termonüvə
sintezi. Elementar hissəciklər. Fundamental qarşılıqlı təsirlər. Hadronlar, kvarklar,
qlüonlar, leptonlar.

ƏDƏBİYYAT
1. Murğuzov M.B.s. Fizika . 7-11 siniflər üçün dərsliklər.
2. Qocayev N.M. Ümumi Fizika kursu I ,II, IV cild.
3. Əhmədov F.A. Ümumi fizika. BDU, 2006, s. 350
4. Tahirov V.İ. Ümumi fizika kursu, I, II cild
5. E.Məsimov, Ümumi fizika kursu, V cild, Atom Fizikası, Bakı – 2010
6. Hacıyev S.Ə., Məmmədov M.Ş. Atom fizikası,BDU nəş-tı,2000,309 s.
7. James William Wohlf, Modern Physics from a to Z, Wiley, 1994, 664 p.
8. David Halliday, Robert Resnick, Kenneth Krane, Fundamentals of Physics Wiley,
1998, 1332 p.
9. İ. V. Savalyev, PHYSICS (A GENERAL COURSE) I-III, Moskva, 1989
10. İ. E. İrodov, Ümumi fizika məsələləri, Mir Nəşriyyatı
11. İPHO Syllabus .// ipho.org/
12. APHO Syllabus. https://apho.ias-ntu.org/

43
İnformatika

44
 İnformatika fənni üzrə Respublika Fənn
Olimpiadalarının proqramı
Qeyd: Tünd rənglə göstərilmiş mövzular Yuxarı yaş qrupunun proqramına aiddir.

No Ümumi başlıq Əhatə olunacaq mövzular

1) Kompüterlər haqqında:
a) Kompüterlərin iş prinsipi
b) Kompüterin əsas hissələri
c) Kompüterlər nə bacarır?
2) Proqramlaşdırma nədir və onunla nələr edə bilərik?
3) Proqramlaşdırma dilləri:
a) Proqramlaşdırma dillərinin yaranması və inkişafı
b) C++ dili ilə proqramlaşdırma
c) Kompilyator nədir?
d) Niyə C++ ?
4) C++ ilə proqramlaşdırmaya giriş.
a) C++ editor və İDE-ləri
b) C++ dilində ilk proqramın yazılması – “Hello world!”
Kompüter elminə və c) Proqramın kompayl və run edilməsi
1. proqramlaşdırmaya d) C++ dilinin sintaks və semantikası
giriş e) Kodda qeydlərin yerləşdirilməsi
5) Verilənlər (dəyişənlər), verilənlərin tipləri:
a) Dəyişənlərin elan edilməsi
b) Başlanğıc qiymətin verilməsi
c) Qlobal və lokal dəyişənlər
d) Dəyişənlərin tipləri
e) Dəyişənlərin RAMda - əməli yaddaşda saxlanılması
f) İkilik say sistemi haqda
g) ASCII kodları
h) Sabitlər
6) Giriş / Çıxış metodları
a) Standart giriş/çıxış funksiyaları – cin, cout
b) Header faylları – kitabxanalar haqqında
7) Operatorlar

1) Şərt ifadələri:
a) if / else blokları
b) switch / case bloku
2) Dövrlər
2. Proqramın axışı
a) for, while və do while dövrləri
b) break və continue açar sözləri
c) İç-içə dövrlər
d) İç-içə dövrlərdən istifadə etməklə 2D fiqurların çap edilməsi

45
 1) Bir ölçülü massivlər
a) Çoxlu dəyişənin strukturlu şəkildə saxlanılması
b) İndeksləmə
3. Massivlər
2) İki və daha çox ölçülü massivlər
a) Cədvəl tipli informasiyanın saxlanılması
b) Vurma cədvəli düzəltmək

1) Alqoritm nədir?
2) Günlük həyatda alqoritmlər
3) Kompüter elmində alqoritmlər
4) Alqoritmik nümunələr
a) İki dəyişənin dəyərinin dəyişdirilməsi
b) İtmiş ədədin tapılması
4. Alqoritmlərə giriş c) Sadə təxmin oyunu
5) Necə alqoritmik düşünməli?
6) Alqoritmin dizayn edilməsi
7) Alqoritmin təhlil edilməsi
8) Sıralama (Çeşidləmə) məsələsi haqqında
a) Qabarcıqlı sıralama alqoritmi
b) Qabarcıqlı sıralama alqoritminin dizayn və təhlil edilməsi

1) Xətti axtarış
2) İkili axtarış
a) Sıralanmış massivdə elementlərin axtarılması
5. Axtarış alqoritmləri b) √𝑥 in hesablanması
c) İkili axtarışı hansı hallarda tətbiq etmək olar?
d) İkili axtarış tətbiq etməklə həll olunan məsələlər
3) Xətti və ikili axtarış alqoritmlərinin

1) Funksiya nədir?
2) C++ da hazır funksiyalar
3) “math” kitabxanası – riyazi funksiyalar
6. Funksiyalar
4) İstifadəçi tərəfindən yeni funksiyaların tərtib edilməsi
5) Funksiyalardan istifadənin üstünlükləri
6) “void” tipli funksiyalar – prosedurlar

1) Mətn tipli verilənlər üzərində əməliyyatlar

7. Simvollar və sətirlər 2) “char” massivləri və “string”-lər
3) “String” kitabxanası – sətirlər üzərində hazır funksiyalar

1) Pointer nədir?
2) Pointer tipli dəyişənin adi dəyişəndən fərqi
Pointerlər və
3) Dəyişənlərin yaddaşdakı ünvanı
8. dinamik yaddaşdan
4) Referans və dereferans operatorları
istifadə
5) Pointerlər və massivlər
6) Pointerlər və funksiyalar

46
 7) Dinamik yaddaşdan istifadə
a) “Stack” və “Heap” yaddaşları haqqında
b) Dinamik yaddaşdan yer ayrılması – “Memory allocation”
c) Dinamik yaddaşdan ayrılmış yerin azad edilməsi – “Memory
deallocation”

1) C++ struct
Sadə verilənlər
9. 2) Linked list verilənlər strukturu
strukturları
3) Stack verilənlər strukturu
4) Queue verilənlər strukturu

1) Rekursiya nədir?
2) Rekursiv funksiyaların işləmə prinsipi
Rekursiya və sadə
10. 3) Rekursiv alqoritmlər / məsələlər
rekursiv alqoritmlər
a) Fibonacci ardıcıllığı
b) Hanoi qüllələri

1) O(n2) sıralama alqoritmləri

a) Qabarcıqlı sıralama – “Bubble sort”
b) Minimumu / maksimumu seçməklə çeşidləmə – “Selection
Sıralama / sort”
11. Çeşidləmə c) Əlavə etməklə çeşidləmə – “insertion sort”
alqoritmləri 2) Sürətli sıralama alqoritmləri
a) “Merge sort"
b) “Quick sort”
c) Parçala və idarə et texnikası

Axtarış 1) Xətti axtarış

12. alqoritmlərinin 2) İkili axtarış
növləri 3) Üçlü axtarış

1) Zaman və yaddaş mürəkkəbliyinin analizi

Alqoritmin
2) Asimptotik işarələmələr
13. mürəkkəbliyinin
3) Master teoremi
analizi

1) STL stack, queue, deque

2) STL vector, list
C++ da Standart
14. 3) STL set, multiset
template library
4) STL map, unordered_map
5) STL funksiyaları və müqayisəedici funksiyaların yazılması

1) Standart acgöz alqoritmlər

2) Massivlər üzərində acgöz alqoritmlər
3) “NP complete” məsələlər üçün təqribi həll yolları
15. Acgöz alqoritmlər a) Set cover məsələsi
b) Qraf rəngləmə məsələsi
c) Maksimum clique məsələsi
d) Səyahət edən tacir məsələsi

47
 1) Sadə və mürəkkəb ədədlər, bölünmə teoremi
2) Evklid alqoritmi, ƏBOB / ƏKOB hesablanması
3) Sadə vuruqlara ayırma
4) Ədədin bölənlərinin tapılması
5) Say sistemləri
6) Fibonacci ardıcıllığı və Fibonacci say sistemi
7) Xətti Diofant tənliyi
8) Genişləndirilmiş Evklid alqoritmi
9) Sadə ədədlərin tapılması – Eratosfen xəlbiri
10) Xətti xəlbir
11) Euler totient funksiyası (φ(n))
16. Ədədlər nəzəriyyəsi
12) Binar qüvvətə yüksəltmə
13) Modular hesablama
a) Modular inverse
b) Xətti modular bərabərliklər
c) Xətti modular bərabərliklər sistemi
d) Çin qalıq teoremi
e) Mod P də faktorialın hesablanması
f) Primitiv kök
g) Diskret loqarifma
h) Diskret kök
i) Baby-step giant-step alqoritmi

1) Çoxluqlar nəzəriyyəsinin əsasları

2) Birləşmə və kəsişmə qaydaları
3) Sadə kombinatorika
Çoxluqlar 4) Binomial əmsallar
17.
nəzəriyyəsi 5) Catalan ədədləri
6) Daxilolma – çıxarılma prinsipi
7) Burnside’s lemma / Polya enumeration teoremi

1) Rekursiv asılılıqların tapılması

18. Rekursiv alqoitmlər 2) Rekursiv yanaşma və məsələyə rekursiv həllin tapılması
3) “Memoization” texnikası

1) Dinamik proqramlaşdırmanın prinsipləri

2) Rekursiv həlldən dinamik proqramlaşdırmaya
a) “Memoization” üsulu
b) “Tabulation” üsulu
3) Ən çox rast gəlinən dinamik proqramlaşdırma məsələləri
Dinamik a) Ən uzun ortaq alt ardıcıllığın tapılması
19.
proqramlaşdırma b) Ən uzun artan alt ardıcıllığın tapılması
c) Levenshtein məsafəsi məsələsi (Edit distance)
d) Bel çantası məsələsi və onun müxtəlif versiyaları
e) Maksimum subarray məsələsi (Kadane alqoritmi)

48
 4) Xüsusi texnikalar
a) Convex hull trick
b) Li Chao tree
c) Knuth optimization
d) Divide & Conquer optimization

1) Fundamental verilənlər strukturları

a) Minimum Stack / Minimum Queue
b) Sparse Table
2) Heap verilənlər strukturu
3) Ağac tipli verilənlər strukturları
a) Binary tree
b) Segment tree
1. Sadə segment tree qurulması
2. Segment tree üzərində sorğular
20. Verilənlər strukturu
3. Segment tree üzərində yeniləmələr
4. Lazy segment tree
5. Persistent segment tree
6. Implicit segment tree
7. 2D segment tree
c) Fenwick tree
d) Disjoint Set Union (DSU)
e) Dekart tree
f) Bitset

1) Qrafların riyazi mənası və tətbiq sahələri. Nələri qraf ilə ifadə edə
bilərik?
2) Qrafların növləri
3) Qrafların yaddaşda saxlanma üsulları
a) Matriks üsulu
b) List üsulu
4) Qraflarda axtarış və ən qısa yolun tapılması
a) Dərininə axtarış alqoritmi – DFS
b) Eninə axtarış alqoritmi – BFS
c) DFS və BFS in tətbiqləri
1. Birləşmiş komponentlərin tapılması
2. Qraflarda dövrlərin tapılması
21. Qraflar nəzəriyyəsi
3. İstiqamətlənmiş qraflarda güclü birləşmiş komponentlərin
tapılması
4. Qrafın iki rəngdə rənglənməsi / bipartit qraf
5. Topoloji sıralama, DAG haqqında
6. Qrafda körpülərin tapılması
7. Qrafda birləşmə nöqtələrinin tapılması
d) Dijkstra alqoritmi
e) Floyd-Warshall alqoritmi
f) Bellman-Ford alqoritmi
g) Johnson alqoritmi
h) SPFA alqoritmi

49
 5) Minimum çəkili ağac
a) Prim alqoritmi
b) Kruskal alqoritmi
c) İkinci ən yaxşı minimum çəkili ağacın tapılması
6) Ən yaxın ortaq əcdadın tapılması alqoritmi – “Binary lifting”
üsulu
7) “Eulerian path”
8) Ağacda Euler turu və Euler turundan istifadə etməklə ən
yaxın ortaq əcdadın tapılması
9) Qraflarda axınlar
a) Maksimum axın alqoritmi – Ford-Fulkerson və Edmonds-
Karp metodları
b) Dinic alqoritmi
c) Push-relabel alqoritmi
10) Uyğunlaşdırma
a) Qrafın bipartit olduğunun yoxlanılması
b) Maksimum bipartit uyğunlaşdırma

1) Hash funksiyaları və “String hashing” üsulları

2) Rabin-Karp alqoritmi
3) Prefiks funksiyası
4) Prefiks avtomatı
5) Z funksiyası
Mətn tipli verilənlər
22. 6) Manacher alqoritmi
üzərində alqoritmlər
7) Trie verilənlər strukturu – Lüğət
8) Sufiks massivi
9) Sufiks ağacı
10) Sufiks avtomatı
11) Aho-Corasick alqoritmi

1) Elementar həndəsə
a) Vektorlar, vektorların vurulması, skalyar və vektorial hasil
b) Düz xəttin tənliyi
c) Nöqtə və düz xətt arasında münasibətlər
d) Nöqtə və parça arasında münasibətlər
e) Düz xəttlərin kəsişməsi
f) Parçaların kəsişməsi
g) Çevrə və düz xəttin kəsişməsi
h) Çevrə və parçanın kəsişməsi
i) İki çevrənin kəsişməsi
23. Hesabi həndəsə j) Birləşmiş parçaların uzunluğunun tapılması
2) Çoxbucaqlılar
a) Üçbucağın sahəsinin tapılması üsulları
b) Sadə çoxbucaqlının sahəsinin tapılması – Gauss səhə
düsturu
c) Verilmiş nöqtənin qabarıq çoxbucaqlının üzərində və ya
daxilində olmasının yoxlanılması alqoritmi
d) Sadə çoxbucaqlının daxilində olan tam koordinatlı nöqtələrin
tapılması – Pick teoremi
e) İstənilən çoxbucaqlının daxilində olan tam koordinatlı
nöqtələrin tapılması
f) “Graham’s Scan” metodundan istifadə etməklə qabarıq

50
 çoxbucaqlı qurulması
g) Ən uzaq iki nöqtənin tapılması
3) İki ən yaxın nöqtənin tapılması
4) Sweep-line alqoritmi

1) Ehtimal nəzəriyyəsinin ümumi qaydaları

Ehtimal 2) Gözlənilən dəyərin hesablanması
24.
nəzəriyyəsi 3) Təsadüfi dəyişənlərin gözlənilən dəyəri
4) Həndəsi və binomial paylanma

1) Matrikslər
a) Matrikslərin vurulması
b) Matriksin qüvvətə yüksəldilməsi
c) Matriksin determinantının tapılması
25. Xətti cəbr
d) Matriksin inversinin tapılması
e) Xətti tənliklər sisteminin həll edilməsi–Gauss-Jordan
üsulu
f) Matrikslərlə həll olunan məsələlər

Oyunlar 1) Qraflar üzərində oyunlar

26.
nəzəriyyəsi 2) Sprague-Grundy teoremi. Nim oyunu

1) Two pointers texnikası

2) Sliding window alqoritmi
3) Meet in the middle texnikası
4) Bitmask məsələləri
a) NP məsələlər
b) Bitmask + Dinamik proqramlaşdırma
27. Müxtəlif mövzular
c) Bitmaskın alt masklarının hesablanması
5) Sqrt decomposition texnikası
6) Mo alqoritmi
7) Heavy-ligth decomposition
8) Centroid decomposition
9) Sürətli Furye çevrilməsi

51
Ədəbiyyat siyahısı

1. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən nəşr olunan Ümumtəhsil

məktəblərinin informatika fənni üzrə dərs kitabları.

2. Introduction to Algorithms (Thomas H. Cormen, Charles E. Leiserson and Ronald

L. Rivest).

3. The Algorithm Design Manual (Steven S Skiena).

4. The Art of Computer Programming. (Donald E. Knuth.Addison-Wesley).

5. Antti Laaksonen-Guide to competitive programming_learning and improving

algorithms through contests-Springer International Publishing (2017).

6. [Pearson] - Algorithms, 4th ed. - [Sedgewick, Wayne].

7. Competitive Programming 3: The New Lower Bound of Programming Contests

(Steven Halim and Felix Halim).

8. Alexander-Shen Algorithms and Programming.

Onlayn resurslar

 http://www.cplusplus.com/reference/stl/
 https://www.hackerrank.com/domains/cpp
 http://www.spoj.com/
 https://cp-algorithms.com/
 https://e-maxx.ru/algo/

52
 Kimya

53
 KİMYA FƏNNİNDƏN RESPUBLİKA FƏNN OLİMPİADASI VƏ
BEYNƏLXALQ OLİMPİADALARA SEÇİM TURU ÜÇÜN HAZIRLIQ
PROQRAMI

NƏZƏRİ HİSSƏ
IX SİNİF
1. ATOMUN QURULUŞU VƏ DÖVRİ SİSTEM
1.1. Atomun quruluşu.
1.1.1. Atom modelləri.
1.1.2. Atomda hissəciklərin sayının hesablanması.
1.1.3. İzotoplar.
1.1.4. Elektron orbitalları və energetik səviyyələr haqqında anlayış.
1.1.5. s-, p-, d- orbitalların forması və oriyentasiyası (istiqaməti).
1.1.6. Kvant ədədləri (n, l, ).
1.2. Kimyəvi elementlərin dövri sistemi. Dövri sistemin qısa və uzun dövrlərlə (İUPAC)
təsviri.
1.2.1. Atomların elektron örtüyünün quruluşu.
1.2.2. Energetik səviyyələrdə orbitalların elektronlarla dolması ardıcıllığı. Atomun
elektron formulları.
1.2.3. Atomların stasionar (normal) və həyəcanlanmış halı.
1.3. Elektron konfiqurasiyalar:
1.3.1. Pauli prinsipi.
1.3.2. Hund qaydası.
1.3.3. Əsas və əlavə yarımqrup elementlərində energetik səviyyələrdə orbitalların
elektronlarla dolması ardıcıllığı.
1.4. Elementlərin xassələrinin dövriliyi və atomun quruluşuna əsasən elementlərin
xassələrinin müəyyən edilməsi:
1.4.1. Nomenklatura və Dövri sistemdə qanunauyğunluq.
1.4.1.1. Əsas yarımqrup elementləri.
1.4.1.2. Əsas keçid metalları.
1.4.2. Fiziki xassələrdə qanunauyğunluq (əsas yarımqruplar).
1.4.2.1. Elektromənfilik, elektrona hərislik.
1.4.2.2. Atom və ion radiusları, ionlaşma enerjisi.
1.4.2.3. Ərimə və qaynama temperaturu.
1.4.2.4. Metallıq, qeyri-metallıq və maqnit xassəsi.
1.4.2.5. Oksidləşdiricilik və reduksiyaedicilik.
1.4.2.6. Elektrik keçirmə qabiliyyəti.
1.4.2.7. Reaksiyayagirmə qabiliyyəti.

1.5. Valentlik və ekvivalentlik faktoru.

1.6. Radioaktivlik
1.6.1. Radioaktivliyin növləri.

54
 1.6.2. Radioaktiv parçalanma.
1.6.3. Nüvə reaksiyaları.

2. MOLEKULLARIN QURULUŞU VƏ KİMYƏVİ RABİTƏ

2.1. Kimyəvi rabitə.
2.1.1. Kovalent rabitə və növləri. Kovalent rabitənin əmələgəlmə mexanizmi.
2.1.2. Kovalent rabitənin təbiəti.

2.2. Atom orbitallarının hibridləşməsi və onun molekulunun formasına təsiri.

2.3. İon rabitəsi.

2.4. Metal və hidrogen rabitəsi.
2.5. Kristal qəfəslərin tipləri: İon, atom və molekul kristal qəfəsləri.

2.6. Molekulyar quruluş və Luyis strukturları.

2.6.1. Oktet qaydası.
2.6.2. Rezonans.
2.6.3. Formal yük. Oksidləşmə dərəcəsi.
2.7. Valent orbitalların elektron cütlərinin bir-birini itələməsi (qarşılıqlı təsir)*.

3. MADDƏLƏRİN AQREQAT HALLARI

3.1. Maddələrin aqreqat halları və onları təşkil edən hissəciklərin arasında qarşılıqlı təsir.
3.1.1. Maddələrin bərk, maye və qaz halı.
3.1.2. Maddələrin xassələrinin onların kristallarını təşkil edən hissəciklərin arasındakı
rabitə tipindən asılılığı.
3.1.3. Molekullararası qüvvələr və maddənin xassələrinə təsiri.
3.1.4. Maddələrin plazma halı. İzomorfizm va polimorfizm*.
3.1.5. Maddələrin amorf halı, onun xüsusiyyətləri*.

4. KİMYƏVİ HESABLAMALAR
4.1. Reaksiyaların təsnifatı.
4.1.1. Kimyəvi tənliklərdə əmsalların müəyyən edilməsi.
4.1.2. Stexiometrik hesablamalar. Maddə miqdarı. Avoqadro ədədi. Nisbi molekul
kütləsi, Molyar kütlə anlayışı.
4.1.3. Empirik formullar, kütlə və həcm nisbətləri, qaz qarışıqları (sıxlıq daxil
olmaqla).
4.2. Kimyəvi reaksiyaların energetikası.
4.2.1. Enerjinin saxlanması qanunu. İstilik Effekti. Termokimyəvi tənliklər.
4.2.2. Hess qanunu. Əmələgəlmə entalpiyası (istiliyi).
4.2.3. Kimyəvi rabitənin enerjisinin hesablanması. Entalpiya diaqramı.

55
 4.2.4. Həllolma və ionların hidratlaşma entalpiyası.
4.2.5. Kristal qəfəsin enerjisi. Born-Haber tsikli.

4.3. Məhlullar.
4.3.1. Həllolma əmsalı.
4.3.2. Məhlulda həll olmuş maddənin kütlə payı.
4.3.3. Məhlulun molyar qatılığı.

4.3.4. Məhlulun normal və titr qatılığı.

4.3.5. Qatılıqların hesablanması.

5. QEYRİ – ÜZVİ KİMYA

5.1. s-, p-, d-, f*-elementləri. Dövri sistemdəki mövqeləri.

5.1.1. Qeyri-üzvi birləşmələrin sinifləri.

5.2. 1 və 2-ci qrup elementlərin kimyası.

5.2.1. Ümumi xarakteristika. Fiziki və kimyəvi xassələri. Reaksiyaya girmə
qabiliyyətləri.
5.2.2. Su, halogenlər və oksigenlə reaksiya məhsulları.
5.2.3. Oksidlərin əsaslığı.
5.2.4. Hidridlərin xassələri.
5.2.5. Digər birləşmələrin (duzlar, hidroksidlər, sadə kompleks birləşmələr) xassələri.
5.3. Hidrogen və 13-18-ci qruplar.
5.3.1. Hidrogen.
5.3.1.1. Hidrogenin təbiətdə tapılması, alınması, tətbiqi, fiziki və kimyəvi
xassələri. Binar molekulyar birləşmələri. Hidrogenin izotopları.
5.3.1.2. Hidridlər, su və hidrogen peroksid.
5.3.2. 13-cü Qrup
5.3.2.1. Ümumi xarakteristika. Təbiətdə tapılması, alınması. Fiziki və
kimyəvi xassələri.
5.3.2.2. 13-cü qrup elementlərinin hidridləri. Bor hidridləri (Boranlar və
karboranlar*).
5.3.2.3. Oksigenli birləşmələr (oksidlər, hidroksidlər, oksoturşular) və onların
xassələri.
5.3.2.4. Halogenli birləşmələr və onların xassələri.
5.3.2.5. Digər birləşmələrin (duzlar, boridlər, nitridlər və kompleks
birləşmələr*) alınması və xassələri.
5.3.3. 14-cü Qrup
5.3.3.1. Ümumi xarakteristika. Təbiətdə tapılması, alınması. Fiziki və
kimyəvi xassələri.
5.3.3.2. 14-cü qrup elementlərin hidrogenli birləşmələri. Quruluşları və
xassələri.
5.3.3.3. 14-cü qrup elementlərin oksigenli birləşmələri.

56
 5.3.3.4. 14-cü qrup elementlərin halogenli birləşmələri.
5.3.3.5. 14-cü qrup elementlərin azotlu birləşmələri.
5.3.3.6. 14-cü qrup elementlərin xalkogenlərlə (16-cı qrup elementləri) əmələ
gətirdikləri birləşmələr.
5.3.4. 15-ci Qrup
5.3.4.1. Ümumi xarakteristika. Təbiətdə tapılması, alınması. Fiziki və
kimyəvi xassələri. Fosforun allotropik modifikasiyaları.
5.3.4.2. 15-ci qrup elementlərin hidrogenli (EH3) birləşmələri. Alınması,
quruluşları, fiziki və kimyəvi xassələri.
5.3.4.3. Hidrazinin (NH2NH2) və hidroksilaminin (NH2OH) alınması və
xassələri.
5.3.4.4. 15-ci qrup elementlərin oksigenli birləşmələri: Azot oksidləri,
alınması, fiziki və kimyəvi xassələri.
5.3.4.5. Fosfor, arsen, stibium və bismut oksidləri.
5.3.4.6. Nitrat və nitrit turşularının alınması və xassələri. Nitrat turşusunun
metallarla qarşılıqlı təsiri.
5.3.4.7. Fosforun oksigenli turşuları (H3PO2, H3PO3, H3PO4, H4P2O7,
(HPO3)4*, (HPO3)n *) alınması və xassələri.
5.3.4.8. 15-ci qrup elementlərinin halogenidləri və sulfidləri.
5.3.4.9. Digər birləşmələr (arsen, stibium və bismutun duzları, hidroksidləri,
oksobirləşmələri*) və onların xassələri.
5.3.5. 16-cı Qrup ( Xalkogenlər).
5.3.5.1. Ümumi xarakteristika. Təbiətdə tapılması, alınması. Fiziki və
kimyəvi xassələri. Oksigen molekulunun quruluşu və allotropik
modifikasiyaları. Ağır su.
5.3.5.2. 16-cı qrup elementlərin hidrogenli birləşmələri. Alınması, quruluşu,
fiziki və kimyəvi xassələri.
5.3.5.3. 16-cı qrup elementlərin +4 və +6 oksidləşmə dərəcələr göstərdikləri
oksidlər. Alınması, quruluşu, fiziki və kimyəvi xassələri.
5.3.5.4. Metal sulfidləri. Alınması, quruluşu, fiziki və kimyəvi xassələri.
5.3.5.5. Tiosulfat turşusu, xassələri, tiosulfatın yod ilə reaksiyası.
5.3.5.6. Sulfat turşusu, alınması, quruluşu, fiziki və kimyəvi xassələri.
5.3.5.7. 16-cı qrup elementlərin halogenli birləşmələri. Alınması, quruluşu,
fiziki və kimyəvi xassələri.
5.3.5.8. Digər birləşmələr (kükürdün əmələ gətirdiyi oksiturşuların
müxtəlifliyi: pirosulfat, peroksomonosulfat və peroksodisulfat, polition
turşuları, halogensulfon turşuları. Metalların selenid və telluridləri.
Oksohalogenidlər.), onların quruluşları, xassələri və oksidləşmə dərəcələri*.
5.3.6. 17- ci Qrup (halogenlər)
5.3.6.1. Ümumi xarakteristika. Təbiətdə tapılması, alınması. Fiziki və
kimyəvi xassələri. Halogenlərin su ilə reaksiyaları.
5.3.6.2. Hidrogenhalogenidlər: quruluşu, alınması, fiziki və kimyəvi xassələri.
5.3.6.3. Metal və qeyri-metal halogenidləri.
5.3.6.4. Halogenlərin oksigenlə əmələ gətirdiyi birləşmələr. Cl2O və Cl2 O7 -in
su ilə reaksiyaları.

57
 5.3.6.5. Birləşmələrdə flüorun oksidləşmə dərəcəsi. Xlorun oksidləşmə
dərəcələri: -1, +1, +3, +5, +7.
5.3.6.6. Halogenlərin əmələ gətirdikləri oksoturşular: HhalO, HhalO2, HhalO3,
HhalO4. Alınması və xassələri.
5.3.6.7. HhalO3 və HhalO4 turşularının əmələ gətirdikləri duzlar, digər
birləşmələr və onların xassələri.
5.3.7. 18-ci Qrup*
5.3.7.1. Ümumi xarakteristika. Təbiətdə tapılması, alınması. Fiziki xassələri*.
5.3.7.2. Kimyəvi xassələri. Ksenonun flüoridləri*.
5.3.7.3. Ksenonun oksigenli birləşmələri*.
5.4. Keçid elementləri (4-7-ci qruplar).
5.4.1. Keçid elementlərinin ümümi xarakteristikası.
5.4.2. Təbiətdə tapılması, alınması və bəsit maddə kimi tətbiq sahələri.
5.4.3. Keçid elementlərinin fiziki və kimyəvi xassələri.
5.4.4. Keçid elementlərinin oksidləri.
5.4.5. Keçid elementlərinin sulfidləri.
5.4.6. Keçid elementlərinin halogenidləri.
5.4.7. Keçid metalların səciyyəvi oksidləşmə dərəcələri və aşağıda göstərilən ionların
suda məhlullarının rəngləri:
Cr(+2), Cr(+3), Mn(+2), Mn(+4), Mn(+7), Ag(+1),
Fe(+2), Fe(+3), Co(+2), Zn(+2),
Hg(+1), Hg(+2), Cu(+1), Cu(+2), Ni(+2).
5.4.8. Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Zn, Cu, Ag, Hg metallarının duru və qatı turşu məhlulları
ilə reaksiyaları.
5.4.9. Cr(OH)3 və Zn(OH)2 – amfoter xassələri.
5.4.10. və turşu mühitdə güclü oksidləşdiricilər kimi.
5.4.11. pH-dan asılı olaraq -in reduksiya məhsulları*.
5.4.12. və arasında qarşılıqlı keçidlər*.
5.4.13. Digər birləşmələrin (hidroksidlər, duzlar, peroksidləri, karbidlər, nitridlər,
boridlər, xalkogenidlər və digər binar birləşmələr*) alınması və xassələri.
5.5. Koordinasıyalı birləşmələrin kimyası (stereokimya daxil olmaqla)*
5.5.1. Metalların sadə kompleksləri. Koordinasiya ədədinin təyin edilməsi*.
5.5.2. Verilmiş komplekslərin formulalarına əsasən kompleksin əmələ gəlmə
tənliyinin tərtibi*.
5.5.3. Tipik kompleks ionların formulaları: Ag(NH3) ; Ag(S2O3) ; FeSC ;
Cu(NH3) ; Digər kompleks ionlar*.
5.5.4. Kristal sahəsi nəzəriyyəsi (eg və t2g , yüksək- və aşağı spinli komplekslər)*.
5.5.5. Komplekslərin stereokimyası: sis və trans izomerlik. Enantiomerlik*.
5.6. Bəzi sənaye prosesləri:
5.6.1. Sulfat turşunun alınması.
5.6.2. Ammonyakın alınması.
5.6.3. Natrium karbonatın alınması.
5.6.4. Xlor və natrium hidroksidin alınması.
5.6.5. Nitrat turşunun alınması.
5.7. Lantanoidlər və aktinoidlər*
5.7.1. Atomun elektron örtüklərinin quruluş xüsusiyyətləri*.

58
 5.7.2. Ümumi fiziki və kimyəvi xassələri*.
5.7.3. Lantanoidlərin və aktinoidlərin oksidləri, hidroksidləri*.
5.7.4. Uranın birləşmələri (IV və VI)*.

6. FİZİKİ KİMYA

6.1. Qazlar.
6.1.1. İdeal qazın hal tənliyi.
6.1.2. Van-der-Vals tənliyi.
6.1.3. Parsial təzyiqin müəyyən edilməsi.
6.1.4. Dalton qanunu.
6.2. Termodinamika.
6.2.1. Birinci qanun:
6.2.1.1. Sistem və ətraf mühit anlayışları.
6.2.1.2. Enerji, istilik və iş.
6.2.2. Entalpiya:
6.2.2.1. Daxili enerji və entalpiya arasındakı əlaqə.
6.2.2.2. İstilik tutumunun təyini*.
6.2.2.3. Cp və Cv arasında fərq (ideal qaz üçün)*.
6.2.2.4. Standart əmələ gəlmə entalpiyası. Entalpiya-hal funksiyası kimi. Hess
qanunu.
6.2.2.5. Rabitə enerjisi (təyini və istifadəsi). İon birləşmələr üçün Born- Haber
tsikli.
6.2.2.6. Həllolma və solvatlaşma entalpiyası.
6.2.3. İkinci qanun (entropiya və Gibbs enerjisi)*.
6.2.3.1. Entropiya və nizamsızlıq. Entropiyanın təyini (δQ/T)*.
6.2.3.2. Entropiyanın statistik təyini (S =k lnW)*.
6.2.3.3. Gibbs enerjisinin təyini (∆G = ∆H - T∆S). Reaksiyanın istiqamətinin
təyini üçün ∆G-nin istifadəsi*.
6.2.3.4. ∆G° və tarazlıq sabiti K arasındakı əlaqə*.
6.3. Tarazlıq.
6.3.1. Turşu - əsas tarazlığı:
6.3.1.1. Arrenius nəzəriyyəsinə əsasən təyin. Elektrolitik dissosiasiya.
Dissosiasiya dərəcəsinin hesablanması. Ostvaldın durulaşma qanunu.
6.3.1.2. Luyis turşuları və əsasları.
6.3.1.3. Brensted-Louri nəzəriyyəsi.
6.3.1.4. Törəmə (qoşulmuş) turşular və əsaslar.
6.3.1.5. Suyun ion hasili – Kw. pH anlayışı.
6.3.1.6. Ka və Kb — turşuluq və əsaslıq sabitləri.
6.3.1.7. İonların turşuluq və əsaslığı.
6.3.1.8. Ka –dan pH-ın hesablanması (zəif turşular üçün).
6.3.1.9. Amfolit və Bufer məhlullar. pH-ın hesablanması.
6.3.1.10. Hidroliz.
6.3.2. Qaz fazada tarazlıq:
6.3.2.1. Tarazlıq sabitinin parsial təzyiqlərlə ifadəsi. Tarazlığa təsir edən
amillər.
6.3.2.2. Kp və Kc arasında əlaqə*.

59
 6.3.3. Həllolma:
6.3.3.1. Ksp-nin (Həllolma hasili) təyini.
6.3.3.2. Ksp əsasında həllolmanın hesablanması.
6.3.4. Komplekslərin iştirakı ilə tarazlıq*:
6.3.4.1. Davamlılıq sabitinin (β) hesablanması*.
6.3.4.2. Kompleks birləşmələrin tarazlığına aid məsələlər*.
6.3.5. Faza keçidləri*:
6.3.5.1. Buxarın temperaturdan asılılığı*.
6.3.5.2. Klauzis-Klapeyron tənliyi*.
6.3.5.3. Təkkomponentli sistemlərin faza diaqramları*:
a) üçlü nöqtə;
b) böhran nöqtəsi.
6.3.5.4. Maye-buxar tarazlığı*:
a) ideal və qeyri-ideal sistemlər;
b) faza diaqramları.
6.3.5.5. Henri qanunu*.
6.3.5.6. Raul qanunu*.
6.3.5.7. Raul qanunundan kənara çıxmalar*.
6.3.5.8. Məhlulların qaynama temperaturunun artması. Ebuloskopiya sabiti*.
6.3.5.9. Məhlulların donma temperaturunun azalması Krioskopiya sabiti*.
6.3.5.10. Osmos təzyiqi*.
6.3.5.11. Ayırma əmsalı: təyini və hesablanması*.
6.3.5.12. Həlledici ilə ekstraksiya*.
6.3.6. Mürəkkəb tarazlıq
6.3.6.1. Çoxəsaslı turşular üçün pH-ın hesablanması.
6.3.6.2. Zəif turşu qarışıqları üçün pH-ın hesablanması.
6.4. Oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları.
6.4.1. Əsas anlayışlar. Oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının növləri.
6.4.2. Standart elektrod potensialı. Nernst tənliyi.
6.4.3. Elektrik hərəkət qüvvəsi. ∆G və elektrik hərəkət qüvvəsi arasında əlaqə.
Cərəyanın kimyəvi mənbəyi*.
6.4.4. Standart elektrod potensiallarının qrafik təsvirləri*:
6.4.4.1. Frost diaqramı*;
6.4.4.2. Latimer diaqramı*;
6.4.5. Standart elektrod potensialının real şəraitlər üçün qiymətinin hesablanması.
6.4.6. Standart elektrod potensialının mühitin pH-dan asılılığı. Purbe diaqramı*.
6.4.7. Birinci və ikinci tip elektrodlar.*
6.4.8. Elektroliz. Faradey qanunları.
6.4.9. Korroziya*.

7. KİMYƏVİ KİNETİKA
7.1. Giriş.
7.1.1. Kimyəvi reaksiyaların sürəti. Elementar reaksiyalar.
7.1.2. Homogen və heterogen reaksiyaların sürəti.
7.1.3. Reaksiyanın sürətinə təsir edən amillər.

60
 7.1.4. Reaksiyanın koordinatı və aktiv kompleks nəzəriyyəsinin əsas ideyası*.
7.2. Kütlələrin təsiri qanunu.
7.2.1. Differensial formada kinetik tənlik.
7.2.2. Reaksiya tərtibi anlayışı*.
7.2.3. Sürət sabitinin təyini*.
7.2.4. Birinci tərtib reaksiyalar*.
7.2.4.1. Qatılığın zamandan asılılığı.
7.2.4.2. Yarımparçalanma dövrü anlayışı*.
7.2.4.3. Yarımparçalanma dövrü və sürət sabiti arasındakı əlaqə*.
7.2.4.4. Birinci tərtib sürət sabitinin hesablanması*.
а) differensial kinetik tənlikdən*.
b) inteqrallaşdırılmış kinetik tənlikdən*.
7.2.4.5. İkinci və üçüncü tərtib reaksiyalarının sürət sabiti*.
7.3. Reaksiyaların mexanizmləri*
7.3.1. Molekulyarlıq anlayışı*.
7.3.2. Limitləşdirici mərhələ*.
7.3.3. Toqquşma nəzəriyyəsinin əsas anlayışları*.
7.3.4. Dönər, paralel və ardıcıl reaksiyalar*.
7.3.5. Arrenius tənliyi*:
7.3.5.1. Aktivləşmə enerjisinin təyini*;
7.3.5.2. Aktivləşmə enerjisinin hesablanması*.

X – XI SİNİF

8. SPEKTROSKOPİYA*
8.1. Ultrabənövşəyi spektroskopiya*
8.1.1. Aromatik birləşmələrin təyini*.
8.1.2. Xromoforların təyini*.
8.1.3. Rəngləyicilər: rəngin strukturdan asılılığı*.
8.1.4. Lambert-Ber qanunu. Optiki sıxlıq*.
8.2. İnfraqırmızı spektroskopiya*
8.2.1. Qrup tezliklərinin cədvəli əsasında interpretasiya*.
8.2.2. Hidrogen rabitələrinin müəyyən edilməsi*.
8.3. Rentgen şüalanması*.
8.3.1. Breq qanunu*.
8.3.2. Əsas anlayışlar:
8.3.2.1. koordinasiya ədədi*.
8.3.2.2. elementar qəfəs*.
8.3.3. Kristal qəfəslər:
8.3.3.1. NaCl
8.3.3.2. CsCl
8.3.3.3. metallar
8.4. Nüvə maqnit rezonansı (NMR)*
8.4.1. Ümumi anlayış:
8.4.1.1. Kimyəvi sürüşmə*.
8.4.1.2. Spin-spin qarşılıqlı təsiri və təsir sabitləri*.
8.4.1.3. Spektrlərın inteqrallaşdırılması*.
8.4.2. Sadə 1Н spektrlərinin interpretasiyası*.
8.4.3. o- və p- benzolların təyini.

61
 8.4.4. Sadə NMR 13C və ½ spinli digər nüvələrin spektrlərinin interpretasiyası
(protonların izahı ilə)*.
8.5. Kütlə-spektroskopiyası*
8.5.1. Molekulyar ionun təyini*.
8.5.2. Cədvəl əsasında fraqmentlərin təyini. İzotopların paylanması*.

9. ÜZVİ KİMYA
9.1. Giriş.
9.1.1. Üzvi birləşmələrin əsas xammal mənbələri.
9.1.2. Üzvi birləşmələrin quruluşunun təyinində istifadə olunan analiz metodları.
9.1.3. Üzvi birləşmələrin quruluş formulları, modelləri və izomerlik:
a) Struktur formullar;
b) Üzvi birləşmələrdə kovalent rabitənin təbiəti: σ-rabitələr və sp3 hibridləşmə;
c) σ-rabitələrin təbiəti və sərbəst fırlanma prinsipi. Konformasiya izomerliyi.
Nyumen proyeksiyaları*;
d) π-rabitələr: ikiqat və üçqat rabitələrin təbiəti. sp2 və sp hibridləşmə;
e) Delokallaşma, aromatiklik, rezonans strukturlar, tautomerlik, konfiqurasiya.
9.1.4. Üzvi birləşmələrin sadə təsnifatı, reaksiyalarının növləri və mexanizmi.
9.1.5. Alkanların nomenklaturası (İUPAC).
9.1.5.1. Alkanların qaynama temperaturlarının qanunauyğunluqla artması .
9.1.5.2. Sadə efir və spirtlərin qaynama temperaturlarının müqayisəsi
(hidrogen rabitələrinin rolu).
9.1.6. Üzvi birləşmələr və hissəciklərin xassələrinin və onların quruluşu arasında
asılılıq: qaynama temperaturu, turşuluq və əsaslılıq, polyarlıq, elektrofillik,
nukleofillik, induktiv effekt, nisbi stabillik.
9.1.7. Səciyyəvi funksional qrupların təyini/identifikasiyası. Hidrofil və hidrofob
qruplar.
9.1.8. Üzvi birləşmələrin stereokimyası: Sis-trans və E/Z izomerliyi, Xriallıq, Optiki
aktivlik, Xan-İnqold-Peloq (Cahn-Ingold-Prelog) sistemi, Fişer proyeksiyaları, D/L və
R/S nomenklatura.

9.2. Reaksiya qabiliyyəti.

9.2.1. Аlkanlar. Alınması, fiziki və kimyəvi xassələri:

9.2.1.1. Halogenlərlə reaksiyalar:
а) məhsullar;
b) sərbəst radikal mexanizmi;
9.2.1.2. Tsikloalkanlar:
а) Nomenklatura;
b) Kiçik tsikillərdə gərginlik;
c) Tsikloheksan üçün kreslo/vanna konformasiyası.
9.2.2. Alkenlər. Alınması, fiziki və kimyəvi xassələri:
9.2.2.1. Br2, HBr və H2O/H+ ilə birləşmə reaksiyalarının məhsulları;
9.2.2.2. Markovnikov qaydası. Xaraş qaydası (Peroksid effekti);
9.2.2.3. Birləşmə reaksiyalarında karbokationlar;
9.2.2.4. Karbokationların nisbi davamlılığı;
9.2.2.5. Alkadienlərə 1,4-birləşmə.

9.2.3. Alkinlər. Alınması, fiziki və kimyəvi xassələri:

9.2.3.1. Turşuluq xassəsi.
9.2.3.2. Alkenlərin kimyəvi xassələrindən fərqi.

62
 9.2.4. Aromatik karbohidrogenlər. Benzol.
9.2.4.1. Alınması. Fiziki-kimyəvi xassələri.
9.2.4.2. Rezonans quruluşların stabilləşməsi;
9.2.4.3. Elektrofil əvəzetmə (nitrolaşma, halogenləşmə):
a) Birinci növ əvəzedicilərin əvəzetmə reaksiyasının
istiqamətinə təsiri;
b) Birinci növ əvəzedicilərin reaksiya qabiliyyətinə
təsiri;
c) Əvəzedicilərin təsirinin izahı.
9.2.5. Halogenidlər. Alınması, fiziki və kimyəvi xassələri:
9.2.5.1. Halogenidlərin nomenklaturası.
9.2.5.2. Əvəzetmə reaksiyaları:
a) Spirtlərin əmələ gəlməsi;
b) Halogenlərin mübadiləsi;
c) Reaksiya qabiliyyətinin müqayisəsi:
i) birli, ikili və üçlü birləşmələrin;
ii) alifatik və aromatik birləşmələrin;
d) Nukleofil əvəzetmə reaksiyaları və SN1, SN2 mexanizmləri.
9.2.5.3. Eliminləşmə reaksiyaları.
9.2.5.4. Eliminləşmə və əvəzetmə reaksiyalarının konkurensiyası (rəqabəti).
9.2.6. Spirtlər. Alınması, fiziki və kimyəvi xassələri:
9.2.6.1. Biratomlu spirtlərin nomenklaturası.
9.2.6.2. Spirt və fenolların turşuluq xassələrinin müqayisəsi.
9.2.6.3. Alkenlərə qədər dehidratlaşma.
9.2.6.4. Mineral turşularla mürəkkəb efirlər.
9.2.6.5. Oksidləşmə reaksiyaları.
9.2.7. Aldehid və ketonlar. Alınması, fiziki və kimyəvi xassələri:
9.2.7.1. Monofunksional birləşmələrinin nomenklaturası.
9.2.7.2. Aldehidlərin oksidləşməsi.
9.2.7.3. Spirtlərə qədər reduksiya (LiAlH4, LiBH4).
9.2.7.4. Keto-enol tautomerlik.
9.2.7.5. Nukleofil birləşmə reaksiyaları:
a) HCN ilə;
b) RNH2 (R = alkil, HO, NH2) ilə;
c) enol formasında anionlarla (aldol kondensləşmə);
d) spirtlərlə-asetal və ketalların əmələ gəlməsi;
e) Qrinyar reaktivi ilə.
9.2.8. Karbon turşuları və törəmələri. Alınması, fiziki və kimyəvi xassələri:
9.2.8.1. Karbon turşuları və törəmələrinin nomenklaturası
(mürəkkəb efirlər, halogenanhidridlər, amidlər)
9.2.8.2. İnduktiv effekt və turşuların qüvvətliliyi arasında asılılıq.
9.2.8.3. Hidrolizlə karbon turşularının alınması:
a) mürəkkəb efirlərin (yağlar) hidrolizi;
b) amidlərin hidrolizi;
c) nitrillərin hidrolizi.
9.2.8.4. Karbon turşularının reaksiyaları:
a) spirtlərlə-mürəkkəb efirlərin əmələ gəlməsi;
b) xloranhidridlərin əmələ gəlməsi ilə;
c) anhidridlərin əmələ gəlməsi.
9.2.8.5. Xloranhidridlərin amidə çevrilməsi.
9.2.8.6. Efirləşmə reaksiyasının mexanizmi.
9.2.8.7. Çoxfunksional turşular (hidrooksoturşular, ketoturşular).
9.2.8.8. Çoxəsaslı turşular.
9.2.9. Аminlər. Alınması, fiziki və kimyəvi xassələri:

63
 9.2.9.1. Nomenklatura:
a) sadə aminlər;
b) birli, ikili və üçlü aminlərin təyini.
9.2.9.2. Əsaslıq:
a) Aminlərin xassəsi kimi;
b) Alifatik və aromatik aminlərin əsaslığının müqayisəsi;
c) Amin və amidlərin əsaslıqlarının müqayisəsi;
d) Aminlərin alınması:
i) halogenidlərdən;
ii) aromatik nitrobirləşmələrdən;
iii) amidlərdən.
9.2.9.3. Diazotlaşma:
а) alifatik aminlərin;
b) aromatik aminlərin.

10. POLİMERLƏR KİMYASI

10.1. Sintetik polimerlər.

10.1.1. Monomerlər. Polimerləşmə reaksiyasından alınan polimerlər:
10.1.1.1. Polistirol;
10.1.1.2. Polietilen;
10.1.1.2. Polimerləşmənin zəncirvari mexanizmi.
10.1.2. Polikondensləşmə reaksiyasından alınan polimerlər:
10.1.1.1. Poliefirlər;
10.1.1.2. Poliamidlər.
10.1.3. Silikonlar.
10.1.4. Torşəkilli quruluş anlayışı və onun xassələrə təsiri.
10.2. Təbii polimerlər.
10.2.1. Silikatlar.
10.2.2. Kauçuklar.
11. BİOLOJİ PROSESLƏRİN KİMYƏVİ ƏSASLARI
11.1. Karbohidratlar.
11.1.1. Qlükoza və fruktoza.
11.1.1.1. Xətti quruluşları.
11.1.1.2. Fişer proyeksiyası.
11.1.1.3. Xeuors formulu.
11.1.2. Sellüloza və nişastanın fərqi.
11.1.3. α- və β- qlükozanın fərqi.
11.2. Yağlar.
11.2.1. Yağların quruluşları və xassələri ilə əlaqəsi.

11.3. Tərkibində azot saxlayan bioloji aktiv maddələr.

11.3.1. Aminturşular.
11.3.1.1. Aminturşuların ion quruluşu.
11.3.1.2. İzoelektrik nöqtə.
11.3.1.3. 20 aminturşu (quruluş əsasında qruplaşdırma).
11.3.1.4. Elektroforez üsulu ilə ayırma.
11.3.1.5. Peptid rabitəsi.
11.3.2. Zülallar.
11.3.2.1. Zülalların ilkin (birincili) quruluşu.

64
 11.3.2.2. Disulfid körpüsü.
11.3.2.3. Aminturşu ardıcıllığının müəyyən edilməsi.
11.3.2.4. Zülalların ikincili quruluşu.
11.3.2.5. α-spiral strukturun xüsusiyyətləri.
11.3.2.6. Zülalın üçüncü quruluşu.
11.3.2.7. pH, temperatur dəyişikliyi və ağır metalların təsiri zamanı zülalların
denaturasiyası.
11.3.3. Nuklein turşuları və zülalların sintezi.
11.3.3.1. Pirimidin, purin əsasları.
11.3.3.2. Nukleozid və nukleotidlər.
11.3.3.3. Riboza və 2-dezoksiribozanın fərqi.
11.3.3.4. SG və AT əsas cütləri (hidrogen rabitəsi).
11.3.3.5. DNT və RNT-nin fərqi.
11.3.3.6. m-RNT və t-RNT–nin fərqi.
11.4. Fermentlər*
11.4.1. Ümumi xassələri, aktiv mərkəzlər*.
11.4.2. Nomenklatura, ATP-nin funksiyası. Kofermentlər*.
11.4.3. Kinetika: Mixailes-Menten tənliyi*.

12. ANALİTİK KİMYA

IX - XI SİNİF

12.1. Titrləmə.
12.1.1. Turşu-əsas titrləməsi
12.1.1.1. Turşu-əsas titrləmə əyrilərinin (qrafiki) qurulması; Suyun
hidrogen göstəricisi (pH) (qüvvətli, zəif turşular). Çox duru məhlullarda pH-ın
hesablanması.
12.1.1.2. Turşu-əsas indikatorları. İndikatorun seçimi.
12.1.2. Oksidləşmə-reduksiya (RedOx) titrləməsi (permanganometrik və
yodometrik)*.
12.1.3. Sadə kompleksonometrik titrləmə*.
12.2. Keyfiyyət analizi.
12.2.1. İonlar (qeyri-üzvi).
12.2.1.1. Alov testi (metal ionlarının alovun rəngini dəyişməsi).
12.2.1.2. Ag+, Ba2+, Cl-, SO42- ionlarının təyini.
12.2.1.3. Digər anion və kationların təyini.
12.2.2. Üzvi funksional qruplar.
12.2.2.1. Lukas reaktivi (birli, ikili və üçlü spirtlərin təyini).
12.2.2.2. Yodoform reaksiyası.
12.2.2.3. Birli, ikili, üçlü və dördlü aminlərin laboratoriyada təyini.
12.3. Xromatoqrafiya vasitəsi ilə ayırma üsulları*.

65
 TƏCRÜBİ HİSSƏ
IX - XI SİNİF
1. Laboratoriyada təhlükəsizlik qaydaları.
2. Elektrik plitələrinin və digər isidicilərin köməyi ilə qızdırılma: Mayelərin qızdırılması,
yanar maddələr və materiallarla iş prinsipləri.
3. Ölçü götürmə (analitik çəkilər), mayelərin həcminin ölçülməsi (ölçü silindri, pipet,
büret vasitəsiylə).
4. Bərk maddədən və həlledicidən məhlulun hazırlanması. Məhlulların və mayelərin
qarışdırılması və durulaşdırılması; Maqnit qarışdırıcı ilə işləmə qaydaları*.
5. Bir sıra kation və anionların identifikasiya (keyfiyyət) reaksiyaları.
6. Damcı qıfından istifadə.
7. Yastıdibli, yumrudibli və qapalı kolbada sintez - ümumi prinsiplər*.
8. Kağız filtrdən qıf vasitəsilə süzmə.
9. Su şırnaqlı nasosla işləmə qaydaları, Büxner qıfından süzmə*.
10. Dekantasiy ilə çöküntülərin yuyulması. Filtrdəki çöküntülərin yuyulması.
11. Sulu məhlullardan maddələrin kristallaşdırılması, həlledici vasitəsilə ekstrasiya.
12. Sınaq şüşəsində reaksiya.
13. Reaksiyaların küvetdə və filtr kağızında aparılma metodikası*.
14. Volumetrik miqdari analiz.
15. Titrləmə qaydaları.
16. Eksperiment xətasının qiymətləndirilməsi.

QEYD: RESPUBLİKA FƏNN OLİMPİADASININ FİNAL MƏRHƏLƏSİNDƏ

VƏ BEYNƏLXALQ OLİMPİADALARIN SEÇİM TURUNDA İŞTİRAK EDƏCƏK
MƏKTƏBLİLƏRƏ (*)İŞARƏLƏNMİŞ MÖVZULARI BİLMƏLƏRİ TÖVSİYƏ
OLUNUR.

66
 ƏDƏBİYYAT
1. 7-11-ci siniflər üçün kimya dərslikləri.
2. DİM –in kimya fənn vəsaitləri .
3. DİM-in kimya fənni üçün test bankları.
4. Коттон Ф, Илкинсон Дж. «Основы неорганической химии», Москва, 1979.
5. Ахметов Н.С. «Общая и неорганическая химия» М., В.Ш. 1981.
6. Дикерсон Р., Грей Г., Хейл Дж., «Основное законы химии», Том I, II, «Мир», 1981.
7. Əliyev Ə.B., Həsənov Y.H., Sadıqzadə S.İ. «Ümumi və qeyri-üzvi kimya», «Maarif», Bakı,
1987.
8. Musayev Ş.Ə., Sadıqzadə S.İ., Novruzov S.Ə. «Ümumi kimya», I, «Maarif», Bakı, 1989.
9. Агагусейнова М.М. «Общая и неорганическая химия». Баку, 2002.
10. Ağahüseynova M.M. Ümumi kimya, Bakı, 2004.
11. Ya.A.Uqay., Ümumi kimya kursu. Bakı, Çaşıoğlu, 2004
12. Ağahüseynova M.M., Əsgərov H.F., Quliyev V.İ. «Ümumi və qeyri-üzvi kimya». Bakı, 2006.
13. Ebbing D.D., Gammon S.D. General Chemistry, 9th edition. — Houghton Mifflin Company,
2009. — 1157 p.
14. Petrucci R.H., Herring F.G., Madura J.D., Bissonnette C. General Chemistry: Principles and
Modern Applications 10th Edition. — Pearson Canada Inc., 2011.
15. Третьяков Ю.Д. (ред.) Неорганическая химия. В 3 томах. Том 1., Том 2., Том 3 Физико-
химические основы неорганической химии, М.: Академия, 2004.. — ISBN 5-7695-1446-
9.
16. Лидин Р.А., Молочко В.А., Андреева Л.Л. Химические свойства неорганических
веществ, – М.: Химия, 2000. — 480 с.
17. F.A. Cotton, G. Wilkinson and P.L. Gauss, Basic Inorganic Chemistry, Third Editionition,
1995, Wiley & Sons.
18. Cotton F.A., Wilkinson G., Murillo C.A., Bochmann M., Advanced Inorganic Chemistry, 6th
Edition. – JOHN WILEY & SONS, INC., New York, Singapore,Toronto, 1999.
19. J.D. Lee Concise Inorganic Chemistry — 7th ed. —Chapman and Hall, London · New York ·
Tokyo · Melbourne · Madras, 1991, 342 p.
20. А.Ə.Verdizadə., N.А.Verdizadə., Analitik kimya (Vəsfi yarımmikoikimyəvi analiz), 2-ci
nəşr, Bakı , 2002, 624 səh.
21. Y.A. Zolotovanın redaktəsi ilə, Analitik kimyanın əsasları (Ümumi suallar, ayrılma
metodları), 1-ci hissə, Bakı, 2005. ISBN 5-06-003558-1
22. Y.A. Zolotovanın redaktəsi ilə, Analitik kimyanın əsasları (Kimyəvi analiz metodları), 2-ci
hissə, Bakı, 2007.
23. Skoog D.A., West D.M., Holler F.J., Crouch S.R. Fundamentals of Analytical Chemistry, 9th
edition. — Brooks/Cole, 2014. — 1090 p.
24. Skoog D. Fundamentals of Analytical Chemistry, Holt,Rinehart & Winston of Canada Ltd;
2nd edition. 1970. 584p.
25. Skoog D.A., Holler F.J., Crouch S.R. Principles of Instrumental Analysis, Cengage Learning,
2018. — 985 p
26. Christian G.D., Dasgupta P.K., Schug K.A. Analytical Chemistry, Wiley, 2014. — 850 p. —
7th ed. — ISBN: 0470887575, 9780470887578
27. Morrison R.T., Boyd R.N. Organic Chemistry, 6th ed. — Prentice-Hall of India, 2002. —
1282 p.
28. Carey F.A. Organic Chemistry, Fifth Edition. — The McGraw-Hill Companies, 2004. —
1328 р.
29. Clayden J., Greeves N., Warren S. Organic Chemistry 2nd Edition. — Oxford University
Press, 2012. — 1261 p. — ISBN: 978—0—19—927029—3.
30. Nelson D.L., Cox M.M. Lehninger Principles of Biochemistry, 7th Edition. — W. H.
Freeman and Company, 2017. — 3270 p.
31. McKee T., McKee J.R. Biochemistry: The Molecular Basis of Life, 6th Edition. — Oxford,
New York, USA: Oxford University Press, 2016. — 932 p. — ISBN 0190209895.
32. Atkins P., De Paula J. Physical Chemistry for the Life Sciences, 2 edition. — W. H. Freeman
and Company, 2011. — 590 p., ISBN-10: 1429231149

67
 33. Эткинс П., Паула Дж. де. Физическая химия. В 3-х частях. Часть 1. Равновесная
термодинамика, М.: Мир, 2007. — 495 с.: ил. — ISBN 5-03-003786-1.
34. Atkins P., Paula J. Elements of Physical Chemistry. (Основы физической химии), Published
in Great Britain by Oxford University Press. Fifth Edition. 2009. P. 600
35. Vogel's Textbook of Quantitative Chemical Analysis th ed. (1989). Language: English. 906
pages. Publisher: Longman Scientific & Technical copublished in the United States withJohn
Wiley & Sons, Inc. , New York.
36. Day, R.A. and Underwood, A.L. Quantitative Analysis. 5th Edition, Prentice Hall
Publication, Upper Saddle River, 1986, 701 p.
37. Addison Ault., Techniques and Experiments for Organic Chemistry, 6th edition. University
Science Books: Sausalito, CA, 1998. 600 pp. ISBN 0-935702-76-8

İnternet resurslar:

1. http://elibrary.bsu.az/ximiya.aspx
2. http://www.chem.msu.su
3. https://www.iuventa.sk/en/Subpages/ICHO/ICHO.alej International Chemistry
Olympiad (IChO)- INTERNATIONAL INFORMATION CENTRE

68
 Riyaziyyat

69
 RİYAZİYYAT FƏNNİ ÜZRƏ RESPUBLİKA FƏNN
OLİMPİADALARININ PROQRAMI
2019-2020
s/s VIII-IX X-XI
Mövzuların adı sinif sinif
Qeyd

1. Natural ədədlər. ✓ ✓

2. Sadə və mürəkkəb, tək və cüt ədədlər. ✓ ✓

3. Bölünmə əlamətləri, ƏBOB və ƏKOB. ✓ ✓

4.
Ədədin natural bölənlərinin sayı, cəmi və hasili. ✓ ✓
Eyler düsturu.
5. Evklid alqoritmi. ✓ ✓

6. Faktorial anlayışı. ✓ ✓

7. Qalıqlı bölmə. Ədədi müqayisələr. ✓ ✓

8.
Müqayisələrin tətbiqi ilə tənliklərin natural və tam ✓ ✓
həllərinin tapılması.
9.
Natural ədədin qüvvətinin natural ədədə ✓ ✓
bölünməsindən alınan qalıqlar.
10.
Ədəd və onun rəqəmləri cəminin arasında ✓ ✓
asılılıq.
11. Dirixle prinsipi və onun tətbiqləri. ✓ ✓

12.
Ədədin verilmiş ədədlərlə düz və tərs mütənasib ✓ ✓
hissələrə bölünməsi.
13.
Ədədi orta, həndəsi orta, harmonik orta, ✓ ✓
kvadratik orta.
14. Lejandr düsturu. ✓ ✓

15. Ferma, Eyler, Vilson teoremləri. ✓ ✓

70
 16. Tam ədədlər, tam ədədlər üzərində əməllər. ✓ ✓

17. Rasional ədədlər. ✓ ✓

18.
Rasional ədədlər üzərində əməllər, rasional ✓ ✓
ədədlərin müqayisəsi.
19. Sonsuz dövrü onluq kəsr. ✓ ✓

20. Zəncirvari kəsrlər. ✓ ✓

21. Faiz, nisbət, tənasüb. ✓ ✓

22. Sadə faiz artımı düsturu. ✓ ✓

23. Mürəkkəb faiz artımı düsturu. ✓ ✓

24. Çalışmalar həlli. ✓ ✓

25. Natural üstlü qüvvət. ✓ ✓

26. Tam üstlü qüvvət. ✓ ✓

27. Rasional üstlü qüvvət. ✓ ✓

olduqda,
𝑎 ≠ 0, 𝑎 ≠ 1, 𝑎 ≠ 0, 𝑎 ≠ ±1
28. 𝑎 = 𝑎 , 𝑥 = 𝑦 , 𝑎 = 𝑎 , 𝑥𝑎 = 𝑦𝑎
𝑥 𝑦 𝑎 𝑎 𝑥 𝑦 ✓ ✓
tənliklərinin həlli.
29. Üstlü ifadələr. ✓ ✓

30. Sadə üstlü tənliklər və tənliklər sistemi. ✓ ✓

31. Birhədli və onun standart şəkli. ✓ ✓

32.
Çoxhədlilər. Birdəyişənli n-dərəcəli çoxhədlilər. ✓ ✓
Çoxhədlilərin bərabərlik şərti.
33. Çoxhədlilər üzərində əməllər. ✓ ✓

71
34. n-rəqəmli ədədin çoxhədli şəklində göstərilməsi. ✓ ✓

35. Çoxhədlilərin vuruqlara ayrılması. ✓ ✓

36. Çoxhədlilərin qalıqlı bölünməsi. ✓ ✓

37. Bucaqlı bölmə və qeyri-müəyyən əmsallar üsulu. ✓ ✓

38. Müxtəsər vurma düsturları. ✓ ✓

39.
𝑎𝑛 ± 𝑏 𝑛 , (𝑎 + 𝑏)𝑛 𝑎𝑛 ± 𝑏 𝑛 (𝑎 + 𝑏)𝑛 ifadələrinin ✓ ✓
açılışlarının bölünmə məsələlərinə tətbiqləri.

40. Eynilik. Eynilik çevirmələri. ✓ ✓

41. Simmetrik çoxhədlilər və onların tətbiqləri. ✓ ✓

42. Kvadrat kök və xassələri. ✓ ✓

43. √𝑥 2 = |𝑥| eyniliyi. ✓ ✓

44. n-ci dərəcədən kök və xassələri. ✓ ✓

45. Birdəyişənli xətti tənlik, mütləq qiymətli tənliklər. ✓ ✓

46. Kəsr - rasional tənliklər, irrasional tənliklər. ✓ ✓

47. Diofant tənliklər. ✓ ✓

48. Tənliklər sistemi. ✓ ✓

49. İkinci dərəcədən tənliklər. ✓ ✓

50. Viyet teoremi. ✓ ✓

51. Tənlik qurmaqla məsələlər həlli. ✓ ✓

72
 52. İşçi - hovuz məsələləri. ✓ ✓

53. Yaş məsələləri. ✓ ✓

54. Sürət məsələləri, ✓ ✓

55. Faiz məsələləri. ✓ ✓

56. Qeyri-müəyyən tənliklər. ✓ ✓

57.
Müxtəlif dərəcəli tənliklərin tam və natural ✓ ✓
ədədlər çoxluğunda həlli üsulları.
58. Bezu teoremi. ✓ ✓

59. Cəbrin əsas teoremi. ✓ ✓

60. Ümumiləşmiş Viyet teoremi. ✓ ✓

61.
Xüsusi üsullarla həll oluna bilən yüksəkdərəcəli ✓ ✓
tənliklər.
62.
Əmsalları tam ədədlər olan çoxhədlilərin tam və ✓ ✓
rasional köklərinin tapılması haqqında teorem.
63.
Yüksəkdərəcəli tənliklərin həllinə qeyri-müəyyən ✓ ✓
əmsallar üsulunun tətbiqi.
64. Modullu tənliklər. ✓ ✓

65.
Bərabərsizliklər. Ədədi bərabərsizliklər və ✓ ✓
onların xassələri.
66.
Ədədi aralıqlar. Ədədi aralıqların kəsişməsi və ✓ ✓
birləşməsi.
67. Xətti bərabərsizliklərin həlli. ✓ ✓

68. Kvadrat bərabərsizliklərin həlli. ✓ ✓

69.
Rasional bərabərsizliklərin həlli. İntervallar ✓ ✓
üsulu.

73
70. Modullu bərabərsizliklər. ✓ ✓

71. Bərabərsizliklər sistemi. ✓ ✓

72. Bərabərsizliklərin isbatı. ✓ ✓

73. Ardıcıllıqlar. ✓ ✓

74.
Artan və azalan ardıcıllıqlar. Məhdud ✓ ✓
ardıcıllıqlar.
75. Ədədi silsilə. ✓ ✓

76. Həndəsi silsilə. ✓ ✓

77. Riyazi induksiya metodu və onun tətbiqləri. ✓ ✓

78. Həndəsənin əsas anlayışları. ✓ ✓

Paralellik əlamətləri, iki paralel düz xəttin 3-cü
79. düz xətt ilə kəsişməsindən əmələ gələn ✓ ✓
bucaqlar.
80. Üçbucaq. Üçbucağın tərəfləri və bucaqları. ✓ ✓

81.
Üçbucağın elementləri - median, hündürlük, ✓ ✓
tənbölən.
82. Üçbucaqların bərabərlik əlamətləri. ✓ ✓

83.
Bərabəryanlı üçbucağın təpə bucağı və ✓ ✓
medianının xassələri.
84. Düzbucaqlı üçbucaq. Pifaqor teoremi. ✓ ✓

85. Üçbucaqda bucaq və tərəf münasibətləri. ✓ ✓

86.
Oxşarlıq və homotetiya. Üçbucaqların oxşarlıq ✓ ✓
əlamətləri.
87. Tənbölənin xassəsi. ✓ ✓

74
 88. Medianın xassəsi. ✓ ✓

89. Üçbucağın daxilinə və xaricinə çəkilmiş çevrələr. ✓ ✓

90. Dördbucaqlılar və çoxbucaqlılar. ✓ ✓

91. Paraleloqram. ✓ ✓

92. Düzbucaqlı və kvadrat. ✓ ✓

93. Romb və deltoid. ✓ ✓

94. Trapesiya . ✓ ✓

95.
Dördbucaqlının daxilinə və xaricinə çəkilmiş ✓ ✓
çevrələr.
96. Düzgün çoxbucaqlılar. ✓ ✓

97. Fiqurların sahəsi. Sahə düsturları. ✓ ✓

98. Çevrə. Mərkəzə və daxilə çəkilmiş bucaqlar. ✓ ✓

99. Çevrəyə toxunan və kəsənin xassələri. ✓ ✓

100.
Ptolomey, Çeva, Menelay teoremləri. Stüart ✓ ✓
düsturu.
101. Vektor anlayışı. ✓

102.
Analitik həndəsə, koordinat metodu, düz xətt və ✓
çevrə tənlikləri.
103. Bucağın radian ölçüsü. ✓ ✓

104.
İstənilən bucağın triqonometrik funksiyaları və ✓ ✓
onun xassələri.
105. Əsas triqonometrik eyniliklər. Çevirmə düsturları. ✓ ✓

75
106. Toplama düsturları. ✓ ✓

107.
İkiqat bucağın və yarımarqumentin triqonometrik ✓ ✓
funksiyaları.
108.
Triqonometrik funksiyaların cəminin hasilə ✓ ✓
və hasilinin cəmə çevrilməsi düsturları.
Köməkçi bucaqla 𝑎 sin 𝑥 ±𝑏 cos 𝑥
109. ifadəsinin çevrilməsi və onun ƏKQ- ✓ ✓
ƏBQ-nin tapılması.

110. Sinuslar teoremi. Kosinuslar teoremi. ✓ ✓

111.
Funksiya anlayışı. Funksiyanın təyin oblastı və ✓ ✓
qiymətlər çoxluğu.
112. Funksiyanın xassələri və qrafiki. ✓ ✓

113. Artan və azalan funksiyalar. ✓ ✓

114. Cüt və tək funksiyalar. ✓ ✓

115. Dövrü funksiyalar. ✓ ✓

116.
Ədədin tam və kəsr hissəsi. ✓ ✓
𝑓(𝑥) = [𝑥]; 𝑓(𝑥) = {𝑥} funksiyaları.
117. Tərs funksiyalar. ✓ ✓

118.
Mürəkkəb funksiya. Funksiyaların ✓ ✓
kompozisiyası.
119. Funksional tənliklər və onların bəzi həlli üsulları. ✓ ✓

120. Sonlu cəmlərin hesablanması. ✓ ✓

121. Kompleks ədədlər və onlar üzərində əməllər. ✓

122. Kompleks ədədlərin həndəsi izahı. ✓

76
 123. Qoşma kompleks ədədlər. ✓

124. Kompleks ədədin modulu və arqumenti. ✓

125. Kompleks ədədin triqonometrik şəkli. ✓

126. Kompleks ədədlərin həndəsi interpretasiyası. ✓

127. Çoxluqlar nəzəriyyəsinin elementləri. ✓ ✓

128. Sayma üsulları. ✓ ✓

129. Permutasiya. ✓ ✓

130. Aranjeman. ✓ ✓

131. Kombinasiya. ✓ ✓

132. Ehtimal nəzəriyyəsinin elementləri. ✓ ✓

133. Binom açılışı. ✓ ✓

 Riyaziyyat olimpiadalarına hazırlıq üçün ilkin vəsait-(I,II,III hissə)

İlham Hüseynov, Fuad Qarayev, Şəmsi Səfərov

 Riyaziyyatdan 2004-2014-cü illərdə rayon-şəhər, respublika

olimpiadalarında və seçim turlarında təklif olunmuş çalışmalar-
R.M.Quliyev,F.A.Qarayev

 Riyaziyyatdan olimpiada iştirakçıları üçün 200 variant-Rafiq

Quliyev, Fuad Qarayev

77
 “Gənc riyaziyyatçılara kömək”- Abdulla Nuruşov

 Bərabərsizliklər-P.P.Korovkin (tərcümə edəni: f.r.e.d., prof.

Nazim Kərimov)

 Tubitak ulusal matematik olimpiyatı soru ve çözümleri-(Altın

Nokt,2007) - Töngemen.M

 Problem-Solving and Selected Topics in Euclidean Geometry-

New York,Springer 2013

 Problems of plane geometry (vols. 1 and 2),Moscow

,Nauka,1986- Prasolov V.V

 İnequalities a mathematical olympiad approach,Berlin – Radmila

B.M

 Ömer Yörlü -6 hissədən ibarət kitabları

 Mustafa Özdemir-5 hissədən ibarət kitabları

 А.С Зеленский И. И Панфилов, геометрия в задачах. -

Москва Универ-Пресс, 2008.

 Амелькин В.В, и др. Плониметрия. Теория и задачи. – Мн

Асар, 2005.

 Горбачев Н.В Сборник олимпиадных задач по математике.

М.: МЦНМО, 2004

 Заславский и др. Математика в задачах., - М.: МЦНМО, 2009

 Алфутова Н. Б. Устинов А.В Алгебра и теория чисел Сборник

задач М.: МЦНМО, 2002.

78
  İ. L. Babinskaya. Riyaziyyatdan olimpiada məsələləri : Həllər,
göstərişlər ( tərc.ed. f.- r. elmləri doktoru prof. N. B. Kərimov ) -
Bakı : Ləman Nəşriyyat Poliqrafiya MMC, 2008. - 191 s.
 N. B. Kərimov , Ə.F.Quliyev , V.S.Mirzəyev. Beynəlxalq
riyaziyyat olimpiadaları ( 1959 - 1997) - Bakı : "Bakı Universiteti "
nəşriyyatı.1998. - 264 s.

79
Tarix

80
 AZƏRBAYCAN TARİXİ

1. Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşu və erkən dövlət qurumları.

1.1. Daş dövrü.
1.2. Tunc dövrü.
1.3. Dəmir dövrü.
1.4. İbtidai icma quruluşunun dağılması.
1.5. Erkən dövlət qurumları.

2. Azərbaycanda qədim dövlətlər. Azərbaycan Midiya və Əhəməni imperiyaları tərkibində.

2.1. Manna dövləti.
2.2. İskit çarlığı.
2.3. Azərbaycan Midiya və Əhəməni imperiyaları tərkibində.
2.4. Atropatena dövləti.
2.5. Albaniya dövləti.

3. Azərbaycan Sasani və Ərəb imperiyaları tərkibində.

3.1. Azərbaycan Sasani imperiyası tərkibində.

3.2. Albaniya Arşakilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə.
3.3. Albaniya Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə. Cavanşir.
3.4. Azərbaycan Ərəb xilafəti tərkibində.
3.5. Xürrəmilər hərəkatı.
3.6. Mədəniyyət.

4. Azərbaycan IX – XI əsrlərdə.
4.1. Şirvanşahlar dövləti.
4.2. Sacilər dövləti.
4.3. Salarilər dövləti.
4.4. Şəddadilər dövləti.
4.5. Rəvvadilər dövləti.
4.6. İqtisadi vəziyyət. Şəhərlər. Mədəniyyət.

5. Azərbaycan XI – XIV əsrlərdə.

5.1. Azərbaycan Səlcuq imperiyası tərkibində.
5.2. Azərbaycan Atabəylər dövləti.
5.3. Monqolların və Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycana yürüşləri və onların nəticələri.
5.4. Azərbaycan Hülakülər dövləti tərkibində.
5.5. Şirvanşahlar dövləti.
5.6. Qızıl Ordu dövləti və Teymurilərin Azərbaycana yürüşləri.
5.7. İqtisadi vəziyyət. Şəhərlər. Mədəniyyət.

81
6. Azərbaycan XV əsrdə.
6.1. Qaraqoyunlu dövləti.
6.2. Ağqoyunlu dövləti.
6.3. Şirvanşahlar dövləti.
6.4. İqtisadi vəziyyət. Şəhərlər. Mədəniyyət.

7. Azərbaycan Səfəvilər dövləti.

7.1. Ərdəbil hakimliyi.
7.2. Səfəvilər dövlətinin yaranması və Azərbaycanın birləşdirilməsi.
7.3. Səfəvi – Osmanlı müharibələri və onların nəticələri.
7.4. Səfəvilər dövlətinin süqutu.
7.5. İctimai-iqtisadi vəziyyət. Şəhərlər. Mədəniyyət.

8. Azərbaycan Nadir şah imperiyası tərkibində. Xanlıqlar.

8.1. Nadir şah imperiyasının qurulması, fəaliyyəti və süqutu.
8.2. Azərbaycanın cənub xanlıqları.
8.3. Azərbaycanın şimal xanlıqları.
8.4. Car – Balakən camaatlığı. Sultanlıqlar və məlikliklər.
8.5. İctimai-iqtisadi vəziyyət. Xarici siyasət. Mədəniyyət.

9. Azərbaycan XIX əsrdə.

9.1. Rusiya – İran (Qacarlar) müharibələri və onların nəticələri.
9.2. Şimali Azərbaycan Rusiya imperiyası tərkibində.
9.2.1. Rusiyanın idarəetmə sistemləri. İnzibati-məhkəmə islahatları.
9.2.2. İqtisadi islahatlar. Şəhər islahatları.
9.2.3. İqtisadi vəziyyət. Sənaye. Şəhərlər. Nəqliyyat. Rabitə. Ticarət.
9.3. Cənubi Azərbaycan Qacarlar imperiyası (İran) tərkibində.
9.3.1. Babilər hərəkatı.
9.3.2. İctimai-iqtisadi vəziyyət. Tənbəki üsyanı.
9.4. Mədəniyyət (Şimali və Cənubi Azərbaycan).

10. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində.

10.1. 1900-1903-cü illər dünya iqtisadi böhranı və Azərbaycan.
10.2. İctimai-iqtisadi vəziyyət. İslahatlar. Tətil hərəkatı.
10.3. Milli- demokratik hərəkat. Partiya və təşkilatların yaranması.
10.4. Azərbaycan 1905-07 – ci illər I Rusiya inqilabı dövründə.
10.5. 1905-06-cı illərdə ermənilərin Azərbaycan əhalisinə qarşı törətdiyi soyqırımlar.
10.6. Azərbaycan I Dünya müharibəsi illərində.
10.7. Azərbaycan Fevral inqilabı və sonrakı dövrdə.
10.8. Cənubi Azərbaycan.
10.8.1. Məşrutə hərəkatı.
10.8.2. Cənubi Azərbaycan I Dünya müharibəsi illərində.
10.9. Mədəniyyət.

82
 11. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) və Cənubi Azərbaycan.
11.1. AXC-nin yaranması ərəfəsində siyasi vəziyyət.
11.1.1. Rusiyada Oktyabr çevrilişi və onun nəticələri.
11.1.2. Zaqafqaziya Komissarlığı və onun fəaliyyəti.
11.1.3. Zaqafqaziya Seymi və onun fəaliyyəti.
11.1.4. Bakı Soveti və onun fəaliyyəti. Mart soyqırımı.
11.1.5. Bakı XKS və onun antiazərbaycan siyasəti.
11.2. AXC-nin yaranması və fəaliyyəti.
11.2.1. Dövlət quruculuğu.
11.2.2. Daxili siyasət.
11.2.3. Bakının azad edilməsi.
11.2.4. Xarici siyasət və beynəlxalq əlaqələr.
11.2.5. Ermənilərə qarşı mübarizə.
11.2.6. AXC-nin süqutu.
11.3. Cənubi Azərbaycanda milli - demokratik hərəkat. Ş.M. Xiyabani.
11.4. Mədəniyyət.

12. Azərbaycan SSR.

12.1. Azərbaycan SSR dövlət idarəçiliyi. Totalitar rejim. M.C.Bağırov. Konstitusiyalar.
Heydər Əliyev.
12.2. İqtisadi siyasətlər və iqtisadiyyat. Sosial vəziyyət.
12.3. Repressiyalar.
12.4. Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və bunların nəticələri. 1948-1953-cü illər və 1988-
1992-ci illər azərbaycanlıların deportasiyası.
12.5. Azərbaycan II Dünya müharibəsi illərində.
12.6. Yenidənqurma. Sovet rejiminin süqutu. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi. Xalq hərəkatı. 20 Yanvar.
12.7. Azərbaycan SSR mədəniyyəti.

13. Cənubi Azərbaycan.

13.1. 1941-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı.
13.2. İran inqilabı və Cənubi Azərbaycan.

14. Azərbaycan Respublikası – III Respublika.

14.1. Müstəqilliyin əldə edilməsi.
14.2. 1991-1993-cü illərdə ictimai-siyasi vəziyyət.
14.3. Dağlıq Qarabağ müharibəsi və onun nəticələri. Xocalı soyqırımı.
14.4. Qayıdış. Heydər Əliyevin I və II Prezidentlik dövrləri. Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyası. Demokratik inkişaf.
14.5. Ermənistan – Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində fəaliyyət.
14.6. Daxili siyasət. İqtisadi inkişaf. Neft strategiyası.
14.7. Xarici siyasət. Beynəlxalq əlaqələr.
14.8. İlham Əliyev Ümummilli liderin siyasi kursunun davamçısı kimi.
14.9. Mədəniyyət.

83
15. Qarabağ tarixi.
16. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası.

84
 ÜMUMİ TARİX

1. Avropa, Amerika və Rusiya tarixi.

Antik tarix.
Qədim Yunanıstan. Yunanıstanda ilk tayfa birlikləri və erkən dövlətlər. Afina dövləti və onun siyasi
inkişafı. Sparta dövləti. Yunan – İran müharibələri. Afina quldarlıq demokratiyası. Peloponnes
müharibələri. Makedoniyalı İsgəndər imperiyası. Qədim Yunan mədəniyyəti.
Qədim Roma. Qədim Romada padşahlıq dövrü. Respublika dövrü. Siyasi mübarizə. İşğalçı
müharibələr. Pun müharibələri. Qay Yuli Sezar. İmperiya dövrü. Oktavian Avqust. Quldarlığın
inkişafı və tənəzzülü. Xristianlıq. İmperiyanın parçalanması və süqutu. Qədim Roma mədəniyyəti.
Orta əsrlər tarixi.
Alman tayfaları. Frank dövləti. Xlodviq. Frank imperiyası. Böyük Karl. Frank imperiyasının
parçalanması. Fransa. Almaniya. İtaliya. İngiltərə. Mərkəzi və cənub-şərqi Avropa ölkələri.
Slavyanlar. Kiyev- Rus dövləti və knyazlıqlar. Bizans imperiyası. Yustinian. Vikinq yürüşləri. Xristian
kilsəsi. Xaç yürüşləri. Yüzillik müharibə. XI Lüdoviq. İvan Qroznının işğalçılıq siyasəti. Böyük coğrafi
kəşflər. Amerika xalqları. Reformasiya hərəkatı. Otuzillik müharibə. Niderland burjua inqilabı.
Mədəniyyət.
Yeni tarix.
İngiltərə. Burjua inqilabı. Vətəndaş müharibəsi. O. Kromvel. Respublika. Protektoratlıq.
Restavrasiya. Parlamentli monarxiya. Siyasi inkişaf. Sənaye çevrilişi. Parlament islahatları. Çartizm
hərəkatı. Müstəmləkəçilik.
ABŞ. İngilis müstəmləkəçiliyi. İstiqlaliyyət müharibəsi. C. Vaşinqton. ABŞ-ın yaradılması. ABŞ
konstitusiyası. II İstiqlaliyyət müharibəsi. Monro doktrinası. Siyasi inkişaf. Siyasi partiyalar. Vətəndaş
müharibəsi. A.Linkoln. T. Ruzvelt. V.Vilson.
Fransa. Burjua inqilabı. Konstitusiyalı monarxiya. I Respublika. Yakobinçilər və M.Robespyer.
Termidor çevrilişi. Direktoriya və Konsulluq. Fransada I imperiya. N. Bonapart. Vyana konqresi.
Restavrasiya. İyul monarxiyası. II Respublika. II İmperiya. Fransa-Prussiya müharibəsi. III
Respublika. Antantanın formalaşması.
Almaniya. 1848-1849-cu illər inqilabı. Almaniyanın birləşdirilməsi. O.Bismark. Sənaye çevrilişi.
Daxili və xarici siyasət. Üçlər ittifaqı.
İtaliya. İtaliyada 1948-49-cu illər inqilabı. İtaliyanın birləşdirilməsi. İtaliyanın iqtisadi inkişafı və
xarici siyasəti. İtaliya I dünya müharibəsi illərində.
Rusiya. Şimal müharibəsi. Rusiya imperiyası. I Pyotr. Saray çevrilişləri. II Yekaterina. Dekabristlər
hərəkatı. Rusiyanın işğalçılıq müharibələri. Rus-Osmanlı müharibələri. Rusiyada burjua islahatları.
Rusiyada 1905-07 – ci illər inqilabı. Rusiya I dünya müharibəsi illərində. Çarizmin devrilməsi. Oktyabr
çevrilişi. Rusiyada sovet hakimiyyətinin qurulması.

Birinci dünya müharibəsi.

Mədəniyyət.

Müasir tarix.
Beynəlxalq münasibətlər. Versal-Vaşinqton sistemi. 20-30-cu illərdə beynəlxalq münasibətlər.
SSRİ, Avropa və Amerika ölkələri XX əsrin 20-30-cu illərində. SSRİ. İngiltərə. Fransa.
Almaniya. İtaliya. İspaniya. Mərkəzi və cənub-şərqi Avropa dövlətləri. ABŞ.
II Dünya müharibəsi. Səbəbləri. Əsas mərhələlər. Müharibənin gedişatı və nəticələri.
Müharibədən sonrakı dövrdə beynəlxalq münasibətlər. ”Soyuq müharibə” və onun nəticələri.
Yeni dünya düzəni. Beynəlxalq terrorizm.
SSRİ, Avropa və Amerika ölkələri II dünya müharibəsindən sonra. SSRİ. İngiltərə. Fransa.
Almaniya. İtaliya. İspaniya. Mərkəzi və cənub-şərqi Avropa dövlətləri. ABŞ. Latın Amerikası dövlətləri.
Mədəniyyət.

85
 2. Türk və Qafqaz xalqları tarixi.

Qədim dövr.
Mərkəzi Asiya və Qazaxıstan qədim dövrdə
Böyük Hun imperatorluğu.

Orta əsrlər dövrü.

Xalqların böyük köçü. Atilla. Ağ hunlar. Göytürklər. Xəzərlər. Avarlar. Bulqarlar. Uyğurlar.
Samanilər. Qaraxanilər. Qəznəvilər. Xarəzmşahlar.
Böyük Səlcuq imperiyası. Anadoluya səlcuq yürüşləri. Malazgird döyüşü. Böyük Səlcuq imperiyasının
parçalanması. Anadolu Səlcuq imperiyası.
Monqol imperiyası. Monqol imperiyasının parçalanması. Qızıl Orda və Qızıl Ordanın parçalanması.
Osmanlı dövlətinin yaradılması. Osman Qazi. Osmanlı-Bizans münasibətləri. Sosial-iqtisadi və siyasi
vəziyyət.
Teymurilər dövləti və onun parçalanması.
Osmanlı işğalları. Sultan Süleyman Qanuni.
Abxaz-İber krallığı. IV David və çariça Tamar.
Mədəniyyət.

Yeni dövr.
Osmanlı imperiyasının daxili və beynəlxalq vəziyyət. Şərq məsələsi. Rusiya – Osmanlı münasibətləri.
III Səlimin islahatları. İslahatların davam etdirilməsi. Osmanlı-Misir münaqişələri. Maarifçilik və
konstitusiya hərəkatı. II Əbdülhəmid. Gənc türklər hərəkatı. Balkan müharibələri. Osmanlı dövləti I
dünya müharibəsi illərində.
Mərkəzi Asiya, Qazaxıstan, Volqaboyu, Ural, Krım və Sibir türkləri. Rusiyanın işğalçılıq siyasətinə
qarşı mübarizə.
Müridizm. Qafqazda Rusiyanın işğalçılıq siyasətinə qarşı mübarizə. Dağlılar Respublikası, Alaş-
Orda.
Mədəniyyət.
Müasir dövr.
Türkiyədə milli-azadlıq hərəkatı və onun nəticələri. Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması. M.K.Atatürk.
20-30-cu illərdə sosial- iqtisadi və siyasi vəziyyət. Xarici siyasət. Türkiyə II dünya müharibəsi illərində.
Türkiyə II dünya müharibəsindən sonra. Demokrat partiyasının hakimiyyəti. II və III Respublikalar.
Hərbi çevrilişlər. Daxili və beynəlxalq siyasi vəziyyət. Müasir Türkiyə.
SSRİ tərkibindəki türk və Qafqaz xalqları və onların müasir inkişafı.

3. İran tarixi.

Qədim dövr.
İran ərazisində qədim tayfa və dövlətlər. Elam dövləti. Midiya. Əhəməni imperiyası. Parfiya dövləti.
Orta əsrlər dövrü.
Sasani imperiyası. Sosial –iqtisadi vəziyyət. Daxili və xarici siyasət. Manilik və Məzdəkilər hərəkatı.
Roma, Bizans və digər dövlətlərlə mübarizə. I Xosrov. Ərəblərlə mübarizə və Sasani imperiyasının
süqutu. İran və Azərbaycan torpaqları Ərəb xilafəti tərkibində. Xürrəmilər hərəkatı. İran və
Azərbaycan torpaqları Səlcuq imperiyası və monqol ağalığı dövründə. Hülakülər dövləti. İran ərazisi
Azərbaycan dövlətləri tərkibində-Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri.
Yeni dövr.
Səfəvi imperiyasının süqutu. Nadir şah Əfşar. Zəndlər. Qacarlar dövləti. Rus –İran müharibələri.
Azərbaycan torpaqlarının bölüşdürülməsi. Türkmənçay müqaviləsi. Babilər hərəkatı. Mirzə Tağı xanın
islahatları. Məşrutə hərəkatı. İran I dünya müharibəsi illərində.
Müasir dövr.

86
 İranda 1917-20-ci illər milli-azadlıq hərəkatları. Ş.M.Xiyabani. Cəngəllilər hərəkatı. Qacarlar
sülaləsinin devrilməsi. Pəhləvilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi, daxili və xarici siyasət. Rza şah
Pəhləvi. İran II dünya müharibəsi illərində. Cənubi Azərbaycanda 1941-1946-cı illər demokratik
hərəkatı. S.C.Pişəvəri. İran 50-70- ci illərin əvvəllərində. Ağ inqilab. İran islam inqilabı və onun
nəticələri. İran-İraq müharibəsi. Müasir İranın daxili və beynəlxalq vəziyyəti.

4. Qədim Şərq. Ərəb ölkələri tarixi.

Qədim dövr.
Qədim Şərq. Mesopotamiya. Şumerlər. Akkad dövləti. Assuriya. Babil. Hetlər. Finikiya. Qədim Misir.
Misirdə sülalələr. Misir işğalları. Misirdə quldarlıq. Misirin süqutu. Qədim Şərq mədəniyyəti
Ərəbistan tayfaları qədim dövrdə. Qonşu dövlətlərə qarşı mübarizə.
Orta əsrlər dövrü.
Sasanilər əv Bizansa qarşı mübarizə. İslam dininin yaranması və yayılması. Məhəmməd peyğəmbər.
Ərəb xilafətinin yaranması. Raşidi xəlifələr. Əməvilər sülaləsi. Abbasilər sülaləsi. Ərəb xilafətinin
zəifləməsi və parçalanması. Kordova xilafəti. Bağdad xilafəti. Fatimilər. Əyyubilər. Səlahəddin.
Ərəblər Osmanlı hakimiyyəti dövründə.
Yeni dövr.*
Ərəb ölkələrinin avropalılar tərəfindən işğalı. Napoleonun Misir və Suriyaya yürüşü. Misir- Osmanlı
müharibələri. Ərəb millətçiliyi. Ərəb ölkələri I dünya müharibəsi illərində. Says-Piko müqaviləsi.
Müasir dövr.*
I Dünya müharibəsinin Ərəb ölkələri üçün nəticələri. Mandat rejimi. Müstəqil Ərəb dövlətlərinin
yaranması.Ərəb ölkələri II dünya müharibəsi illərində. Ərəb ölkələri II dünya müharibəsindən sonra.
Misir. Suriya. İraq. Səudiyyə Ərəbistanı. Yəmən və s. ərəb dövlətlərinin sosial-iqtisadi və siyasi
inkişafı. Ərəb-İsrail müharibələri və digər beynəlxalq münaqişələr. Kemp-Devid sazişi. Beynəlxalq
terrorizm. Ərəb baharı.

5. Hindistan. Pakistan. Hind-Çin*. Əfqanıstan*.

Hindistanda qədim dövlətlər. Əhəməni və M.İsgəndərə qarşı mübarizə. Qədim hind
mədəniyyəti. Ağ hunlar, ərəblər, Qəznəvi dövlətlərinin Hindistan ərazisinə yürüşləri. Dehli sultanlığı.
Böyük Moğol imperiyasının qurulması, sosial-iqtisadi vəziyyət, daxili və xarici siyasəti. Böyük coğrafi
kəşflərin Hindistan üçün nəticələri. Hindistana Nadir şah Əfşar və əfqanların yürüşləri. Hindistanın
Avropa müstəmləkəsinə çevrilməsi. Ost-Hind şirkəti və onun Hindistan siyasəti. Sipahilər hərəkatı.
Böyük Moğol imperiyasının süqutu. HMK yaranması və fəaliyyəti. Hindistan I dünya müharibəsi
illərində. Hindistanda vətəndaş itaətsizliyi kampaniyaları. M.Qandi. Hindistan II dünya müharibəsi
illərində. Hindistanın müstəqillik əldə etməsi. C. Nehru. Müasir Hindistanın sosial-iqtisadi və siyasi
inkişafı.
Pakistan dövlətinin yaranması. Hindistan-Pakistan münaqişələri. Banqladeş respublikasının
yaranması. Müasir Pakistanın sosial-iqtisadi və siyasi inkişafı. Pakistan–Azərbaycan münasibətləri.
Hind-Çin.
Vyetnam, Laos, Kamboca, Birma, İndoneziya, Filippin və s. Hind–Çin regionu dövlətləri,
onların siyasi tarixi, Avropa müstəmləkəçiliyi və sosial–iqtisadi inkişafları.
Əfqanıstan dövlətinin yaranması. İngilis-əfqan münasibətləri. Əfqanıstan respublikasının
qurulması. SSRİ-nin Əfqanıstana müdaxiləsi. Sovet-əfqan müharibəsi. Əfqanıstanda Taliban rejimi.
ABŞ-ın Əfqanıstana müdaxiləsi. Əfqanıstanın müasir siyasi vəziyyəti.

87
 6. Yaponiya. Çin. Koreya*.

Yaponiyada feodalizm cəmiyyətinin formalaşması. Tayxoryo məcəlləsi. Sosial-iqtisadi

vəziyyət. Samuraylar. Yaponiyada Syoqunluq rejimi. Minamoto, Aşikaqa, Tokuqava syoqunluqları.
Özünütəcrid siyasəti. Yaponiyada burjua islahatları. 1889-cu il Konstitusiyası. İqtisadi inkişaf.
İşğalçılıq siyasəti. Yaponiya-Çin və rus-yapon müharibələri. Yaponiya I dünya müharibəsi illərində.
Yaponiyanın Çinə 21 tələbi. Tanaka memorandumu. Yaponiya II dünya müharibəsi illərində.
Yaponiyanın 1947- ci il Konstitusiyası. Yapon möcüzəsi. Müasir Yaponiyanın sosial-iqtisadi və siyasi
vəziyyəti. Xarici siyasət.
Çində ilk dövlətlər. Vuruşan padşahlıqlar dövrü. Sun və Xan sülalələri. Feodalizmin
yaranması. Çin Suy və Tan sülalələrinin hakimiyyəti illərində. Monqolların Çini işğal etməsi. Min
sülaləsi. Mancur sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi, daxili və xarici siyasəti. Çinin özünütəcrid siyasəti.
Çinin yarımmüstəmləkəyə çevrilməyə başlanması. Tiryək müharibələri. Taypin hərəkatı. Homindan
partiyası. Sun Yatsen. Çində Mancur sülaləsinin devrilməsi. Çin respublikasının qurulması. Çin I
dünya müharibəsi illərində. Yaponiyanın Mancuriyanı işğal etməsi. Çin II dünya müharibəsi illərində.
Çində vətəndaş müharibəsi. Çin Xalq Respublikasının yaradılması. Çində mədəni inqilab. Mao
Tszedun. Çində iqtisadi inkişaf. Den Syaopin. Müasir Çinin sosial –iqtisadi və siyasi inkişafı.
Koreyada erkən orta əsrdə mövcud olan tayfa və dövlətlər. Qonşu tayfa və dövlətlərə qarşı
mübarizə. Koreyaya monqol hücumu. Koreya- Yaponiya mübarizəsi və bunun nəticələri. Koreyanın
Qərb dövlətləri ilə münasibətləri. Koreya Yapon protektoratlığı dövründə. Koreya I və II dünya
müharibəsi illərində. Koreyanın parçalanması. ABŞ-Koreya müharibəsi. Şimali və Cənubi Koreyanın
inkişaf istiqamətləri. Koreyanın birləşdirilməsi problemi.

QEYDLƏR
1. Yuxarıda qeyd edilənlərlə yanaşı, orta məktəb proqramında əks edilən, ola bilər ki, müəyyən
səbəblərdən burda əks olunmayan mövzu və yarımmövzular da bu proqramın tərkib hissəsi
kimi qəbul olunmalıdır. Başqa sözlə desək, bu proqram orta məktəb proqramını tam şəkildə
əhatə edir və Olimpiadanın məqsədinə uyğun şəkildə ora əlavələr edilmişdir.
2. *- işarəsi ilə verilən mövzular 10 və 11-ci sinif şagirdləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

88
 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
Orta məktəb dərslikləri
Azərbaycan tarixi
1. Azərbaycan tarixi, 6-cı sinif üçün dərslik, Bakı-2013.
2. Azərbaycan tarixi, 7-ci sinif üçün dərslik, Bakı-2014.
3. Azərbaycan tarixi, 8-ci sinif üçün dərslik, Bakı-2015.
4. Azərbaycan tarixi, 9-cu sinif üçün dərslik, Bakı-2016.
5. Azərbaycan tarixi, 10-cu sinif üçün dərslik, Bakı-2017.
6. Azərbaycan tarixi, 11-ci sinif üçün dərslik, Bakı-2018.
7. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, 2016.
8. Qasım Hacıyev, Əyyub Əbdüləzimov. Qarabağ tarixi, Ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinfi üçün
fakültativ kursun tədris vəsaiti. Bakı- 2015.
Ümumi tarix
1. Ümumi tarix, 6-cı sinif üçün dərslik, Bakı-2013.
2. Ümumi tarix, 7-ci sinif üçün dərslik, Bakı-2014.
3. Ümumi tarix, 8-ci sinif üçün dərslik, Bakı-2015.
4. Ümumi tarix, 9-cu sinif üçün dərslik, Bakı-2016.
5. Ümumi tarix, 10-cu sinif üçün dərslik, Bakı-2017.
6. Ümumi tarix, 11-ci sinif üçün dərslik, Bakı-2018.

Əlavə ədəbiyyat
1. A.N.Abbasbəyli, S.Z.Yusifzadə. Beynəlxalq münasibətlər tarixi (ən qədim dövrlərdən XIX
yüzilliyin 70-ci illərinin sonuna qədər). Bakı, 2009
2. Anar Xəlilov. Qarabağ abidələri. Bakı.
3. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə.
4. Azərbaycan tarixi atlası. Bakı, 2007.
5. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Red. Süleyman Əliyarlı. Bakı. Çıraq nəşriyyatı, 2007.
6. Azərbaycanın qədim tarixinə dair yazılı mənbələr (kollektiv). Bakı, 2014.
7. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası (2 cilddə). Bakı, 2005.
8. Əkbər Qocayev, Şəhla Quliyeva, Sevda Əliyeva. Tarixi anlayış və terminlərin izahlı lüğəti.
Bakı, 2003.
9. Əli Həsənov. Azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin mərhələləri. Bakı,
2016.
10. Əsmət Muxtarova. Türk xalqlarının tarixi. Bakı, 2008.
11. Fazil Qaraoğlu. Ermənilər və Həqiqətlər. I Cild. Bakı, 2007.
12. Gülxanım Qarayeva, Aynur Hacıqədirli. Ərəb ölkələrinin orta əsrlər və yeni dövr tarixi. Bakı,
2008.
13. Herodot. Tarix. I-V kitablar (Tərcümə edəni: filologiya elmləri doktoru, professor Pənah
Xəlilov). Bakı, 1998.
14. Qədim dünya tarixi (Didaktik materiallar). Red. Mais Əmrahov. Bakı, 2010.
15. Qurbanov A. İslam tarixi (II cild). Bakı, 2009.
16. Ramiz Mehdiyev. Azərbaycanlılara qarşı soyqırım gerçəkləri. Bakı, 2000.
17. Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, 2006.
18. Rəşid Göyüşov. Qarabağın keçmişinə səyahət. Bakı, 1993.
19. İsmayılov İ.Z. Azərbaycanlıların II dünya müharibəsində iştirakı. Bakı, 2000.
89
20. İsrail Əmirli. Yaxın Orta Şərq ölkə ləri feodalizm dövründə. Bakı, 2016.
21. Kərim Şükürov. Türkmənçay – 1828: Tarixi xronika. Bakı, 2006.
22. Manaf Süleymanov. Eşitdiklərim, gördüklərim, oxuduqlarım. Bakı, 1987.
23. Minəxanım Təkləli. Türk kitabı (unudulan tarix, dəyişdirilən adlar). Bakı, 2009.
24. Məktəblinin tarix lüğəti. Rauf Məlikov, Nizami İbrahimov. Bakı, 2004.
25. Mehman Süleymanov. Nuri Paşa və silahdaşları. Bakı, 2014.
26. Mehdi Erivanski. Qədim Yunanıstan tarixi. Bakı, 1963.
27. Musa Qasımlı. Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi. I hissə (1918-1945). Bakı, 2003.
28. Musa Qasımlı, Məmməd Fətəliyev. Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi. II hissə (1945-
2002). Bakı, 2008.
29. Nərgiz Axundova. Asiya və Afrika ölkələrinin orta əsrlər tarixi. Bakı, 2010.
30. Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı, 1996.
31. Oqtay Əfə ndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, 2007.
32. Orta əsrlər tarixi. I cild (S.D.Skazkinin red. ilə.). Bakı, 1988.
33. Ramin Qurbanov. Türk xalqlarının tarixi. Bakı, 2011.
34. Ramiz Mehdiyev. Azərbaycanlılara qarşı soyqırım gerçəkləri. Bakı, 2000.
35. Rüstəm Əhmədov. Türk xalqlarının tarixi (XIII-XX əsrin əvvəli). Sumqayıt, 2013.
36. Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, 2006.
37. Solmaz Qaşqay. Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə. Bakı, 2006.
38. Şahin Fazil Fərzəlibəyli. XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin quruluşu. Bakı, 2003.
39. Şahlar Şərifov. İslam tarixi. Bakı, 2013.
40. Şəmistan Nəzirli. Azərbaycan generalları. Bakı, 1991.
41. Telman Orucov. Ümumdünya tarixi (3 cilddə).
42. Vaqif Piriyev. Azərbaycanın tarixi – siyasi coğrafiyası. Bakı, 2006.
43. V. Allahverdiyev, Ş. Mehdiyev. Azərbaycan Demokratik Respublikası (Azərbaycan höküməti
1918-1920). Bakı, 1990.
44. Yaqub Mahmudov, Kərim Şükürov. Qarabağ: Real tarix, Faktlar, Sənədlər. Bakı, 2005.
45. Yaqub Mahmudov, Kərim Şükürov. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya tarixi
1639-1828. Bakı, 2009.
46. Yaqub Mahmudov. Azərbaycan: Qısa dövlətçilik tarixi. Bakı, 2005.
47. Yaqub Mahmudov. Azərbaycan tarixində Heydər Əliyev şəxsiyyəti. Bakı, 2002.
48. Yaqub Mahmudov. Azərbaycanlılar. Bakı, 2008.
49. Yaqub Mahmudov. Səyyahlar, kəşflər, Azərbaycan. Bakı, 2012.
50. Yaqub Mahmudov. Real tarix və “Böyük Ermənistan uydurması”. Bakı, 2014.
51. Yusif Yusifov. Qədim Şərq tarixi. Bakı. 2007.
52. Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, 2007.
53. www.tarixinstitutu.az saytı
54. www.history.az saytı.
55. www.lib.az saytı.

90