Gelir Dağılımı Ve Yoksulluk

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2935

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1891
GELİR DAĞILIMI VE YOKSULLUK
Yazarlar
Prof.Dr. Mustafa AYKAÇ (Ünite 1, 2)
Prof.Dr. Özcan DAĞDEMİR (Ünite 3, 4, 5, 7)
Prof.Dr. Naci GÜNDOĞAN (Ünite 6)
Editörler
Prof.Dr. Naci GÜNDOĞAN (Ünite 3, 4, 5)
Prof.Dr. Verda ÖZGÜLER (Ünite 1, 2, 6, 7)
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcısı
Öğr.Gör.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Dil ve Yazım Danışmanları

Emine Koyuncu
Gözde Metin
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Ayşegül Dibek
Hilal Özcan
Aysun Şavlı
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Gelir Dağılımı ve Yoksulluk
E-ISBN
978-975-06-3265-5
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019
2490-0-0-0-1902-V02
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... vii
Gelir Dağılımı ile İlgili Temel Kavramlar...................................... 2 1. ÜNİTE

GELİR DAĞILIMI........................................................................................................ 3
GELİR DAĞILIMININ ÖNEMİ................................................................................. 3
Gelir Dağılımı ve Siyasi İstikrar.................................................................................. 4
Gelir Dağılımı ve Ekonomik Büyüme........................................................................ 4
Gelir Dağılımı ve Yoksulluk......................................................................................... 4
Gelir Dağılımı ve Sağlık................................................................................................ 5
GELİR DAĞILIMI TÜRLERİ...................................................................................... 5
Kişisel Gelir Dağılımı.................................................................................................... 5
Fonksiyonel Gelir Dağılımı.......................................................................................... 6
Bölgesel Gelir Dağılımı................................................................................................ 7
Sektörel Gelir Dağılımı................................................................................................. 8
Birincil Gelir Dağılımı ve İkincil Gelir Dağılımı...................................................... 8
Özet................................................................................................................................. 10
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 12
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 13
Okuma Parçası............................................................................................................... 13
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 14
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 14
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 15
Gelir Dağılımının Teorik Analizi.................................................... 16 2. ÜNİTE

GİRİŞ.............................................................................................................................. 17
KLASİK GELİR DAĞILIMI TEORİSİ....................................................................... 18
MARX’IN GELİR DAĞILIMI TEORİSİ.................................................................... 22
Artık Değer Teorisi....................................................................................................... 24
NEOKLASİK GELİR DAĞILIMI TEORİSİ.............................................................. 25
KEYNEZYEN GELİR DAĞILIMI TEORİSİ............................................................. 26
Özet ................................................................................................................................ 29
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 31
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 32
Okuma Parçası .............................................................................................................. 32
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 33
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 33
Gelir Eşitsizliklerinin Ölçülmesi.................................................... 34 3. ÜNİTE

GELİR DAĞILIMI ANALİZLERİNDE KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR............. 35
GELİR EŞİTSİZLİĞİNİN ÖLÇÜM VE ANALİZLERİNDE
KULLANILAN YÖNTEMLER................................................................................... 36
Grafikler......................................................................................................................... 37
Jan Pen’in Geçit Töreni........................................................................................... 37
Frekans Dağılımları................................................................................................ 38
iv İçindekiler
Frekans Dağılımlarının Logaritmik Dönüşümü................................................. 40

Lorenz Eğrisi............................................................................................................ 40
Eşitsizlik Ölçütleri......................................................................................................... 43
Dağılım Aralığı ....................................................................................................... 44
Göreli Ortalama Sapma ......................................................................................... 44
Gini Katsayısı........................................................................................................... 45
Varyans .................................................................................................................... 47
Theil İndeksi............................................................................................................ 49
Atkinson İndeksi..................................................................................................... 51
Yüzde Paylar Analizi .................................................................................................... 52
Özet................................................................................................................................. 55
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 60
Okuma Parçası .............................................................................................................. 60
4. ÜNİTE Ekonomik Kalkınma ve Gelir Dağılımı......................................... 64

EKONOMİK KALKINMA VE GELİR DAĞILIMI ARASINDAKİ
KARŞILIKLI İLİŞKİ ..................................................................................................... 65
BÜYÜMENİN GELİR DAĞILIMI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ................................... 65
Kuznets Hipotezi ve Ters-U Eğrisi ............................................................................. 69
Kuznets Hipotezini Açıklamaya Yönelik Teorik Modeller ...................................... 70
İki Sektörlü Teorik Model ..................................................................................... 71
Neoklasik Büyüme Modeli .................................................................................... 72
Kuznets Hipotezini Sorgulayan Ampirik Çalışmalar .............................................. 73
GELİR DAĞILIMININ BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ................................... 77
Kredi Piyasası Aksaklıkları Modeli ............................................................................ 77
Politik Ekonomi Modeli .............................................................................................. 79
Sosyal Kargaşa Modeli ................................................................................................. 80
Tasarruf Oranları Modeli ............................................................................................ 81
Özet ................................................................................................................................ 83
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 86
Okuma Parçası .............................................................................................................. 86
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 87
Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 89
5. ÜNİTE Dünyada ve Türkiye’de Gelir Dağılımı.......................................... 90

DÜNYADA GELİR DAĞILIMI.................................................................................. 91
Dünyada Gelir Dağılımının Tanımlanması .............................................................. 91
Dünya Gelir Dağılımında Genel Eğilimler ............................................................... 93
Dünyada Gelir Dağılımının Gelişimi......................................................................... 94
Dünyada Ülkeler Arası Gelir Dağılımının Gelişimi........................................... 94
Dünyada Ülke İçi Gelir Eşitsizliklerinin Gelişimi.................................................... 98
Dünyada Gelir Eşitsizliğinin Artış Nedenleri........................................................... 101
İçindekiler v
TÜRKİYE’DE GELİR DAĞILIMI.............................................................................. 102
Türkiye’nin Dünya Gelir Dağılımındaki Yeri............................................................ 103
Türkiye’de Gelir Dağılımının Gelişimi....................................................................... 103
Gelir Dağılımı Eşitsizlik Ölçütlerine Göre Gelir Dağılımının Gelişimi........... 105
Yüzde Paylar Analizine Göre Gelir Dağılımının Gelişimi................................. 107
Türkiye’de Gelir Dağılımındaki İyileşmenin Nedenleri........................................... 110
Özet ................................................................................................................................ 113
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 117
Okuma Parçası .............................................................................................................. 118
Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadele Politikaları.......................... 122 6. ÜNİTE

YOKSULLUK KAVRAMI............................................................................................ 123
YOKSULLUĞUN NEDENLERİ................................................................................. 124
YOKSULLUK TÜRLERİ.............................................................................................. 125
Mutlak Yoksulluk.......................................................................................................... 126
Göreli (Nispi) Yoksulluk............................................................................................... 126
İnsani Yoksulluk (Human Poverty)............................................................................ 127
YOKSULLUĞUN ÖLÇÜLMESİ................................................................................. 127
Yoksulluk Sınırı ve Hesaplanması............................................................................... 128
Yoksulluk Ölçütleri....................................................................................................... 129
Kafa Sayısı İndeksi (Headcount Index)................................................................ 129
Yoksulluk Açığı İndeksi (Poverty Gap Index)..................................................... 130
Sen İndeksi............................................................................................................... 130
Foster, Greer ve Thorbecke (FGT) Yoksulluk İndeksi........................................ 131
YOKSULLUKLA MÜCADELE POLİTİKALARI.................................................... 131
Yoksullukla Mücadelede Dolaylı Yaklaşım................................................................ 133
Yoksullukla Mücadelede Doğrudan (Dolaysız) Yaklaşım........................................ 135
TÜRKİYE’DE YOKSULLUK VE YOKSULLUKLA MÜCADELE........................ 136
Türkiye’de Yoksulluk..................................................................................................... 136
Türkiye’de Yoksullukla Mücadele................................................................................ 138
Özet................................................................................................................................. 142
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 145
Okuma Parçası............................................................................................................... 146
Küreselleşme ve Yoksulluk............................................................ 150 7. ÜNİTE

KÜRESELLEŞME VE YOKSULLUK ARASINDAKİ İLİŞKİ.................................. 151
Dünyada Yoksulluğun Gelişimi................................................................................... 151
Küreselleşme ve Yoksulluk İlişkisi Üzerine Tartışmalar........................................... 154
KÜRESELLEŞMENİN YOKSULLUĞU ETKİLEME KANALLARI...................... 156
Küreselleşme ve İşsizlik................................................................................................ 156
vi İçindekiler
Küreselleşme ve Ülke İçi Gelir Eşitsizliği................................................................... 159

Ticaretin Serbestleştirilmesi ve Gelir Eşitsizliği.................................................. 159
Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Gelir Eşitsizliği.............................. 161
Küreselleşme ve İş Piyasası Standartları..................................................................... 162
Küreselleşme ve Çocuk İşçiliği.................................................................................... 165
Özet................................................................................................................................. 167
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 172
Okuma Parçası............................................................................................................... 173
Önsöz vii
Önsöz
Ünlü düşünür David Ricardo tarafından Thomas Malthus’a gönderilmiş olan mektu
bun bir yerinde Ricardo özetle: “Size göre iktisat bilimi ulusal refahın artış nedenlerini
araştırmaktadır. Bana göre ise, bu refah artışının üretime katılanlar arasında nasıl payla
şıldığını araştırmalıdır. Gün geçtikçe birinci tanımın boş ve aldatıcı olduğuna, ikincinin
ise bilimin gerçek amacını yansıttığına daha çok inanmaktayım” derken refah artışının
sağlanmasında gelir dağılımının ne denli önemli olduğuna işaret etmektedir.
Gelir dağılımı ve yoksulluk sorununa verilen önem, toplumsal ve siyasal koşullara
bağlı olarak değişim göstermesine rağmen, gelir dağılımındaki adaletsizliklerin ve yok
sulluğun nasıl giderileceği konusu tarihin her döneminde gerek iktisat politikalarının ve
gerekse de sosyal politikaların temel konularından birisi olmuştur.
Gelir dağılımı ile ilgili temel kavramlar, gelir dağılımının teorik analizi, gelir eşitsiz
liklerinin ölçülmesi, ekonomik kalkınma ve gelir dağılımı arasındaki ilişki, dünyada ve
Türkiye’de gelir dağılımı ve yoksulluk, yoksullukla mücadele politikaları gibi gelir dağılımı
ve yoksulluk literatürünün temel konularını uzaktan öğretim metotlarına uygun olarak
aktarmayı amaçlayan bu kitapta, konuların teorik kısımları mümkün olduğunca sade bir
anlatımla verilmeye çalışılmıştır. Öğrencilerin İktisat derslerinde aldıkları temel bilgilere
dayanan bu teorik açıklamalar; güncel haber, yorum ve makalelerden derlenen ve kısımla
rı ile desteklenmiş, teorik bilgilerin pratik ile uyumu gösterilmeye çalışılmıştır. Ünitelerin
içinde yer alan soruları öğrencilerin verilen bilgiler doğrultusunda yorum yapma yetenek
lerini geliştirmeyi ve konuları ne ölçüde özümseyebildiklerini ölçmeyi amaçlamaktadır.
Kitapta kullanılan kavramların tanımlarına ilk kullanıldıkları yerlerde sayfa kenarlarında
ulaşılabileceği gibi, kitabın sonunda yer alan Sözlük kısmında da bu kavramların toplu bir
şekilde açıklamalarına ulaşmak mümkündür. Kitapta ayrıca öğrencilerin hem kendilerini
sınamalarını sağlayacak, hem de sınava hazırlıklarını arttıracak test sorularını içeren bö
lümleri de bulunmaktadır.
Kitaba ünite yazarı olarak katkı sağlayan değerli hocalarımız Prof.Dr. Mustafa AYKAÇ
ve Prof.Dr. Özcan DAĞDEMİR’e titiz çalışmaları nedeniyle şükranlarımızı sunuyoruz.
Bu kitabın yayın aşamasına gelmesinde emeği geçen ve bizlere destek veren başta Sayın
Rektörümüz Prof.Dr. Şafak Ertan ÇOMAKLI olmak üzere Anadolu Üniversitesi’nin tüm
değerli çalışanlarına teşekkür ediyor, kitabın öğrencilerimize ve bu alanda bilgi edinmek
isteyen herkese faydalı olmasını diliyoruz.
Editörler
Prof.Dr. Naci GÜNDOĞAN
Prof.Dr. Verda ÖZGÜLER
1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Gelir dağılımının önemini açıklayabilecek,
 Gelir dağılımıyla; siyasi istikrar, ekonomik büyüme, yoksulluk ve sağlık arasın-
daki ilişkiyi analiz edebilecek,
 Gelir dağılımı türlerini ayırt edilebilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Gelir Dağılımı • İkincil Gelir Dağılımı
• Kişisel Gelir Dağılımı • Bölgesel Gelir Dağılımı
• Fonksiyonel Gelir Dağılımı • Sektörel Gelir Dağılımı
• Birincil Gelir Dağılımı • Gelirin Yeniden Dağılımı

İçindekiler
• GELİR DAĞILIMI
Gelir Dağılımı ile İlgili Temel • GELİR DAĞILIMININ ÖNEMİ
Kavramlar • GELİR DAĞILIMI TÜRLERİ
Gelir Dağılımı ile
İlgili Temel Kavramlar
GELİR DAĞILIMI
Gelir, mal veya hizmet üretimi sonucunda ortaya çıkan ayni ya da nakdi geti-
ri olarak tanımlanabilir. Gelir dağılımı da mal veya hizmet üretimi sonucunda
ortaya çıkan gelirin bireyler arasındaki dağılımını ifade etmektedir. Bireylerin
üretimden elde edilen gelirden aldıkları pay, yani gelir dağılımı sonucunda ken-
dilerine düşen gelirin düzeyi ise bu bireylerin söz konusu üretim sürecinde sahip
oldukları role, öneme ve ağırlığa göre değişmektedir.
Genel olarak gelir dağılımı, bir ekonomide belirli dönem içerisinde elde edilen
gelirin bireyler veya üretim faktörleri arasındaki dağılımı olarak ifade edilebilir.
Bu çerçevede, gelirin üretim faktörleri arasındaki dağılımı fonksiyonel gelir da-
ğılımı olarak adlandırılırken bireyler arasındaki dağılımı ise kişisel gelir dağılı-
mı olarak adlandırılmaktadır.
Gelir dağılımı, iktisat biliminin temel konulardan biridir. Bu çerçevede, ikti-
sat biliminin kurucusu olarak görülen Adam Smith, üretimin nasıl arttırılacağını
ve bu şekilde ekonomik büyümenin nasıl sağlanacağını araştırırken, yine Klasik
iktisatçılardan David Ricardo da sağlanan üretimin nasıl paylaşılacağını, yani ge-
lir dağılımının nasıl gerçekleşeceğini araştırmıştır. Ricardo, kendisi gibi ünlü bir
Klasik iktisatçı olan Malthus’a politik iktisadın, üretimin nasıl paylaştırılacağına
yönelik bir araştırma olduğunu söylemiştir (Ricardo, 1951: 278).
Bununla birlikte, gelir dağılımı konusu iktisat biliminde uzun zaman boyunca
ihmal edilmiş, ancak 1990’lardan sonra bu alana yönelik ilgide bir canlanma göz-
lenmeye başlamıştır (Atkinson, 1997: 297; Perotti, 1995: 1).
GELİR DAĞILIMININ ÖNEMİ

Bir toplumda elde edilen toplam gelirin toplum bireylerince ne şekilde paylaşıldı-
ğı büyük öneme sahiptir. Gelirin paylaşılma şekli değiştikçe; ekonominin yapısı,
ülkenin ekonomik büyüme performansı, toplumun yapısı, sağlık düzeyi, toplum-
daki ortalama yaşam süresi, yoksulluk düzeyi de bu durumdan doğrudan etkilen-
mektedir. Bundan dolayı, bir toplumda gelir dağılımı düzeldikçe toplum birçok
açıdan düzelme eğiliminde olmaktadır.
Öte yandan, üretim araçlarının mülkiyet yapısı, kamu hizmetlerinin hangi dü-
zeyde olduğu, toplumsal ve geleneksel ilişkiler, işgücünün örgütlenme düzeyi ve
dikey-yatay hareketliliği, devletin uyguladığı maliye politikası ve sosyal politika-
lar, toplumun demokratikleşme düzeyi ve tüm bunların zaman içindeki evrimi
gelir dağılımını belirleyen temel etmenler arasındadır (Şahin, 2002: 529).
4 Gelir Dağılımı ve Yoksulluk
Gelir Dağılımı ve Siyasi İstikrar

Gelir dağılımının adaletsiz olduğu ülkelerde hem ekonomik ve hem de toplumsal
sıkıntılar baş gösterme eğiliminde olmaktadır. Özellikle gelir dağılımının önemli
ölçüde adaletsiz olduğu ve zenginlerle yoksullar arasında uçurumun bulunduğu
ülkelerde toplumsal sıkıntıların yaşanmaması çok zordur. Bu tarz ülkelerde top-
lumun huzursuz olması, bireylerde adaletsizlik hissinin oluşması, suç eğiliminin
artması ve toplumsal kargaşaların yaşanması kuvvetle muhtemeldir. Gelir dağı-
lımının adaletsiz olduğu ülkelerde siyasi istikrarsızlıklar ve yolsuzluklar olduk-
ça yoğun bir şekilde yaşanabilmekte ve rüşvet günlük hayatın bir parçası hâline
gelebilmektedir. Böylesine bir ortamın da ekonomi için hiç de uygun olmadığı
aşikârdır.
Gelir dağılımı göreceli olarak adaletli olan ülkelerde ise zenginler ile yoksullar
arasında uçurum olmaması ve toplumdaki bireylerin yaşam standartları arasında
çok fazla farklılık bulunmaması; toplumsal huzurun, birlik ve beraberliğin sağ-
lanmasına önemli ölçüde katkıda bulunmaktadır.
Gelir Dağılımı ve Ekonomik Büyüme

Öncelikle bir ekonomide sağlanan üretimin düzeyi kadar, söz konusu üretim do-
layısıyla elde edilen gelirin toplumun bireyleri arasında ne şekilde paylaştırıldığı
da önemlidir. Zira daha en başta, üretim düzeyi ile gelir dağılımının yapısı arasın-
da karşılıklı bir ilişki bulunduğuna yönelik kuvvetli bulgular vardır.
Gelir dağılımının yapısı ile ekonomik gelişme arasındaki ilişkinin yapısı konu-
sunda iktisatçılar arasında tam bir görüş birliği olmamakla birlikte, daha düzgün
bir gelir dağılımının ekonomik gelişmeyi en azından uzun vadede pozitif yönde
etkilediği hususunda ikna edici deliller mevcuttur.
Örneğin, Clarke (1992: 27) çok sayıda ülke için ekonomik büyüme ile gelir da-
ğılımı arasındaki ilişkiyi incelemiş ve gelir dağılımında eşitlik ile ekonomik büyü-
me arasında kuvvetli bir pozitif ilişki olduğu sonucuna varmıştır. Buna göre, gelir
dağılımı daha eşitlikçi olan ülkeler, daha yüksek oranda ekonomik büyüme elde
etmişlerdir. Yine Perotti’ye (1995: 38) göre daha eşitlikçi toplumlarda ekonomik
büyüme oranları daha yüksek olmaktadır. Böylece görülmektedir ki, bir toplu-
mun uzun vadede daha müreffeh olabilmesi için bu toplumda gelir dağılımının
dengeli bir yapıya sahip olması gerekmektedir.

Belirli bir millî gelir düzeyinde, bir ülkenin gelir dağılımı yapısı, o ülkedeki yok-
sulluk düzeyini doğrudan belirlemektedir. Örneğin, Brezilya’da olduğu gibi, gö-
receli olarak yüksek bir kişi başı millî gelire sahip olan ülkelerdeki adaletsiz gelir
dağılımı, bu toplumlarda yoksulluğun önemli boyutlarda olmasına neden olmak-
tadır. Öte yandan, Kosta Rika, Brezilya ile aynı düzeyde kişi başı millî gelire sahip
olmasına rağmen gelir dağılımının daha düzgün olması sebebiyle bu ülkede yok-
sulluk Brezilya’ya oranla daha azdır (Stewart, 2000: 3).
Yine, bir ülkede sağlanan ekonomik büyümenin yoksulluğu azaltma derecesi
de ülkedeki gelir dağılımı yapısına bağlıdır. Buna göre, ekonomik büyümedeki
1 puanlık artış, gelir dağılımında adaletsizlik olan Zambiya’da yoksulluk düzeyi-
ni sadece %0.21 oranında azaltırken, gelir dağılımı göreceli olarak daha adaletli
olan Malezya’daki yoksulluk düzeyini tam %3.4 oranında azaltmaktadır (Stewart,
2000: 3).
1. Ünite - Gelir Dağılımı ile İlgili Temel Kavramlar 5
Gelir Dağılımı ve Sağlık

Gelir dağılımı diğer taraftan toplumun sağlık düzeyi üzerinde de önemli etkilere
sahiptir. Buna göre, bir toplumdaki gelir dağılımı, o toplumdaki bireylerin sağlık
düzeyleri ve ortalama yaşam süreleri gibi önemli toplumsal göstergeler konusun-
da da önemli bir role sahiptir. Gelir dağılımının daha düzgün olduğu toplumlarda
hem ortalama yaşam süresi daha uzun olma eğilimindedir, hem de bu toplum-
lardaki kişiler gelir dağılımı daha bozuk olan toplumlardaki kişilere oranla daha
sağlıklı bir yapıya sahiptir.
Örneğin, Wilkinson’ın (1992: 165) araştırmasına göre gelir dağılımı daha düz-
gün olan toplumlardaki ölüm oranı, gelir dağılımı bozuk olan ülkelere oranla daha
düşük olma eğilimindedir. Paralel şekilde, gelir dağılımı daha düzgün olan ülkeler-
de ortalama yaşam süresi, gelir dağılımı bozuk olan ülkelere oranla daha yüksektir.
Yine Kennedy ve diğerlerinin (1996: 1006) ampirik çalışmasına göre de ABD’de
eyaletler arasındaki gelir dağılımı farklılıkları, bireylerin ölüm nedenleri üzerinde
doğrudan etkilidir. Öte yandan, zenginler ile yoksullar arasındaki mesafenin de-
recesi de ölüm oranları ile direkt olarak irtibatlıdır. Bu çerçevede, gelir dağılımı
bozuldukça, ölüm oranlarının arttığı görülmektedir. Daha da önemlisi, gelir dağı-
lımındaki adaletsizliği azaltmaya yönelik uygulanan politikalar, toplumun sağlığı
üzerinde çok olumlu bir etkiye sahiptir.
Lynch ve Kaplan’ın (1997: 311) çalışmasına göre de toplumun genel sağlık dü-
zeyi ile gelir dağılımı arasında direkt bir ilişki bulunmaktadır. Buna göre, gelir
dağılımı daha eşitlikçi hâle geldikçe toplumun sağlık düzeyi de yükselmektedir.
GELİR DAĞILIMI TÜRLERİ

Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin, toplum tarafından paylaşımına farklı
boyutlardan bakıldıkça farklı gelir dağılımı türlerinden bahsedilebilmektedir. Bu
çerçevede, başlıca gelir dağılımı türleri; kişisel gelir dağılımı, fonksiyonel gelir
dağılımı, bölgesel gelir dağılımı ve sektörel gelir dağılımıdır.
Öte yandan, gelirin ilk defa ortaya çıkmasına veya yeniden dağıtılmasına göre
de farklı bir gelir dağılımı tasnifinden bahsetmek mümkündür. Bu çerçevede de
literatürde birincil gelir dağılımı ve ikincil gelir dağılımı şeklinde bir sınıflan-
dırmaya gidildiği görülmektedir.
Kişisel Gelir Dağılımı

Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin toplumdaki bireyler ya da hanehalkları Kişisel gelir dağılımı:
Millî gelirin ülkedeki nüfusu
arasındaki dağılımını ifade etmektedir. En temel gelir dağılımı türüdür. Gelir da- oluşturan kişiler tarafından
ğılımı denilince akla en başta kişisel gelir dağılımı gelir. nasıl paylaşıldığını gösteren
Kişisel gelir dağılımında, gelirin ne şekilde elde edildiği değil, gelirin ne kadar dağılımdır.
olduğu önemlidir. Bu çerçevede, bir birey ya da hanehalkı ücret ve kira şeklinde
birden fazla gelire de sahip olabilir. Kişisel gelir dağılımında önemli olan gelirlerin
türü veya sayısı değil, bireyin ya da hanehalkının toplam geliridir. Kişisel gelir
dağılımı kavramı, bir ekonomideki gelir dağılımı eşitsizliklerinin izlenebilmesi
açısından oldukça yararlıdır.
Kişisel gelir dağılımının ölçülmesinde yaygın olarak kullanılan yöntemlerden
birisi, nüfusun eşit dilimlere ayrılması ve her dilimin toplam gelirden ne kadar
pay aldığının gösterilmesi şeklindedir. Bu noktada da nüfus genellikle %20’lik di-
limlere ayrılır ve her %20’lik dilimin toplam gelirden aldığı pay ortaya konulur.
Nüfus %20’lik bölümlere ayrılabildiği gibi %10’luk ya da %5’lik dilimlere de ay-
rılabilmektedir.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) da hem %20’lik hem de %10’luk nüfus dilim-
lerine göre kişisel gelir dağılımı istatistiklerini yayınlamaktadır. Tablo 1.1’de %20’lik
gruplar itibarıyla TÜİK’in kişisel gelir dağılımı istatistikleri görülmektedir. Buna
göre, 2017 yılı itibarıyla nüfusun en yoksul %20’lik diliminin toplam gelirden aldığı
pay sadece %6.3’tür. En zengin %20’lik dilim ise toplam gelirin yarıya yakınını al-
maktadır. Yine, nüfusun en yoksul %20’lik diliminin hanehalkı bazında ortalama
geliri T6.779 iken, en zengin %20’lik diliminin hanehalkı bazında ortalama geliri
T51.127’dir. Buna göre, nüfusun en zengin %20’lik diliminin hanehalkı bazında or-
talama geliri, en yoksul %20’lik dilimin gelirinin yaklaşık 7,5 katıdır.
Tablo 1.1 Toplam 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20

Eşdeğer Hanehalkı
Kullanılabilir Fert Yüzde 100,0 6,3 10,7 14,8 20,9 47,4
Gelirine Göre Sıralı Ortalama (T) 19.139 6.779 11.528 15.962 22.496 51.127
Yüzde 20’lik Gruplar
İtibarıyla Yıllık Medyan (T) 14.232 7.047 11.519 15.888 22.277 38.533
Eşdeğer Hanehalkı
Kullanılabilir Fert Kişisel gelir dağılımının ölçülmesinde yaygın olarak kullanılan bir diğer yön-
Gelirinin Dağılımı,
2017 tem de Gini Katsayısı yöntemidir. Buna göre, herhangi bir ekonomi için Gini
katsayısı teorik olarak 0 ile 1 arasında değerler almaktadır. Bir ekonominin 0 Gini
Kaynak: TÜİK Gelir katsayısına sahip olması, o ekonomideki tüm bireylerin ya da hanehalklarının
ve Yaşam Koşulları gelirlerinin birbirine eşit olduğunu ifade eder. Gini katsayısının 1 olması ise o
Araştırması.
ekonomide elde edilen tüm gelirin tek bir birey ya da hanehalkına ait olduğu-
nu gösterir. TÜİK de yıllık bazda Türkiye’nin Gini katsayısını hesaplamaktadır.
TÜİK’e göre, 2017 yılı itibarıyla Türkiye’nin eş değer hanehalkı kullanılabilir gelire
göre Gini katsayısı 0,40’tır.
Gini katsayısı nedir? Gini katsayısının 0 ya da 1 olması ne anlama gelmektedir?

1
Fonksiyonel Gelir Dağılımı
Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin, geliri ortaya çıkaran üretim faktörleri
arasındaki dağılımını göstermektedir.
Fonksiyonel gelir dağılımı: Mal veya hizmet üretiminin gerçekleşmesini sağlayan üretim faktörleri; emek,
Üretim faktörlerinin millî sermaye, doğal kaynaklar ve girişimciliktir. Bir ekonomide, söz konusu üretim
gelirden aldıkları payı, bu
faktörlerin üretime katkıda faktörlerinin mal veya hizmet üretiminde kullanılması neticesinde; işgücüne ücret,
bulunurken yaptıkları sermayedara faiz, doğal kaynak sahibine rant ve girişimciye de kâr şeklinde gelir
fonksiyona göre ayıran bir dağıtımı gerçekleşmektedir. İşte, fonksiyonel gelir dağılımı da ortaya çıkarılan top-
dağılımdır.
lam gelirin, üretim faktörleri tarafından ne şekilde paylaşıldığını göstermektedir.
Fonksiyonel gelir dağılımı, gelirin üretim faktörleri arasında ne şekilde paylaş-
tırıldığını göstermesi bakımından oldukça faydalı bir araçtır. Ancak, hem üretim
faktörlerinin kendi içinde homojen olmaması ve hem de bir bireyin ya da hane-
halkının birden fazla üretim faktöründen gelir elde edebilmesi gibi nedenlerden
ötürü, fonksiyonel gelir dağılımının incelenmesinde ve akabinde varılan sonuç-
larda dikkatli olmak gerekmektedir.
Örneğin, mal veya hizmet üretiminde kullanılan faktörlerden emeğe sahip olan
kişilerin vasıf düzeyleri birbirinden oldukça farklı bir görünüm arz etmektedir ki
daha en başta bu üretim faktörüne sahip olan kişiler mavi yakalılar ve beyaz ya-
kalılar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Beyaz yakalı çalışanlar da kendi içerisinde
vasıf düzeyi bakımından oldukça heterojen bir görünüm arz etmektedir. Açıktır ki,
bu tür çalışanların ücret düzeyleri arasında da önemli farklılıklar bulunmaktadır.
Küreselleşmenin hız kazanmaya başladığı, bilginin ve beşerî sermayenin öne-

minin daha da arttığı 1980’lerden bu yana da vasıflı işgücünün öneminin artma-
sına paralel olarak çalışanlar arasındaki ücret farklılıkları daha da artmıştır. Hatta
yüksek vasıf düzeyine sahip olan beyaz yakalılar için ayrı bir tanımlamaya gidi-
lerek onlara altın yakalılar da denilmeye başlanmıştır. Bu çalışanların aldıkları
ücretler ise ortalama çalışanlara göre oldukça yüksektir.
Örneğin, ABD’de 1970’te CEO’lar ortalama bir işçinin 30 katı kadar maaş alır-
ken, 2000’li yıllara gelindiğinde CEO’ların maaşı ortalama bir işçinin maaşının
tam 300 katına çıkmıştır (Krugman, 2009: 132). Bu açıdan emeğin, mal veya hiz-
met üretiminden aldığı pay kendi içerisinde oldukça heterojen bir görünüm arz
etmektedir ve söz konusu heterojenlik de bilginin artan önemi ve küreselleşme ile
birlikte gitgide artma eğilimindedir.
Öte yandan, herhangi bir bireyin ya da hanehalkının birden fazla üretim fak-
törüne sahip olabilmesi de fonksiyonel gelir dağılımında dikkat edilmesi gereken
hususlardandır. Buna göre, bir çalışan hem ücret gelirine ve hem de rant veya faiz
gelirine sahip olabilir. Bu durumun, vasıf düzeyi yüksek olan çalışanlar için geçer-
li olma ihtimali daha yüksektir.
Gelir Türü Payı (%) Tablo 1.2

2017 Yılı İtibarıyla
Ücret 51,5 Türkiye’de Gelir
Kâr 19,6 Türlerine Göre Yıllık
Gelir Dağılımı
Rant 3,4
Menkul Kıymet Geliri 3,2 Kaynak: TÜİK Gelir
ve Yaşam Koşulları
Sosyal Transferler 19,7 Araştırması.
Hanelerarası Transferler 2,4
Diğer Gelirler 0,2
TÜİK de yıllık bazda fonksiyonel gelir dağılımının ne şekilde gerçekleştiğine

yönelik olarak istatistik yayınlamaktadır. Buna göre, 2017 yılı itibarıyla ülkemizde
emeğin toplam gelirden aldığı pay %51,5 iken müteşebbisin aldığı pay ise %19,6
olmuştur. Gayrimenkulden ve menkul kıymetlerden elde edilen gelir ise toplam
gelirin %6,6’sı düzeyinde gerçekleşmiştir. Fonksiyonel gelir dağılımında göze çar-
pan önemli kalemlerden birisi de sosyal transferlerdir ki bu kalemin büyük bölü-
münü emekli ve dul-yetim aylıkları oluşturmaktadır. Sosyal transferler kaleminin
toplam gelirden aldığı pay da %19,7 olmuştur.
Bölgesel Gelir Dağılımı

Bir ülkenin farklı bölgelerinin, o ülkede elde edilen toplam gelirden aldığı payı Bölgesel gelir dağılımı: Bir
göstermektedir. Bölgesel gelir dağılımı, bir bölgenin kişisel gelir dağılımını gös- ülkenin farklı bölgelerinin,
o ülkede elde edilen
terebildiği gibi fonksiyonel gelir dağılımını da gösterebilir. Bu açıdan bölgesel toplam gelirden aldığı payı
gelir dağılımı, kişisel gelir dağılımı veya fonksiyonel gelir dağılımının yerel bir göstermektedir.
türevidir denilebilir.
Bir ülkenin tüm bölgelerinin aynı gelişmişlik düzeyine ve gelir dağılımına sa-
hip olması beklenemez. Bu çerçevede, her ülkenin farklı bölgeleri arasında, az
veya çok ekonomik gelişmişlik farkının bulunması normaldir. Benzer şekilde, bir
bölgenin kendi içindeki gelir dağılımı da diğer bölgelerden az veya çok farklı ola-
caktır. Zira bölgelerin kültürü, coğrafi yapısı, iklim koşulları, altyapı düzeyi, nüfus
yapısı, istihdam olanakları vb. özellikleri birbirinden az veya çok farklı olacaktır.
Örneğin, İngiltere’deki Kuzey-Güney Hattı ifadesi, İngiltere’nin kuzeyi ile güne-

yi arasındaki ekonomik gelişmişlik farklılıklarına atıfta bulunmak için ortaya atıl-
mıştır. Bu hayali hat, İngiltere’nin ortasından geçmektedir ve ekonomik anlamda
daha gelişmiş olan güney ile daha zayıf kalmış olan kuzeyi birbirinden ayırmakta-
dır. Benzer bir durum İtalya’da da bulunmaktadır. İtalya da zengin olan kuzeyi ile
yoksul olan güneyi arasındaki gelişmişlik farklılıkları hususunda ünlü bir ülkedir.
Ülkemizde ise bilindiği gibi, doğu ile batı arasında ekonomik anlamda önem-
li ölçüde gelişmişlik farklılıkları bulunmaktadır. Öte yandan, İstanbul ile diğer
bölgeler arasında da önemli ölçüde gelişmişlik farkı bulunmaktadır. Bu açıdan,
bölgesel gelir dağılımı önemli bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır.
TÜİK de yıllık bazda coğrafi bölgeler itibarıyla, nüfusu %10’luk sıralı dilimle-
re ayırarak bölgesel gelir dağılımı istatistikleri yayınlamaktadır. Bu istatistiklerde
hem bölgelerin ayrı ayrı bireysel gelir dağılımı görülebilmekte hem de bölgelerin
ortalama ve medyan gelirlerini karşılaştırmak suretiyle bölgeler arasındaki geliş-
mişlik farkı izlenebilmektedir. Buna göre, 2010 itibarıyla, Güneydoğu Anadolu
Bölgesinin yıllık eş değer kullanılabilir hanehalkı medyan geliri, sadece T8.663
iken, bu rakam Ege bölgesinde T8.392 ve İstanbul’da da tam T20.502’dir. Buna
göre, İstanbul’daki medyan hanehalkı Güneydoğu Anadolu’dakinin 2,3 katı kadar
zengindir. Ortalama hanehalkı geliri açısından bakıldığında da İstanbul’daki ha-
nehalkı, Güneydoğu’daki hanehalkından tam 2,7 kat zengindir.
Her ülkenin farklı bölgelerinde ekonomik gelişmişlik düzeyi ile gelir dağılımında
2 farklılıklar olmasının nedenleri nelerdir?
Sektörel Gelir Dağılımı

Bir ekonominin farklı sektörlerinin, o ekonomide elde edilen toplam gelirden al-
Sektörel gelir dağılımı: dığı payı göstermektedir. Sektörel gelir dağılımı, en genel hâliyle tarım, sanayi
En genel hâliyle tarım,
sanayi ve hizmet sektörleri ve hizmet sektörleri arasındaki gelir dağılımını gösterebildiği gibi, her sektörün
arasındaki gelir dağılımını kendi içindeki alt sektörleri itibarıyla de gelir dağılımını gösterebilmektedir.
gösterebildiği gibi, her Sektörel gelir dağılımı, bir ekonominin gelişmişlik düzeyi hususunda önemli
sektörün kendi içindeki alt
sektörleri itibarıyla de gelir sonuçların elde edilmesine imkân sağlar. Örneğin, gelişmiş ülkelerde tarım ke-
dağılımını gösterebilmektedir. siminin milli gelirden aldığı pay %2 civarı gibi çok düşük düzeylerde iken, bu
oran ekonomik anlamda gelişmemiş olan ülkelerde %50 gibi oldukça yüksek dü-
zeylerde olabilmektedir. Benzer şekilde, bir ülkenin ekonomik anlamda katettiği
mesafeyi en iyi gösteren temel verilerden bir tanesi de sektörel gelir dağılımının
zaman içinde yaşadığı dönüşümdür. Buna göre, Türkiye’de 1950’li yıllardan itiba-
ren tarımın millî gelir içindeki payı zamanla azalırken, sanayinin payı yükselmiş-
tir. Örneğin, TÜİK’e göre, 1968 yılında tarım kesiminin millî gelirden aldığı pay,
%33,3 iken, bu oran 2017 itibarıyla %6,1’e gerilemiştir.
Benzer şekilde, sanayi sektörünün toplam gelirden aldığı pay da ve zaman için-
de yaşadığı dönüşüm de ülke ekonomisinin gelişmişlik düzeyi ve yaşadığı dönü-
şüm hakkında önemli ipuçları verecektir. Bu çerçevede, yine TÜİK’e göre sanayi
sektörünün toplam gelirden aldığı pay 1968’de %17,2 iken, bu oran 2017 itibariyle
%17,6 düzeyine gelmiştir. Öte yandan, Türkiye tarihinde sanayi sektörünün payı,
tarım sektörünün payını ilk defa 1983 yılında geçmiştir.
Birincil Gelir Dağılımı ve İkincil Gelir Dağılımı

Bir ekonomide gelir, ilk defa ortaya çıkabileceği gibi, bir yerden başka bir yere de
bir şekilde transfer edilebilir. Gelirin ilk defa ortaya çıkması ekonomik bir akti-
viteye denk gelirken, gelirin bir yerden başka bir yere transfer edilmesi de gelirin
yeniden dağıtıldığı anlamına gelmektedir.
Gelir ilk defa ortaya çıksa da yeniden dağıtılsa da toplumun gelir dağılımı az Birincil gelir dağılımı:
veya çok değişmiş olmaktadır. İşte, gelirin ilk defa ortaya çıkması akabinde olu- Gelirin ilk defa ortaya çıkması
akabinde oluşan gelir
şan gelir dağılımına birincil gelir dağılımı, gelirin yeniden dağıtılması akabinde dağılımıdır.
ortaya çıkan gelir dağılımına da ikincil gelir dağılımı ya da gelirin yeniden da-
İkincil gelir dağılımı: Gelirin
ğılımı denilmektedir. yeniden dağıtılması akabinde
Gelirin yeniden dağılımı denildiğinde de genellikle devletin üretimden elde ortaya çıkan gelir dağılımıdır.
edilen ilk gelirle kişinin nihai geliri arasında fark meydana getirmesi anlaşılır. Bu
çerçevede, gelirin oluşumundan sonra yapılan çeşitli müdahalelerle gelirin ye-
niden dağılımı sağlanmaktadır. Yine gelirin yeniden dağılımı, faktör gelirleriyle
harcanabilir gelirler arasındaki farklılık oluşmasına neden olmaktadır. Buna göre
devlet, faktör gelirlerine sosyal ve ahlaki nedenlerle çeşitli şekillerde müdahale
etmekte ve böylece gelirin yeniden dağılımını sağlamaktadır (Çiftlikli, 1995: 17).
Devlet, gelirin yeniden dağılımını vergiler, kamu harcamaları, fiyat politika-
ları, işgücü piyasası ve ücret politikaları ve sosyal güvenlik yoluyla sağlayabilir
(Arabacı, 2011: 128-130). Devlet geliri yeniden dağıtma yoluyla serbest piyasada
oluşan gelir dağılımını değiştirmeyi amaçlar. Çünkü piyasada oluşan gelir dağılı-
mı, gelir eşitsizliklerine ve yoksulluğa neden olabilmektedir.
Bunun yanında Yazgan (1992: 396), din, örf ve adetlerin bazı uygulamalarında
da gelirin yeniden dağılımı ile karşılaşılabileceğini ifade etmektedir. Buna göre,
zekât ve fitre gibi uygulamalar, geliri yukarıdan aşağıya doğru vasıtasız bir şekilde
dağılımını sağlamaktadır.
Devlet müdahalesi ile ortaya çıkan gelirin yeniden dağılımı iki şekilde gerçek- Dikey yeniden dağılım:
Gelir transferlerinin yüksek
leşmektedir. Bunlar, dikey yeniden dağılım ve yatay yeniden dağılımdır. Gelir gelir gruplarından düşük gelir
transferlerinin yüksek gelir gruplarından düşük gelir gruplarına doğru gerçek- gruplarına doğru gerçekleştiği
yeniden dağılımıdır.
leştiği yeniden dağılıma dikey yeniden dağılım denir. Yatay yeniden dağılım ise
aynı gelir grubu içindeki bireyler ve hanehalkları arasında meydana gelen gelir Yatay yeniden dağılım:
transferi yaratan gelirin yeniden dağılımıdır (Çiftlikli, 1995: 21). Gelir grubu içindeki bireyler
ve hanehalkları arasında
Devletin yaptığı bu müdahaleler sonucu ortaya çıkan ikincil gelir dağılımının, meydana gelen gelir transferi
birincil dağılıma göre daha adil olması beklenmektedir. yaratan gelirin yeniden
dağılımıdır.
Devletin faktör gelirlerine müdahale araçları nelerdir?

3
Özet
Gelir dağılımının önemini açıklamak luğu azaltma derecesi de ülkenin gelir dağılımı
1
Bir ülkede hayat kalitesi ölçütleri arasında kişi yapısı ile bağlantılı olduğundan, ekonomik bü-
başına düşen millî gelir kadar adil gelir dağı- yümedeki 1 birimlik artış gelir dağılımı adaletsiz
lımı da ön plana çıkmaktadır. Bu yüzden gelir olan ülkelerde yoksulluk düzeyini 1 birimden
dağılımında adaletin sağlanması iktisat poli- daha düşük oranda azaltırken, gelir dağılımı
tikası araçlarından biri olarak sayılmaktadır. daha düzgün olan ülkelerde ekonomideki 1 bi-
Şüphesiz gelir elde edilmesi, ekonomik kal- rimlik artış yoksulluğu daha yüksek bir oranda
kınmanın sağlanması ve herhangi bir mal ya azaltmaktadır.
da hizmet üretilmesi bir ekonomi için oldukça Yine gelir dağılımının en önemli etkilere sahip
önemlidir. Ancak, burada sağlanan bu üreti- olduğu diğer bir gösterge sağlıkta karşımıza
min nasıl paylaşılacağı hususu da önemli bir çıkmaktadır. Buna göre, gelir dağılımının daha
sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira bir düzgün yani gelirin nispeten adil dağıtıldığı
ülkenin refah düzeyi sadece üretilen mal ve ülkelerde ortalama yaşam süresi daha uzun ol-
hizmet miktarına bağlı olmayıp, onun doğru makta ve bu toplumlardaki kişi başı gelir dağı-
ve adil dağılımına ve paylaşımına bağlı olduğu lımı adaletsiz olan toplumlardaki kişilere göre
ifade edilebilir. Çünkü bir toplumda gelir dağı- sağlık düzeyi de yükselmektedir.
lımı düzeldikçe toplum birçok açıdan düzelme
eğiliminde olacaktır. Gelir dağılımı türlerini ayırt etmek
3
Temel gelir dağılımı türleri; kişisel gelir dağılımı,
Gelir dağılımıyla siyasi istikrar, ekonomik büyü- fonksiyonel gelir dağılımı, bölgesel gelir dağılı-
2 me, yoksulluk ve sağlık arasındaki ilişkiyi analiz mı ve sektörel gelir dağılımıdır. Bunun yanında,
etmek gelirin ilk defa ortaya çıkmasına veya yeniden
Bir toplumda, üretilen toplam gelirin birey- dağıtılmasına göre de farklı bir gelir dağılımı
ler arasında ne şekilde paylaşıldığı büyük bir tasnifi olan birincil ve ikincil gelir dağılımından
önem arz etmektedir. Çünkü gelirin paylaşılma söz etmek mümkündür.
şekli değiştikçe; ekonominin yapısı ve büyüme Kişisel gelir dağılımı, bir ekonomide elde edi-
performansı, toplumun yapısı, sağlık düzeyi, len toplam gelirin bireyler ya da hanehalkları
ortalama yaşam süresi, yoksulluk düzeyi de bu arasındaki dağılımını ifade eder. Bu açıdan ki-
durumdan etkilenir. Örneğin, gelir dağılımının şisel gelir dağılımında, gelirin ne şekilde elde
adaletsiz olduğu, zenginlerle yoksullar arasın- edildiği değil, gelirin ne kadar olduğu öne çık-
da uçurumun bulunduğu ülkelerde toplumsal maktadır. Kişisel gelir dağılımının ölçülme-
hoşnutsuzlukların ve kaosun ortaya çıkması sinde yaygın olarak kullanılan yöntemlerden
muhtemeldir. Bu tür ülkelerde siyasi istikrarsızla birisi, nüfusun eşit dilimlere ayrılması ve her
birlikte yolsuzluk ve rüşvet günlük hayatın bir dilimin toplam gelirden ne kadar pay aldığı-
parçası hâline gelmektedir. nın gösterilmesi şeklindedir. Buna göre, nüfus
Öte yandan, gelir dağılımı ile ekonomik büyüme genellikle %20’lik dilimlere ayrılır ve her %20
arasındaki ilişkiye bakıldığına tam bir görüş bir- ’lik dilimin toplam gelirden ne kadar pay aldığı
liği olmamakla birlikte; yaygın kanaat, daha adil ortaya konulur. Öte yandan, kişisel dağılımının
bir gelir dağılımının ekonomik büyümeyi uzun ölçülmesinde yaygın olarak kullanılan bir diğer
vadede pozitif yönde etkileyeceğidir. Diğer taraf- yöntem de Gini katsayısıdır. Bir ekonominin 0
tan, belirli bir millî gelir düzeyinde, bir ülkenin Gini katsayısına sahip olması o ekonomideki
gelir dağılımı yapısı ülkedeki yoksulluk düzeyini bireylerin gelirlerinin birbirine eşit olduğunu
doğrudan etkilemektedir. Buna göre, kişi başına gösterirken, Gini katsayısının 1 olması ise o
düşen millî geliri yüksek olan ülkelerdeki ada- ekonomide elde edilen tüm gelirin tek bir bire-
letsiz gelir dağılımı bu ülkelerdeki yoksulluğun ye ait olduğunu göstermektedir.
başlıca sebeplerinden biri olmaktadır. Zira bir Fonksiyonel gelir dağılımı, bir ekonomide elde
ülkede sağlanan ekonomik büyümenin yoksul- edilen toplam gelirin, geliri ortaya çıkaran üre-
tim faktörleri arasındaki dağılımını gösterir.
Buna göre, üretim faktörlerinden işgücüne üc-
ret, sermayedara faiz, doğal kaynak sahibine
rant ve girişimciye kâr şeklinde bir gelir dağılımı
gerçekleşmektedir. Fonksiyonel gelir dağılımı,
üretim faktörlerinin kendi içinde homojen ol-
maması ve bir bireyin ya da hanehalkının birden
fazla üretim faktöründen gelir elde edebilmesi
gibi nedenlerden ötürü, fonksiyonel gelir dağı-
lımının incelenmesinde ve akabinde varılan so-
nuçlarda dikkatli olmak gerekir.
Bölgesel gelir dağılımı, bir ülkenin farklı böl-
gelerinin, o ülkede elde edilen toplam gelirden
aldığı payı göstermektedir. Bir ülkenin tüm
bölgelerinin aynı gelişmişlik düzeyine ve gelir
dağılımına sahip olması beklenemez. Bir bölge-
nin kendi içindeki gelir dağılımı da diğer bölge-
lerden az veya çok farklı olacaktır. Çünkü böl-
gelerin kültürü, coğrafi yapısı, iklim koşulları,
altyapı düzeyi, nüfus yapısı, istihdam imkânları
vb. özellikleri birbirinden az veya çok farklı ola-
caktır. Öte yandan, genellikle gelişmiş ülkelerde
bölgeler arası gelir dağılımı dengesizlikleri az ge-
lişmiş ülkelere kıyasla daha azdır.
Sektörel gelir dağılımı, bir ekonominin farklı
sektörlerinin o ekonomide elde edilen toplam
gelirden aldığı payı göstermektedir. Sektörel
gelir dağılımı, tarım, sanayi ve hizmet sektörle-
ri arasındaki gelir dağılımını gösterebildiği gibi
her sektörün kendi içindeki alt sektörleri itiba-
rıyla da gelir dağılımını gösterebilir. Sektörel
gelir dağılımı bir ekonominin gelişmişlik düzeyi
hususunda da önemli bilgiler verir.
Bunun yanında, gelir ilk defa ortaya çıksa da
yeniden dağıtılsa da toplumun gelir dağılımı az
veya çok değişmiş olmaktadır. Bundan dolayı,
gelirin ilk defa ortaya çıkması akabinde oluşan
gelir dağılımına birincil gelir dağılımı, gelirin
yeniden dağıtılması akabinde ortaya çıkan gelir
dağılımına da ikincil gelir dağılımı denmektedir.
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? 6. Devletin faktör gelirlerine sosyal ve ahlaki neden-
a. Gelir dağılımının adaletsiz olduğu ülkelerde lerle çeşitli şekillerde müdahale etmesiyle oluşan gelir
ekonomik ve toplumsal sıkıntılar yaygındır. dağılımına ne ad verilir?
b. Adil bir gelir dağılımı ekonomik büyümeyi a. Birincil gelir dağılımı
uzun vadede pozitif yönde etkiler. b. Gelirin yeniden dağılımı
c. Gelir dağılımının adaletsiz olduğu ülkelerde c. Fonksiyonel gelir dağılımı
büyüme oranları yüksektir. d. Kişisel gelir dağılımı
d. Bir ülkenin gelir dağılımı yapısı o ülkedeki yok- e. Bölgesel gelir dağılımı
sulluk düzeyini etkiler.
e. Gelir dağılımı adil olan ülkelerde ortalama ya- 7. Aşağıdakilerden hangisi kesinlikle doğrudur?
şam süresi gelir dağılımı bozuk ülkelere göre a. Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin top-
daha yüksektir. lumdaki bireyler ya da hanehalkları arasındaki
dağılımına bölgesel gelir dağılımı denir.
2. Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin bireyler ya b. Sektörel gelir dağılımı, kişisel gelir dağılımının
da hanehalkları arasındaki dağılımına ne ad verilir? yerel bir türevidir.
a. Birincil gelir dağılımı c. Devletin sosyal ve ahlaki nedenlerle gelir dağı-
b. Gelirin yeniden dağılımı lımına müdahale etmesi akabinde oluşan gelir
c. Fonksiyonel gelir dağılımı dağılımına kişisel gelir dağılımı denir.
d. Kişisel gelir dağılımı d. Fonksiyonel gelir dağılımı, bir ekonomide elde
e. Sektörel gelir dağılımı edilen toplam gelirin, geliri ortaya çıkaran üre-
tim faktörleri arasındaki dağılımıdır.
3. Türkiye’nin 2017 yılı itibariyle eşdeğer hanehalkı e. Gelirin yeniden dağıtılması akabinde ortaya çı-
kullanılabilir gelire göre Gini katsayısı kaçtır? kan gelir dağılımına birincil gelir dağılımı denir.
a. 0,30
b. 0,40 8. Temel çalışma alanı üretimin nasıl paylaşılacağı,
c. 0,50 yani gelir dağılımının nasıl gerçekleşeceği olan ilk ikti-
d. 0,60 satçı kimdir?
e. 0,70 a. Adam Smith
b. David Ricardo
4. 2017 yılında tarım kesiminin milli gelirden aldığı c. John Maynard Keynes
pay ne kadardır? d. Kaldor
a. %4,2 e. Karl Marx
b. %6,1
c. %15,3 9. Aşağıdakilerden hangisi gelirin yeniden dağılımını
d. %21,4 sağlayan araçlardan biri değildir?
e. %30,8 a. Vergiler
b. Fiyat politikaları
5. Bir ekonomide elde edilen toplam gelirin, geliri or- c. İşgücü piyasası ve ücret farklılıkları
taya çıkaran üretim faktörleri arasındaki dağılımına ne d. Ölçeğe göre artan getirili ekonomiler
ad verilir? e. Sosyal güvenlik sistemi
a. Sektörel gelir dağılımı
b. Bölgesel gelir dağılımı 10. TÜİK 2017 yılı verilerine göre Türkiye’de en zengin
c. Kişisel gelir dağılımı %20’lik dilimin milli gelirden aldığı pay yüzde kaçtır?
d. Gelirin yeniden dağılımı a. %6,5
e. Fonksiyonel gelir dağılımı b. %11,1
c. %15,6
d. %21,9
e. %47,4
Yaşamın İçinden Okuma Parçası

Kişisel Gelir Dağılımı Hükümetler, faktör paylarıyla yani milli gelirin bölü-
şümüyle değil de milli gelirin yeniden bölüşümüyle
Türkiye’de gelir dağılımı araştırması, gelir ve yaşam ko- uğraşırsa o cemiyette faydayı, huzuru sağlamak daha
şulları araştırması adı altında TÜİK tarafından ve yıllık kolaydır; üstelik yaratılan tatmin de daha fazla yüksel-
bazda yapılıyor. TÜİK bu araştırmayı yaparken örnek- tilebilir. Söylemek istediğimiz şudur: Gerçekte üretime
leme yöntemini kullanıyor ve Türkiye Cumhuriyeti sı- katılan faktör sahipleri, evvela sahip oldukları faktör-
nırları içindeki bütün yerleşim yerlerini ve tüm hane lerin hem hacimleri, büyüklükleri itibariyle hem de
halklarını kapsama alıyor. Aşağıdaki tablo Türkiye’de bu faktörlerin müessiriyetleri bakımından katiyen eşit
gelir dağılımını (Gini katsayısı bazında) 2002 yılından değildirler. Bu Allah’ın yarattığı dünyanın başlıca vasıf-
bu yana göstermektedir. 2002 ile 2005 yılları arasın- larından biridir. Benim emeğim hiç kimsenin emeği
da katsayının ölçümü farklı bir anket olan Hanehalkı ile mukayese edilemez. Belki herkesinkinden daha ve-
Bütçe Araştırması anketi sonuçlarına göre yapılıyordu. rimsiz, belki başkalarınınkinden çok daha verimlidir;
O nedenle bu tabloya bunları da almakla birlikte yön- faydalıdır veya iyidir, müessirdir. Standart emek bul-
tem farklılıkları nedeniyle 2002 – 2005 yılları sonuç- mak kabil değildir. Emekteki kabiliyet ve müessiriyet
larıyla 2006 – 2016 yılları sonuçları arasında bire bir farkları gibi, diğer üretim unsuru olan sermayenin da-
kıyaslama yapılamayacağını vurgulamak isterim. P80/ ğılımı da kesin olarak âdil değildir. Aslında yeryüzün-
P20 oranları; gelirden en fazla pay alan yüzde 20’lik de kaynakların dağılımı milletler ve bölgeler arasında
grubun geliriyle en düşük pay alan yüzde 20’lik grubun âdil değildir. Dünyanın yaradılışı icabı olarak böyle
geliri arasında kaç kat fark olduğunu gösteriyor. bir dağılım söz konusudur. Bunu değiştirmek herhal-
de dünyayı değiştirmek olur ki; düşünmek bile sadece
Mahfi Eğilmez hayalciliktir.
Kaynak: http://www.mahfiegilmez.com/2017/09/ Gelirin gayrı âdil dediğimiz dağılımına, kaynakların
gelir-daglm-bozulmaya-devam-ediyor.html gayrı âdil dağılımına karşı biz insanlar müstehlik ola-
(Erişim Tarihi: 20.11.2018) rak, istihlakımızı adil hale getirmek suretiyle bir tasar-
ruf imkânına sahip olabiliriz. İnsanlar esasen cemiyet
haline geldikten itibaren, mutlaka elde ettikleri üreti-
mi kendi aralarında paylaşmaya başlamışlardır. Keza,
insanlar eğer devlet kurmuşsa devletin bizim açımız-
dan bu manada bir tek tarifi olabilir: “Geliri yeniden
dağıtan güç.” Devlet kimin tarafından temsil edilirse
edilsin, devlet şekli ne olursa olsun, ister bir şahsın ida-
resinde, ister Meşruti Krallık, ister Cumhuriyet, ister
Komünist devlet, ister bir başka şekil; ne olursa olsun,
ister aşiret şeklinde bir devlet.., hepsinin tek tarifi, tek
önemli özelliği; geliri yeniden dağıtma gücüne sahip
olmasıdır.
Kaynak: Yazgan, T. (1992). İktisatçılar İçin Sosyal

Güvenlik Ders Notları, İstanbul: Türk Dünyası
Araştırmaları Vakfı, 390-391.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız yanlış ise “Gelir Dağılımının Önemi” Sıra Sizde 1
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Gini katsayısı, kişisel gelir dağılımının ölçülmesinde
2. d Yanıtınız yanlış ise “Kişisel Gelir Dağılımı” ko- yaygın olarak kullanılan bir yöntemdir. Buna göre, her-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. hangi bir ekonomi için Gini katsayısı teorik olarak 0 ile
3. b Yanıtınız yanlış ise “Kişisel Gelir Dağılımı” ko- 1 arasında değerler alır. Bir ekonominin 0 Gini katsa-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. yısına sahip olması, o ekonomideki tüm bireylerin ya
4. b Yanıtınız yanlış ise “Sektörel Gelir Dağılımı” da hanehalklarının gelirlerinin birbirine eşit olduğunu
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ifade eder. Gini katsayısının 1 olması ise o ekonomide
5. e Yanıtınız yanlış ise “Fonksiyonel Gelir elde edilen tüm gelirin tek bir birey ya da hanehalkına
Dağılımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ait olduğunu gösterir.
6. b Yanıtınız yanlış ise “Birincil ve İkincil Gelir
Dağılımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
7. d Yanıtınız yanlış ise “Gelir Dağılımının Önemi” Bir ülkenin tüm bölgelerinin aynı gelişmişlik düzeyine
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ve gelir dağılımına sahip olması beklenemez. Bu çerçe-
8. b Yanıtınız yanlış ise “Gelir Dağılımı” konusunu vede, her ülkenin farklı bölgeleri arasında, az veya çok
yeniden gözden geçiriniz. ekonomik gelişmişlik farkının bulunması normaldir.
9. d Yanıtınız yanlış ise “Birincil ve İkincil Gelir Benzer şekilde, bir bölgenin kendi içindeki gelir dağı-
Dağılımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. lımı da diğer bölgelerden az veya çok farklı olacaktır.
10. e Yanıtınız yanlış ise “Kişisel Gelir Dağılımı” ko- Zira bölgelerin kültürü, coğrafi yapısı, iklim koşulla-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. rı, altyapı düzeyi, nüfus yapısı, istihdam olanakları vb.
özellikleri birbirinden az veya çok farklı olacaktır.
Sıra Sizde 3
Devlet; gelirin yeniden dağılımını vergiler, kamu har-
camaları, fiyat politikaları, işgücü piyasası ve ücret po-
litikaları ve sosyal güvenlik yoluyla sağlayabilir.
Yararlanılan Kaynaklar
Atkinson, A. B. (1997). Bringing Income Distributi-
ons in From The Cold, The Economic Journal, 107
(441), 297-321.
Clarke, R. G. (1992). More Evidence on Income Dist-
ribution and Growth, Policy Research Working
Papers.
Çiftlikli, M. (1995). Sosyal Barış Açısından Dünyada
ve Türkiye’de Gelir Dağılımı, Türkiye Sağlık İşçi-
leri Sendikası Yayınları.
Kennedy, B.P.- Kawachi, I ve Prothrow-Stith, D. (1996).
Income Distribution and Mortality: Cross Sectio-
nal Ecological Study of the Robin Hood Index in
the United States, BMJ, 312: 1004.
Krugman, P. (2009). Bir Liberalin Vicdanı, (Çev. Do-
maniç, N.) 1. Baskı, Literatür Yayınları: İstanbul.
Kuznets, S. (1955). Economic Growth and Income Ine-
quality, American Economic Review, 65, 1-28.
Lynch, J. W. ve Kaplan, G. A. (1997). Understanding
How Inequality in the Distribution of Income Af-
fects Health, Journal of Health Psychology, 2(3)
297-314.
Perotti, R. (1995). Growth, Income Distribution and
Democracy: What Tha Data Say, Discussion Paper
Series, No: 757
Ricardo, D. (1951). The Works and Correspondence
of David Ricardo, VIII, (ed. Sraffa, P.) Cambridge
University Press: Cambridge.
Şahin, H. (2002). Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi
Yayınları: Bursa.
TÜİK Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, http://
www.tuik.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 20.11.2018)
Wilkinson, R. G. (1992). Income Distribution and Life
Expectancy, BMJ, 304(6820): 165-168.
Yazgan, T. (1992). İktisatçılar İçin Sosyal Güvenlik
Ders Notları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
Yayınları.
Yüksel Arabacı, R. (2011). Gelir Dağılımı ve Yoksulluk,
Sosyal Politika, (Ed. Tokol, A. ve Alper, Y.), 117-
142, Dora Yayınları: Bursa.
2
Amaçlarımız
 Klasik iktisatçılardan Adam Smith ve David Ricardo’nun ortaya koyduğu gelir
dağılımı teorilerini tanımlayabilecek,
 Marx’ın gelir dağılımı teorisini açıklayabilecek,
 Neoklasik iktisatçıların klasik iktisatçılardan farklı olarak gelir dağılımına iliş
kin getirdiği yenilikleri ayırt edebilecek,
 Keynezyen iktisatçıların gelir dağılımına ilişkin görüşlerini açıklayabilecek bil
gi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Emek Değer Teorisi • Marjinal Tasarruf
• Artık Değer • Ücretlerin Tunç Kanunu
• Marjinal Fayda • Azalan Verimler Kanunu
• Marjinal Verimlilik

İçindekiler
• GİRİŞ
• KLASİK GELİR DAĞILIMI TEORİSİ
Gelir Dağılımı ve Yoksulluk Gelir Dağılımının Teorik Analizi • MARX’IN GELİR DAĞILIMI TEORİSİ
• NEOKLASİK GELİR DAĞILIMI TEORİSİ
• KEYNEZYEN GELİR DAĞILIMI TEORİSİ
Gelir Dağılımının
Teorik Analizi
GİRİŞ
Gelir dağılımı, iktisat biliminin temel konularından olması nedeniyle iktisatçı-
ların temel uğraşı alanlardan biri olmuştur. Bununla birlikte, gelir dağılımı ko-
nusu 20. yüzyılın büyük bölümünde iktisatçılar tarafından ihmal edilmiş, ancak
1990’lardan sonra bu alana yönelik ilgide bir canlanma olmuştur (Atkinson, 1997:
297; Perotti, 1995: 1).
Klasik iktisadın ve modern iktisat biliminin kurucusu olarak addedilen Adam
Smith, bir taraftan zenginliğe nasıl ulaşılacağının yollarını araştırmış, diğer taraf-
tan da ortaya çıkan zenginliğin ne şekilde paylaştırılacağı hususunda temel bir
çerçeve ortaya koymuştur. Smith, bu şekilde temel düzeyde bir fonksiyonel gelir
dağılımı teorisi oluşturmuştur.
Klasik iktisadın önemli isimlerinden David Ricardo’nun iktisadi çalışmala-
rında gelir dağılımının çok önemli bir yeri bulunmaktadır. Ricardo, gelirin nasıl
bölüşüldüğünü iktisadın en temel problemi olarak gördüğünü ifade etmiş ve bir
gelir dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmıştır. Ricardo’nun oluşturduğu gelir dağı-
lımı teorisinin temelinde Emek-Değer Teorisi bulunmaktadır ve teoride Ücretlerin
Tunç Kanunu geçerlidir. Buna göre, işçilerin aldıkları ücret temel geçimlik seviye-
de olacaktır ve ücret seviyesi bunun üstüne çıksa bile bir süre sonra çeşitli dina-
miklerin etkisiyle tekrar geçimlik seviyeye dönecektir.
Karl Marx da temelde bir gelir dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmıştır. Marx,
gelir dağılımı teorisini Ricardo’nun Emek-Değer Teorisi üzerine bina etmiş ve
oluşturduğu gelir dağılımı teorisinden hareketle toplumun kapitalistler ve işçiler
olarak temelde iki sınıfa ayrıldığını ve işçilerin kapitalistler tarafından sömürül-
düğünü ifade etmiştir.
1870’li yıllarda ortaya çıkan Neoklasik iktisat anlayışı ise ekonomide bir mar-
jinal devrim yaşanmasına neden olmuştur. Jevons, Walras ve Menger kendilerin-
den önceki iktisatçıların savunduğu Emek-Değer Teorisini reddederek bunun yerine
Sübjektif Değer Teorisini savunmuşlar ve marjinallik kavramını ortaya atmışlardır.
Böylece de Neoklasik gelir dağılımı teorisinin temelleri atılmıştır. Bu yaklaşıma
göre, her üretim faktörü üretime katkısı ölçüsünde üretimden pay almaktadır. Bu
çerçevede, Klasiklerin savunduğu Ücretlerin Tunç Kanunu prensibi geçerli değildir.
İşçilerin üretime olan katkıları arttığı kadar, üretimden aldıkları pay da artmaktadır.
20. yüzyılın en önemli iktisatçılarından olan Keynes bir gelir dağılımı teo-
risi oluşturmamış olsa da bu konuda belirli görüşler öne sürmüştür. Boulding,
Robinson ve Kaldor gibi Keynes’in takipçileri de söz konusu görüşlerden hareket-

le bir tür gelir dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmışlardır. Bu yaklaşımlar temel
olarak gelir dağılımını etkileyen çeşitli faktörleri ortaya çıkarmaya çalışmışlardır.
KLASİK GELİR DAĞILIMI TEORİSİ

1776’da basılan Milletlerin Zenginliği isimli eseri ile modern iktisat biliminin te-
mellerini atan ve böylece Klasik İktisadın babası olarak addedilen Adam Smith’in
temel uğraşı alanı üretimin ve dolayısıyla refahın nasıl arttırılabileceği olmuştur.
Smith, bu çerçevede bir ekonomik büyüme teorisi geliştirmeye çalışmıştır.
Smith, söz konusu eserine zenginliğe nasıl ulaşılacağını sorgulayarak başlamış
ve “emeğin üretken gücünde en büyük iyileşmeyi” neyin sağlayabileceğini sor-
gulamıştır. Smith bu noktada anahtar kavramın işbölümü olduğunu belirtmiş ve
daha sonra o meşhur örneğini vermiştir. Buna göre, işçiler teker teker toplu iğne
üretirlerse her işçi günde en fazla 20 toplu iğne üretebilmektedir. Fakat toplu iğne
üretimindeki 18 farklı işi (telleri kesme, doğrultma, başını takma vs.) 18 farklı işçi
yaptığı zaman, günlük toplu iğne üretimi 40.000’e kadar çıkabilmektedir (Smith,
1965 [1776]: 3-5).
Smith, oluşturmaya çalıştığı iktisadi büyüme teorisi çerçevesinde, ekonominin
genel anlamda; işçiler, sermayedarlar ve toprak sahipleri olmak üzere üç sınıfa
ayrıldığını ve söz konusu ekonomide üretilen toplam gelirin bu üç sınıf arasında;
işçilere ücret, sermayedarlara kâr ve toprak sahiplerine rant olmak üzere dağıtıl-
dığını ifade etmiştir. Bu çerçevede Smith, modern anlamda fonksiyonel bir gelir
dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmıştır.
Adam Smith (1723-1790), İskoç filozof ve iktisatçı.

İktisat biliminin kurucusu olarak kabul edilmektedir.
Ahlak felsefesi profesörü olması nedeniyle ekonomi
konusundaki düşüncelerinde bu bilimin etkisi açık ola-
rak görülmektedir. Smith, ahlak felsefesinin konusunu
insan mutluluğunun ve refahının oluşturduğunu söy-
lemektedir. Dolayısıyla ahlak felsefesi ve ekonomi ara-
sında bir ilişki kurarak, ekonomide ve doğal olaylarda
bir düzen olduğunu ve bunun gözlem ve ahlak hissi ile
tespit edilebileceğini ifade etmektedir.
Adam Smith’in, 1776 yılında yayımladığı Milletlerin Zen-
ginliği adlı kitabı İktisat’ın bir bilim hâline gelmesini sağ-
lamıştır. Ayrıca bu eser dünya çapında ses getirmiş, birçok
dile çevrilmiş ve Adam Smith hayattayken de birçok baskı
yapmıştır. Smith, bu eserine zenginliği tartışarak başlamış ve “emeğin üretken gücünde en
büyük iyileşmeyi” neyin sağlayabileceğini sormuştur. Verdiği cevap ise işbölümü olmuştur.
Bunun nasıl olacağını da günümüzde meşhur olan toplu iğne üretim faaliyeti ile açıkla-
mıştır. Smith’e göre milletlerin zenginliğinin asıl kaynağı emek unsurudur.
Öte yandan Smith’in cevabını aradığı diğer sorular ise üretimin ve ticaretin nasıl
maksimumlaştırılabileceği ve bu suretle “evrensel bolluğun” nasıl gerçekleştirilebilece-
ği olmuştur. Smith’in bu sorulara net bir cevabı vardır: İnsanlara ekonomik özgürlük-
leri verildiğinde bu hedefler gerçekleşebilecektir.
Smith, iktisadi modelini ise üç unsur üzerine kurmaktadır. Bunlar; a) Özgürlük, b)
Rekabet, c) Kişisel çıkardır.
2. Ünite - Gelir Dağılımının Teorik Analizi 19
Smith, bu üç unsurun işçiler, toprak sahipleri ve sermayedarlar arasında bir “doğal

ahenge” yol açacağını savunmuştur. Buna göre, kişiler kendi çıkarlarını en üst seviye-
ye çıkarırken toplumun refahını da artırmaktadır. Smith, bu mekanizmanın “görün-
mez el” olduğunu söylemektedir.
Adam Smith, 1790 yılında 67 yaşındayken ölmüştür ve Canongate’de bir kilisenin
bahçesine gömülmüştür. Milletlerin Zenginliği’nden başka Smith’in Ahlaki Duygular
Teorisi ile Glasgow Üniversitesi’nde verdiği derslerin öğrencileri tarafından tutulmuş
notlarından oluşan iki kitabı daha vardır. Ölümünden sonra yine bazı yazıları Ast-
ronomi Tarihi adıyla yayınlanmıştır.
Kaynak: tr.wikipedia.org; Skousen, 2007; Küçükkalay, 2010.
Smith, ekonomide elde edilen toplam gelirin işçiler, sermayedarlar ve toprak

sahipleri arasında ne şekilde dağıtılacağı hususunda da iki temel etkenin önemli
olduğunu öne sürmüştür.
Gelir dağılımını belirleyen birinci etken; işgücünün, sermayenin ve toprağın
kendilerine has özellikleri ve bu faktörlerinin birbirleri arasındaki ilişkilerdir.
Örneğin, mevcut işlerin koşulları, gerektirdiği vasıf düzeyleri, coğrafi konumları,
çalışma süreleri vb. faktörler işin ücret düzeyini etkilediği gibi, işçiler ile patron-
ları arasındaki yapı ve pazarlık gücü farklılıkları da işçilerin ücret düzeyini etkile-
mektedir. Bu noktada Smith, Milletlerin Zenginliği’nde şöyle demektedir:
“İşverenler her zaman ve her yerde, işçi ücretlerini mevcut düzeyinin üstüne
çıkarmama hususunda zımni fakat daimi ve tek biçimli bir beraberlik içindedirler.
(...) Gerçekte bu beraberlikten söz edildiğini nadiren duyarız, çünkü bu olağan bir
şey ve hatta hakkında söz edildiğini kimsenin duymadığı, eşyanın tabii durumu
gibi bir şeydir. İşverenlerin bazen işçi ücretlerini bu düzeyin bile altına düşürmek
için özel işbirliklerine girdikleri de olur” (Barber, 2007: 53).
Öte yandan, Smith’e göre ücret seviyesinin belirli bir seviyenin altına düşme-
mesi gerekmektedir. Bu noktada, asgari ücretin çalışanların sağlıklı ve üretken
kalabilecekleri bir seviyede bulunması zorunludur. Zira çalışanların sağlıklarını
bozup üretkenliklerini azaltacak derecede düşük ücret haddi işveren açısından
da kötüdür.
Smith’e göre gelir dağılımını belirleyen ikinci etken ise ekonominin genel du-
rumudur. Ekonominin bulunduğu konjonktürel devre fonksiyonel gelir dağılı-
mını etkilemektedir. Yani, büyümekte olan bir ekonomide ücretler yükselecek,
küçülmekte olan bir ekonomide de ücretler düşecektir. Durağan durumdaki bir
ekonomide de ücret seviyesi aşağı yukarı aynı kalacaktır.
Öte yandan, Smith’e göre ücretler ile kârlar arasında da zıt yönlü bir ilişki bu-
lunmaktadır. Çalışanların ücreti arttıkça işverenin elde ettiği kâr da kaçınılmaz
olarak azalmaktadır. Bu yaklaşım çok temel ve statik bir anlayışa dayanmaktadır:
İşveren, çalışanlarına ücret olarak ne kadar çok ödeme yaparsa, maliyetler de o
ölçüde artacak ve böylece işverenin elde ettiği kâr da o ölçüde azalacaktır.
Sermayenin payına düşen kâr haddi de Smith’e göre zamanla azalma eğilimin-
de olacaktır. Bu noktada, Smith sermaye verimliliğinin zamanla azalacağına vur-
gu yapmakta ve böylece kaçınılmaz olarak sermayenin üretimden elde ettiği pay
da zamanla düşme eğiliminde olmaktadır:
“Bir ülkede sermaye düzeyi arttıkça, onu kullanmak suretiyle elde edilecek kâr
da kaçınılmaz olarak azalır. Herhangi bir yeni sermayeyi ülke için kazanç getire-
cek şekilde kullanmayı sağlayacak bir yöntem bulmak giderek daha zor hâle gelir”
(Barber, 2007: 57).
Klasik iktisadın önde gelen isimlerinden David Ricardo da bir gelir dağılımı
teorisi ortaya koymaya çalışmıştır. Ricardo’nun gelir dağılımı teorisinde üç temel
varsayım bulunmaktadır:
- Emek-Değer Teorisi geçerlidir. Üretilen bir malın tüm değeri, onun üreti-
minde kullanılan emekten kaynaklanmaktadır.
- Azalan Verimler Kanunu geçerlidir. Üretime açılan her yeni toprak daha az
verime sahiptir.
- Ücretlerin Tunç Kanunu geçerlidir. Buna göre, ücretler geçimlik seviye-
nin üzerine çıktığında nüfus artacak ve ücretler tekrar geçimlik seviyeye
dönecektir. Tersi durumda da nüfus azalacak ve ücretler yükselerek tekrar
geçimlik seviyeye çıkacaktır. Böylece, uzun vadede ücretler hep geçimlik
seviyede kalacaktır.
David Ricardo’nun gelir dağılımı teorisinde kullandığı temel varsayımlar nelerdir?

1
Ricardo, 1817 yılında kaleme aldığı ve 1821 yılında son hâlini verdiği ünlü
eseri Politik Ekonominin ve Vergilendirmenin İlkeleri Üzerine isimli kitabının he-
men girişinde, topraktan elde edilen ürünün; işgücü, sermaye ve makinenin ortak
kullanımı ile ortaya çıktığını ve söz konusu üretimin de toprak sahipleri, serma-
yedarlar ve işçiler arasında paylaşıldığını ifade etmiştir. Öte yandan, Ricardo’ya
göre söz konusu üretimin toplumsal sınıflar arasında rant, kâr ve ücret şeklindeki
paylaşımı zamandan zamana ve toplumdan topluma değişiklik gösterecektir. Zira
gelir dağılımı; toprağın verimliliğine, sermaye birikimine, nüfusa, vasıf düzeyine
ve uzmanlığa bağlı olarak değişmektedir.
Bu çerçevede, Ricardo’ya göre, iktisat biliminin temel problemi, gelirin üretim
faktörleri arasında ne şekilde dağıtılacağıdır (Ricardo, 1821: 1). Böylece Ricardo,
gelir dağılımını iktisattaki en temel konu olarak gördüğünü açık bir şekilde ortaya
koymuş olmaktadır. Ricardo bu noktadan hareketle iktisat bilimine önemli katkılar-
da bulunan Adam Smith ve John B. Say gibi iktisatçıların gelir dağılımı hususunda
çok az tatmin edici bilgi ortaya koyduklarını ifade etmektedir (Ricardo, 1821: 1).
David Ricardo, Hollanda’dan İngiltere’ye göç eden bir

ailenin oğlu olarak 1772 yılında doğmuştur. Yaşadığı
dönemde, İngiltere’de ekonomi tarihinin önemli olayla-
rına tanık olduğu için Ricardo’nun ilgisi de bu alana
yoğunlaşmıştır. İktisadi düşünce tarihinde üzerinde en
çok durulan, iktisadi düşünce tarihine damgasını vu-
ran ve çeşitli yönleriyle en çok tartışılan iktisatçılardan
biri olmuştur. Adam Smith’in meşhur eseri Milletlerin
Zenginliği’ni yazıldığı tarihten 23 yıl sonra 1799’da
okuduğu ve bu kitaptan çok etkilendiği bilinir.
1817 senesinde kendisine ün kazandıran eseri Politik
Ekonominin ve Vergilendirmenin İlkeleri’ni yayımlamıştır. Bu eserin yaşadığı dö-
nemde büyük yankı getirmesi onun 1819 yılında Portarlington üyesi olarak Avam
Kamarası’na seçilmesini sağlamıştır.
Ricardo, Adam Smith’in hatalı olan Mutlak Üstünlükler Teorisini, Karşılaştırmalı

Üstünlükler Teorisi ile ikame etmiş ve böylece serbest ticaret anlayışına çok güçlü
bir tez kazandırmıştır. Öte yandan da emek-değer kuramını savunmuş ve mutlak bir
değer ölçüsü aramıştır. Emek-değer kuramı daha sonra Karl Marx’ın kullanacağı artı
değer kavramının da temelini oluşturmuştur.
Ricardo, Adam Smith’in aksine günlük hayattan oldukça kopuk biçimde ve ardı arka-
sı kesilmeyen varsayımlara ve genellemelere dayanan soyut modeller kurmuştur. Bu
yaklaşım daha sonraları Ricardocu Kötü Alışkanlık olarak tanımlanmıştır. Ancak,
Ricardo’nun hem takipçileri ve hem de karşıtları Ricardo’nun iktisat bilimine getirdiği
en büyük yeniliğin bu soyut yöntem olduğu konusunda hemfikirdirler. Yine Ricardo,
ekonometrinin kurucusu olarak da kabul edilir.
Bunun yanında, iktisat biliminde gelir dağılımı meselesini ilk defa detaylı olarak
Ricardo ele almaya başlamıştır. Smith, ekonomik büyümenin nasıl sağlanacağı-
nı araştırırken, Ricardo ise üretimin nasıl bölüşüleceğine hususuna odaklanmıştır.
Ricardo, azalan verimler yasası çerçevesinde, daha verimli ya da piyasaya daha ya-
kındaki toprak sahiplerinin diferansiyel rant elde ettiklerini söylemektedir.
Ricardo, 1823 yılında 51 yaşındayken Gatcombe Park’ta ölmüştür.
Öte yandan Ricardo, üretilen mallar için mutlak bir değer ölçüsü aramış ve
aradığı cevabı da emekte bularak Emek-Değer Teorisini ortaya koymuştur.
Ricardo’ya göre bir malın değerini, o malın üretiminde kullanılan emeğin miktarı
belirlemektedir. Yani, Ricardo’ya göre üretilen bir malın tüm değeri, o malın üre-
timinde kullanılan emekten kaynaklanmaktadır (Ricardo, 1821). (Bununla birlik-
te, Ricardo Emek-Değer Teorisinde kendisini tam anlamıyla tatmin eden bir sonuca
ulaşamamıştır. Ricardo, ölmeden yaklaşık bir ay önce bir meslektaşına, “az bir emek
harcanarak üretilmiş bir fıçıda 3 veya 4 yıl bekletilen şaraba (...) nasıl olup da 100
sterlin değer biçildiğinin içinden çıkamıyorum” diye yazmıştır (Skousen, 2007 )). Bu
noktada, sermayedarın da toprak sahibinin de üretimden aldığı pay haklı bir pay
olmamakla birlikte, üretimin gerçekleştirilebilmesi için söz konusu üretim faktör-
lerinin sahiplerine de üretimden pay verilmesi zorunludur.
Ricardo, bütün toprakların aynı özelliklere sahip olması, aynı kalitede olması
ve toprak arzının sınırsız olması durumunda toprağa herhangi bir kiranın öden-
meyeceğini ve böylece rantın ortaya çıkmayacağını belirtmiştir. Fakat, toprağın
sınırsız olmaması, toprak kalitesinin bölgeden bölgeye değişkenlik göstermesi ve
nüfusun zamanla artması gibi sebepler yüzünden toprak sahiplerine rant şeklinde
üretimden pay ayrılmaktadır. Ricardo’ya göre, bir bölgede birinci kalite toprakla-
rın tükenmesinden sonra, ikinci kalite toprakların üretime koşulmasıyla birlikte
birinci kalite topraklar için anında rant doğmakta ve rantın miktarı da birinci ka-
lite topraklar ile ikinci kalite toprakların kalite farkına bağlı olarak değişmektedir.
Daha sonra, üçüncü kalite toprakların da üretime koşulmasıyla birlikte, ikinci ka-
lite topraklar için de rant ortaya çıkmakta ve birinci kalite toprakların rantı daha
da artmaktadır. Yani, tarımda Azalan Verimler Kanunu geçerlidir (Ricardo, 1821).
Bu çerçevede, Ricardo’ya göre rantın artması için ya toplumun zenginleşmesi ya da
nüfusun artması gerekmektedir. Başka bir açıdan, nüfusun artmasıyla birlikte rantlar
da sürekli artma eğiliminde olacaktır. Zira nüfus arttıkça daha az verimli topraklar
üretime açılacak ve böylece de daha verimli toprakların rantı da giderek artacaktır.
Öte yandan, Ricardo’ya göre, alınıp satılan diğer her şeyde olduğu gibi, eme-
ğin de bir piyasa fiyatı ve doğal fiyatı vardır. Emeğin doğal fiyatı, çalışanın ken-
disini ve ailesini geçindirebileceği düzeydeki ücrettir. Böylece, gıda ürünlerinin
veya diğer temel ihtiyaç ürünlerinin fiyatlarındaki bir artış, emeğin doğal ücretini
de arttıracaktır. Ricardo bu noktadan hareketle nüfusun artmasıyla birlikte, gıda
ürünlerinin ve temel ihtiyaç malzemelerinin fiyatlarının artacağını ve bunun do-
ğal bir sonucu olarak da emeğin doğal fiyatının da yükseleceğini ifade etmektedir
(Ricardo, 1821).
Ricardo’ya göre emeğin piyasa fiyatı ise tamamıyla piyasa koşullarında, emek
arz ve talebi tarafından belirlenmektedir. Emek kıt olduğunda emeğin piyasa fi-
yatı yüksek olmakta, emek bol olduğunda da emeğin piyasa fiyatı düşük olmakta-
dır. Bununla birlikte, emeğin piyasa fiyatı, doğal fiyatından sapmalar gösterse de
sonunda emeğin doğal fiyatına dönme eğiliminde olacaktır. Zira emeğin piyasa
fiyatı, doğal fiyatını aşınca işçiler refah içinde ve sağlıklı bir yaşam sürecekler ve
daha çok çocuk sahibi olacaklardır. Böylece işgücü arzı artacak ve sonunda da
emeğin piyasa fiyatı doğal fiyatına gerileyecektir. Emeğin piyasa fiyatının, doğal
fiyatının altında olması durumunda da çalışanlar geçimlerini sağlayamayacak ve
en temel gereksinimlerini bile karşılayamayacak duruma geleceklerdir. Bu du-
rumda da nüfus zamanla azalacak ve işgücü arzı daralacaktır. Böylece de emeğin
piyasa fiyatı, doğal fiyatına kadar yükselecektir.
Ricardo’ya göre, bir ekonomide toplam gelir paylaşılırken, sermayedara düşen
pay, toplam gelirden toprak sahiplerinin payı olan rantlar ve işçilerin payı olan
ücretler düşüldükten sonra kalan miktar olmaktadır. Bu noktada, sermayedarın
payı olan kâr ile işçilerin payı olan ücretler arasında ters yönlü bir ilişki bulun-
maktadır. Bu çerçevede, sermayedar kârını ancak işçilerin ücretlerini düşürmesi
durumunda arttırabilecektir. Zira, satılan ürünün fiyatı sabittir ve sermayedarın
elde ettiği kâr, işçilere verilen ücretin seviyesine göre değişkenlik gösterecektir.
Öte yandan, sermayedarların elde ettiği kâr oranı da zamanla azalma eğili-
minde olacaktır. Zira, Ricardo’ya nüfusun artmasıyla birlikte daha verimsiz top-
rakların üretime açılması sonucunda gıda maddelerinin fiyatı yükselecek, böy-
lece sermayedarlar işçileri geçimlik ücret düzeyinde tutabilmek adına, işçilerin
nominal ücretlerini arttırmak durumunda kalacaklardır. Bunun sonucunda da
sermayedarların elde ettiği kâr oranı düşmüş olacaktır (Ricardo, 1821).
Böylece, Ricardo’nun oluşturduğu gelir dağılımı teorisine göre, işçi ücretleri
geçimlik düzeyde kalmakta, sermayedarların elde ettiği kâr oranları da zamanla
düşmektedir. Öte yandan, Azalan Verimler Kanunu gereği, toprak sahiplerinin
elde ettiği rantlar da zaman içinde artmaktadır. Bu durumun doğal bir sonucu
olarak, gelir dağılımı zaman içinde toprak sahiplerinin lehine, işçi ve sermayedar-
ların da aleyhine olacak şekilde değişmektedir (Barkai, 1959: 240).
MARX’IN GELİR DAĞILIMI TEORİSİ

Marx’ın gelir dağılımı teorisi Ricardo’nunki gibi Emek-Değer Teorisi üzerine ku-
ruludur (Kurz, 2009: 22). Yine, Marx’ın gelir dağılımı teorisi temelde Ricardo’nun
gelir dağılımı teorisinin bir türevi olmakla birlikte, her iki teori arasında önemli
farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklardan en önemlisi de Marx’ın Ricardo’nun
tersine, kâr ve rant arasında bir ayrıma gitmemiş olmasıdır. Marx, Azalan
Verimler Kanununa inanmadığından, teorisinde buna yer vermemiş ve bunun bir
sonucu olarak da kâr ve rant arasında bir ayrıma gitmemiştir. Bunun haricinde,
işçi ücretlerinin neden geçimlik seviyede olduğu hususunda da Marx’ın yaklaşımı
Ricardo’ya göre farklıdır. Marx’a göre, hemen her zaman emek arzının emek tale-
binden fazla olması, ya da başka bir deyişle yedek işçi ordusunun hep var olması,
ücretlerin yükselmesine engel olmakta ve işçileri asgari geçimlik seviyede tutmak-
tadır (Kaldor, 1955-1956: 87).
Marx’ın gelir dağılımı teorisi ile Ricardo’nun gelir dağılımı teorisi arasındaki fark-
lar nelerdir? 2
Marx, bir taraftan, bir ekonomide üretilen toplam gelirin işçilere ödenen ücret
ve sermayedarlara ödenen kâr olmak üzere ikiye ayrıldığını belirtirken, diğer ta-
raftan da sağlanan gelirin tamamının işçilerin hakkı olduğunu iddia ederek, ser-
mayedarların elde ettiği kârın tamamının haksız kazanç olduğunu öne sürmüştür.
Karl Marx, 1818 yılında Almanya’da Trier’de doğdu. Filo-

zof ve politik ekonomisttir. Tarihsel materyalizm teorisinin
kurucusu olarak bilinmektedir. Alman felsefesinden diyalek-
tiği alarak bunu materyalist felsefe ile birleştirmiştir. İngiliz
iktisat teorisinde yer alan Emek-Değer teorisi tartışmaları
içinden Artık Değer Teorisini geliştirmiştir. Fransız düşünce
sisteminden etkilenerek de sınıf mücadelesi ve sosyalizm te-
orisini oluşturmuştur.
Marx, tüm sistemini emek-değer teorisi üstüne kurmuştur.
Bu yüzden akıl hocası David Ricardo’dur. Marx, Emek-
Değer teorisi çerçevesinde, gerçekte değerin tek belirleyici-
sinin emek olduğunu, kâr ve faizin de “artık değeri” oluşturduğunu ifade etmiştir.
Marx, değerin tamamının emeğin ürünü olmasından hareketle, sermayedarların al-
dığı kâr ve toprak sahiplerinin kazandığı faizin tümünün, çalışan sınıfın hak etmiş ol-
duğu kazanç üzerinden haksız bir şekilde alınan artık değer olduğunu iddia etmiştir.
Karl Marx, 1883’te hayatını kaybetmiştir. En ünlü eserleri arasında Kapital (1867-
1894), Komünist Manifesto (1848) bulunmaktadır.
Marx’a göre, işçiler gelirin tamamını üretmelerine rağmen, emeğin payına

düşen ücret, işçilerin asgari düzeyde geçinmelerine yetecek düzeyde gerçekleş-
mektedir. Böylece de sermayedarlar, işçilerin hakkı olan payı gasp etmektedirler.
Marx’a göre, sermayedarlar işçilerin hakkı olan artık değeri onlara vermeyerek
işçi sınıfını sömürmektedirler.
Marx’ın gelir dağılımı teorisinde, toplum işçiler ve sermayedarlar olarak iki
kısma ayrılmakta ve sermayedarlar üretim araçlarına sahip olmalarından dolayı,
işçilerin hakkı olan kısmı gasp ederek onları sömürmektedirler. Başka bir deyişle
Marx’ın teorisinde elde edilen toplam gelir, ücret ve kâr olarak ikiye ayrılmakta,
işçiler ve sermayedarlar arasındaki ilişki ve mücadele çerçevesinde, söz konusu
sınıfların elde ettikleri ücret ve kâr düzeyi ve buna bağlı olarak da sömürü düzeyi
değişmektedir.
Artık Değer Teorisi

Emek-Değer Teorisinin uzantısında oluşturulan Artık Değer Teorisi, Marx’ın ge-
lir dağılımı teorisinde anahtar bir role sahiptir. Marx’ın teorisinde sermaye, sabit
sermaye ve değişken sermaye olarak iki kısma ayrılmaktadır. Buna göre, üretim
araçlarının mülkiyeti için kullanılan para sabit sermayeyi oluştururken, işçilere
ücret olarak verilen para ise değişken sermayeyi oluşturmaktadır.
S=c+v
S: Toplam Sermaye
c: Sabit Sermaye
v: Değişken Sermaye
Üretim sürecinin akabinde, sermayedarın elde ettiği kârla birlikte; sermaye,
artık değer kadar büyümekte ve S’ hâlini almaktadır.
S' = c + v + s
S':Üretim Süreci Sonundaki Toplam Sermaye

s: Artık Değer
Böylece, üretim süreci sonunda, Marx’a göre sermayedar, işçilerin hakkı olan
s kadar kârı kendisine ayırmakta ve böylece işçileri sömürmektedir. Marx’ın te-
orisinde sömürü oranı da bu çerçevede önemli bir yere sahiptir. Sömürü oranı,
işçilerin sermayedarlar tarafından sömürülme derecesini göstermektedir.
Sömürü Oranı = s/v
Buna göre, üretim süreci sonunda ortaya çıkan artık değerin, işçilere emekleri
karşılığında verilen toplam ücrete oranı sömürü derecesini vermektedir. Örneğin,
bir işçi bir ayda toplam 100 ayakkabı üretirken, kendisine 50 ayakkabı alabilecek
kadar ücret ödenmişse sömürü oranı da; s/v = (100-50)/50 = 1’dir. Söz konusu işçi
Marx’ın teorisine göre, ürettiği toplam değerin yarısı kadar bir ücret alabilirken,
işçinin ürettiği toplam değerin geri kalan yarısı sermayedar tarafından gasp edil-
mekte ve böylece işçi % 100 oranında sömürülmüş olmaktadır.
Başka bir açıdan bakılırsa; örneğin bir işçi, günlük 4 saat çalışmayla aldığı ücretin
karşılığı kadar değer üretirken, günde 8 saat çalışıyorsa Marx’a göre söz konusu işçi geri
kalan 4 saati sermayedar için çalışmış olmakta ve ortaya çıkan artık değeri de sermaye-
dar kendisine saklamaktadır. Böylece, işçinin çalıştığı ilk 4 saatlik çalışmasının karşılı-
ğında ortaya çıkardığı değerin karşılığı kendisine ücret olarak verilirken, geri kalan 4 sa-
atin karşılığı olan artık değeri ise sermayedar kendisine saklamaktadır. Bu durumda da
s/v = 4/4 = 1 olmakta ve sömürü oranı da böylece yine % 100 olarak gerçekleşmektedir.
Sömürü oranı olan s/v’deki bir artış, sömürü derecesinin arttığını gösterirken,
orandaki azalma da sömürünün azaldığını ifade etmektedir. Örneğin, artık değe-
rin işçilere verilen ücrete oranı % 100’den % 300’e çıktığında, başlangıçta işçilerin
ürettiği toplam değerin yarısı işçilere kalırken, daha sonra işçilerin ürettiği top-
lam değerin sadece dörtte biri işçilere ücret olarak ödenmekte ve toplam değerin
dörtte üçünü oluşturan artık değer de sermayedara kalmaktadır. Başka bir deyişle
bir işçi ürettiği her 4 birim değerin başlangıçta 2’sine sahip olurken, daha sonra
her 4 birim değerin sadece 1’ine sahip olabilmekte ve geri kalan 3 birim artık de-
ğer de sermayedar tarafından gasp edilmiş olmaktadır.
Marx’a göre, sermayedarlar sömürü oranını sürekli biçimde arttırmaya çalış-

makta ve işçilere ancak asgari düzeyde geçimlerini sağlayabilecek kadar bir ücret
verme eğiliminde olmaktadırlar. Bu noktada, Marx’a göre emek arzının sürekli
biçimde emek talebinden fazla olması, sermayedarların sömürü oranını arttırma
çabalarında kendilerine yardımcı olmakta ve böylece işçilerin aldıkları ücret, as-
gari geçim düzeyine kadar düşebilmektedir.
Teknolojinin gelişmesi de, işçilerin ortaya çıkardığı ekonomik değerin artma-
sını sağlamakta ve işçilere asgari geçimlik ücret verildiğinden, artık değerin ve
dolayısıyla sömürü oranının yükselmesine neden olmaktadır. Öte yandan, tek-
nolojinin gelişmesi ile artan makineleşme bazı çalışanların işsiz kalmasına ne-
den olmakta ve bu işçiler Marx’a göre bir Yedek Sanayi Ordusu oluşturmaktadır
(Kaldor, 1955-1956: 87). Yine, toplam sermaye içinde sabit sermayenin payının
artıp, işçilerin verilen ücretin payının daha da azalmasıyla birlikte sömürü oranı
daha da artmaktadır.
Marx’a göre yedek sanayi ordusu nasıl ortaya çıkmaktadır?

3
NEOKLASİK GELİR DAĞILIMI TEORİSİ
Neoklasik iktisat anlayışı 1870’li yıllarda ortaya çıkmış ve Keynezyen devrime
kadar iktisatta hakim paradigma olarak kalmıştır. Neoklasik iktisat, daha önceki
iktisadi anlayışta önemli bir yere sahip olan emek-değer teorisini reddederek, ye-
rine fayda teorisini (subjektif değer teorisi) koymuştur. İktisadi anlayışta yaşanan
bu değişim, Marjinal Devrim olarak da nitelendirilmiştir.
1870’li yıllarda W. Stanley Jevons, Leon Walras ve Carl Menger birbirlerinden
bağımsız olarak marjinallik kavramını geliştirmişler (Skousen, 2007: 189) ve böy-
lece Neoklasik iktisadın ortaya çıkmasını sağlamışlardır. Marjinal fayda kavramı-
na göre, herhangi bir malın fiyatı, söz konusu malın tüketici nezdindeki (subjek-
tif) marjinal faydası tarafından belirlenmektedir. Buna göre, eğer tüketiciler bir
mala yüksek değer atfediyorsa, o malın fiyatı yüksek olacaktır. Görüldüğü üzere,
malın fiyatını belirleyen temel unsur, malın yapısal özelliklerinden ziyade, tüketi-
cilerin o mala verdikleri göreceli değer olmaktadır.
İktisadi anlayışta yaşanan bu köklü değişimle birlikte gelir dağılımına yönelik
anlayışta da önemli değişimler yaşanmıştır. Zira, emek-değer teorisi çerçevesinde
oluşturulan gelir dağılımı teorilerinde, işçilerin geçimlerini sağlamaya ancak ye-
tecek seviyede ücret alabilecekleri fikri savunulurken, subjektif değer teorisi çerçe-
vesinde, her işçinin aldığı ücretin, kendisinin marjinal verimliliğine bağlı olduğu
şeklinde bir anlayışa geçilmiştir.
Neoklasik fayda teorisine göre, her üretim faktörü üretime olan katkısı ölçü-
sünde üretimden pay almaktadır. Buna göre, sermayenin getirisi olan kâr düzeyi,
sermayenin marjinal verimliliği düzeyinde olurken, emeğin getirisi olan ücret dü-
zeyi de emeğin marjinal verimliliği düzeyinde olmaktadır.
Neoklasik gelir dağılımı teorisi, John Bates Clark’la birlikte olgunlaşmıştır.
Clark’ın (1908) Neoklasik gelir dağılımı teorisinin temelinde Neoklasik iktisa-
di anlayışta çok anahtar bir role sahip olan marjinallik kavramı bulunmaktadır.
Clark, 1908 yılında yazdığı eserinin girişinde, her üretim faktörünün üretime
katkısı ölçüsünde pay aldığını, bunun da doğal bir kanun çerçevesinde gerçekleş-
tiğini ifade etmiş ve söz konusu çalışmasının hedefinin de bu durumu göstermek
olduğunu belirtmiştir (Clark, 1908: 1).
Buna göre, bir üretim faktörünün fiyatı söz konusu üretim faktörünün giri-
şimci nezdindeki (subjektif) marjinal verimliliği tarafından belirlenmektedir. Bu
çerçevede, bir işçinin aldığı ücret de söz konusu işçinin üretim sürecindeki marji-
nal verimliliğine bağlı olacaktır. Böylece, yüksek verimlilik düzeyine sahip olan bir
işçi yüksek ücret alırken, düşük verimlilik düzeyine sahip olan işçi de düşük ücret
alacaktır. Başka bir açıdan, verimlilik düzeyi zaman içinde yükselen işçilerin, üc-
ret düzeyi de zaman içinde yükselecektir.
Clark’ın (1908), Neoklasik gelir dağılımı teorisinin dayandığı bir başka temel,
Azalan Verimler Kanunudur. Buna göre, her üretim faktörünün marjinal verim-
liliği, diğer üretim faktörlerinin düzeyi sabitken, söz konusu üretim faktörünün
miktarı arttıkça azalmaktadır. Örneğin, sermayenin marjinal verimliliği, sermaye
düzeyi arttırıldıkça azalan bir seyir izlemektedir. Benzer şekilde, emeğin marjinal
verimliliği de emek düzeyi arttırıldıkça azalmaktadır. Böylece, üretim faktörleri,
marjinal verimliliklerinin eşitlendiği noktada dengeye gelmekte ve firma dengesi
bu noktada kurulmuş olmaktadır.
Öte yandan, Klasik gelir dağılımı teorisinde işçilerin aldıkları ücret düzeyinin
ekonomik gelişmeyle birlikte yükselmeyeceği, hatta Marx’ın gelir dağılımı teori-
sinde de teknolojik gelişmeyle birlikte işçilerin aldıkları ücretin düşme eğiliminde
olacağı ifade edilmiştir. Neoklasik gelir dağılımı teorisinde, çalışanların aldıkları
ücretler marjinal verimliliğe bağlı olduğu için, ekonomik gelişmeyle birlikte çalı-
şanların marjinal verimlilikleri de artacağından, ekonomik gelişmenin çalışanla-
rın ücretlerini arttıracağı sonucuna varılmaktadır ki bu yaklaşım gerçek hayatta
yaşananlarla da uyumludur.
KEYNEZYEN GELİR DAĞILIMI TEORİSİ

Keynes’e göre, mevcut kapitalist sistemin en önemli sorunları, tam istihdamı sağ-
lamada yaşanan başarısızlık ve gelir dağılımında görülen adaletsizliktir (Keynes,
[1936] 2008: 315). Bununla birlikte Keynes, gelir dağılımında yaşanan sorunları
iktisadın en temel sorunlarından birisi olarak görmesine rağmen, kendisi bir ge-
lir dağılımı teorisi oluşturmamıştır. Kaldor (1955-1956: 94) da bildiği kadarıyla
Keynes’in gelir dağılımı problemi ile hiçbir zaman çok da fazla ilgilenmediğini
ifade etmiştir.
Öte yandan, her ne kadar Keynes bir gelir dağılımı teorisi geliştirmemiş olsa
da, kendisi bu konuda belirli görüşler öne sürmüştür. Örneğin Keynes, 1939 ta-
rihli bir makalesinde, millî gelirden emeğe düşen payın, millî gelirin seviyesinden
ve ekonominin genel olarak inişte veya çıkışta olup olmamasından bağımsız bir
şekilde, hep istikrarlı bir seyir izlediğini ifade etmiştir. Keynes, bu durumun eko-
nomi bilimindeki hem en şaşırtıcı hem de en sağlam temelli gerçeklerden birisi
olduğunu da eklemiştir (Keynes, 1939: 48).
John Maynard Keynes, 1883 yılında (Marx’ın öldüğü

yıl) dünyaya geldi. 1905 yılında Cambridge Üniversitesi
Matematik bölümünden mezun olmuştur. Mezun olduktan
sonra da birkaç yıl devlet memurluğu yapmıştır. 1909’da
Cambridge Üniversitesi’nde öğretim üyesi olan Keynes, ay-
rıca Cambridge’nin Economic Journal dergisinin genel ya-
yın yönetmeni (1911-1944) olarak görev yapmıştır.
Keynes iktisat eğitimi almamış olmasına rağmen yazdığı
İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi (1936) adlı kitabıy-
la iktisat alanında müthiş bir üne kavuşmuştur. 20. yüzyıla
damga vuran bu eserle birlikte Keynes iktisadi düşüncede de bir devrim gerçekleştir-
miştir. Keynes, ekonominin her zaman tam istihdamda dengeye gelmeyeceğini, hem
eksik istihdamın ve hem de ekonomik dengenin aynı anda oluşabileceğini, Klasiklerin
iddia ettiği gibi paranın yansız olmadığını ve iktisat politikası aracı olarak kullana-
bileceğini, ekonomiyi tam istihdam dengesine yöneltebilmek için devletin ekonomiye
müdahale etmesi gerektiğini ileri sürmüştür. Özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan son-
ra Keynezyen ekonomi politikaları dünyada bir hayli etkili olmuştur.
Keynes, 1946 yılında Sussex’te hayatını kaybetmiştir. Ardından birçok eser bırakan
Keynes aynı zamanda makroekonomik akımın kurucusu olarak da bilinmektedir.
Kaynak: openbdb.com; Skousen, 2007; Küçükkalay, 2010.
Bu çerçevede, Keynes’i izleyen takipçileri de Keynezyen iktisat çerçevesin-

de bir gelir dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmışlardır. Örneğin Kenneth Ewart
Boulding, 1950’de bir makroekonomik gelir dağılımı teorisi kurma teşebbüsünde
bulunmuştur. Boulding’e göre, millî gelirin ücret ve diğer gelir türleri arasındaki
dağılımı sadece ücret pazarlıklarına, toplu sözleşmelere ve müteşebbislerin kabi-
liyetlerine değil, aynı zamanda ekonomideki yatırım, tasarruf ve likidite tercihi
kavramlarına bağlıdır (Alkin, 1969: 133).
Post-Keynezyen iktisatçıların önde gelen simalarından Joan Violet Robinson
da 1956’da bir makroekonomik gelir dağılımı teorisi kurmaya çalışmıştır.
Robinson’a göre, toplumdaki çeşitli grupların yatırım ve tüketim kararları, üc-
retlerin seviyesini etkilemekte böylece uzun vadede millî gelirin ücret ve ücret
dışı gelirler arasındaki dağılımının yapısı ortaya çıkmaktadır. Robinson ayrıca,
teknolojik gelişmenin gelir dağılımı üzerindeki etkisini de araştırmıştır (Alkin,
1969: 133).
Keynezyen anlamda bir gelir dağılımı teorisi oluşturma yolundaki en önemli
teşebbüs ise Nicholas Kaldor’dan gelmiştir. Kaldor (1955-56: 94), çarpan teorisi-
nin aslında ücretler ile fiyatlar arasındaki ilişkinin belirlenmesi için de kullanıla-
bileceğini ve böylece ortaya bir gelir dağılımı teorisinin çıkabileceğini ifade etmiş-
tir. Ona göre, bu teorinin en başta bir gelir dağılımı teorisi olarak oluşturulmamış
olmasının sebebi, söz konusu teorinin bir istihdam teorisi geliştirmek amacıyla
oluşturulmuş olmasıdır. Kaldor, bu çerçevede çarpan teorisini kullanarak bir gelir
dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmıştır.
Neoklasik gelir dağılımı teorisinde gelir dağılımını belirleyen temel unsur mar-
jinal verimlilik iken, Kaldor’un oluşturduğu Keynezyen gelir dağılımı teorisinde
gelir dağılımı üzerinde söz sahibi olan temel etken marjinal tasarruf eğilimidir.
Kaldor’un oluşturduğu gelir dağılımı teorisine göre toplum işçiler ve sermaye-

darlar şeklinde iki gruba ayrılmaktadır. Teorinin varsayımlarına göre, her grubun
kendine özgü marjinal tasarruf eğilimi bulunmaktadır ve sermayedarların mar-
jinal tasarruf eğilimi, işçilerinkinden daha yüksektir. Teoride ayrıca yatırımların
millî gelire oranının dışsal bir değişken olduğu ve marjinal tasarruf eğiliminden
etkilenmediği varsayılmıştır. Bunlara ek olarak, ekonomide tam istihdamın ge-
çerli olduğu varsayılmıştır. Bu çerçevede, söz konusu gelir dağılımı teorisinde,
sadece tasarruflar ile yatırımların birbirine eşit olduğu noktada ücretler ve kârlar
arasındaki mümkün olan tek gelir dağılımının ortaya çıktığı sonucuna ulaşılmış-
tır (Gallo, 2002: 15).
Neoklasik gelir dağılımı teorisinde gelir dağılımını belirleyen temel unsurla

4 Kaldor’un oluşturduğu Keynezyen gelir dağılımı teorisindeki temel unsur arasın-
daki farkı açıklayınız.
Bu çerçevede, dengenin sağlanabilmesi adına, yatırımlarda bir artış ger-

çekleştiği zaman tasarruflarda da bir artışın gerçekleşmesi gerekmektedir.
Sermayedarların marjinal tasarruf eğilimleri işçilerden daha yüksek olduğu için
de tasarrufları arttırmak için sermayedarların kâr oranlarının yükselmesi gerek-
mektedir. Bunun için de fiyatların artması gerekmektedir. Böylece bu teorinin
öngörüsüne göre, gelir dağılımı eşitsizliği ile ekonomik büyüme arasında pozitif
bir ilişki ortaya çıkmaktadır (Gallo, 2002: 15).
Özet

Klasik iktisatçılardan Adam Smith ve David Marx’ın gelir dağılımı teorisini açıklamak
1 Ricardo’nun ortaya koyduğu gelir dağılımı teorile- 2 Marx, Ricardo’nun emek-değer teorisi üzerinde
rini tanımlamak yükselen yeni bir gelir dağılımı teorisini inşa et-
Adam Smith, ekonominin; işçiler, sermayedarlar meye çalışmıştır. Özellikle, tarihsel ve kurumsal
ve toprak sahipleri olmak üzere üç sınıfa ayrıldı- ekonomiyi Ricardo’nun teorisine uygulayarak
ğını ve söz konusu ekonomide üretilen toplam iktisadi çözümlemelere ulaşmıştır. Marx’ın gelir
gelirin bu üç sınıf arasında; işçilere ücret, serma- dağılımı teorisinde, toplum işçiler ve sermaye-
yedarlara kâr ve toprak sahiplerine rant olmak darlar olarak iki kısma ayrılmakta ve sermaye-
üzere dağıtıldığını ifade etmiştir. Bu çerçevede darlar üretim araçlarına sahip olmalarından do-
Smith, modern anlamda fonksiyonel bir gelir da- layı, işçilerin hakkı olan kısmı gasp ederek onla-
ğılımı teorisi oluşturmaya çalışmıştır. rı sömürmektedirler. Başka bir deyişle Marx’ın
Smith, ekonomide elde edilen toplam gelirin işçi- teorisinde elde edilen toplam gelir, ücret ve kâr
ler, sermayedarlar ve toprak sahipleri arasında ne olarak ikiye ayrılmakta, işçiler ve sermayedarlar
şekilde dağıtılacağı hususunda da iki temel etke- arasındaki ilişki ve mücadele çerçevesinde, söz
nin önemli olduğunu öne sürmüştür. Gelir dağı- konusu sınıfların elde ettikleri ücret ve kâr düze-
lımını belirleyen birinci etken; işgücünün, serma- yi ve buna bağlı olarak da sömürü düzeyi değiş-
yenin ve toprağın kendilerine has özellikleri ile mektedir.
bu faktörlerinin birbirleri arasındaki ilişkilerdir.
İkinci etken ise ekonominin genel durumudur.
Neoklasik iktisatçıların klasik iktisatçılardan
Büyümekte olan bir ekonomide ücretler yüksele- 3
farklı olarak gelir dağılımına ilişkin getirdiği yeni-
cek, küçülmekte olan bir ekonomide de ücretler likleri ayırt etmek
düşecektir. Durağan durumdaki bir ekonomide Neoklasik iktisat anlayışı klasik iktisadi anlayı-
de ücret seviyesi aşağı yukarı aynı kalacaktır. şın hakim paradigması olan emek-değer teori-
David Ricardo’nun gelir dağılımı teorisinde ise sini reddederek yerine fayda teorisini (subjektif
üç temel varsayım bulunmaktadır. Bunlar; a) değer teorisi) koymuştur. Bu marjinal devrim
Emek-değer teorisi geçerlidir, b) Azalan verimler olarak adlandırılmıştır. Buna göre, emek-değer
kanunu geçerlidir, c) Ücretlerin tunç kanunu ge- teorisi çerçevesinde oluşturulan gelir dağılımı
çerlidir. Ricardo, üretilen mallar için mutlak bir teorilerinde, işçilerin geçimlerini sağlamaya
değer ölçüsü aramış ve aradığı cevabı da emekte ancak yetecek seviyede ücret alabilecekleri fikri
bularak emek-değer teorisini ortaya koymuştur. savunulurken, subjektif değer teorisi çerçevesin-
Buna göre bir malın değerini, o malın üretiminde de her işçinin aldığı ücretin, kendisinin marjinal
kullanılan emek miktarı belirlemektedir. verimliliğine bağlı olduğu şeklinde bir anlayışa
Ricardo’ya göre azalan verimler kanunu, nüfu- geçilmiştir. Klasik gelir dağılımı teorisinde işçi-
sun kaçınılmaz biçimde artacağı ancak buna lerin aldıkları ücret düzeyinin ekonomik geliş-
karşın toprağın sınırlı olduğu varsayımına da- meyle birlikte yükselmeyeceği ifade edilirken,
yanmaktadır. Bir ülkenin nüfusu arttığında, Neoklasik gelir dağılımı teorisinde, işçi ücretleri
daha fazla yiyecek üretebilmek için eskisine marjinal verimliliğe bağlı olduğu için ekonomik
kıyasla verimsiz toprakların kullanılması gere- gelişmeyle birlikte ücretlerin artacağı görüşü ha-
keceği için, daha verimli toprakların rantı yük- kimdir.
selecektir. Öte yandan Ricardo’ya göre, emeğin
piyasa fiyatı; emek arz ve talebi tarafından belir-
lenmektedir. Emek kıt olduğunda emeğin piyasa
fiyatı yüksek olmakta, emek bol olduğunda da
emeğin piyasa fiyatı düşük olmaktadır.
Keynezyen iktisatçıların gelir dağılımına ilişkin

4
görüşlerini açıklamak
Keynes, gelir dağılımında yaşanan sorunları
iktisadın en temel sorunlarından birisi olarak
görmesine rağmen, kendisi bir gelir dağılımı
teorisi oluşturmamıştır. Keynes’i izleyen ikti-
satçılar, Keynes’in görüşleri doğrultusunda bir
gelir dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmışlardır.
Örneğin, Kenneth Ewart Boulding, millî gelirin
ücret ve diğer gelir türleri arasındaki dağılımı
sadece ücret pazarlıklarına, toplu sözleşmelere
ve müteşebbislerin kabiliyetlerine değil, aynı za-
manda ekonomideki yatırım, tasarruf ve likidite
tercihi kavramlarına bağlı olduğunu ileri sür-
müştür. Yine Joan Violet Robinson, toplumdaki
çeşitli grupların yatırım ve tüketim kararlarının,
ücret düzeyini etkilediğini ve bundan dolayı da
uzun vadede milli gelirin ücret ve ücret dışı ge-
lirler arasındaki dağılımının yapısı ortaya çık-
tığını söylemiştir. Robinson ayrıca, teknolojik
gelişmenin gelir dağılımı üzerindeki etkisini de
incelemiştir. Nicholas Kaldor da çarpan teorisi-
nin aslında ücretler ile fiyatlar arasındaki ilişki-
nin belirlenmesi için de kullanılabileceğini ve
böylece ortaya bir gelir dağılımı teorisinin çıka-
bileceğini ifade etmiştir.
1. Ricardo’ya göre bir malın değerini belirleyen unsur 7. Karl Marx, teknolojik gelişme ve artan makineleş-
nedir? me sonucu işsiz kalan bazı çalışanları hangi kavramla
a. Mal miktarı açıklamaktadır?
b. Sermaye miktarı a. Hegemonya
c. Rant miktarı b. Gizli işsizlik
d. Emek miktarı c. Yedek işçi ordusu
e. Kâr miktarı d. Artık değer
e. Doğal işsizlik
2. Bir malın üretiminde belli safhaların farklı kişilerce
gerçekleştirilmesi anlamına gelen uzmanlaşma ilk kez 8. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Kaldor’un teorisine
hangi iktisatçı tarafından önerilmiştir? göre doğrudur?
a. Karl Marx a. Gelir dağılımını belirleyen temel unsur marji-
b. Alfred Marshall nal verimliliktir.
c. Adam Smith b. İşçilerin marjinal tasarruf eğilimi sermayedar-
d. David Ricardo lardan daha yüksektir.
e. Thomas R. Malthus c. Yatırımların milli gelire oranı marjinal tasarruf
eğiliminden etkilenmemektedir.
3. Neoklasik iktisadi anlayışa göre bir üretim faktörü- d. Ekonomide eksik istihdamın geçerli olduğu
nün fiyatını belirleyen unsur nedir? varsayılmıştır.
a. Marjinal verimlilik e. Tasarruf ve yatırımın eşit olduğu noktada gelir
b. Emek miktarı dağılımı ortaya çıkmaktadır.
c. Sermaye miktarı
d. Marjinal fayda 9. Ricardo’nun gelir dağılımı teorisini ortaya koyduğu
e. Kâr miktarı eserinin adı nedir?
a. Milletlerin Zenginliği
4. Kaldor’un gelir dağılımı teorisinde gelir dağılımın- b. İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi
da söz sahibi temel etken nedir? c. Politik Ekonominin ve Vergilendirmenin
a. Marjinal verimlilik İlkeleri Üzerine
b. Marjinal maliyet d. Emek-Değer Teorisi
c. Marjinal tasarruf eğilimi e. Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi
d. Marjinal fayda
e. Emek 10. Neoklasik gelir dağılımı teorisine göre aşağıdaki
ifadelerden hangisi yanlıştır?
5. Aşağıdaki iktisatçılardan hangisi Keynezyen gelir a. Her üretim faktörü üretime katkısı ölçüsünde
dağılımı çerçevesinde bir teori ortaya koymuştur? üretimden pay alır.
a. Carl Menger b. Emeğin getirisi olan ücret, emeğin marjinal ve-
b. Nicholas Kaldor rimliliği düzeyinde olmaktadır.
c. Robert Nozick c. Neoklasik gelir dağılımı teorisinde azalan ve-
d. Leon Walras rimler kanunu geçerli değildir.
e. John Bates Clark d. Ekonomik gelişme, çalışanların ücretlerini artırır.
e. Verimlilik düzeyi zaman içinde yükselen işçile-
6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Ricardo’nun teorisine rin ücret düzeyi de yükselir.
göre yanlıştır?
a. Tarımda Azalan Verimler Kanunu geçerlidir.
b. Emeğin bir piyasa fiyatı ve doğal fiyatı vardır.
c. Nüfusun artmasıyla birlikte rantlar da sürekli
artma eğiliminde olacaktır.
d. Ekonomi dengedeyken emeğin piyasa fiyatı do-
ğal fiyatına eşittir.
e. Sermayedarın payı olan kâr ile işçilerin payı olan
ücretler arasında doğru yönlü bir ilişki vardır.

Kuyumuzu kim kazıyor?* Küreselleşen Dünyada Gelir Dağılımı ve Yoksulluk
Efendim on yıl önce Rio de Jeneiro’da dünyanın bozu- Dünyanın en büyük ve en önemli sorunlarından biri
lan ekolojik dengesi konusunda bir büyük toplantı ya- de adaletsiz gelir dağılımı ve yoksulluk. Üstelik bu so-
pılmış ve bazı kararlar alınmıştı. BM’nin öncülüğünde- run artık ekonomik bir sorun olmayıp, sosyal bir so-
ki Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi şimdilerde Güney runa dönüşürken, her geçen gün biraz daha içinden
Afrika’nın başkenti Johannesburg’da 26 Ağustos’ta baş- çıkılmaz bir hâl almaya devam ediyor.
layacak ikinci toplantıya hazırlanıyor. Son yıllarda hızla artan küreselleşme ve bunun servet
… sahipleri üzerindeki “olumlu” etkisi, gelir dağılım den-
Efendim BM’nin hazırladığı rapor dünyanın karşı kar- gesini servet sahipleri lehine değiştirirken, dünyadaki
şıya kaldığı tükenişi bütün çıplaklığıyla gözler önüne gelir dağılımı ve yoksulluk çıkmazını da derinleştiri-
sermektedir. yor.
• Önümüzdeki 25 yılda dünya nüfusunun yarısı su Özellikle küreselleşmenin hız kazandığı, dünyanın hız-
sıkıntısı çekmeye başlayacak. Zaten şu günlerde bir la entegrasyon sürecine girdiği 1990 sonrasında birçok
milyardan fazla insan su bulamıyor. ülkede gelir dağılımı bozulmuştur.
• Küresel ısınma sebebi ile denizler yükseliyor. Geçtiğimiz yıl Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü
• Çok sayıda hayvan ve bitki türü yok oluyor. (OECD) tarafından yayımlanan “OECD ülkelerinde
• Dünya ormanları hayasızca harcanıyor. Artan Gelir Eşitsizliği” raporuna göre; 2008 küresel
• Hava kirliliği ölümlere yol açıyor. ekonomik krizi öncesindeki 20 yıl boyunca 22 OECD
• Petrol, kömür gibi fosil kökenli yakıt kullanımı ve ülkesinden 17’sinde gelir eşitsizliği artmıştır. En çarpıcı
karbon gazı üretimi 1990’lı yıllar boyunca azalaca- sonuç ise; hanehalklarının harcanabilir gelir artışı yıl-
ğına arttı. Bunun sonucu Asya ve Afrika’nın bazı da ortalama yüzde 1,7 artarken, söz konusu ülkelerde-
bölgelerinde kuraklık başladı. ki en zengin yüzde 10’luk kesimin gelirlerindeki artış
• Denizler, akarsular süratle kirleniyor. Daha dün en yoksul yüzde 10’luk kesimin gelir artışının oldukça
Çek Cumhuriyetindeki sel altında kalan bir kimyevi üzerindedir. İşte bu durum da gelir dağılımın daha da
tesisten zehirli maddeler sulara karıştı. bozulmasına neden olmuştur.
• Atmosferdeki karbondioksit oranı felaket sınırına Yüksek büyüme hızı, kişi başına düşen “ortalama”
yaklaştı. Bu olumsuz maddelerin hepsini sıralamak gelir, kalkınma hamleleri gibi iktisadi değerler, birey
gereksiz. Gidişat ortada. Bu gidişatın müsebbipleri bazında yaşanabilen bu trajedilerin saklanabilmesine
olmayacak bir duaya [Sürdürülebilir Kalkınma – zü- olanak sağlıyor. Ve yapılan araştırmalarda aslında bu
ğürt tesellisi] âmin demek için bile bir araya gelmek trajedinin sadece Afrika kıtasında yaşanmadığını, ör-
hususunda ayak sürüyorlar. Dünyayı kirletenlerin neğin son dönemde yüksek büyüme performansıyla
başında gelen ABD başkanı zirveye gitmek istemiyor- dikkat çeken Çin ve Hindistan gibi ülkelerde de önemli
muş. Hollywood yıldızlarından çevreci DiCaprio, baş- miktarda gelir dağılım bozukluğu yaşandığını ortaya
kan Bush’a “Lütfen katılın” çağrısı yapmış. koyuyor.
Yahu katılsa ne olacak, katılmasa ne olacak. Dünya Dünya Bankası’nın istatistiklerine göre son 30 yıldır
nüfusunun yarısı (çoğu güney yarımkürede kalanlar) aralarında Brezilya, Çin ve Hindistan gibi kalkınmanın
günde iki doların altında bir gelir ile yaşıyor. Buna kar- eşindeki ülkelerin de bulunduğu dünyanın en güçlü
şılık küresel gelirin yüzde seksenine dünya nüfusunun ekonomisine sahip G20 ülkelerindeki zengin ve yoksul
yüzde on beşi el koyuyor. uçurumu, hiç bu kadar derin olmamıştı...
Adalet olmayan yerde zulüm vardır.
Zalimin zulmü her zaman başkasına zarar vermez, ba- Kaynak: Fevzi Öztürk
zen de kendine döner. Dünya Bülteni / http://www.dunyabulteni.net/?aType
Dünyayı sömüren; insan kanı üzerine, gözyaşı üzerine =haber&ArticleID=229081 1 Ekim 2012
konforlu bir iktidar kuranların saltanatı mazlumların (Erişim Tarihi: 10.10.2012)
göklere yükselen feryadı ile bakarsın yerle bir olur.
Kuyumuzu kazan kimmiş, onu biliyoruz; acı olan şu ki,
biz de o fikrin ardına düşmüş gidiyoruz.
Kaynak: *Mustafa Kutlu, Yoksulluk Kitabı, 3. Baskı,

İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008, s. 78-80
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. d Yanıtınız yanlış ise “Klasik Gelir Dağılımı teknolojinin gelişmesi ile artan makineleşme bazı çalışan-
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ların işsiz kalmasına neden olmakta ve bu işçiler Marx’a
2. c Yanıtınız yanlış ise “Klasik Gelir Dağılımı göre bir yedek sanayi ordusu oluşturmaktadır.
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. a Yanıtınız yanlış ise “Neoklasik Gelir Dağılımı Sıra Sizde 4
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Neoklasik gelir dağılımı teorisinde gelir dağılımını be-
4. c Yanıtınız yanlış ise “Keynezyen Gelir Dağılımı lirleyen temel unsur marjinal verimlilik iken Kaldor’un
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. oluşturduğu Keynezyen gelir dağılımı teorisinde gelir
5. b Yanıtınız yanlış ise “Keynezyen Gelir Dağılımı dağılımı üzerinde söz sahibi olan temel etken marjinal
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tasarruf eğilimidir.
6. e Yanıtınız yanlış ise “Klasik Gelir Dağılımı
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. c Yanıtınız yanlış ise “Marx’ın Gelir Dağılımı
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yararlanılan Kaynaklar
8. e Yanıtınız yanlış ise “Keynezyen Gelir Dağılımı Atkinson, A. B. ve F. Bourguignon (2000). Handbook of
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Income Distribution, Cilt 1, (Ed. Atkinson, B. A. ve
9. c Yanıtınız yanlış ise “Klasik Gelir Dağılımı Bourguignon, F.), North-Holland: Spain.
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Alkin, E. (1969). Keynes’yen Gelir Dağılımı Teorisi ve
10. c Yanıtınız yanlış ise “Neoklasik Gelir Dağılımı Kaldor Modeli, İktisat Fakültesi Mecmuası, 29 (1-4).
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Barkai H. (1959). Ricardo on Factor Prices and Income
Distribution in a Growing Economy, Economica,
New Series, 26 (103), 240-250.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Clark, J. B. (1908). The Distribution of Wealth, MacMil-
Sıra Sizde 1 lan: New York.
Ricardo’nun gelir dağılımı teorisinde üç temel varsa- Gallo, C. (2002). Economic Growth and Income Inequ-
yım bulunmaktadır: a) Emek-Değer Teorisi geçerlidir ality: Theoretical Background and Empirical Evi-
b) Azalan Verimler Kanunu geçerlidir c) Ücretlerin dence, Development Planning Unit, University Col-
Tunç Kanunu geçerlidir. lege London, WorkingPaper No. 119.
Kaldor, N. (1955-1956). Alternative Theories of Dist-
Sıra Sizde 2 ribution, The Review of Economic Studies, 23 (2),
Marx’ın Ricardo’nun tersine, kâr ve rant arasında bir 83-100.
ayrıma gitmemiş olmasıdır. Marx, Azalan Verimler Keynes, J. M. (1939). Relative Movements of Real Wages
Kanununa inanmadığından teorisinde buna yer ver- and Output, The Economic Journal, 49 ( 193), 34-51.
memiş ve bunun bir sonucu olarak da kâr ve rant ara- Keynes, J. M. [1936] (2008). İstihdam, Faiz ve Paranın
sında bir ayrıma gitmemiştir. Bunun haricinde, işçi üc- Genel Teorisi, Kalkedon: İstanbul.
retlerinin neden geçimlik seviyede olduğu hususunda Kurz, H. D. (2009). Technical Progress, Capital Accu-
da Marx’ın yaklaşımı Ricardo’ya göre farklıdır. Marx’a mulation and Income Distribution in Classical
göre, hemen her zaman emek arzının emek talebinden Economics: Adam Smith, David Ricardo and Karl
fazla olması, ya da başka bir deyişle yedek işçi ordusu- Marx, ESHET 2009 Conference in Thessaloniki.
nun hep var olması, ücretlerin yükselmesine engel ol- Marx, K. (1867). Das Kapital.
makta ve işçileri asgari geçimlik seviyede tutmaktadır. Ricardo, D. (1821). On The Principles of Political Eco-
nomy and Taxation, John Murray: London.
Sıra Sizde 3 Skousen, M. (2007). İktisadi Düşünce Tarihi, Adres Ya-
Teknolojik gelişmeler, işçilerin ortaya çıkardığı ekonomik yınları: İstanbul.
değerin artmasını sağlamakta ve işçilere asgari geçimlik Smith, A. [1776] (1965). An Inquiry into the Nature and
ücret verildiğinden, artık değerin ve dolayısıyla sömürü Causes of the Wealth of Nations, Modern Library:
oranının yükselmesine neden olmaktadır. Öte yandan, New York.
3
Amaçlarımız
 Gelir eşitsizliğini hesaplama yöntemlerinin kavramsal, analize ilişkin ve ölçüm-
le ilgili özelliklerini açıklayabilecek,
 Gelir dağılımı analizlerinde kullanılan ölçüm yöntemlerini sıralayabilecek,
 Gelir dağılımı analizlerinde grafikle gösterim yöntemlerini açıklayabilecek,
 Gelir eşitsizlik ölçütlerini, temel ilkelere göre analiz edebilecek ve hesaplayıp
yorumlayabilecek,
 Genelleştirilmiş entropi ölçütü olan Theil indeksi hesaplayıp yorumlayabilecek,
 Normatif bir ölçüt olan Atkinson İndeksini farklı eşitsizlikten kaçınma para-
metreleri için hesaplayıp yorumlayabilecek,
 Yüzde paylar analizini kullanarak hesaplanan eşitsizlik oranlarını yorumlayabi-
lecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Gelir Dağılımı • Eşitsizlik Ölçütleri
• Gelir Eşitsizliği • Yüzde Paylar Analiz
• Grafikler

İçindekiler
• GELİR DAĞILIMI ANALİZLERİNDE

KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR
Gelir Dağılımı ve Yoksulluk Gelir Eşitsizliklerinin Ölçülmesi • GELİR EŞİTSİZLİĞİNİN ÖLÇÜM VE
ANALİZLERİNDE KULLANILAN
YÖNTEMLER
Gelir Eşitsizliklerinin
Ölçülmesi
GELİR DAĞILIMI ANALİZLERİNDE KARŞILAŞILAN

ZORLUKLAR
Gelir dağılımındaki eşitsizliğin ölçülmesi ve analizlerde bulunularak politika yapı-
cılara gerekli bilgilerin aktarılması amacıyla, çok sayıda eşitsizlik ölçütü geliştiril-
miştir. Gelir dağılımı eşitsizlik ölçütlerinin her biri eşitsizliğin farklı yönlerine ağır-
lık vermekle birlikte belirli ortak noktalarda buluştukları görülmektedir. Bununla
birlikte veri bir nüfusta gelirin bireyler veya hanehalkları arasında nasıl dağılım
gösterdiğini ölçmek ve zaman içindeki gelişimini takip etmek kavram, analiz ve
ölçüm yöntemlerinden kaynaklanan çeşitli zorluklarla karşılaşmak demektir.
Kavramsal boyutta karşılaşılan ilk önemli zorluk, refah düzeyi açısından yapı- Kişisel gelir; vergiler
lacak karşılaştırmalara esas olacak değişkenin belirlenmesidir. Gelir ya da tüketim ödenmeden önce kişilerin
eline geçen gelirdir. Milli
harcamaları bu konuda karşımıza çıkan iki önemli değişkendir. Gelir dağılımını Gelir’e transfer ödemelerinin
saptamaya yönelik araştırmalarda genel olarak kişisel kullanılabilir gelir kavramı- de eklenmesiyle hesaplanır.
Transfer ödemeleri, devletin
nın tercih edildiği görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde kayıtdışı ekonominin emekli maaşları, sosyal hizmet
varlığı kişisel kullanılabilir gelirin elde edilmesinde yetersizlikler oluşturmaktadır. harcamaları ve bağışlar gibi
Dolaylı ve dolaysız vergiler ile transferlerin kişisel kullanılabilir gelirleri üzerindeki karşılıksız ödemelerdir.
Kullanılabilir gelir; kişisel
büyük etkisi dikkate alındığında, kayıtdışı ekonominin kişisel kullanılabilir gelirin gelirden vergiler düşülerek
hesaplanmasında neden olduğu belirsizliğin büyük olduğu görülmektedir. hesaplanır. Harcanabilir gelir
olarak da adlandırılır.
İkinci önemli zorluk, kişisel kullanılabilir gelir verisinin elde edilmesiyle ilgi-
lidir. Bu konuda vergi beyannameleri, saha anketleri ve millî gelir hesapları gelir
verisine ulaşmakta kullanılan alışılmış yöntemlerdir. Tüm bu veri kaynaklarının
kendine özgü sınırlılıkları bulunmaktadır. Gelir vergisi beyannamelerini esas alan
bir kişisel gelir dağılımı eşitsizliğinin gelirin eksik beyan edilmesi veya gizlenmesi
gibi zorlukları olacağı açıktır. Daha iyi bir yöntem olmakla birlikte sahaya yönelik
anket uygulamalarının da eksiklikleri görülmektedir. Örnekleme tekniklerinden
kaynaklanan hatalar, anketi uygulayanların ve görüşülen kişilerin gelir kavramını
kavrayışları ile ilgili eksiklikler bu uygulamanın zorluklarını oluşturmaktadır.
Üçüncü zorluk gelir dağılımı araştırmasının yapıldığı yılın ekonomik özelliği
ile ilgilidir. Gelir dağılımı çalışmalarında genel olarak yıllık gelir kullanılmakta-
dır. Gelirin kapsadığı dönem özellikle tarımsal bölgelerde sorun olabilmektedir.
Hasat döneminde oluşan gelirler, bolluk dönemi ile kıtlık dönemlerine göre yıllar
arasında farklılık göstermektedir. Bunun yanı sıra tarımsal gelirlerin dolaylı yol-
lardan tahmin edilmesi durumunda tarımsal üretimin gelire dönüştürülmesinde
uygun fiyatın belirlenmesinden kaynaklanan sorunlarla karşılaşılabilmektedir.
Hanehalkı: Aralarında Dördüncü zorluk gelir büyüklüklerinin karşılaştırılabilir olmasıyla ilgilidir.

akrabalık bağı bulunsun ya
da bulunmasın aynı konutta Hanehalkı düzeyinde yapılmış araştırma sonuçlarından hareketle yapılan ana-
veya konutlarda, aynı konutun lizlerde gelir eşitsizliği ölçüsü birimi olarak hanehalkı geliri kullanılmaktadır. Bu
bir bölümünde yaşayan, aynı durumda her bir hanehalkının geliri, hanehalkının büyüklüğünden bağımsız ola-
kazandan yemek yiyen, kazanç
ve masraflarını ayırmayan, rak ölçülmüş olmaktadır. İki hanehalkı arasında gelirin büyüklüğüne bakılarak
hane hizmet ve yönetimine yapılacak kıyaslamalar, her bir hanedeki birey sayısı bilinmedikçe anlamlı olma-
katılan bir veya birden
fazla kişinin oluşturduğu yacaktır. Yüksek harcama ve dolayısıyla gelire sahip bir hanehalkı, düşük gelir dü-
topluluktur. zeyindeki diğer hanehalkına kıyasla daha çok bireyden oluşuyorsa toplam geliri
büyük olmasına rağmen refah düzeyi daha düşük olabilir. Dolayısıyla hanehalkı
gelirine göre yapılacak bir eşitsizlik ölçümü, hanehalkı büyüklükleri eşit olmadık-
ça, bireysel gelirler üzerinden yapılan eşitsizlik ölçümü ile aynı sonucu vermeye-
cektir. Bu nedenle gelir eşitsizliğinin ölçümünde birim olarak hanehalkı gelirini
değil, hanehalkı büyüklüğünü ve hanehalkının ortak tüketiminden kaynaklanan
ölçek ekonomilerini dikkate alan bir yöntemle hesaplanan bireysel eşdeğer gelirin
kullanılması önerilmektedir (TÜSİAD, 2000: 35).
Gelir dağılımı ile pastanın büyüklüğünden bağımsız olarak sabit büyüklükteki
bir pastanın ülke nüfusu arasındaki paylaşımını ifade ediyoruz. Ancak bu pasta
bir dönemden diğerine değişmektedir. Bir ülkede gelir dağılımını iki zaman di-
limi arasında karşılaştırıyorsak, bu iki zaman dilimi arasında toplam gelirin de-
ğişmiş olabileceğini dikkate almamız gerekmektedir. Bu nedenle gelir dağılımları
karşılaştırılırken aynı büyüklükte bir gelirin dağılımının değişmiş olduğu varsa-
yımından vazgeçilmesi gerekmektedir. Gelirin dağılımı kadar büyüklüğünün de
önemli olduğu dikkate alınarak karşılaştırmalar yapılmalıdır. Bununla birlikte bu
sorunun aşılmasında gelir eşitsizlik ölçütlerinin tanımlanmasından kaynaklanan
temel zorlukların var olduğu görülmektedir.
Son olarak, elde edilen gelir verisinin uygulanacağı istatistik yönteminin be-
lirlenmesi de hesaplanan eşitsizliğin değerlendirilmesinde önemli bir rol üstlen-
mektedir. Gelir dağılımına ilişkin değerler kullanılan eşitsizlik ölçütüne göre de-
ğişmektedir. Bazı ölçütler gelir dağılımının alt gelir gruplarını önemserken, bazı
ölçütler üst gelir gruplarını önemsemektedir. Bazı gelir dağılımı ölçütleri refah
göstergelerini içselleştirmiş iken bazı göstergeler gelir dağılımının normatif yö-
nünü ölçememektedir. Bazı eşitsizlik ölçütleri mükemmel bir eşitlik anlayışını
referans alırken diğerleri ortalama gelir düzeyini vurgulamaktadır. Tüm bu farklı
ölçütlerin ortaya koyduğu sonuçlar birbiriyle çelişecek müdahalelere bile neden
olabilir. Gelir eşitsizliği ölçütlerinin seçimi öncelikle toplanmış olan verilerin
özelliğine ve analizi yapacak olan uzmanın gelir dağılımı konusundaki değer yar-
gılarına bağlıdır.
GELİR EŞİTSİZLİĞİNİN ÖLÇÜM VE ANALİZLERİNDE

KULLANILAN YÖNTEMLER
Gelir dağılımı analizleriyle görülmek istenen eşitsizlik, hem toplumun yoksunla-
rının yaşamakta oldukları yoksulluğun derinliğini hem de varsılların zenginliği-
nin yüksekliğini yansıtan bir eşitsizliktir. Bu amaçla bu bölümde toplumun geniş
bir yelpazeye yayılmış ve homojen olmayan grupları arasındaki gelir dağılımı eşit-
sizliklerini farklı yönleriyle göstermenin oldukça iyi bilinen yöntemlerini tanıta-
cağız. Gelir dağılımı kapsamındaki oldukça karmaşık bilgileri değerlendiren tüm
bu yöntemler grafikler, eşitsizlik ölçütleri ve yüzdelik paylar analizi olmak üzere
üç geniş başlık altında gruplandırılmıştır.
3. Ünite - Gelir Eşitsizliklerinin Ölçülmesi 37
Grafikler
Gelir dağılımı hakkında grafik formunda bilgi vermek eşitsizlik hakkındaki bazı
temel görüşleri göstermenin özellikle öğretici bir yoludur. Gelir dağılımındaki
eşitsizliği grafik yardımıyla göstermenin birkaç uygulanabilir yolu bulunmakta-
dır. Bu başlık altında gelir dağılımını grafikler yardımıyla özetleyen dört temel
yaklaşımı gözden geçireceğiz. Bu yaklaşımlardan hiçbiri gelir dağılımını grafikler
yardımıyla göstermenin en iyi yolu olarak gösterilmemektedir. Her biri aynı veri-
leri kullanmakta fakat farklı bir bakış açısı sağlamaktadır. Grafikle gösterim yön-
temlerinin tanıtımında ortak bir anlatım sağlamak amacıyla dağılım ile ilgili de-
ğişken ‘gelir’, referans dönemi ‘yıl’ ve ekonomik birim ‘birey’ olarak alınmaktadır.
Jan Pen’in Geçit Töreni

Jan Pen (1971) tarafından kullanılan geçit töreni grafiği gelir dağılımı konusunda en
anlamlı ve ilgi çekici görsel araçlardan biridir. Pen, geçit törenine katılan herkesin
geliriyle orantılı bir boya sahip olduğunu varsaymaktadır. Pen, önde kısalar arkada
uzunlar olmak üzere boy sırasına dizilmiş olan insanları belirli bir zaman diliminde
-bir saatlik- tören alanından geçirmektedir. Geçit alanından geçen kişilerin yarattığı
görüntüyü de Şekil 3.1’deki eğri ile temsil etmektedir (Cowell, 2011: 19).
Başlangıçta törene katılanların en kısası geçmiş, orta boyluların ardından za-
man içinde daha uzun boylular geçişlerini gerçekleştirmiş ve geçenlerin boyla-
rı zaman dilimi içinde giderek artmıştır. Şekil 3.1’de tören geçidine katılan tüm
nüfusun birikimli yüzdeleri OC ekseninde temsil edilmektedir. B noktasına ge-
linceye kadar ortalama gelirli kişi henüz tören alanından geçmemiştir. Medyan
gelirli olan kişinin geçişi ise tören kıtasının yarısına geldiğimiz zaman gerçekleşir
ve geçitin 1 saat sürdüğü zaman diliminde geçişi yarım saat sonrasına denk gel-
mektedir. Ortalama gelirin iki katı gelire sahip olan biri geçiş noktasına son beş
dakika içinde gelmiştir. Geçit töreninin sonlarına doğru geçenlerin boylarında en
yüksek gelirli kişi geçinceye kadar büyük artışlar gözlenmektedir.
Toplam gelirin nüfusa bö- Şekil 3.1
lünmesiyle elde edilen orta- 200.000
Z
Pen’in geçit töreni
lama gelir (ȳ) Şekil 3.1’de OR grafiği
mesafesi ile temsil edilmek- 180.000
tedir. Pen orijinal grafiğini
negatif gelir beyan eden ve
Bireysel Gelir
140.000
dolayısıyla O noktasının so-
lunda ve yatay eksenin altın-
100.000
da yer alan insanları dışarıda
tutarak aşırı basitleştirmek- L
tedir. Grafiğin sınırları içinde 60.000
K
R
eğrinin son noktası, birikimli S
T
20.000
nüfus yüzdesi 100 ve en dü- M
O
şük gelire sahip olandan en 0 20 40 60 80 100 C
uzak noktada olacak şekilde Nüfus Oran›
Z olarak işaretlenmiştir.
Pen’in geçit töreni grafiğinin temsil ettiği dağılımın ne ifade ettiğini iki ülke
örneğinde karşılaştırarak açıklayalım (Jenkins and Van Kerm, 2009: 48). Şekil
3.2’de A ve B ülkeleri için gelir geçişlerini temsil eden eğriler birlikte yer almakta-
dır. Bu ülkelerde milyonerler bulunmamaktadır. Eğer bulunmuş olsaydı grafikler
sayfanın dışına taşmış olacaktı. Eğrinin temsil ettiği düşük gelir grupları için B
Şekil 3.2 ülkesindeki gelirlerin A

Pen’in A ve B ülkesindekilerden daha
250.000 yüksek olduğu görülmek-
ülkeleri için geçit
töreni grafiği tedir. Bununla birlikte
200.000 A B yüksek gelir gruplarında
Bireysel Gelir
A ülkesindeki gelirler, B
150.000 ülkesindeki gelirlerin üs-
tündedir. Pen’in grafiğine
göre iki ülkeye ait geçit
100.000
töreni eğrileri bu ülkelerin
sosyal refahlarındaki fark-
50.000
C
lılığın bir göstergesi ola-
O
rak değerlendirilebilir. İki
0 20 40 60 80 100
Nüfus Oran›
ülke için Pen grafiğine ba-
kıldığında alt gelir nüfus
gruplarında B ülkesinin
gelirlerinin daha iyi durumda olduğu ifade edilse de iki ülke gelir dağılımını gelir
eşitsizlikleri açısından değerlendirmek özel gelir eşitsizlik göstergelerine başvur-
mayı gerektirmektedir.
Pen’in tanımladığı grafik aşırı yüksek gelirlerin ve aşırı düşük gelirlerin varlı-
ğını vurgulamaktadır. Fakat grafik orta gelir düzeyindekiler ile ilgili ayrıntılı bilgi
vermemektedir.
Frekans Dağılımları
Frekans dağılımları istatistikçilerin çok yararlandığı araçlardır. Bireylerin gelirle-
rin büyüklüğüne göre eşit gelir aralıklarına dağılımını göstermek amacıyla kulla-
nılmaktadır. Frekans dağılımları ile ilgili örnek Şekil 3.3’te görülmektedir. Yatay
eksen boyunca farklı gelirlerin toplandığı gelir dilimleri eşit aralıklarda temsil
edilmektedir. Düşey eksende ise tanımlanmış olan bu gelir aralıklarında yer alan
bireylerin sayısı (frekans) yer almaktadır. Gelir dilimi ile sınırlandırılmış her bir
alanın bu gelir diliminde yer alanların frekansını temsil edecek şekilde yukarı
doğru uzatılmasıyla histogramlar elde edilmektedir. Bu yüzden örneğin T15.000
ve T22.500 arasında gelire sahip kişiler B olarak işaretli dikdörtgenin temsil ettiği
alanda yer almaktadırlar. Şekil 3.3’te elde edilen histogram ve histogramların tepe
orta noktalarını birleştirerek elde edilmiş olan eğri frekans dağılımlarını gösteren
basamaklı hatları temsil etmektedir. Şekil 3.3’te çizilmiş olan eğri gelir dağılımını
açıklayan kuramsal bir eğrinin ampirik gözlemleri olarak görülebilir. Bu eğri ta-
rafından temsil edilen ilişki f(y), eğri altında ve Oy ekseni üzerinde kalan alanda
standart birimler olarak ölçeklendirilmiş bir yoğunluk fonksiyonu olarak bilin-
mektedir (Cowell, 2011: 20).
Frekans dağılımı orta gelir aralıklarını daha net olarak göstermektedir (Cowell,
2011: 20). Şekil 3.3’te yatay eksen üst gelir gruplarına geçildikçe sıfıra yaklaşan
eğriyi göstermek üzere en üst gelir dilimine kadar uzatılmak zorunda kalınabilir.
Ancak üst gelir gruplarında gelirin nasıl bir dağılım gösterdiğini uzayan yatay
eksende açık şekilde görmek mümkün olmamaktadır.
Şekil 3.3
Gelirin frekans
Frekans f(y) dağılımı
A
O y
15.000
22.500
30.000
37.500
45.000
52.500
60.000
67.500
75.000
82.500
90.000
97.500
7.500
Gelirin frekans dağılımlarını gösteren grafik ve geçit töreni grafikleri birbiriyle

çok yakından ilgilidir. Eğer aynı fonksiyonu birikimli frekansların dağılımını gös-
terecek şekilde yeniden düzenlersek, Pen’in geçit töreni grafiği ile çok yakın bir
eğri elde etmiş olacağız. Bunun için Şekil 3.3’ten Şekil 3.4’ü elde etmeye çalışalım.
Her iki grafiğin de yatay eksen ölçeği aynıdır. Şekil 3.4’ün F(y) olarak tanımlı
birikimli frekansların yer aldığı dikey eksen ölçeği, Şekil 3.3’te gelir aralıklarının
tanımlı olduğu eksenin (y) solunda ve eğrinin altında kalan alan ile orantılıdır.
Şekil 3.4’te elde edilen grafik test edildiğinde y’nin artışıyla birlikte birikimli fre-
kansları gösteren F(y)’nin de arttığı görülmektedir. En düşük gelirden başlayarak
en yüksek gelire doğru yükselen bir eğri elde edilmiştir. Örneğin gelirin y=T15.000
olduğunu düşünürsek grafik üzerinde T15.000 veya daha az gelirli nüfusu temsil
eden birikimli frekans oranını görebiliriz. Bu işlemi her bir gelir düzeyi için tekrar
ederek birikimli frekans dağılım eğrisini elde edebiliriz.
Şekil 3.4’teki gelirin birikimli frekans dağılımını temsil eden eğri ile Şekil
3.1’deki Pen’in geçit töreni eğrisi arasındaki ilişkiye de dikkat çekelim. İki şekil
arasındaki farklılık sadece yatay ve dikey eksenlerinin yer değiştirmiş olmasıdır.
Her iki şekilde de ortalama gelir A noktasında tanımlanmıştır ve aynı birikimli
frekansa işaret etmektedir.
Şekil 3.4
100 Gelirin birikimli

frekans dağılımı
80
Birikimli Frekans
60
40
20
A
O Y
15.000
22.500
30.000
45.000
60.000
75.000
90.000
105.000
Gelir (T)
Frekans Dağılımlarının Logaritmik Dönüşümü

Şekil 3.3’te frekans eğrisinin çiziminde grafiği sayfaya sığdırmak için yüksek ge-
lirleri görmezden gelmiştik. Frekans eğrisini elde ederken yüksek gelirlerin da-
ğılımındaki detayları gözden kaçırdığımız gibi aynı zamanda orta ve düşük gelir
gruplarındaki dağılıma ilişkin detayları da kaybetmiştik. Gelirin frekans dağılım-
larını göstermek üzere elde ettiğimiz eğri asimetrik bir görünüm sergilemektey-
di. Frekans dağılımını temsil eden eğrinin asimetrik bir görünüm sergilemesinin
nedeni yatay eksende gelirin aritmetik olarak tanımlanmış olmasıdır. Bu sorunu,
aynı frekans dağılımını yatay eksende geliri logaritmik ölçekte tanımlayarak bir
ölçüde önlemek mümkündür. Böylelikle alt ve yüksek gelir aralıklarında frekans-
ların dağılımını daha detaylandırılmış olarak gösteren simetrik bir eğri elde edil-
miş olmaktadır.
Yatay eksende gelir aralıklarının logaritmik ölçekte tanımlanması sayesinde yatay

eksen T1.280.000’ye kadar gelirin dağılımına duyarlı hâle gelmiştir.
Şekil 3.5
Logaritmik ölçeğe
göre gelirlerin
frekans dağılımı
Frekans
A
y
20.000
40.000
80.000
160.000
320.000
640.000
1.280.000
Gelir (T)
Şekil 3.5’te yatay eksende eşit aralıklarla işaretlenmiş gelirler logaritmik öl-
çekte tanımlanmış farklı gelir aralıklarını göstermektedir. Düşey eksen ise her bir
gelir aralığında gözlemlenen frekansları temsil etmektedir. Ortalama gelire (ȳ),
karşılık gelen nokta bir kez daha A olarak işaretlenmiştir. OA mesafesi log(ȳ)’ye
eşit olup Şekil 3.5’te A noktası olarak işaretlenmiştir (Cowell, 2011: 23) .
Lorenz Eğrisi
Lorenz eğrisi 1905 yılında Amerikalı istatistikçi Max Lorenz tarafından geliştiril-
miştir. Lorenz eğrisi gelir dağılımında kullanılan ve daha sonraki başlıklarda açık-
layacağımız bazı gelir dağılımı eşitsizlik ölçütlerinin hesaplanmasına da referans
olan grafikle gösterim şekli olarak kabul edilmektedir.
Lorenz eğrisini basitleştirilmiş hâliyle açıklamak üzere Pen’in geçit töreni
örneğine tekrar dönelim (Cowell, 2011: 21). Başlangıç olarak, herkesi gelirleri-
ni temsil eden boylarına göre sıralayalım ve önde düşük gelirliler arkada yüksek
gelirliler olmak üzere geçit törenini başlatalım. Bu kez geçit alanından geçen her
bireyin boyuyla temsil edilen gelirini toplam gelir altında biriktirelim. Lorenz eğ-
risini elde etmek üzere yatay eksen-
Şekil 3.6
de geçit törenine katılan bireylerin
birikimli yüzde paylarını, dikey M Lorenz eğrisi
100
eksende ise bu bireylerin temsil
ettikleri gelirlerin birikimli yüzde 80
Birikimli gelir yüzdeleri

paylarını tanımlayalım. Böylece
L 60
geçit törenini takip ettiğimizde her
bir birikimli nüfus yüzdesine kar- 40
şılık gelen birikimli gelir yüzdeleri- P
ni tanımlayan Lorenz eğrisini elde T 20
etmiş oluruz. Lorenz eğrisi geçit Z 0
O
törenine katılan bireylerin oluştur- 0 20 40 60 80 100
duğu birikimli nüfusun birikimli Birikimli nüfus yüzdeleri
gelir toplamını özetlerken, geçit tö-
reninin sonundaki toplam geliri de
göstermiş olacaktır.
Şekil 3.6’da bu yöntemle elde edilmiş olan Lorenz eğrisi görülmektedir.
Çizimde görülen köşegen üzerindeki her noktada birikimli nüfus yüzdesi ile bu
nüfusa karşılık gelen birikimli gelir yüzdesi birbirine eşittir. Dolayısıyla bireylerin
nüfus içindeki paylarıyla gelir içindeki payların eşit olduğu bir dağılımı gösteren
bu noktaları temsil eden ve 45 derecelik açı yapan OM doğrusu “tam eşitlik doğ-
rusu” olarak adlandırılmaktadır (TÜSİAD, 2000: 176). Lorenz eğrisinin sol alt
köşedeki O noktasından başlayarak M noktasına uzanan eğrinin gösterdiği kavis
gelir dağılımındaki eşitsizliği özetlemektedir. Herkesin aynı gelire sahip olması
durumunda (mükemmel eşitlik durumu), Lorenz eğrisi orijinden geçen 45 dere-
celik tam eşitlik doğrusu ile çakışacaktır. Tüm gelirin tek bir kişinin elinde top-
lanmış olması durumunda ise (tam eşitsizlik durumu), Lorenz eğrisi yatay eksen
ve birikimli nüfusun 100 olduğu noktada M noktasına uzanan doğru ile çakışmış
olacaktır. Lorenz eğrisinin bu iki uç durum arasında aldığı şekil, gelir dağılımın-
daki eşitsizlik konusunda bilgi sağlamaktadır. Gelir dağılımı eşitliğe yaklaştıkça
Lorenz eğrisi OM doğrusuna yaklaşırken, eşitsizlik arttıkça OM doğrusundan
uzaklaşmaktadır.
Lorenz eğrisinin daima Z noktasına dışbükey olduğuna dikkat edelim. Lorenz
eğrisinin neden Z noktasına dışbükey olduğunu görmek kolaydır. Geçit törenini
artan gelir sırasında düzenlemiş olduğumuz için ilk yüzde 10’luk nüfus diliminde
yer alanların birikimli gelir payının yüzde 4 olması durumunda, nüfusun sonraki
yüzde 10’luk diliminin birikimli gelir payının en az yüzde 8 olması gerekmekte-
dir. Lorenz eğrisi OL doğrusu ile çakışıyorsa hat boyunca nüfusun ilk yüzde 5’i,
birikimli gelirin yüzde 5’ini, nüfusun ilk yüzde 10’u birikimli gelirin yüzde 10’unu
ve diğer nüfus dilimleri de birikimli gelirden nüfus dilimiyle eşit pay alıyor de-
mektir ki bu tam eşitliğin göstergesidir.
Şekil 3.7
Lorenz eğrileri M M
ve farklı gelir 100 100

dağılımları
80 80
60 A 60
B
A 40 40
B
20 20
O 0 O
0 20 40 60 80 100 0 20 40 60 80 100
Birikimli nüfus yüzdeleri Birikimli nüfus yüzdeleri
Lorenz eğrisi gelir dağılımını şekil olarak görme olanağı sağlamakla birlikte
bir ülkenin farklı zamanlardaki gelir dağılımını karşılaştırmak için de başvurulan
önemli bir araç olma özelliğine sahiptir. İki ayrı zamandaki gelir dağılımının bi-
rikimli nüfus ve birikimli gelir eksenleri arasındaki konumu karşılaştırıldığında
gelir dağılımının nasıl bir değişim gösterdiği görülebilmektedir. Eğer bir yıla ait
gelir dağılımını temsil eden Lorenz eğrisi, bir önceki yıla ait Lorenz eğrisinden
daha kavisli ve tam eşitlik doğrusundan uzaklaşmış ise gelir dağılımındaki eşit-
sizliğin bir önceki yıla göre artmış olduğunu gösterir. Şekil 3.7’de A ve B ile temsil
edilen Lorenz eğrileri görülmektedir. B eğrisi gelir dağılımındaki eşitsizliğin daha
büyük olduğu bir örneği temsil etmektedir. Bu durumda A dağılımı, B dağılımına
“Lorenz baskın” olarak kabul edilir ve eşitsizlik düzeyi bakımından tercih edilir
bir dağılım olarak kabul edilir (TÜSİAD, 2000: 177). Bununla birlikte iki gelir
dağılımı karşılaştırıldığında birinin diğerine Lorenz baskın olduğunu söylemek
her zaman mümkün olmayabilir. Lorenz eğrisi dağılımın bazı bölümlerinde diğer
Lorenz eğrisi ile çakışabilir, bir bölümünde altında ve bir bölümünde üstünde
kalabilir. Şekil 3.7’de A ve B eğrileri birbirini kesmektedir. Bu durumda Lorenz
baskınlığı kriterini kullanarak hangisinin eşitsizlik yönüyle tercih edilecek bir du-
rumu temsil ettiğine karar verilemez. Lorenz eğrileri aynı ülkeye ait gelirin zaman
içindeki gelişimini izlemek için kullanıldığı gibi ülkeler arasında gelir dağılımları-
nı karşılaştırmak amacıyla da kullanılmaktadır.
Lorenz eğrisinden hareketle Pen’in geçit töreni eğrisini elde etmemiz mümkün mü-
1 dür? Pen’in tanımladığı ortalama gelir Lorenz eğrisi üzerinde hangi noktaya karşı-
lık gelebilir? Açıklayınız.
Gelir dağılımını şekil yardımıyla göstermenin dört farklı yolu olduğunu gör-
müş bulunuyoruz. Her grafik tekniği gelir dağılımının oldukça farklı bir özelliğini
vurgulamaktadır: Pen’in geçit töreni grafiği zengin gelirlerinin muazzam yüksek-
liğine dikkat çekmekte; frekans eğrisi orta gelirleri daha açıklıkla ortaya koymak-
ta; logaritmik dönüşüm orta gelirle birlikte tüm kuyruktan bilgi almakta fakat
aynı zamanda basitlik ve yorumlama kolaylığı sağlamaktadır. Lorenz eğrileri ise
kesişmeleri durumunda gelir dağılımından hangisinin tercih edilebilir olduğunu
gösterememektedir. Vurgudaki bu farklılıklar grafiklerden elde edilen eşitsizlik
ölçütlerinde kısmen yansıtılmaktadır.
Tablo 3.1
Ülkeler ve En düşük İkinci Üçüncü Dördüncü En yüksek
Gelir Grupları %20 %20 %20 %20 %20
A 9,6 14,0 17,2 22,0 37,2

B 3,1 7,2 11,7 19,0 59,1
Gelir dağılımları yüzde 20’lik gelir gruplarına göre Tablo 3.1’de gösterilen iki ülkeye
ait Lorenz eğrilerini çizerek gelir dağılımlarını karşılaştırınız. 2
Eşitsizlik Ölçütleri
Gelir dağılımı eşitsizlik ölçütleri gelir dağılımını görsel olarak ifade etmeyi amaç-
layan grafiklerden yararlanılarak geliştirilmektedir. Pen’in geçit töreni (Şekil 3.1)
ve logaritmik ölçeğe göre gelirlerin frekans dağılımları (Şekil 3.5) gibi grafiklerin-
den yararlanarak elde edilen gelir dağılımı eşitsizlik ölçütlerinden yaygın olarak
kullanılanları sırasıyla açıklayacağız. Tanıtacağımız gelir dağılımı eşitsizlik ölçüt-
lerinin her biri gelir dağılımının bir başka yönüne önem vermektedir. Dolayısıyla
gelir dağılımı ölçütleri arasında bir tercih yapmak gerektiğinde bu tercihin hangi
kritere göre yapılacağı önem kazanmaktadır. Gelir dağılımı eşitsizlik ölçütlerinin
üç temel özelliği taşıyor olması beklenmektedir:
Eşitsizlik ölçütünden beklenen ilk özellik transfer ilkesine bağlı olarak tanım-
lanmaktadır. Transfer ilkesine göre, eşitsizlik ölçütünün gelir grupları arasında
gerçekleşen olası bir gelir transferinin eşitsizlik üzerindeki etkisini ölçebilme-
si gerekir. Pigou-Dalton koşulu olarak bilinen bu ilkeye göre zengin bir kişiden
yoksul bir kişiye yapılacak gelir transferinin ölçülen eşitsizliği azaltması gerekir.
Eşitsizlik ölçütü küçülerek gelir aktarımının bu etkisini yansıtabiliyorsa transfer
ilkesini sağladığı kabul edilmektedir.
Eşitsizlik ölçütünden beklenen ikinci özellik ölçekten bağımsızlık ilkesi ile ifa-
de edilmektedir. Ölçekten bağımsızlık ilkesine göre eşitsizlik ölçütünün dağılıma
esas olan tüm gelirlerin aynı oranda arttırılması veya azaltılmasından etkilen-
memesi gerekir. Eşitsizlik ölçütü tüm gelirlerdeki aynı oranlı değişme karşısında
etkilenmiyorsa ölçekten bağımsızlık ilkesini sağlıyor demektir. Eşitsizlik ölçütü
aynı zamanda nüfus büyüklüğünden de bağımsız olmalıdır. Eşitsizlik ölçütü ge-
lir dağılımında bir değişim olmadığı hâlde sadece nüfus artışından etkilenerek
farklı bir eşitsizlik hesaplıyorsa nüfus büyüklüğünden bağımsız değil demektir.
Bu ilkeye göre gelir iki kişi arasında biri gelirin tümüne sahip diğeri tamamen
yoksun olacak şekilde paylaşılıyorsa, kişi sayısının dörde artması ile iki kişi tama-
men yoksun iki kişi de geliri aralarında eşit olarak paylaşır durumdalarsa, gelir
eşitsizlik ölçütü bu iki dağılımı eşit eşitsizlikte göstermelidir.
Eşitsizlik ölçütünden beklenen üçüncü özellik ayrıştırılabilir olmasıdır. Gelir
türlerine ve çeşitli gelir gruplarına veya bölgelere göre yapılan ayrıştırma analizle-
riyle eşitsizliğin kaynakları anlaşılmakta ve eşitsizliği azaltmaya yönelik politika-
lar için bilgi sağlanmaktadır. Buna göre eşitsizlik ölçütünün gelir dağılımının bü-
tününü oluşturan alt gruplarda gözlenen eşitsizliklerle ilişkilendirebilen kapsamlı
bir ölçüm yapıyor olması gerekir. Belirlenen alt grupların kendi içindeki veya bu
gruplar arasındaki eşitsizliğin değişmesi karşısında ideal bir eşitsizlik ölçütü bunu
genel eşitsizlikteki artışa yansıtabilmelidir.
Dağılım Aralığı
Pen’in geçit töreni sıra ölçütünü açıklamamıza yardımcı olacaktır. Geçit töreninde
en düşük gelirliden en yüksek gelirliye kadar gelir elde eden tüm bireyler Şekil
3.1’de CZ boyunca sıralanmışlardır. Dağılım aralığı (R) bu sıralamadaki en büyük
gözlemle en küçük gözlem arasındaki farktır. Dağılım aralığını temsil eden fark
büyüdükçe gelir dağılımındaki eşitsizliğin arttığını ifade etmektedir.
R = Ymax – Ymin
Dağılım aralığı için yapılacak sıralama en küçük gelire veya ortalama gelire
göre standartlaştırılabilir ( R Ymin , R Y ). Dağılım aralığı ölçütü herkesin geliri-
nin kesin olarak bilindiği küçük ve kapalı bir toplumda tatmin edici olabilir fa-
kat minimum ve maksimum gelirlerin en iyi ihtimalle sadece tahmin edilebilir
olduğu homojen olmayan toplumlar için elverişli bir uygulama olarak görülme-
mektedir. Dağılım aralığı minimum ve maksimum gelirlere son derece duyarlı
bir ölçüt olmakla birlikte bu iki gelir arasındaki dağılımla ilgili değildir. Örneğin,
dağılım aralığı tören alanından 3. dakikada ve 57. dakikada geçen iki bireyin (en
düşük gelirli yüzde 5 ile en yüksek gelirli yüzde 5) veya 6. dakikada ve 54. daki-
kada geçen iki bireyin gelirleri arasın-
Şekil 3.8
daki farkı (en düşük gelirli %10 ile en
Dağılım aralığı yüksek gelirli yüzde 10) esas almakta-
Kaynak: Cowell, A dır. Dağılım aralığı ölçütü bu iki kişi
2011: 26 arasında geçenlerin nasıl bir dağılım
Bireysel gelir
B gösterdiği ile ilgilenmez.

Örneğin Şekil 3.8’de görülen AA
ve BB gibi iki ayrı temsili dağılımı
ele alalım (Sen, 1973: 25). İki dağılım
B karşılaştırıldığında AA dağılımında
A aralığın BB dağılımına göre daha ge-
0 niş olduğu görülmektedir. Bununla
Nüfus oran› birlikte AA dağılımında çoğu birey
ortalama gelir düzeyinde toplanırken,
çok azının geliri ortalama gelirden sapma göstermektedir. Öte yandan BB dağı-
lımında toplum zengin ve yoksul gibi keskin iki gelir grubuna dağılmış durum-
dadır. Dağılım aralığı ölçütü sadece uç değerler üzerinde yoğunlaşarak bu iki uç
nokta arasındaki dağılımın önemli özelliklerini gözden kaçırmaktadır.
Bu yönüyle dağılım aralığı ölçütü, gelir dağılımı eşitsizlik ölçütlerinden bek-
lenen temel ilkeleri sağlamak konusunda yetersiz kabul edilmektedir. Maksimum
ve minimum gelirler arasındaki gelir transferlerini eşitsizlik göstergesine yansıta-
madığı için transfer ilkesini sağlamayan gelir aralığı, standartlaştırıldığı durumda
gelir ve nüfus yönüyle ölçekten bağımsızlık ilkesini sağlamaktadır. Gelir dağılımın-
daki eşitsizliğin bir göstergesi olarak dağılım aralığı ölçütü, ayrıştırma işlemiyle alt
gelir ve sosyal gruplara inen dağılım bilgilerini sağlamaya uygun değildir.
Göreli Ortalama Sapma

Dağılım aralığı ölçütü sadece aşırı uçlardaki gelirlere odaklanırken gelir dağılı-
mı hakkındaki bilginin çoğunu görmezden gelmektedir. Pen’in geçit töreni gra-
fiğinden hareketle geliştirilmiş olan bir diğer gelir dağılımı eşitsizlik ölçütü geçit
törenine katılan tüm bireylerin gelirlerini açıklıkla kullanan göreli ortalama sap-
madır. Göreli ortalama sapma ölçütü ile geçit törenine katılan herkesin gelirinin
ortalama gelirden farkı hesaplanmaktadır. Her bireyin gelirinin ortalama gelirden

farkı hesaplandıktan sonra bu farkların toplamı alınmakta ve toplam gelire oran-
lanarak ifade edilmektedir. Şekil 3.1’de işaretlenmiş ve mutlaka eşit büyüklükte
olan bu alanlara göz atalım. Şekilde RT ortalama gelir çizgisi altında kalan gelirle-
rin, ortalama gelirden farkları toplamını temsil eden ORK alanı ile ortalama gelir
çizgisinin üzerindeki gelirlerin ortalama gelirden farkları toplamını temsil eden
KTZ alanı görülmektedir. Bu iki alanın büyümesi gelir eşitsizliğinin arttığını gös-
termektedir. Geçit töreni eğrisi ile ortalama gelir çizgisi arasında kalan bu iki alan
toplamını toplam gelire (OCTR) bölerek geleneksel bir gelir dağılımı eşitsizlik
ölçütü elde edilmektedir.
Gelir dağılımındaki eşitsizliği gösteren göreli ortalama sapma, Pen’in geçit tö-
reni grafiği üzerinden aşağıdaki gibi tanımlanabilir:
ORK + KTZ
M=
OCTR
Şekil 3.9
Göreli ortalama sapma 200.000 Z Modifiye edilmiş
göstergesinin hayati önem geçit töreni eğrisi
taşıyan bir zayıflığını açıkla- 180.000
yalım. Şekil 3.1’de M nokta-
sının solundakilere ait gelir-
140.000
lerin toplumsal olarak kabul
edilebilir olduğunu düşüne-
lim. Şimdi de M noktasının 100.000
H
solunda yer alan ve ortalama
gelirin altında gelire sahip 60.000
K
R T
olan herkesin aynı geliri al- Q
20.000
masını sağlayacak şekilde bu 0 M C
alana gelir aktarımında bulu- 0 20 40 60 80 100
nulmuş olsun. Modifiye edil- Birikimli nüfus pay›
miş geçit töreni grafiği Şekil
3.9’da görülmektedir.
Açıklamalarımıza Şekil 3.8’de Q ve H olarak tanımlanmış alanlar, Şekil 3.1’deki
S ve L alanları ile aynı olduğu için M değerinin değişmediğini not ederek başla-
yalım. Gelirin yalnızca M noktasının solundaki insanlar arasında veya yalnızca
M noktasının sağındaki insanlar arasında aktarımı yoluyla gelir dağılımındaki
eşitsizlik azaltılmış olsa bile göreli ortalama sapma göstergesine göre eşitsizlik
aynı düzeyinde kalmayı sürdürecektir. Bu nedenle göreli ortalama sapma transfer
ilkesini sağlamamaktadır. Bununla birlikte gelir ve nüfus ölçeğindeki değişim kar-
şısında göreli ortalama sapma aynı eşitsizlik derecesini göstermektedir. Göreli or-
talama sapma ölçütü ile gelir dağılımının alt grupları içinde ve arasında meydana
gelen değişmeleri gösterge değerine yansıtmamaktadır. Bu nedenle ayrıştırılabilir
bir eşitsizlik ölçütü değildir.
Gini Katsayısı
Gini katsayısı gelir dağılımı eşitsizliğinin en yaygın olarak kullanılan göstergesidir.
İtalyan istatistikçi Corrado Gini tarafından geliştirilmiş olan ve adıyla anılan eşit-
sizlik göstergesi Lorenz eğrisi grafiğinden elde edilmektedir. Gini katsayısı Şekil
3.6’daki Lorenz eğrisi ile tam eşitlik doğrusu arasında kalan alanın (L), tam eşitlik
doğrusu altında kalan ve OZM (T) olarak tanımlı üçgen alana bölünmesiyle elde
edilmektedir (Atkinson, 1975, 45). Bu hesaplama yöntemiyle elde edilen katsayı,

gelir dağılımındaki eşitsizliği sayısal bir değer olarak ifade etmekte ve farklı gelir
dağılımlarına ait ölçümlerin karşılaştırılmasına olanak sağlamaktadır. Lorenz eğ-
risi ile tam eşitlik doğrusu arasında kalan ve Şekil 3.6’da L ile tanımlanmış olan
alan büyüyorsa gelir dağılımındaki eşitsizlik artıyor demektir.
Gini katsayısının farklı hesaplama yolları bulunmaktadır. Bunlardan biri, top-
lumun toplam gelirden aldığı birikimli payları ifade eden tüm gelir ikilileri için
hesaplanan farkların işaretine bakılmaksızın aritmetik ortalamasının alınması ve
bulunan değerin tüm gruplara ait gelirin aritmetik ortalamasına bölünmesi ile baş-
lamaktadır. Bunun için öncelikle gelir sahibi birimler (birey veya hanehalkı) geli-
rin büyüklüğüne göre sıralandıktan sonra, oluşturulan her bir grubun diğer grup-
lar ile arasındaki gelir farklarının (Yi–Yj) aritmetik ortalaması hesaplanmaktadır.
Sonrasında, bu ortalama değerin, tüm gruplara ait gelirlerin aritmetik ortalaması-
na (Ȳ) bölünmesiyle göreli ortalama fark değeri elde edilmektedir. Gini katsayısını
elde etmek üzere son adım göreli ortalama fark değeri ikiye bölünmesidir.
n n
1
G= ∑ ∑ Yi – Yj
2n2 Y i=1 j=1
Gini katsayısının alabileceği değerler tam eşitlik durumunu temsil eden 0 (sı-
fır) ile tam eşitsizlik durumunu temsil eden 1 (bir) değerleri arasında yer almakta-
dır. Gelir eşitsizliğinin ifadesinde sınır değerler ile karşılaşılması mümkün değil-
dir. Gelirin birikimli nüfus dilimlerinin toplam gelirden aldıkları payı ifade eden
birikimli gelir dilimleri ile eşit olarak dağılıyor olması durumunda Gini katsayısı
tam eşitliği gösterir. Örneğin toplam nüfusun %10’u toplam gelirin %10’unu; top-
lam nüfusun %20’si toplam gelirin %20’sini veya toplam nüfusun yüzde sekseni
toplam gelirin %80’ini alıyorsa hesaplanacak Gini katsayısı tam eşitliği gösterecek
ve 0 değerini alacaktır. Eğer gelirin tümü bir kişinin elinde toplanıyorsa Gini kat-
sayısı tam eşitsizlik durumunu gösterecek ve 1 değerini alacaktır. Hiçbir gelirin,
dağılım için hesaplanan Gini katsayısının bu iki uç değerinden biri ile temsil edi-
liyor olması mümkün değildir. Gini katsayısı ile ölçülen gelir dağılımları, katsa-
yının alacağı değerin bu iki uç değere yakınlığına göre yorumlanmaktadır. Buna
göre gelir dağılımındaki eşitsizlik arttıkça katsayının değeri 1’e, eşitsizlik azaldıkça
0’a yaklaşmaktadır.
Gini katsayısı transfer ilkesi ile gelir ve nüfus ölçeğinden bağımsız olma özel-
liklerini sağlamaktadır. Gini katsayısı gelir dağılımına esas tüm gelirlerin aynı
oranda arttırılması veya azaltılması durumunda aynı eşitsizlik katsayısını göster-
mektedir. Bir başka ifadeyle Gini katsayısı gelir eşitsizliğini gelir düzeyinin bü-
yüklüğüne göre değil de farklı gelir düzeyleri arasında kalan bireylerin sayısına
göre ölçmektedir. Bu özelliği nedeniyle Gini katsayısı ölçekten bağımsızlık ilke-
sini sağlamaktadır. Gini katsayısı aynı zamanda gelir grupları arasında gerçekle-
şen gelir aktarımlarını da en iyi şekilde yansıtmaktadır. Yüksek gelir grubundan
düşük gelir grubuna gerçekleşen gelir aktarımının gelir dağılımındaki eşitsizliği
azaltması beklenirken, kullanılan eşitsizlik ölçütünün de bunu yansıtabiliyor ol-
ması gerekir. Gini katsayısı gelir aktarımlarına duyarlı bir ölçüt olması nedeniyle
transfer ilkesini sağlamaktadır.
Gini katsayısının bir dezavantajı dağılımın farklı bölümlerinde meydana ge-
lebilecek gelir aktarımlarını, aktarımın gerçekleştiği bölgenin yerine göre farklı
değerlerle yansıtıyor olmasıdır. Transfer ilkesini sağlayan Gini katsayısı orta gelir
grubu içindeki olası gelir aktarımlarına, yüksek gelir grupları veya düşük gelir
grupları içindeki olası gelir aktarımlarına kıyasla daha duyarlıdır (TÜSİAD, 2000,
178). Başka bir ifadeyle orta gelir grupları içindeki olası gelir aktarımları Gini kat-
sayısını orta gelir grubundan her iki yönde de uzak gelir grupları arasındaki olası
gelir aktarımlarından daha fazla etkilemektedir. Yani T10.100 geliri olan birinden
T10.000 geliri olan birine T1 aktarıldığını düşünelim. Bunun Gini katsayısını gelir
dağılımında eşitlik yönünde etkileyeceği açıktır. Ancak bu gelir grubunda gelir
aktarımının Gini katsayısı üzerindeki etkisi, T1’nin T1.100 geliri olan birinden
T1.000 geliri olan birine aktarılmasının veya T1’nin T100.100 geliri olan birin-
den T100.000 geliri olan birine aktarılmasının etkisinden daha büyük olacaktır
(Cowell, 2011: 27).
Gini katsayısı genel dağılımdan hareketle alt gruplara ait gelir dağılımlarının
ayrıştırılarak analizine olanak vermemektedir. Bu nedenle Gini katsayısı gelir tür-
lerine veya çeşitli sosyal gruplara göre yapılacak ayrıştırma analizlerine uygun bir
eşitsizlik ölçütü değildir.
Varyans
Varyans özellikle gelirin frekans dağılımını ve frekans dağılımlarının logaritmik
dönüşümünü alan grafiklerden hareketle hesaplanmaktadır. Gelir dağılımına iliş-
kin Şekil 3.3 ve Şekil 3.5 gelire ilişkin gözlemlerin yatay eksen boyunca nasıl da-
ğılmış olduğunu göstermektedir. Eksen boyunca gözlenen dağılımın dağınıklık
derecesini belirtmek üzere istatistikçilerin herhangi bir frekans dağılımını ölçmek
üzere kullandıkları dağılım ölçütü olan varyanstan yararlanılmaktadır.
Gini katsayısı dağılımı göstermek üzere gözlenen her gelirin diğer gelirlerle mutlak
farklarının toplamını alırken, varyans aynı amaçla, gözlenen her bir gelirin ortala-
ma gelirden farkının kareleri toplamını almaktadır.
Varyans hesaplanırken ilk adımda tören alanından geçen her bireyin temsil
ettiği gelirin ortalama gelir ile farkının karesi, (Yi–Ȳ)2, hesaplanarak bulunan de-
ğerlerin toplamı alınmakta ve sonrasında bu toplam geçit törenine katılan birey
sayısına (n) bölünmektedir.
1 n 2
V= ∑ Y −Y
n i=1 i
Varyans ölçütünün alacağı değer ortalama gelir düzeyine yakından bağlıdır.

Ortalama gelir düzeyi dağılıma konu olan gelirler karşısında düşükse, elde edilen
sonuçlar gelir dağılımındaki eşitsizliği tam olarak yansıtmayan sonuçlar olabil-
mektedir. Varyans değerinin büyümesi gelir dağılımındaki eşitsizliğin arttığını
göstermektedir. Yüksek gelirliden düşük gelirli kişiye gelir transferinin varyans
değerini yükseltmesi beklenir. Varyans için Gini katsayısında olduğu gibi eşitsiz-
liğin bir üst sınırı yoktur. Eşitsizlik ölçütünün değeri büyüdükçe gelir dağılımın-
daki eşitsizliğin arttığı ifade edilmektedir (Öztürk ve Göktolga, 2010).
Her bir gelirin ortalama gelirden farkı üzerine tanımlı varyans transfer ilkesi-
ni güçlü bir biçimde sağlamaktadır. Varyans, transfer ilkesini sağlamakla birlikte
ölçekten bağımsız olma ilkesini sağlamamaktadır. Varyans dağılıma esas tüm ge-
lirlerin aynı oranda arttırılması veya azaltılması durumunda gelir dağılımındaki
eşitsizlik değişmemiş olsa da frekans dağılım eğrisinin formu değişime uğramak-
ta ve farklı bir eşitsizlik değeri göstermektedir. Varyans ayrıştırılabilirlik özelliği

olan bir eşitsizlik ölçütü değildir.
Ölçekten bağımsızlık ilkesinin sağlanması noktasındaki sıkıntıyı aşmak üzere
varyans için alternatif hesaplama yöntemlerine ihtiyaç duyulmuştur (Cowell, 2011:
28). Bunun bir yolu varyansın, varyans katsayısı (c) olarak standartlaştırılmasıdır:
V
c=
Y
Bu sorunu aşmanın bir diğer yolu da varyansın gelirin logaritmik değerleri üze-
rinden hesaplanmasıdır. Bu amaçla varyans için iki farklı tanım geliştirilmiştir:
2
1 n Y
v= ∑
n i=1
log i
Y
2
1 n Y
v1 = ∑ log i
n i=1 Y*
Bunlardan birincisi logaritmik varyans (v) olarak adlandırılmaktadır. İkincisi

ise logaritmalarının varyansı (v1) olarak ifade edilmektedir.
Bu tanımlarda v’nin ortalama gelirin logaritmasına göre tanımlandığına; v1’in ise

gelirin logaritmalarının ortalamasına göre tanımlandığına dikkat edelim.
Varyansın ölçekten bağımsızlık ilkesini sağlamaması karşısında geliştirilen her

iki çözüm de bu sorunu aşmış durumdadır. Başka bir ifadeyle varyanstan türetil-
miş eşitsizlik ölçütleri ölçekten bağımsızlık ilkesini sağlamaktadır.
Yüksek gelir grubundan düşük gelir grubuna gelir aktarımının gelir dağılı-
mındaki eşitsizliği azalttığını ve transfer ilkesi gereği eşitsizlik ölçütünün bunu
yansıtabilir durumda olması gerektiğini belirtmiştik. Varyans gelir aktarımlarına
duyarlı bir ölçüt olması nedeniyle transfer ilkesini sağlamaktadır. Transfer ilkesi-
ni sağlamakla birlikte, gelir aktarımının varyanstan türetilen eşitsizlik ölçütlerini
nasıl etkilediğine bir bakalım. Bu amaçla geliri Y olan bir kişiden geliri (Y-100)T
olan birine T1 gelir aktarıldığını düşünelim.
Gelir eşitsizliğinin c olarak tanımlandığı varyans katsayısına baktığımızda, bu
transferin geçit töreninin hangi aşamasında gerçekleştirildiğinin en ufak bir öne-
mi olmadığı görülür. Gelir aktarımı ister T500 gelirli birinden T400 gelirli birine,
ister T100.100 gelirli birinden T100.000 gelirli birine olsun varyans katsayısındaki
azalma kesinlikle aynı olacaktır.
Yüksek gelirliden düşük gelirliye aktarılan T1’nin gelir dağılımındaki eşitsizliği

azaltan etkisinin yüksek gelirli gruplar için daha az olması beklenir. Ancak eşitsiz-
lik ölçütü gelir eşitsizliğindeki azalmayı yüksek gelirli gruplar için de düşük gelirli
gruplarla aynı derecede görüyorsa, yüksek gelirli gruplar arasındaki gelir eşitsizli-
ğini ölçmek konusunda daha duyarlı demektir.
Bu yüzden varyans katsayısı, özellikle yüksek gelirli gruplardaki gelir eşitsiz-

liğine daha duyarlı bir gelir eşitsizliği ölçütüdür. Dağılımın diğer bölgelerindeki
eşitsizliği ölçerken bu duyarlılığı gösterememektedir. Sahip olduğu bu özelliği ile
varyans katsayısı, gelir aktarımının yüksek gelir grupları arasında gerçekleştiril-

miş olmasının düşük gelir grupları arasında gerçekleştirilmiş olmasına kıyasla ge-
lir eşitsizliğini azaltma konusunda daha etkili olacağını ima etmektedir (Cowell,
2011: 28).
Logaritmik varyans ve logaritmaların varyansı ölçütlerinin transfer ilkesi kar-
şısındaki durumunu görmek üzere Şimdi Şekil 3.1 ve 3.5’i örnek alarak, T1’nin
gelir grupları içinde aktarıldığını düşünelim. Örneğimizdeki T10.100 gelirli bi-
rinden T10.000 gelirli birine aktarılan T1, logaritmik varyans ve logaritmaların
varyansını T500 gelirli birinden T400 gelirli birine aktarılacak T1’den daha az
azaltacaktır. Her iki ölçüt de bu etkiyi olduğundan büyük göstermektedir. Gelir
aktarımı T100.100 gelirli birinden T100.000 gelirli birine gerçekleşmişse her iki
ölçüt de eşitsizlik üzerindeki etkinin daha yüksek olduğunu gösterecektir. Bu ne-
denle varyanstan türetilen bu iki gelir eşitsizlik ölçütü transfer ilkesini sağlamakta
başarısız kabul edilmektedirler.
Theil İndeksi
Theil indeksi bilgi kuramındaki entropi kavramından geliştirilmiş bir gelir eşit- Entropi: Evrendeki
düzensizlik eğilimini
sizliği ölçütüdür. Genelleştirilmiş entropi indeksleri ile gelir dağılımının farklı bö- tanımlayan kavram, evrende
lümlerindeki eşitsizliklere farklı ağırlıklar verilebilmektedir. Bu özelliği ile Theil her şeyin minimum enerji
indeksi, gelir dağılımının tümündeki gelir farklılıklarına eşit ağırlık vererek oluş- ve maksimum düzensizliğe
çekilmekte olduğunu
turulmaktadır (World Bank, 2005: 287). Theil indeksi gelir dağılımı eşitsizliğini açıklamaktadır.
belirsizlik unsurunu nicelleştirerek ölçmeyi amaçlayan bir ölçüttür. Bu ölçütün
türetilmesi süreci daha önce açıklanan gelir eşitsizliği ölçütlerinden farklıdır (Sen,
1997: 34). Theil indeksi aşağıdaki şekilde elde edilmektedir (Cowell, 2011: 53-55):
Bilgi kuramına göre belirli bir olayın çok sayıda meydana gelme olasılığı bu-
lunmaktadır. Bilgi kuramı bu durum karşısında tüm olasılıklara ilişkin bilgilerin
değerlendirilmesi problemi ile ilgilenmektedir. Bir olayın gerçekleşme olasılığı
yüksek ise gerçekleşmiş olmasının bilgi değeri az, gerçekleşme olasılığı düşük ise
gerçekleşmiş olmasının bilgi değeri çoktur.
Bunu açıklamak üzere 1, 2, 3 gibi numaralandırılmış olan olayların p1, p2, p3
olarak tanımlanan gerçekleşme olasılıklarını 0 ve 1 arasında değerlerle ifade ede-
rek Olay 1’in gerçekleşmiş olması bilgisine bir değer atamaya çalışalım. Bu değer,
Olay 1’in gerçekleşme olasılığı yüksek olarak kabul ediliyorsa (p1, 1’e yakın ise),
olayın gerçekleşme bilgisi heyecan verici olmadığı için bilgi değeri h(p1) oldukça
düşük olarak belirlenecektir. Bununla birlikte Olay 1’in gerçekleşmesi olanaksız
olarak görülüyorsa ve gerçekleşmişse bu bilgi heyecan verici ve şaşırtıcı olması
nedeniyle bilgi değeri h(p1) yüksek olarak belirlenecektir. Bu nedenle bilgi değeri
h(p1), p1’in artışına bağlı olarak azalacaktır.
Eğer Olay 1 ve Olay 2 birbirinden bağımsız olarak gerçekleşiyorsa, her iki
olayın birlikte gerçekleşme olasılığı p1.p2 olacaktır. Bağımsız bu iki olay ile ilgi-
li bilgilere değerler atamak gerektiğinde h fonksiyonunun h(p1.p2)=h(p1)+h(p2)
olarak tanımlanmış olması gerekir. Tüm geçerli olasılık değerlerini (p değerleri)
karşılayan bilgi değerini tanımlayan tek fonksiyon ise h = –log(p) olacaktır.
N sayıda olaylar kümesi karşısında her bir olayın gerçekleşmesiyle ilgili ola-
sılıklar, birlikte değerlendirilmesi zor hantal bir yapı ortaya koyar. Bu nedenle
tüm sistemi karışıklık derecesini tanımlayan tek bir sayı altında toplamak yerinde
olacaktır. Bu sayı, i gibi özel bir olayın gerçekleşme olasılığı 1 ve diğer olayların
gerçekleşme olasılığı 0 olduğu zaman çok düşük olacaktır. Diğer olayların gerçek-
leşmesinin olanaksız olduğu ve bir olayın gerçekleşme olasılığının tam olduğu
bu durumda sistem tamamen kontrol edilebilir durumdadır ve bilgi içeriği sıfır-

dır. Teknik olarak entropi olarak bilinen sistemin karışıklık derecesini, sistemin
içerdiği ortalama bilgiyi çözerek tanımlayabiliriz. Sistemin karışıklık derecesi bu
durumda çeşitli olaylar için tüm bilgilerin ağırlık verilmiş toplamı olacaktır. Bu
işlemde i olayına verilen ağırlık bu süreçte i’nin gerçekleşme olasılığı olarak alınan
p1’dir. Bir başka ifadeyle;
n n
Aε = 1 − ( Yi Y) ∑ pi h ( pi ) = −∑ pi log ( pi )
i=1 i=1
Theil n sayıdaki olası olayı toplumdaki n sayıdaki kişi olarak ve pi’yi de i ki-
şisinin toplam gelirden ortalama gelire eşit pay alma olasılığı olarak (si = Yi/nȲ)
yorumlayarak bilgi kuramından hareketle gelir dağılımı için kullanışlı bir eşitsiz-
lik ölçütü geliştirmiştir. Burada Yi, i kişisinin gelirini, Ȳ, ortalama geliri temsil
etmektedir. Theil gelir dağılımının gerçek entropisini bu entropinin olası mak-
simum bilgi değerinden hareketle (her bir si = 1/n olduğunda, herkes eşit pay
almaktadır) açıklayan, aşağıdaki gelir dağılımı eşitsizlik ölçütünü elde etmektedir.
n Y Yi
1
T=
n
∑ Yi log Y
i=1
Theil indeksi 0 ve ∞ arasında değerler alabilir. Theil indeksi 0 değeri ile gelir
dağılımındaki eşitliği gösterirken, daha yüksek değerler gelir dağılımındaki artan
eşitsizliğe işaret etmektedir (World Bank, 2005: 287).
Theil indeksi gelir dağılımı eşitsizlik ölçütleri için tanımlanmış olan transfer
ilkesini sağlamaktadır. Zengin bir kişiden yoksul bir kişiye yapılacak gelir trans-
ferinin gelir dağılımındaki eşitsizliği azaltan etkisine karşı Theil indeksi duyar-
lıdır. Theil indeksinin ne kadar küçüleceği, sadece kişilerin gelirleri arasındaki
orana bağlıdır (Cowell, 1995: 50). Theil indeksi aynı zamanda ölçekten bağımsız-
lık ilkesini de sağlamaktadır. Gelir oranları aynı olan herhangi iki kişi arasındaki
gelir transferi, dağılımın hangi noktasında bulunulduğuna bakılmaksızın Theil
indeksini aynı ölçüde küçültür. Dolayısıyla Theil indeksi gelir eşitsizliğini gelir
düzeyinin büyüklüğünden bağımsız olarak ölçebilmektedir. Theil indeksinin bu
özelliğine göre örneğin geliri 2 milyon T olan bir kişiden 1 milyon T olan bir ki-
şiye yapılan T1’lik gelir transferinin Theil indeksini küçülten etkisi, geliri 20 bin
T olan bir kişiden geliri 10 bin T olan bir kişiye yapılacak T1’lik gelir transferinin
etkisiyle aynıdır.
Theil indeksi gelir dağılımını oluşturan alt unsurlar için hesaplanan gelir eşit-
sizliklerinde meydana gelen değişiklikleri yansıtabilen kapsamlı bir eşitsizlik
ölçütüdür. Bu nedenle Theil indeksinden hareketle alt gelir grupları veya sosyal
gruplar için gelir eşitsizliklerini elde eden ayrıştırma analizleri yapılabilmektedir.
Örneğin bir ülkenin coğrafi bölgeleri içindeki gelir dağılımı eşitsizlikleri değiş-
mişse Theil indeksi bu değişiklikleri gelir dağılımının bütününe yansıtabilecek
özellikte bir ölçüttür. Dolayısıyla gelir dağılımını coğrafi bölgelerdeki gelir dağılı-
mı değişikliklerine göre ayrıştırarak analiz etmek mümkündür.
Atkinson İndeksi
A. B. Atkinson bir toplumun sosyal refah fonksiyonuna dayalı alternatif bir gelir
dağılımı eşitsizlik ölçütü önermiştir (Atkinson, 1975: 47). Atkinson’un sosyal re-
fah fonksiyonu, gelirin topluma sağladığı ortak faydanın ortalama gelir artışıyla
pozitif yönde etkilendiği fakat gelir dağılımındaki eşitsizliğin artışıyla da negatif
yönde etkilendiği gibi makul bir varsayımda bulunmaktadır.
Atkinson’un sosyal refah fonksiyonunun dayandığı bu varsayımı biraz açalım.
Öncelikle bu fonksiyon her bireyin elde ettiği gelirden toplumun sağladığı fayda-
ların toplamından oluşmaktadır. Burada bireysel gelirlerin artışı ile birlikte top-
lumsal refahın artacağı kabul edilmektedir. Atkinson bireysel faydaların karşılaş-
tırılabilirliği varsayımından hareketle, her bireyin gelirini sosyal marjinal faydası
ile ağırlıklandıran bir yaklaşım benimsemiştir. Bireysel gelirlerin ağırlıklandırıl-
mış toplamından oluşan sosyal refah fonksiyonunun simetrik ve içbükey olduğu
varsaymaktadır. İçbükeylik varsayımı azalan marjinal fayda ile ilişkilendirilmekte
ve daha yüksek gelirli birinin gelirine daha düşük bir sosyal ağırlık verilmektedir.
Sosyal refah fonksiyonu bu nedenle düşük gelirlilerin gelir paylarının yükselme-
siyle birlikte toplumsal refahın artacağını kabul etmektedir. Gelir dağılımındaki
eşitsizlikten kaçınılmasını sosyal refahın artışı için tercih eden bir toplumda ge-
lirin yeniden dağılımı ile sosyal olarak daha iyi bir durumda olunacağını varsay-
maktadır.
Gelirin yeniden dağıtımı yoluyla toplumun daha iyi bir durumda olmasının
mümkün olmadığı bir gelir dağılımına erişildiğinde, gelir düzeyi ne olursa olsun
gelirdeki artış oranı karşısında marjinal sosyal faydanın da aynı oranda azalaca-
ğı kabul edilmektedir. Toplumun sosyal refahını maksimum yapan bir gelir da-
ğılımında, gelir artışı ile marjinal sosyal fayda arasında tanımlanmış olan, sabit
esneklik katsayısı aynı zamanda toplumun eşitsizlikten kaçınma parametresi (ε)
olarak tanımlanmaktadır (Atkinson, 1980: 34). Toplumun gelir eşitsizliğine ver-
diği önemi gösteren bu parametre sıfır değerini almışsa, toplumun gelir dağılı-
mındaki eşitsizliğe kayıtsız olduğunu göstermektedir. Toplumun eşitsizlikten ka-
çınma parametresi sonsuza yaklaştığında, toplumun sadece en alt gelir grubuyla
ilgilendiğini göstermektedir.
Atkinson toplumun eşitsizlikten kaçınma parametresinin alacağı değere göre
değişen bir eşitsizlik ölçütü geliştirmiştir. Atkinson bu amaç doğrultusunda veri
gelir düzeyinde aynı sosyal refah düzeyinde kalmak kaydıyla, mevcut gelir dağı-
lımından herkesin ortalama gelir düzeyinde eşitlendiği gelir dağılımına geçerken
toplumun vazgeçmeye razı olacağı geliri ‘eşit dağılıma denk gelir (Ye)’ olarak ta-
nımlanmaktadır (Sen, 1973: 38).
n
Ye = Y nU ( y) = ∑ U ( Yi )
i=1
Bu gelir aynı zamanda toplumun eşitsizlikten kaçınma parametresini temsil et-

mektedir. Mevcut gelirler üzerinden hesaplanan gerçek refah düzeylerinin toplamı,
herkesin eşit dağılıma denk bir gelire sahip olması durumunda ortaya çıkacak refah
toplamına eşittir. Marjinal sosyal faydanın azalan olduğu varsayımı altında eşit da-
ğılıma denk gelir ortalama gelirden (Ȳ) büyük olmayacaktır. Bununla birlikte daha
dengeli bir gelir, dağılımı ile eşit dağılıma denk gelirin ortalama gelire daha yakın
olacağı görülmektedir. Bu nedenle Atkinson, eşitsizlik ölçütünü Ye = ȲA€ = 1 –
(Ye/Ȳ) olarak tanımlamıştır. Gelir dağılımındaki eşitliğin sağlanması durumunda
Ye = Y– olup, Atkinson eşitsizlik ölçütü 0 değerini alacaktır. Atkinson eşitsizlik öl-

çütünün alabileceği değerler 0 ile 1 arasında yer alacaktır.
Atkinson indeksi toplumun gelir dağılımındaki eşitsizliğe duyarlılığının de-
recesine göre farklı sonuçlar veren normatif bir ölçüttür. Bu nedenle bir topluma
ait Atkinson eşitsizlik ölçütü yorumlanırken, dönemler arasında karşılaştırmalar
yapılırken veya ülkeler arasında karşılaştırmalar yaparken toplumun eşitsizlikten
kaçınma parametresine (e) hangi değerin verileceği önem kazanır. Toplumun ge-
lir dağılımındaki eşitsizliğe duyarlılığını yansıtmak üzere Atkinson indeksi aşağı-
daki forma dönüştürülerek hesaplanmaktadır (Atkinson, 1975: 48):
1
n 1−ε 1−ε
1 Yi
Aε = 1 − ∑
n i=1 Y
Atkinson indeksi gelir dağılımı eşitsizlik ölçütlerinde aranan ölçekten bağım-

sızlık ilkesi ile transfer ilkesini birlikte sağlamaktadır. Atkinson indeksi gelir da-
ğılımına esas tüm gelirlerin aynı oranda arttırılması veya azaltılması durumunda
aynı eşitsizlik katsayısını göstermektedir. Gelir düzeyi ne olursa olsun gelirdeki
artış oranı karşısında marjinal sosyal faydanın da aynı oranda azalacağı varsayı-
mı üzerine kurulan indeks gelir dağılımındaki eşitsizliği gelirin büyüklüğünden
bağımsız olarak ölçebilmektedir. Bu özelliği nedeniyle Atkinson indeksi ölçekten
bağımsızlık ilkesini sağlamaktadır. Atkinson indeksi aynı zamanda gelir grupları
arasında gerçekleşen gelir aktarımlarının gelir dağılımı eşitsizliğine etkisini yan-
sıtabilmektedir. Bu etkinin derecesi toplumun gelir dağılımındaki dengesizliğe
duyarlılığını temsil eden eşitsizlikten kaçınma parametresine göre değişebilmek-
tedir. Atkinson indeksi toplumun eşitsizlikten kaçınma parametresinin alacağı
değere bağlı olmakla birlikte transfer ilkesini sağlayan bir eşitsizlik ölçütüdür.
Atkinson eşitsizlik ölçütü ayrıştırma analizleri için uygun bir göstergedir. Alt ge-
lir grupları veya sosyal gruplar içinde gelir eşitsizliğindeki artış ve azalışları gelir
dağılımı göstergesine yansıtabilme özelliğine sahiptir. Bu nedenle gelir dağılımın-
daki değişimin kaynaklarını alt sosyal gruplara, coğrafi bölgelere göre analiz etme
olanağı sağlamaktadır.
İdeal bir gelir dağılımı eşitsizlik ölçütünün sahip olması gereken özellikleri sıra-
3 layarak, görmüş olduğunuz gelir dağılımı eşitsizlik ölçütlerini bu özelliklere göre
değerlendiren bir çizelge hazırlayınız.
Yüzde Paylar Analizi

Gelir dağılımının ölçülmesinde ve zaman içinde veya ülkeler arasında karşılaştırılarak
izlenmesinde en yaygın olarak kullanılan yöntem yüzde paylar analizidir. Gelir grupla-
rının yüzde payları üzerinden yapılan analizler gelir dağılımı eşitsizlik ölçütleriyle göz-
lenemeyen önemli bilgiler aktarmaktadır. Gelir gruplarının zaman içinde uğradıkları
kayıp ve kazançlar gelir dağılımındaki değişimin en önemli belirleyenleridir.
Yüzde paylar analizinde tüm bireyler veya haneler gelirlerinin büyüklüğüne
göre Pen’in geçit töreninde olduğu gibi en düşükten en yükseğe doğru sıralanır.
En düşük gelirliden başlayarak bireyler veya hanehalkları %20, %10, %5 veya %1
gibi nüfus dilimlerine ayrılır. Her bir nüfus dilimi aynı zamanda sıralanmış gelir
grubunu tanımlamaktadır. Yüzdelik gelir gruplarda toplanan gelir, toplam gelire
oranlanarak nüfus dilimlerine/gelir gruplarına ilişkin gelir yüzdeleri elde edilir.

Böylelikle, en düşük gelirli yüzdelik gruptan başlayarak en yüksek gelirli yüzdelik
gruba kadar tüm gelir gruplarının toplam gelirden aldığı yüzdelik paylar ifade
edilmiş olmaktadır.
Gelir gruplarına göre yapılan bu sıralama ile yüzdelik paylardaki değişimin
takibi gelir dağılımı analizleri için önemli bir gösterge olarak kabul edilmektedir.
Birinci %20’lik, ikinci %20’lik ve sırasıyla beşinci %20’lik gelir gruplarının ge-
lir paylarındaki artış ve azalışlar yıllar itibariyle analiz edilebilmektedir. Örneğin
beşinci %20’lik gelir grubunun gelir payındaki artış, diğer gelir gruplarının gelir
payları da dikkate alınarak, gelir dağılımının en üst gelir grubunun lehine geliştiği
değerlendirmesi yapılabilir.
Gelir gruplarına göre sıralamaya bağlı olarak yapılacak analizlerde yüzdelik
gelir grupları birikimli olarak da tanımlanabilir. En düşük gelirliden başlayarak
%20, %40, %60, %80 ve %100 olarak tanımlı birikimli gelir gruplarının toplam
gelir paylarında zaman içindeki artış ve azalışlar politika yapıcılar için önemli bir
bilgi kaynağıdır. Örneğin %40 gelir grubunun toplam gelirden aldığı pay, yok-
sulluk göstergesi olarak tanımlanırken, bu gelir grubunun gelir payında ve reel
gelirinde meydana gelen değişmeler yoksulluğun nasıl geliştiğinin bir göstergesi
olarak kabul edilebilmektedir. Bir başka uygulamada düşük gelirli %40 hanenin
gelir payını esas alan bir yaklaşımla örneğin gelir payı yüzde 12’nin altında kalan
ülkeler “eşitlikten uzak”, yüzde 12-17 arasında kalan ülkeler “eşitlikten orta dere-
cede uzak”, yüzde 17’nin üzerinde olan ülkeler “eşitlikten az uzak” ülkeler olarak
tanımlanarak uluslararası karşılaştırmalar yapılabilmektedir (Ahluwalia, 1974).
Gelir gruplarına göre gelir dağılımı analizlerinin bir başka yolu da her bir ge-
lir grubunun reel gelirinin hesaplanmasıdır. Gelir gruplarının ortalama geliri,
en düşük ve en yüksek geliri bilgisinden hareketle gelir gruplarının yıllara göre
satın alma güçlerindeki gelişmeler de izlenebilmektedir. Bu yoldan elde edilen
bilgi gelir gruplarının göreli kayıp ve kazançlarına kıyasla daha açıklayıcı olabil-
mektedir. Analizlerde gelir gruplarının ortalama geliri, genel ortalama gelir ile
karşılaştırılmaktadır. Böylelikle bir gelir grubunun ortalama gelirin üzerinde veya
altında olduğu bilgisi elde edilirken, ortalama gelirin değişme yönü ve oranı ile
gelir grubuna ait ortalama gelirin değişme yönü ve oranı karşılaştırılarak gelir da-
ğılımının gelişimi konusunda bilgi sahibi olunabilmektedir. Örneğin farklı yıllara
ait iki gelir dağılımı araştırması sonuçlarına göre düşük gelirli grupların ortalama
reel gelirleri yüksek gelirli gruptakilerin ortalama gelirlerine kıyasla daha büyük
oranda artmışsa, gelir dağılımında yüksek gelirli gruplardan düşük gelirli grupla-
ra doğru gelir transferi gerçekleşmesine bağlı bir iyileşme olduğu ifade edilebilir.
Gelir gruplarına göre yapılan sıralamanın ortaya koyduğu yüzdelik paylar ana-
lizinin bir başka uygulaması da en yüksek ve en düşük gelir paylarının karşılaştı-
rılması amacıyla gelir dağılımı eşitsizliğini gösteren oranların hesaplanmasıdır. Bu
yaklaşım gelir grupları arasındaki eşitsizliğin hesaplanmasına olanak sağlamakta-
dır. Örneğin düşük gelirli %40’ın gelir payının en yüksek gelirli %10’un gelir payı-
na oranı Dünya Bankası’nın gelir dağılımı raporlarında benimsemiş olduğu bir ge-
lir dağılımı göstergesidir. Bir diğer örnek %90’lık grup gelirinin, en düşük %10’luk
grup gelirine oranıdır. Dünya Bankası tarafından ülkeler arası gelir dağılımı kar-
şılaştırmalarında kullanılan bir göstergedir (World Bank, 2005: 287). Hesaplanan
oranın örneğin 5 olması, %90 gelir grubunun gelirinin %10 gelir grubunun geliri-
nin 5 katı olduğu anlamındadır. Yüzde paylar analizi kapsamında hesaplanan bu
oranların gelir dağılımına ilişkin ortaya koydukları bu bilgi gelirin yeniden dağılı-
mı politikaları için hedef grupları saptanmasında kullanılabilmektedir.
Gelir dağılımına ilişkin iki ayrı yıla ait araştırma sonuçları Tablo 3.2’de görülen ül-
4 kenin, gelir dağılımının ne yönde geliştiğini gelir gruplarına göre geliştirilmiş ana-
liz yöntemlerini kullanarak değerlendiriniz.
Tablo 3.2 Gelir Grupları I (YIL) II (YIL) I ($) II($)

Gelir Gruplarına En düşük %10 1,02 1,94 1.117 3.476
Göre Sıralanmış
Yüzdeler ve Ortalama İkinci %10 1,91 3,30 2.115 6.208
Reel Gelirler Üçüncü %10 2,80 4,29 3.101 8.082
Dördüncü %10 3,75 5,32 4.152 10.013
Beşinci %10 4,92 6,39 5.444 12.032
Altıncı %10 6,24 7,68 6.910 14.454
Yedinci %10 7,98 9,35 8.838 17.612
Sekizinci %10 10,61 11,80 11.724 22.217
Dokuzuncu %10 15,77 15,91 17.468 29.959
En yüksek %10 45,00 34,03 49.844 64.075
Ortalama Gelir 11.071 18.813
Özet
Gelir eşitsizliğini hesaplama yöntemlerinin kav- Gelir dağılımı analizlerinde kullanılan ölçüm
1 ramsal, analize ilişkin ve ölçümle ilgili özellikleri- 2 yöntemlerini sıralamak
ni açıklamak Gelir dağılımı analizlerinde toplumun bütününe
Gelir dağılımındaki eşitsizliğinin ölçülmesi kav- yayılmış olarak yoksulluğun derinliğini ve zen-
ramsal, analize ilişkin ve ölçümle ilgili çeşitli zor- ginliğin büyüklüğünü birlikte gösteren eşitsizlik
luklar içeren bir süreçtir. Bu süreçte karşılaşılan ölçütlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Toplumun
ilk zorluk ölçüme konu olacak gelir kavramının geneline yaygın homojen olmayan gruplar ara-
tanımlanmasıyla ilgilidir. Kişisel kullanılabilir sındaki dağılımı görsel ve sayısal olarak ifade
gelirin genel olarak tercih edildiği araştırmala- etme olanağı sağlayan pek çok yöntemden ya-
rın ikinci büyük zorluğu, tanımlanmış olan ge- rarlanılmaktadır. Bu yöntemlerin her biri gelir
lire ilişkin doğru bilginin elde edilmesidir. Gelir dağılımını araştırmacının gösterdiği duyarlılığa
dağılımına ilişkin en önemli bilgi kaynağı saha bağlı olarak çok farklı yönleriyle değerlendirme
araştırması olup sorgulama ve beyandan kay- olanağı sunmaktadır. Gelir dağılımı analizlerin-
naklanan sorunlar, millî geliri yansıtan sağlıklı de eşitsizliklerin grafikler yardımıyla tanımlan-
bir gelir dağılımı elde edilmesinde karşılaşılan ması mümkün olabildiği gibi bu grafiklerin ifade
ikinci zorluktur. Gelir dağılımı araştırmasının ettiği bilgiyi çeşitli katsayı ve indekslerle kar-
yıllık gelirle ilgili topladığı bilgiler, gelirin istik- şılaştırılabilir biçimde ölçme olanağı sağlayan
rarsız olduğu tarım sektöründe bolluk ve kıtlık eşitsizlik ölçütlerinden yararlanmak mümkün-
yıllarına göre değişmekte ve karşılaştırılabilir dür. Gelir eşitsizliğini ifade etmenin en yaygın
sonuçlar elde edilmesini zorlaştırmaktadır. Ge- yolu, yüzde paylar analizinden yararlanmaktır.
lir dağılımı analizlerinde karşılaşılan bir diğer
zorluk, hanehalkı düzeyinde elde edilen gelirin Gelir dağılımı analizlerinde grafikle gösterim
büyüklüğüne göre yapılacak karşılaştırmalarda 3 yöntemlerini açıklamak
karşımıza çıkmaktadır. Hanehalkı büyüklükleri- Gelir dağılımı hakkında grafik formunda bilgi
ni ve tüketimde oluşan ölçek ekonomilerini dik- vermek eşitsizlik hakkındaki bazı temel görüşle-
kate almayan bu yöntemin yetersizliklerini aş- ri göstermenin özellikle öğretici bir yoludur. Ge-
mak üzere bireysel eş değer gelirin kullanılması
lir dağılımındaki eşitsizliği grafikler yardımıyla
önerilmektedir. Gelir dağılımı eşitsizlik ölçütleri
göstermek üzere farklı uygulamalar geliştirilmiş
üzerinden yapılacak karşılaştırmalar gelirin bü-
olmakla birlikte bunlardan hiç biri mükemmel
yüklüğündeki değişmeleri göz ardı etmektedir.
kabul edilmemektedir.
Eşitsizlik ölçütlerinin gelirin büyüklüğündeki
Jan Pen tarafından kullanılan geçit töreni grafiği
değişimi yansıtmakta yetersiz olması dönemler
gelir dağılımı konusunda en anlamlı ve ilgi çe-
arasında ve ülkeler arasında yapılacak karşılaş-
kici görsel araçlardan biridir. Herkesin geliriyle
tırmalarda temel zorluklarla karşılaşılmasına
orantılı bir boya sahip olduğunu varsayan Pen,
neden olmaktadır. Gelir dağılımı analizlerinin
belirli bir zaman diliminde temsili olarak tören
temel bir zorluğu da gelir dağılımına ilişkin ve-
alanından geçen kişilerin yarattığı görüntüyü de
rinin uygulanacağı eşitsizlik ölçütünün seçilme-
geçit töreni eğrisi ile temsil etmektedir. Pen’in
si aşamasında ortaya çıkmaktadır. Elde edilecek
geçit töreni eğrisi bir ülkedeki gelir dağılımını
sonuçlar seçilen ölçüte göre değişkenlik göster-
en düşük ve en yüksek gelirlileri öne çıkararak
mektedir. Bu nedenle gelir dağılımı eşitsizlik
göstermektedir. Ancak orta gelir gruplarındaki
ölçütlerinin yakından tanınması ve araştırmacı-
nın, elde ettiği veriye en uygun eşitsizlik ölçütü- dağılım konusunda ayrıntılı bilgiyi bu grafikten
nü uygulayabilmesi büyük önem taşımaktadır. çıkarmak mümkün değildir. Pen’in geçit töreni
eğrisi ülkeler arasında karşılaştırmalara olanak
sağlayan bir gösterge olarak kabul edilmektedir.
Gelir dağılımının analizinde kullanılan bir başka
yöntem gelir aralıklarının frekans dağılımlarının
grafiksel gösterimidir. Küçükten büyüğe sıralı ise kesişmeleri durumunda açıklayıcı olamamak-
gelirler yatay eksen boyunca eşit gelir aralıkla- tadır.
rında tanımlanırken, düşey eksende bu aralık-
lardaki birey sayısı gösterilmektedir. Her bir ge- Gelir eşitsizlik ölçütlerini, temel ilkelere göre ana-
lir aralığında oluşan histogram grafiği ve ondan 4 liz etmek ve hesaplayıp yorumlamak
hareketle frekans dağılım eğrisi elde edilmekte- Gelir dağılımı eşitsizlik ölçütlerinin genel olarak
dir. Frekans dağılımları orta gelir gruplarındaki üç temel özelliği taşıyor olması beklenmektedir.
dağılımı görme olanağı sağlarken, üst gelir grup- Bu özelliklerden ilki transfer ilkesine bağlı olarak
larındaki dağılımı ayırt etme olanağı bulunma- tanımlanmaktadır. Transfer ilkesine göre, eşitsiz-
maktadır. Frekans dağılımları grafiğinde karşı- lik ölçütünün gelir grupları arasında meydana
laşılan bu sorunu gidermek üzere frekansların gelecek bir gelir aktarımının eşitsizlik üzerindeki
logaritmik dönüşümü yoluna başvurulmaktadır. etkisini ölçebilmesi gerekmektedir. Pigou-Dal-
Böylelikle alt ve yüksek gelir aralıklarında fre- ton koşulu olarak tanımlanan bu ilkeye göre zen-
kansların dağılımını daha detaylandırılmış ola- gin bir kişiden yoksul bir kişiye yapılacak gelir
rak gösteren simetrik bir eğri elde edilmektedir. transferinin gelir dağılımında ölçülen eşitsizliği
Gelir dağılımı grafiklerinden biri de Max Lorenz azaltması gerekmektedir. Eşitsizlik ölçütünün
tarafından geliştirilmiştir. Lorenz en düşük gelir- sahip olması gereken ikinci özellik ölçekten ba-
liden başlayarak her bir yüzdelik nüfus grubunu, ğımsızlık ilkesi ile açıklanmaktadır. Ölçekten
bu gelir grubunun yüzdelik gelir payları ile eşleş- bağımsızlık ilkesine göre dağılıma esas tüm gelir-
tirmektedir. Yatay eksende nüfus yüzdeleri, dü- lerin aynı oranda arttırılması veya azaltılmasının
şey eksende gelir yüzdeleri tanımlı olmak üzere eşitsizlik ölçütünün gösterdiği eşitsizliği değiştir-
gelir dağılımının ortaya koyduğu nüfus ve gelir memesi gerekir. Eşitsizlik ölçütü aynı zamanda
bileşenleri eksenlere aktarılarak elde edilen eğri nüfus büyüklüğünden de bağımsız olmalıdır.
Lorenz eğrisi olarak tanımlanmaktadır. Mükem- Bu ilkeye göre aynı gelir dağılımı farklı bir nüfus
mel eşitlik her bir gelir grubunun toplam nüfus büyüklüğü için ölçülüyorsa, eşitsizlik ölçütünün
içindeki payına eşit bir gelir payına sahip olma- aynı eşitsizliği gösteriyor olması gerekmektedir.
sı durumunda gerçekleşmektedir. Mükemmel Eşitsizlik ölçütünden beklenen üçüncü özellik
eşitlik grafik üzerinde 45 derecelik mutlak eşitlik ayrıştırılabilir olmasıdır. Buna göre eşitsizlik öl-
doğrusuyla temsil edilmektedir. Bundan fark- çütünün gelir dağılımının bütününü oluşturan
lı her bir dağılım örneği tam eşitlikten sapmayı alt gruplarda gözlenen eşitsizliklerle ilişkilendi-
ve derecesine göre gelir dağılımındaki eşitsizliği rebilen kapsamlı bir ölçüm yapabiliyor olması
göstermektedir. Lorenz eğrisi ile bir ülkenin farklı gerekir. Belirlenen alt grupların kendi içindeki
yıllardaki gelir dağılımlarını veya farklı ülkele- veya bu gruplar arasındaki eşitsizliğin değişmesi
rin gelir dağılımlarını karşılaştırma olanağı elde karşısında ideal bir eşitsizlik ölçütü bunu genel
edilmektedir. Hangi Lorenz eğrisi daha kavisli ve eşitsizlikteki artışa yansıtabilmelidir.
mutlak eşitlik doğrusundan uzaklaşmış ise daha Gelir dağılımı analizlerinde kullanılan ölçütler
büyük bir eşitsizliği gösteriyor demektir. Buna arasında maksimum ve minimum gelir arasın-
göre mutlak eşitlik doğrusuna daha yakın olan daki farka odaklanan dağılım aralığı, karşılaş-
dağılım Lorenz baskın olarak kabul edilmekte- tırmalarda kullanılabilecek önemli bir gösterge
dir. Bununla birlikte Lorenz eğrileri dağılımın bir olmakla birlikte, bu iki gelir arasındaki dağılım
bölümünde mutlak eşitlik doğrusuna daha yakın, konusunda bilgi vermemektedir. Dağılım aralığı
bir bölümünde daha uzak olacak şekilde kesişmiş transfer ilkesini sağlamazken, standardize edil-
olabilirler. Böyle bir durumda hangi dağılımın miş olması durumunda ölçekten bağımsızlık
diğerine Lorenz baskın olduğuna karar verile- ilkesini sağlamaktadır. Ayrıştırma analizleri için
memektedir. Kısaca, Pen’in geçit töreni grafiği uygun bir eşitsizlik ölçütü değildir.
zengin gelirlerinin muazzam yüksekliğine dikkat Göreli ortalama sapma tüm bireylerin gelirlerini
çekmekte; frekans eğrisi orta gelirleri daha açık- ortalama gelirden farklılıkları temelinde ele alan
lıkla ortaya koymakta; logaritmik dönüşüm tüm bir eşitsizlik ölçütüdür. Her gelirin ortalama ge-
dağılıma ilişkin bilgi sağlamakta; Lorenz eğrileri lirden farkları toplamını toplam gelire oranlayan
ölçütün aldığı değer büyüdükçe gelir eşitsizliği- kesini sağlamamaktadır. Varyansa, ölçekten ba-
nin arttığını gösterir. Göreli ortalama sapma or- ğımsızlık ilkesini kazandırmak amacıyla varyans
talama gelirin altında ve üstünde toplanan gelir- katsayısı ve logaritmaların varyansı olarak bili-
ler arasındaki dağılıma duyarlı bir ölçüt değildir. nen iki alternatif hesaplama yöntemi geliştiril-
Transfer ilkesini sağlamayan ölçüt gelir ve nüfus miştir. Her iki ölçüt de ölçekten bağımsızlık
için ölçekten bağımsızlık ilkesini sağlamakla ilkesini sağlamakla birlikte, transfer ilkesine ve
birlikte ayrıştırma analizlerine uygun değildir. ayrıştırılabilirlik özelliğine uygun değildir.
Gini katsayısı gelir dağılımı eşitsizliğinin en yay-
gın olarak kullanılan göstergesidir. Corrado Gini Genelleştirilmiş entropi ölçütü olan Theil indek-
eşitsizlik göstergesini Lorenz eğrisi grafiğinden 5 sini hesaplayıp yorumlamak
elde etmiştir. Gini katsayısı Lorenz eğrisi ile tam Genelleştirilmiş entropi indeksleri gelir eşitsizli-
eşitlik doğrusu arasında kalan alanın, tam eşitlik ğini belirsizlik unsurunu nicelleştirerek ölçmeyi
doğrusu altında kalan üçgen alana bölünmesiy- amaçlamaktadır. Bilgi kuramındaki entropi kav-
le elde edilmektedir. Lorenz eğrisi ile tam eşit- ramından geliştirilmiş bir gelir eşitsizliği ölçütü
lik doğrusu arasında kalan alan büyüyorsa gelir olan Theil indeksi gelir dağılımının tümündeki
dağılımındaki eşitsizlik artıyor demektir. Ge- gelir farklılıklarına eşit ağırlık vererek oluştu-
lirin tek kişinin elinde toplanması durumunda rulmaktadır. Gelir dağılımında herkesin geliri-
bu alanın mutlak eşitlik doğrusu altında kalan nin ortalama gelir düzeyinde eşitlenmesi bilgi
alana oranı üzerinden hesaplanacak Gini katsa- kuramının entropi kavramıyla ifade edilen bir
yısı 1 değerini alacaktır. Birikimli nüfus grup- çözümüdür. Bu çözümün gerçekleşme olasılı-
larının toplam gelirden nüfus içindeki yüzde ğına bağlı olarak bir bilgi değeri oluşmaktadır.
paylarına eşit bir pay almaları durumunda ise Theil her gelirin birbirinden bağımsız olarak
bu alan mutlak eşitlik doğrusuyla çakışacak ve ortalama gelir düzeyinde eşitlenme olasılığına
hesaplanan Gini katsayısı 0 değerini alacaktır. bağlı olarak oluşan bilgi değerini tanımlayan bir
Gini katsayısı transfer ilkesi ile gelir ve nüfus öl- fonksiyondan hareketle bir indeks tanımlamak-
çeğinden bağımsız olma özelliklerini sağlamak- tadır. Bu indekse göre gelir dağılımında mevcut
tadır. Bununla birlikte Gini katsayısı dağılımın durumun karışıklık derecesi, sistemin içerdi-
farklı bölümlerinde meydana gelebilecek gelir ği ortalama bilgiyi çözerek tanımlanmaktadır.
aktarımlarını, aktarımın gerçekleştiği bölgenin Buna göre gelir dağılımında mutlak eşitliğin
yerine göre farklı değerlerle ifade etmektedir. bilgi değeri sıfırdır ve Theil indeksi 0 değerini
Dolayısıyla Gini katsayısı gelir türlerine veya alır. Gelir dağılımında eşitsizlik arttıkça Theil
çeşitli sosyal gruplara göre yapılacak ayrıştırma indeksi ∞ değerini alıncaya kadar artar. Theil
analizlerine uygun bir eşitsizlik ölçütü olarak indeksi gelir dağılımı eşitsizlik ölçütleri için ta-
görülmemektedir. nımlanmış olan transfer ilkesini sağlamaktadır.
Varyans hesaplanırken özellikle gelirin frekans Theil indeksi aynı zamanda ölçekten bağımsızlık
dağılımını ve frekans dağılımlarının logaritmik ilkesini de sağlamaktadır. Theil indeksi gelir da-
dönüşümünü gösteren grafikler referans alın- ğılımını oluşturan alt unsurlar için hesaplanan
maktadır. Varyans gelir dağılımına konu olan gelir eşitsizliklerinde meydana gelen değişik-
her bir gelirin ortalama gelirden farkının karele- likleri yansıtabilen kapsamlı bir eşitsizlik ölçü-
ri toplamı gelir elde eden birim sayısına bölüne- tüdür. Bu nedenle Theil indeksinden hareketle
rek hesaplanmaktadır. Varyans değerinin büyü- alt gelir grupları veya sosyal gruplar için gelir
mesi gelir eşitsizliğinin arttığını göstermektedir. eşitsizliklerini elde eden ayrıştırma analizleri ya-
Ortalama gelir odaklı bir ölçüt olan varyans pılabilmektedir.
transfer ilkesini güçlü biçimde sağlamaktadır.
Bununla birlikte varyans gelir dağılımı ayrıştır-
ma analizlerine uygun değildir. Varyans dağılı-
ma esas olan tüm gelirlerin aynı oranda artması
veya azalması durumunda farklı bir eşitsizlik
değeri hesapladığı için ölçekten bağımsızlık il-
Normatif bir ölçüt olan Atkinson indeksini farklı Yüzde paylar analizini kullanarak hesaplanan
6 eşitsizlikten kaçınma parametreleri için hesapla- 7 eşitsizlik oranlarını yorumlayabilmek
yıp, yorumlamak Yüzde paylar gelir dağılımının ölçülmesinde ve
A. B. Atkinson bireysel faydaların toplamı ola- zaman içinde veya ülkeler arasında karşılaştırı-
rak tanımladığı sosyal refah fonksiyonuna dayalı larak izlenmesinde en yaygın kullanıma sahip
bir gelir dağılımı eşitsizlik ölçütü geliştirmiştir. analiz yöntemidir. Gelir gruplarının zaman için-
Atkinson’un sosyal refah fonksiyonuna göre ge- de uğradıkları kayıp ve kazançların izlenmesine
lirin topluma sağladığı ortak fayda ortalama ge- olanak sağlayan bu yöntem gelir eşitsizlik ölçüt-
lir artışıyla artmakta fakat gelir eşitsizliğindeki leriyle gözlenemeyen önemli bilgiler aktarmak-
artışla azalmaktadır. Gelir dağılımında mutlak tadır. Yüzde paylar analizinde tüm bireyler veya
eşitliğe ulaşmış olan bir toplumda artan gelirin haneler gelirlerinin büyüklüğüne göre sıralan-
marjinal sosyal faydasının azalacağını kabul makta ve en düşük gelirli yüzdelik gruptan başla-
eden Atkinson, toplumun eşitsizlikten kaçınma yarak en yüksek gelirli yüzdelik gruba kadar tüm
parametresini tanımlamıştır. Toplumun gelir gelir gruplarının toplam gelirden aldığı yüzdelik
eşitsizliğine verdiği öneme göre değişen bu pa- paylar ifade edilmiş olmaktadır. Yüzde paylar
rametre, toplumun gelir eşitsizliğine duyarsız ol- analizinde %20, %10, %5 ve %1 gibi detaylan-
ması durumunda 0 değerini alırken, toplumsal dırılmış gruplarının gelir paylarındaki değişim
duyarlılık arttıkça ∞’a yaklaşmaktadır. izlenmekte ve gelir dağılımının ne yönde geliş-
Atkinson toplumun eşitsizlikten kaçınma pa- tiği yorumlanabilmektedir. Yüzde paylar analizi
rametresinin alacağı değere göre değişen bir her bir gelir grubunun reel gelirinde yıllara göre
eşitsizlik ölçütü geliştirmiştir. Toplumun mev- değişimi izleyerek gelir dağılımındaki değişimi
cut gelir dağılımından herkesin ortalama gelir yorumlamak mümkündür. Yüzde paylar anali-
düzeyinde eşitlendiği gelir dağılımına geçerken zinin, farklı gelir gruplarının yüzde paylarının
vazgeçmeye razı olacağı geliri eşit dağılıma denk oranı üzerinden de yapılabilmektedir. Örneğin
gelir olarak tanımlayan Atkinson, bu gelirin düşük gelirli %40’ın gelir payının en yüksek ge-
ortalama gelire eşitlenmesi durumunda gelir lirli %10’un gelir payına oranı, %90’lık grup reel
dağılımında eşitliğin sağlanacağını ve indeks gelirinin en düşük %10’luk grubun reel gelirine
değerinin 0 olacağını kabul etmektedir. Atkin- oranı hesaplanarak gelir eşitsizliğini tanımlayan
son indeksi toplumun eşitsizlikten kaçınma pa- göstergeler elde edilebilmektedir. Bu oranların
rametresine verilen değere göre değişen değerler artışı gelir eşitsizliğinin arttığını göstermektedir.
alabilmektedir. İndeks 0 ile 1 değerleri arasında
tanımlanmaktadır. Atkinson indeksi gelir da-
ğılımı eşitsizlik ölçütlerinde aranan ölçekten
bağımsızlık ilkesi ile transfer ilkesini birlikte
sağlamaktadır. Atkinson indeksi aynı zamanda
ayrıştırma analizleri için uygun bir göstergedir.
1. Gelir dağılımı araştırmaları genel olarak hangi gelir 6. Gelir dağılımı eşitsizlik ölçütünün gelir dağılımı-
kavramını esas alınmaktadır? nın bütününü oluşturan alt gruplarda gözlenen eşitsiz-
a. Kişisel gelir liklerle ilişkilendirebilen kapsamlı bir ölçüm yapıyor
b. Kişi başına milli gelir olması gerekir. Gelir eşitsizlik ölçütleri için tanımlı bu
c. Kişisel kullanılabilir gelir özellik hangi ilke ile temsil edilmektedir?
d. Kişi başına GSMH a. Eşdeğerlik ilkesi
e. Kişi başına SMH b. Ayrıştırılabilirlik ilkesi
c. Ölçekten bağımsızlık ilkesi
2. Pen’in geçit töreni grafiğine göre tören alanından d. Simetri ilkesi
geçişi en kısa süren grup hangisidir? e. Transfer ilkesi
a. En düşük gelir grubundakiler
b. En yüksek gelir grubundakiler 7. Dağılım aralığı ölçütü için aşağıdaki hangi eleştiri
c. Orta gelir grubundakiler doğrudur?
d. Üst orta gelir grubundakiler a. Ülkeler arası karşılaştırmalara uygun değildir.
e. Alt orta gelir grubundakiler b. Ölçekten bağımsızlık ilkesini sağlamamaktadır.
c. Yüksek gelir gruplarındaki dağılıma duyarsızdır.
3. Gelirlerin büyüklüğüne gere eşit gelir aralıklarına d. Düşük gelir gruplarındaki dağılıma duyarsızdır.
dağılımını gösteren grafik aşağıdakilerden hangisidir? e. Maksimum ve minimum gelirler arasındaki da-
a. Jan Pen’in geçit töreni ğılım hakkında bilgi vermez.
b. Frekans dağılımları
c. Lorenz eğrisi 8. Theil indeksine göre gelir eşitsizliğinin en uç nok-
d. Dağılım aralığı tasında indeks değeri ne olur?
e. Varyans a. Sıfır
b. Bir
4. Gelir dağılımını gösteren aşağıdaki hangi grafik c. İki
frekans dağılımları grafiğinin üst gelir gruplarındaki d. Sonsuz
dağılım ile ilgili sorununu aşmak amacıyla geliştiril- e. Yüz
miştir?
a. Logaritmik varyans 9. Aşağıdaki eşitsizlik ölçütlerinden hangisi sosyal
b. Frekans dağılımlarının logaritması refah fonksiyonundan geliştirilmiş normatif bir gelir
c. Dağılım aralığı eşitsizliği ölçütüdür?
d. Lorenz eğrisi a. Gini katsayısı
e. Pen’in geçit töreni b. Atkinson indeksi
c. Göreli ortalama sapma
5. Gelir dağılımını gösteren aşağıdaki grafikte tam d. Dağılım aralığı
eşitliği hangisi temsil etmektedir? e. Logaritmik varyans
a. OZ doğrusu
b. MZ doğrusu 10. Gelir dağılımı ölçüm ve analiz yöntemlerinden
c. OM doğrusu hangisi gelir gruplarının reel gelirlerindeki değişimi
d. OM yayı izleme olanağı sağlamaktadır?
e. P noktasından geçen doğru a. Yoksulluk analizi
b. Eşitsizlik ölçütleri
c. Yüzde paylar analizi
d. Normatif analiz
e. Grafikler
Geleceğin Dünyası ve Türkiye “Eşitsizliğin Boyu”

Price Waterhouse Coopers Şirketi (PwC) iktisatçıları- Geçit töreni başladığında, Pen’in açıklamasına göre,
nın hazırladığı bir rapora göre (PwC, The Long View: yürüyüşe katılanların görülebilmesi mümkün değildir.
How Will the Global Economic Order Change by 2050, Onlar başları yerin dibine girmiş şekilde iki büklüm
February 2017) 2050 yılında küresel sistemde sırala- yürüyorlar, büyük ihtimalle iflas etmiş işletmelerin
malar, büyüklükler ciddi biçimde değişecek. Bu deği- sahipleri. Az sonra, başları dik yürüyüşçüler geçmeye
şiklik kıtalararası ağırlığı değiştireceği gibi ülkelerin başlıyorlar ama çok minikler. Beş dakika süreyle, sade-
ekonomik güç sıralamasını da değiştirecek. 1500 yılın- ce bir inç boyundaki insanlar beliriyorlar, düzenli bir
dan 2009 yılına dünya ekonomik güç dengesindeki de- işi olmayıp ufak tefek işler yapan çoğu yaşlı insanlar ve
ğişimleri ve 2050 yılında beklenen durumu gösteriyor. delikanlılar. On dakika içinde tam zamanlı çalışan iş-
20’nci yüzyılın son çeyreğine kadar küresel GSYH’de gücü alana ulaşıyor: vasıfsız el ve ofis işçileri, hambur-
payını artırabilmiş olan Kuzey Amerika ile aynı yüz- ger dağıtıcıları, mağaza satış elemanları ve benzerleri,
yılın ilk yarısına kadar payını artırabilmiş olan Avrupa gözlemcilerin bel hizasındalar. Bu minik insanların
kıtaları 21’inci yüzyılda ciddi güç kaybına girecek ve çok fazla sayıda olması yüzünden geçit törenini izle-
2050’de ağırlığı Asya kıtasına kaptıracaklar. Çin, küre- mek sıkıcı olmaya başlıyor. Dakikalar boyunca geçiş-
sel GSYH’den en büyük payı alan ekonomi konumuna leri sürüyor.
gelirken ABD ve Avrupa hızla ivme kaybedecek. Ra- Geçit töreninin yaklaşık yarısına doğru gözlemcilerin
pora göre E7 ülkelerinin GSYH toplamından büyük gözleri orta boylu insanları arıyor olabilir. Ama hayır,
olacak. yürüyüşçüler hala oldukça küçükler, bunlar tecrübeli
esnaf, vasıflı endüstri işçileri, eğitimli ofis çalışanları
Kaynak:http://www.mahfiegilmez.com/2018/08/ falan, henüz pek çoğunun boyu beş feet bile değil. Ar-
gelecegin-dunyas-ve-turkiye.html, (Erişim Tarihi: tarak gelmeye devam ediyorlar.
20.11.2018). Yürüyüşçülerin gözlemcilerin boyuna erişmesi -geçi-
tin sonuna geliniyor-yaklaşık kırkbeş dakika alıyor. Bu
noktadan itibaren boylar kayda değer ölçüde yükse-
liyor, fakat şimdi bile çok hızlı değil. Son altı dakika-
da, her nasılsa, kazançlarıyla en yüksek yüzde 10’daki
insanlar geçit alanına girmeye başlayınca bazı şeyler
gene tuhaflaşıyor. Boylar çılgınca artan bir oranda
yukarı doğru dalgalanmaya başlıyor. Doktorlar, avu-
katlar ve üst düzey bürokratlar, 20 fit boya varıncaya
kadar. Birkaç dakika sonra, başarılı şirket yöneticileri
görülüyor; bankacılar, borsa simsarları, 50 fitten başla-
yarak, 100 fit, 500 fite kadar. Son birkaç dakika içinde
pop yıldızları, sinema yıldızları, en başarılı girişimciler
görünüp hemen kayboluyorlar. Onları sadece dizlerine
kadar görebilirsiniz (İngiltere; bulutludur). Gözünüzü
kırpacak olursanız onların tümünü birden gözden ka-
çırırsınız. Geçit töreninin en sonundaki kişi (yıl 1971,
unutmayalım) John Paul Getty, Getty Oil’in varisi.
Ayakkabısının tabanı yüzlerce fit kalınlığında.
Kaynak: Clive Crook, “The Height of Inequality”, The

Atlantic, September 2006 (Makalenin bir bölümü).

1. c Yanıtınız yanlış ise “Gelir Eşitsizliğinin Ölçüm 100
Gelir
200.000

ve Analizlerinde Kullanılan Yöntemler” konu- 80
160.000
sunu yeniden gözden geçiriniz. 120.000 B
60
2. b Yanıtınız yanlış ise “Jan Pen’in Geçit Töreni” 80.000 40

B
konusunu yeniden gözden geçiriniz. 40.000 20
O
3. b Yanıtınız yanlış ise “Frekans Dağılımları” ko- 0 20 40 60 80 100 0 20 40 60 80 100
0
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Birikimli nüfus yüzdeleri Birikimli nüfus yüzdeleri
4. b Yanıtınız yanlış ise “Frekans Dağılımlarının Lorenz eğrisinden Pen’in geçit töreni eğrisinin elde
edilmesi
Logaritmik Dönüşümü” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 2
5. c Yanıtınız yanlış ise “Lorenz Eğrisi” konusunu
Lorenz eğrisi yatay eksende gelir elde eden birimlerin
yeniden gözden geçiriniz.
birikimli yüzde paylarının, dikey eksende ise bu birim-
6. b Yanıtınız yanlış ise “Eşitsizlik Ölçütleri” konu-
lerin temsil ettikleri gelirlerin birikimli yüzde payları-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
nı tanımlanmasıyla elde edilmektedir. Bu doğrultuda
7. e Yanıtınız yanlış ise “Dağılım Aralığı” konusunu
örnek iki ülkeye ait yüzde 20 gelir grupları itibarıyla
tanımlı gelir dağılımı bilgisinden hareketle, nüfus ve
8. d Yanıtınız yanlış ise “Theil İndeksi” konusunu
gelire ait birikimli yüzdeler elde edilmiştir. OM tam
eşitlik doğrusu karşısında iki ülkeye ait birikimli nüfus
9. b Yanıtınız yanlış ise “Atkinson İndeksi” konusu-
gruplarının birikimli gelir payları işaretlenerek Lorenz
nu yeniden gözden geçiriniz.
eğrileri oluşturulmuştur. Şekilde A ülkesine ait Lorenz
10. c Yanıtınız yanlış ise “Yüzde Paylar Analizi” ko-
eğrisinin tam eşitlik doğrusuna daha yakın olduğu gö-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
rülmektedir. Buradan, A ülkesindeki gelir dağılımının
B ülkesindeki gelir dağılımına göre daha dengeli ol-
duğu anlaşılmaktadır. Bir başka ifadeyle, iki ülkeye ait
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
gelir dağılımları karşılaştırıldığında A ülkesinde gelir
Sıra Sizde 1
dağılımının B ülkesindeki gelir dağılımına göre “Lo-
Lorenz eğrisinin Pen’in geçit töreni eğrisi ile yakın bir
renz baskın” olduğu görülmektedir.
ilişkisi bulunmaktadır. Bu nedenle Lorenz eğrisinden
hareketle Pen’in geçit töreni eğrisini elde etmek müm- M
100
kündür. Lorenz eğrisinin birikimli nüfus oranlarına
80
62.8
karşılık gelen noktalardaki eğimi, aynı zamanda bi- A 60
41.1
rikimli nüfus oranları karşısındaki gelir düzeylerini 40.8
B
40
23.6 22.0
göstermektedir. Eğer Lorenz eğrisinin eğimini biri- 9.6 10.3 20
0
kimli nüfus oranlarına göre çizersek Pen’in geçit tö- O
0 20 40 60 80 100
Birikimli nüfus yüzdeleri
reni eğrisine geri dönmüş oluruz. Böylece ortalama
geliri birime eşitleyerek ölçeklendirmiş oluruz. Lorenz
eğrisi üzerinde ortalama geliri temsil etmemiş olsak
da Pen’in geçit töreni eğrisinde ortalama gelirli kişiyi
bulduğumuz yeri B noktası olarak işaretlemiştik. Or-
talama gelirli kişinin bulunduğu birikimli nüfus oranı-
nı yine B noktası olarak tespit edersek, bunun Lorenz
eğrisinin OD doğrusuna paralel olduğu noktanın işaret
ettiği gelir dağılımıyla örtüştüğünü görürüz.
Sıra Sizde 3 Sıra Sizde 4

İdeal bir gelir dağılımı eşitsizlik ölçütünün transfer Gelir gruplarına göre %10’luk dilimler olarak açıklan-
ilkesi, ölçekten bağımsızlık ilkesi, nüfus büyüklüğün- mış ve I yılından II yılına gelir dağılımdaki değişimi
den bağımsızlık ilkesi ve ayrıştırılabilirlik olarak ifade analiz etme olanağı veren Tablo’ya göre en düşük gelir
edilen özellikleri sağlaması beklenmektedir. Ancak At- grubundan başlayarak dokuz gelir grubunun gelir pay-
kinson ve Theil indeksleri dışındaki eşitsizlik ölçütle- larında artış olduğu görülmektedir. Bununla birlikte
rinin bu üç özelliği birlikte sağlamak konusunda farklı en yüksek gelir grubunun toplam gelirden aldığı pay
yönlerden başarısız oldukları görülmektedir. Örneğin anlamlı ölçüde azalmıştır. İlk dokuz gelir grubunun
Gini katsayısının iki özelliği sağlamakla birlikte ayrış- yüzdelik paylarında meydana gelen artışlar farklı oran-
tırılabilirlik özelliğine sahip olmadığı görülmektedir. larda gelişmiştir. Bu gelir grupları arasında gelir pay en
Varyans ölçekten bağımsızlık özelliği dışındaki diğer yüksek oranda artan grup, en düşük gelir grubudur.
iki özelliği sağlamakla birlikte, ölçekten bağımsızlık Gözlenen genel eğilim gelir dağılımındaki dengesiz-
konusundaki başarısızlığa yapılan müdahale sonucu liğin azaldığı yönündedir. Aynı tablo gelir gruplarına
oluşturulan Logaritmik Varyans ve Logaritmaların düşen ortalama reel gelirler üzerinden gelir dağılımın-
Varyansı ölçütlerinin bu kez ölçekten bağımsızlık özel- daki gelişmeyi değerlendirme olanağı sunmaktadır. Bu
liği dışındaki özellikleri sağlamadığı görülmektedir. analizi her bir gelir grubunun ortalama gelirini toplam
gelirin ortalaması ile kıyaslayarak yapabiliriz. Araştır-
Eşitsizlik Transfer Ölçekten ma sonuçlarına göre her iki yılda da sıralanmış ilk 7
Ayrıştırılabilirlik
Ölçütü İlkesi Bağımsızlık yüzdelik gruba ait ortalama gelirin, toplam ortalama
Dağılım Aralığı Hayır Evet Hayır gelirin altında olduğu görülmektedir. I ve II yılları
Göreli
arasında tüm gelir gruplarının ortalama reel gelirleri
Ortalama Hayır Evet Hayır
Sapma farklı oranlarda da olsa artış göstermiştir. Düşük gelir
Gini Katsayısı Evet Evet Hayır gruplarının reel gelir artışları yüksek gelir gruplarının
Varyans Evet Hayır Evet reel gelir artışlarına kıyasla daha yüksek oranlarda art-
Logaritmik mıştır. Gelir dağılımında iki dönem arasında meydana
Hayır Evet Hayır
Varyans gelen iyileşme yüksek gelirli gruplardan düşük gelirli
Logaritmaların
Hayır Evet Hayır gruplara gelir transferi ile gerçekleşmiştir.
Varyansı
Theil İndeksi Evet Evet Evet
Ülkeler En En
Atkinson İkinci Üçüncü Dördüncü
Evet Evet Evet ve Gelir düşük yüksek
İndeksi %20 %20 %20
Grupları %20 %20
A 9,6 14,0 17,2 22,0 37,2
B 3,1 7,2 11,7 19,1 58,9
Birikimli Yüzdeler
A 9,6 23,6 40,8 62,8 100,0
B 3,1 10,3 22.0 41,1 100,0
Ahluwalia, M. (1974). “Income Inequality: Some Di-
mensions of The Problem”, Finance and Develop-
ment, 3, September.
Atkinson, A. B. (1975). The Economics of Inequality,
Clarendon Press, Oxford.
Atkinson, A. B. (1980). “On The Measurement of Ine-
quality”, Wealth, Income, and Inequality, (Ed. At-
kinson, A. B.), Second Edition, Oxford University
Press: USA.
Cowell, F. A. (1995). Measuring Inequality, Second.
Edition, Prentice Hall: New York.
Cowell, A. F. (2011). Measuring Inequality, Third Edi-
tion, Oxford University Press: New York.
Jenkins, P. S. and Van Kerm, P. (2009). “The Measu-
rement of Economic Inequality”, (Ed. Salverda, W.-
Nolan, S. ve Smeeding, T.), The Oxford Handbook
of Economic Inequality, Oxford University Press:
New York.
Öztürk, N. Z. ve Göktolga, G. (2010). “Yoksulluk ve
Gelir Bölüşümünü Belirlemede Kullanılan Ölçüt-
ler”, Bütçe Dünyası Dergisi, 34, 2.
Pen, J. (1971). Income Distribution, The Penguin
Press: London.
Sen, A. (1973). On Economic Inequality, Clarendon
Press: Oxford.
TÜSİAD (2000) Türkiye’de Bireysel Gelir Dağılımı ve
Yoksulluk: Avrupa Birliği İle Karşılaştırma, Ya-
yın No: TÜSİAD-T/2000-12/295, İstanbul.
World Bank (2005). “Equity and Development”, World
Development Report 2006, Oxford University
Press: Oxford.
4
Amaçlarımız
 Büyüme ve gelir dağılımı arasındaki ilişkiyi açıklayabilecek,
 Büyüme ve gelir dağılımı arasında Kuznets hipotezi ve ters-U eğrisi ile ilişkisini
tanımlayabilecek,
 Kuznets hipotezini kuramsal temellerini anlatabilecek,
 Kuznets’in ünlü hipotezini hangi bulgularla desteklediğini değerlendirebilecek,
 Kuznets hipotezini teorik modeller yardımıyla açıklayabilecek,
 Kuznets hipotezini sorgulayan ampirik çalışmaların bulgularını analiz edebilecek,
 Gelir dağılımının büyüme üzerindeki etkisini açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Kalkınma • Kuznets Hipotezi

•
Büyüme • Kuznets Eğrisi
• Gelir Dağılımı • Gini Katsayısı
İçindekiler
• EKONOMİK KALKINMA VE GELİR

DAĞILIMI ARASINDAKİ KARŞILIKLI
Ekonomik Kalkınma ve Gelir İLİŞKİ
Gelir Dağılımı ve Yoksulluk • BÜYÜMENİN GELİR DAĞILIMI
Dağılımı
ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
• GELİR DAĞILIMININ BÜYÜME
ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
Ekonomik Kalkınma ve
Gelir Dağılımı
EKONOMİK KALKINMA VE GELİR DAĞILIMI ARASINDAKİ

KARŞILIKLI İLİŞKİ
Ekonomik kalkınma ve gelir dağılımı arasındaki karşılıklı ilişki iki temel soru üze-
rine inşa edilmektedir. Birinci soru, ekonomik büyüme sürecinde ekonominin ya-
pısında meydana gelen değişimin gelir dağılımını etkileyip etkilemediği ile ilgilidir.
İkinci soru ise gelir dağılımında meydana gelecek gelişmenin, büyümeyi belirleyen
unsurları etkileyerek büyüme üzerinde etkili olup olmadığı ile ilgilidir. Kalkınma ve
gelir dağılımı arasındaki ilişki üzerine başlatılan tartışma, kalkınma için standart bir
göstergenin seçilmiş olmasını gerektirmektedir. Konu ile ilgili literatürde kalkınma
düzeyi kişi başına gayrisafi yurtiçi hasılanın (GSYİH) piyasa döviz kuru ile ifade
edilmiş büyüklüğüne göre belirlenmektedir. Gelir dağılımına ilişkin veriler, ülke
bazında yapılmış araştırmaların sonuçlarından gelmektedir. Gelir dağılımını sap-
tamaya yönelik ülkeler düzeyindeki araştırmaların standardizasyonu ve sürekliliği
konusunda yaşanan yetersizlikler yapılan ampirik çalışmalar ve analizlerin güveni-
lirliğini önemli ölçüde etkilemektedir. Bu ünitede yukarıdaki iki soruya büyümenin
gelir dağılımı üzerindeki etkisi ve gelir dağılımının büyüme üzerindeki etkisi olarak
tanımlanmış başlıklar altında yanıt aranmaktadır.
BÜYÜMENİN GELİR DAĞILIMI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Kalkınma ve gelir dağılımı arasındaki ilişkinin büyümeden gelir eşitsizliğine doğ-
ru gelişen etkisi iki soru üzerinden tartışılmaktadır. İlk olarak, büyümenin gelir
dağılımı üzerinde ekonomi politikalarından bağımsız olarak, ekonominin yapısal
dönüşümünün bir sonucu olarak ortaya çıkan bir etkisinin olup olmadığı sorgu-
lanmaktadır. Bu soruya verilen yanıt evet ise, ikinci soruda gelir dağılımının, yok-
sul gelir gruplarının büyümeden sağladıkları gelir artışı ile eşitsizliğin azalması
yönünde gelişip gelişmediğine bakılmaktadır.
Büyüme ve gelir dağılımı arasındaki ilişkiyi açıklamaya başlamadan önce kişi
başına gelir düzeyi ve gelir eşitsizliği arasındaki ilişkiye kanıt oluşturabilecek son
yıllara ait gözlemleri Tablo 4.1 yardımıyla değerlendirmeye çalışalım.
Tablo 4.1 Kişi Başına

Gelir Gruplarına Ülkeler Gini Katsayısı (%) Araştırma Yılı
Gelir, $, 2017
Göre Seçilmiş
Ülkelerde Gelir Düşük Gelir
Dağılımı Kongo 457.8 42,1 2006
Kaynak: World Liberya 456.1 33,2 2007
Bank, World
Development Etiyopya 767.6 39,1 2005
Indicators, 2017. Mozambik 415.7 54,0 2008
Afganistan 585.9 29,4 2008
Madagaskar 449.7 42,6 2012
Mali 824.5 33,0 2009
Nepal 835.1 32,8 2010
Grup ortalaması 750.4 38,2 -
Alt Orta Gelir
Pakistan 1,547.9 33,5 2015
Bolivya 3,394.0 44,6 2016
Honduras 2,480.1 50,0 2016
Mısır 2,412.7 31,8 2015
Ukrayna 2,639.8 25,0 2016
El- Salvador 3.889.3 40,0 2016
Bangladeş 1,516.5 32,4 2016
Grup ortalaması 2,188.0 36,7 -
Üst Orta Gelir
Peru 6,571.9 43,8 2016
Bulgaristan 8,031.6 37,4 2014
Türkmenistan 7.355,8 40,8 1998
Malezya 9,944.9 41,0 2015
Meksika 8,302.8 43,4 2016
Türkiye 10,540.6 41,9 2016
Uruguay 16,245.6 39,7 2016
Rusya
10,743.1 37,7 2015
Federasyonu
Yüksek Gelir
Yunanistan 18,613.4 36,0 2015
İtalya 31,953.0 35,4 2015
Almanya 44,469.9 31,7 2015
ABD 59,531.7 41,5 2016
İsviçre 80,189.7 32,3 2015
Norveç 75,504.6 27,5 2015
4. Ünite - Ekonomik Kalkınma ve Gelir Dağılımı 67
Tablo 4.1’de gelir düzeyi ve eşitsizlik derecesi arasındaki ilişkiyi ortaya koymak Gini Katsayısı: Gini katsayısı
tam eşitsizlik durumunda 1
amacıyla seçilmiş ülkelere ait kişi başına millî gelir ve Gini katsayısı değerleri (bir), tam eşitlik durumunda
yer almaktadır. Tablo 4.1’de Dünya Bankası’nın ülkeleri gelişmişlik düzeyine göre 0 (sıfır) değerini alan
sınıflandırırken kullandığı “düşük gelir”, “alt orta gelir”, “üst orta gelir” ve “yüksek ve en yaygın kullanılan
gelir dağılımı eşitsizlik
gelir” gruplarında yer alan ülkelerden örnekler seçilmiştir. (Kitap güncellemesi- göstergesidir.
nin yapıldığı Kasım 2018 itibarıyla bazı ülkeler için gelir grubu sınıflamasındaki
yeri değişmiştir. bu değişiklikler Tablo 4.1’e yansıtılmıştır. Ayrıca örnek olarak se-
çilen ülke sayısını değiştirmemek amacıyla ilgili gelir grubuna yeni ülke/ülkeler
eklenmiştir).
Tablo 4.1’de yer alan ülke örneklerine ait Gini katsayıları ortalamaları ince-
lendiğinde (ülkeler rastgele seçilmişlerdir), düşük gelir grubundan “alt orta gelir”
grubuna ve oradan “üst orta gelir” grubuna geçilirken gelir eşitsizliği ortalama
değerlerinin arttığı görülmektedir. “Yüksek gelir” grubu için hesaplanan ortala-
ma gelir eşitsizliği ise “düşük gelir” grubu için hesaplanan ortalama eşitsizlik kat-
sayısının da altında çıkmıştır. Ülke gruplarına göre seçilmiş ülke örneklerinden
hareketle oluşturulmuş olan bu tablonun bize sunduğu kadarıyla gelir eşitsizliği
gelir artışıyla birlikte artarken, belirli bir gelir büyüklüğüne ulaşıldıktan sonra
azalmaktadır.
Gelir gruplarındaki ülkelerin gelir eşitsizlik katsayıları kendi içinde ve diğer
gelir gruplarındaki ülkeler arasında karşılaştırma yoluna gidildiğinde ülkelerin
kişi başına gelir büyüklükleri ile Gini katsayısıyla ölçülen eşitsizlik dereceleri ara-
sında mutlak bir ilişkinin olmadığı görülmektedir. Tablo 4.1’de düşük gelirli ül-
keler grubundaki Etiyopya ve Afganistan gibi oldukça düşük eşitsizlik katsayıları
ile temsil edilen ülkeler, çok düşük kişi başına gelirli ülkelerde gelir eşitsizliğinin
düşük olacağını düşündürmektedir. Bununla birlikte aynı gelir grubunda yer alan
Kenya ve Mozambik gibi ülkelerin yine düşük kişi başına gelir düzeylerine rağ-
men çok yüksek eşitsizlik katsayılarına sahip oldukları görülmektedir. Bolivya ve
Honduras gibi ülkelerin yüksek gelir eşitsizlik katsayılarına rağmen alt orta gelir
grubunda yer aldıkları görülmektedir. Aynı gelir grubunda Pakistan, Mısır gibi
ülkeler ile Doğu Avrupa ülkesi olan Ukrayna düşük gelir eşitsizliği ile dikkat çek-
mektedir. Üst orta gelir grubundaki ülkelere geçildiğinde gelir eşitsizliğinin bir
alt gelir grubundaki ülkelerdeki kadar olmasa da anlamlı derecede yüksek olduğu
görülmektedir. Aynı gelir grubunda yer almalarına rağmen, örneğin Panama ve
Türkiye için açıklanan gelir eşitsizlik katsayıları arasında büyük bir fark bulun-
maktadır. Orta gelir gruplarındaki ülkelerden uzaklaşıp yüksek gelir gruplara ge-
çildiğinde gelir eşitsizliğinin azaldığı dikkati çekmektedir. Yüksek gelir grubunda
Norveç ve Almanya gelir eşitsizlik katsayısının düşüklüğü ile öne çıkarken, aynı
gelir grubunda ABD’nin orta gelir grubundaki ülkeleri çağrıştıran yüksek bir eşit-
sizlik katsayısına sahip olduğu görülmektedir.
Ülkelerin coğrafi konumları ile gelir eşitsizlik katsayıları arasında bir ilişki kurula-
bilir mi? Dünya Bankası tarafından yayınlanan ülkelere göre gelir dağılımı göster- 1
gelerini inceleyerek değerlendiriniz.
Todaro ve Smith (2008: 231) ülkeler arasında kalkınma sürecinde gelir eşitsiz-
liğinin azalacağı yönünde özel bir eğilimin bulunmadığını belirtmektedir. Gelir
dağılımındaki eşitsizliğin daha çok ülkenin sosyoekonomik karakterinin bir so-
nucu olduğunu belirten Todaro ve Smith, eşitsizliğin ancak sistemli politikaların
ve devrim, işgal, bağımsızlık savaşı ve radikal yönetim değişikliklerinin bir so-
nucu olarak değiştiğini ancak tüm bu faktörlerin ortak çıktısının mükemmel bir
toprak reformu gerçekleştirmiş olmaları olduğuna dikkat çekmektedir.
Galbraith (2002: 14) büyüme ve gelir dağılımı arasındaki ilişkiyi açıklamaya
çalışan, bakış açısı birbirinden farklı dört görüşe yer vermektedir. Bu görüşler-
den hangisinin doğru olduğundan çok büyüme ve gelir dağılımı ilişkisine bakış
açılarındaki farklılığı görmek açısından önem taşımaktadır. Bu görüşler kısaca
aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır:
1. Yeniden dağılım görüşü: Yeniden dağılımı savunan bu görüş, gelir dağılı-
mında eşitliğin başlangıç dağılımının iyileştirilmesi durumunda büyüme ile
birlikte doğal olarak gerçekleşeceği düşüncesini benimsemektedir. Toprak
reformu ve eğitim gibi kalkınmanın erken aşamasında eşitliği sağlamaya
yönelik müdahaleler bir kez başarıyla gerçekleştirilmişse, piyasa mekaniz-
ması gelir dağılımını dengeli bir biçimde sağlamaktadır. Bu görüş aslında
hızla büyüyen Asya ülkelerinin takip ettikleri bir modeli işaret etmektedir.
Japonya, Kore, Tayvan, Çin, Singapur, Malezya ve Tayland gibi ülkeler, geli-
rin büyüklüğünü belirleyen servet unsurlarının başlangıçta yeniden dağılı-
mını sağlayan müdahalelerin dengeli bir gelir dağılımıyla birlikte büyüme-
nin ön koşulu olduğunu göstermişlerdir. Bu görüşün planlama çalışmaları,
sanayi politikası, millîleştirme ve sosyal refahı geliştirme politikaları gibi
kalkınma sürecinin yapı taşları olarak kabul edilen müdahaleci uygulama-
ları benimsemediğini belirtelim.
2. Neoliberal görüş: Piyasa güçlerinin etkisinde büyümeyi hedefleyen bu gö-
rüş piyasalara geliri yeniden dağıtmak amacıyla yapılacak bir müdahaleyi
kabul etmemekle birlikte, teknolojik değişime ve ihracata dayalı bir büyü-
menin sağlayacağı gelir artışının toplumun en düşük gelirli gruplarına da
yayılacağını savunmaktadır. Büyüme süreci gelir dağılımında eşitsizlik ile
birlikte ortaya çıkabilir, fakat bu eşitsizlik en alt gelir gruplarındakilerin ge-
lirlerinin artmasına engel değildir. Bu görüşe göre dengeli bir gelir dağılımı
hedefi büyüme stratejisinin başarısı karşılığında feda edilmektedir.
3. Kuznets ve Keynes’in görüşü: Kalkınma sürecinde büyüme ile birlikte ge-
lir eşitsizliğinin artacağını kabul eden bu görüş, eşitsizlikteki artışın sosyal
refahı hedefleyen politikalar ile telafi edilebileceğini savunmaktadır. Bu
görüşe göre sosyal refah politikaları ile gelirin yeniden dağıtımı sağlanır-
sa nüfusun daha büyük bir bölümünün ekonominin modern sektöründe
istihdam edilmesiyle birlikte, gelir dağılımındaki eşitsizlik tersine dönerek
azalmaya başlayacaktır.
4. İskoç görüşü: Kanıtlanmış olmasa da en azından kalkınma ve gelir dağılımı
Ampirik çalışma: Gözlem,
deney ve ölçümler yoluyla elde arasında sistematik şekilde tanımlanmış bir bağlantının olmadığı yargısına
edilen veriler ışığında olguları varan bu görüş, büyümeyi kalkınmanın tek yolu olarak görenlerin almış
tanımlamak, neden sonuç oldukları bir pozisyon olarak görülmektedir.
ilişkisini kurarak açıklamak
ve öngörüde bulunmak Bu dört farklı görüş arasında konuyla ilgili olarak en çok tartışılan ve ampirik
amacıyla bir veya birden fazla çalışmalarla geçerliliği sorgulanan, Kuznets ve Keynes’in gelirin yeniden dağılımı
değişkenin açıklayıcılığında bir
olayın incelenmesine dayalı görüşü olmuştur. Bu nedenle Kuznets’in ters-U eğrisi ile ifade edilen temel hipo-
bir araştırma yöntemidir. tezi etrafında yürütülen tartışmaları daha yakından inceleyeceğiz.
Kuznets Hipotezi ve Ters-U Eğrisi

Simon Kuznets (1955) büyüme ve gelir dağılımı üzerine değerlendirmeler yaptığı
kuramsal makalesinde gelirin gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere kıyasla
daha dengesiz bir dağılım gösterdiğini ileri sürmüştür. Kuznets aynı makalede
kalkınmanın başlangıç aşamalarında büyüme ile birlikte gelir dağılımındaki eşit-
sizliğin artma eğiliminde olduğunu ancak kalkınmanın sonraki aşamalarında bü-
yüme ile birlikte gelir eşitsizliğinin azalacağı hipotezini geliştirmektedir.
Simon Kuznets’in gözlemlerine dayalı olarak geliştirdiği bu hipotez, gelir da-
ğılımındaki eşitsizliğin düşey eksende, büyümenin de kişi başına GSYİH olarak
yatay eksende tanımlandığı çizim alanına ters-U eğrisi şeklinde yansıtılmaktadır.
Bu nedenle Kuznets hipotezini ifade eden ters-U şeklindeki bu eğri literatürde
Kuznets eğrisi olarak yer almıştır.
Şekil 4.1
Gini Kuznelts’in Ters-U
Katsay›s› Eğrisi
0.80
0.60
0.40
0.20
Kifli bafl›n› GSY‹H
Kuznets (1955) kalkınmanın başlangıç aşamasında büyüme ile birlikte artan

gelir eşitsizliğini iki ana kaynağa bağlamaktadır. Bu kaynaklardan birincisi baş-
langıçta tasarrufların dağılımındaki dengesizliktir. Kuznets tasarrufların dağılı-
mındaki eşitsizliğin gelir getiren varlıkların dağılımındaki eşitsizlikten büyük Gelir Getiren Varlıklar:
Kamu ve özel kesime ait
olduğunu vurgulamaktadır. Tasarrufların dengesiz dağılımı, diğer şartlar aynı bono ve tahviller ile her türlü
kalmak kaydıyla, gelir getiren varlıkların tasarruf eğilimi yüksek üst gelir grupla- gayrimenkul ve ortaklıkları
rının elinde toplanmasıyla sonuçlanmaktadır. Bu nedenle kalkınmanın başlangıç tanımlamaktadır.
aşamasında gelir eşitsizliği artış eğiliminde olmaktadır.
Artan gelir eşitsizliğini açıklayan ikinci faktör, kalkınma ile birlikte nüfusun
gelir eşitsizliği düşük olan kırsal kesimden, gelir eşitsizliği yüksek kentlere göç
etmesidir. Kuznets, gelir dağılımını kır ve kent ayrımında ele aldığında, kentteki
gelir eşitsizliğinin kırdaki eşitsizlikten daha büyük olduğunu saptamıştır. Kalkın-
ma sürecinde gelir eşitsizliğinin göreli olarak düşük olduğu kırsal kesim ve kırda
tanımlı sektörlerden, gelir eşitsizliğinin daha büyük olduğu kent ve kentte tanımlı
sektörlere yönelik demografik dönüşüm diğer şartların değişmediği varsayımı al-
tında gelir dağılımındaki eşitsizliği arttırmaktadır.
Kuznets’e göre kalkınmanın ilerleyen aşamasında büyüme ile ortaya çıkan yeni
dinamikler, gelir dağılımındaki eşitsizliği arttıran faktörlerin etkisini azaltmaya
başlamaktadır. Örneğin kalkınmanın ilerleyen aşamasında teknolojinin değiş-
mesi, demografik yapıdaki gelişmeler, sektörel yapının değişmesiyle birlikte hiz-
met gelirlerinin toplam gelir içindeki payının artması ve sosyal refahı sağlamaya
yönelik politikaların yaygınlaştırılması ile birlikte tasarrufların gelir eşitsizliğini
arttıran etkisi dengelenmeye başlamaktadır. Kentlerde ise demokratik oluşumlar

altında organize olan düşük gelirli grupların ekonomi politikalarının belirlenme
süreçlerine doğrudan katılmaları sonucunda koruyucu ve destekleyici ekonomi
politikalarından yararlanmaya başlamaları ile gelir eşitsizliğini arttıran diğer fak-
törlerin etkisi de dengelenmeye başlamaktadır.
Kuznets 1963 yılında yayınlanan makalesinde, kalkınma sürecinde büyüme ve
gelir eşitsizliği arasındaki ilişkiyi 11’i az gelişmiş, 6’sı gelişmekte olan toplam 17
ülkeye ait gelir dağılımı örneklerini kullanarak 20 gözlem üzerinden incelemiştir
(Kuznets, 1963). Kuznets makalesinde ilk olarak büyümeyle birlikte üretim sü-
recinde ortaya çıkan yapısal değişimin kişisel gelir dağılımını nasıl etkilediği ile
ilgilenmektedir. İkinci olarak gelir dağılımının büyüme üzerindeki etkisine odak-
lanan Kuznets, geçmiş dönemde yaşadıkları gelir eşitsizliğinin gelişmiş ekonomi-
ler için bir avantaj olup olmadığını araştırmaktadır.
Kuznets kalkınma sürecinde büyüme ve gelir dağılımındaki eşitsizlik arasında
önce artan sonra da azalan ve ters-U hipotezi olarak bilinen ilişkiyi somutlaştıran
makalesinde önemli bulgular elde etmiştir:
• Hanehalkı düzeyinde açıklanan gelir dağılımı örneklerine göre az gelişmiş
ülkelerdeki gelir dağılımı gelişmiş ülkelerdeki gelir dağılımına göre daha
dengesizdir.
• Az gelişmiş ülkelerde ve gelişmiş ülkelerin çoğunda tarım sektörü içindeki
gelir dağılımı tarım dışı sektör içindeki gelir dağılımından daha dengelidir.
• Tarım dışı sektörde gelir dağılımı tarım sektöründekine göre daha dengesiz
olmakla birlikte, tarım dışı sektördeki gelir dağılımı az gelişmiş ülkelerde
daha dengesizdir.
• Sınırlı gözlemle de olsa gelişmiş ülkelerdeki gelir dağılımı uzun dönemde
daha dengeli olma eğilimi göstermektedir.
• Az gelişmiş ülkelerin gösterdiği gelir dağılımı, gelişmiş ülkelerin gelir dağı-
lımının dengeli hâle gelmesinden önceki dönemdeki, 1920’ler ve 1930’lar-
daki gelir dağılımından çok da farklı değildir.
• Gelir dağılımındaki dengesizlik gelişmiş ülkelere geçildikçe üst gelir grup-
larının gelir payındaki azalma ve düşük gelir gruplarının gelir payındaki
artış nedeniyle azalmaktadır.
Kuznets makalesinde elde ettiği bulguları açıkladıktan sonra çalışmanın ba-
şında sorduğu iki soruyla ilgili olarak bir değerlendirme yapmaktadır. İlk olarak,
eldeki veri ile üretim sistemindeki değişikliklerin gelir dağılımı üzerindeki etkile-
rinin ayırt edilemeyeceğini belirtmektedir. İkinci olarak da gelir dağılımının bü-
yüme üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi konusunda ise gelir dağılımının
niceliksel özelliklerini belirlemeye yönelik araştırmaları davet etmektedir.
Kuznets Hipotezini Açıklamaya Yönelik Teorik Modeller

Kuznets’in ters-U hipotezi ile tartışmaya açtığı teorik analiz kalkınma sürecinin
bir çıktısı olarak gelir dağılımındaki değişime odaklanmaktadır. Bu konuyla ilgili
tartışmalar Kuznets’in makalesinden önce yazılmış olan Lewis’in (1954) makale-
sine dayandırılmaktadır. Kuznets’in 1955 yılındaki ünlü makalesiyle matematiksel
modellemeden ziyade kuramsal düzeyde tartıştığı ve 1963 yılındaki makalesinde
seçilmiş ülkelerden aldığı verileri kullanarak sorguladığı karmaşık ilişkiyi yuka-
rıda ortaya koyduk. Kuznets’in bu ilişkiyi tasarrufların dağılımındaki dengesizlik
ile modern ve geleneksel sektörler arasındaki demografik hareketlere bağlayarak
açıkladığını belirttik. Bu başlık altında Kuznets hipotezi ile tanımlanan sürece iliş-
kin dinamikleri daha iyi anlamak amacıyla, ilk olarak hipotezin teorik temellerini
oluşturan Lewis’in iki sektörlü modeli ele alınmaktadır. Sonrasında ise Neokla-
sik büyüme modelinin uzun dönem büyümeye ilişkin sonuçlarına dayandırılmış
olan bir teorik yaklaşıma yer verilmiştir.
İki Sektörlü Teorik Model

Lewis (1954) kalkınma sürecini özetleyen makalesinde ekonominin modern bir
yerleşim bölgesinde başlayan büyüme ve sermaye birikimi sürecinin gelişme ev-
relerini ve bölüşüm ile ilgili sonuçlarını ve dağılım ile ilgili evrimin kalkınma üze-
rindeki etkilerini izlemektedir. Lewis’in modelinde iki sektör bulunmaktadır. Ser-
mayedarların belirli bir ücret düzeyinde emek istihdam ettikleri, üretimden elde
ettikleri karları yeniden yatırıma aktardıkları modern/kent/endüstri sektörü ile
yeni yatırımların daha büyük bir talep yarattığı emeğin sabit bir ücret karşılığında
süresiz temin edilebilir olduğu varsayılan geleneksel/kır/tarım sektörü.
Bir ekonomide modern ve geleneksel sektörlerin nasıl oluştuğunu ve ne-
den birlikte var olduğunu açıklayalım. Bu amaçla Campano ve Salvatore (2006:
109)’nin açıklayıcı anlatımından yararlanalım. Geleneksel sektörü anlamak için
nüfusun avcılık ve toplayıcılık ile yaşamını sürdürdüğü az gelişmiş durumdaki
ekonomileri düşünelim. Böyle bir ekonomide herkes aynı derecede yoksuldur.
Kalkınmanın sonraki aşamasında, avcılıktan hayvancılığa geçilmesi teknolojik bir
gelişme olarak tanımlanabilir. Bu aşamadaki toplum otlatma alanlarına bağım-
lı, göçebe bir yaşam tarzını benimsemiştir. Kavmin bazı üyelerinin sürülerinin
diğerlerinin sürülerinden daha hızlı büyümesiyle birlikte zenginler ortaya çıkar.
Bir sonraki aşamada tarıma geçilmesiyle birlikte tarıma açılan toprakların sahip-
liğinden kaynaklanan farklılıklar gelir dağılımındaki dengesizlikleri belirginleş-
tirmeye başlar. Son aşamada büyük çiftlikler ile birlikte oluşan aristokrasi gelir
dağılımındaki dengesizliği aşırı boyutlara taşır.
Takip eden süreçte, sermayenin birikimiyle birlikte modern sektör ekonomik
faaliyetlerine geçilmiştir. Modern sektörde üretilen mallar artık imal edilmekte
veya dış pazarlarda satılmak üzere tasarlanmaktadır. Bu mallar geleneksel sek-
törde üretilmiş olan mallardan daha yüksek fiyatlı olduğu için, modern sektör-
de emeğin marjinal ürün hasılatı eğrisi geleneksel sektördekinden daha yüksek
ve daha dik olarak oluşmaktadır. Bu nedenle geleneksel sektördeki işgücü daha
yüksek ücret beklentisi ile modern sektörde istihdam edilmeyi tercih etmektedir.
Daha yüksek ücret beklentisinin etkisiyle geleneksel sektörden modern sektöre
doğru bir işgücü akımı oluşmaktadır.
Lewis bir ekonomideki gelir eşitsizliğini iki sektör arasındaki ücret farklılığı
ile açıklamaktadır. Kalkınma sürecinin en azından başlangıçta ve muhtemelen
öngörülebilir bir dönemde geleneksel sektörde ücretleri arttıran bir etkisi olma-
yacaktır. Modern sektördeki ücretlerin geleneksel sektördeki ücretlerin üzerinde
kaldığı bu dönemde gelir dağılımındaki eşitsizliğin arttığı görülecektir.
Bununla birlikte, modern sektördeki ücretler bir süre için geleneksel sektör-
deki ücretlerin üzerinde kalmayı sürdürse de giderek daha fazla insanın modern
sektöre transfer olduğu bu süreçte modern sektördeki ücretler düşmeye başlaya- Emeğin marjinal ürün
hasılatı: İlave emeğin
caktır. Aynı zamanda, işgücü geleneksel sektörü terk ederken, geleneksel sektör- üretime yaptığı katkının
deki ücretler modern sektördeki emeğin marjinal ürün hasılatına eşitleninceye piyasa değerini ifade
kadar yükselmeyi sürdürecektir. Modern sektörde daha yüksek bir ücret beklenti- etmektedir. Emeğin üretime
fiziki katkısını ifade eden
sinin sona erdiği noktada göç duracak ve iki sektördeki ücretlerin eşitlenme nok- marjinal fiziki ürünün marjinal
tasında gelir dağılımı daha dengeli olacaktır. hasılat ile çarpılması ile elde
edilmektedir.
Geleneksel sektörün emek arzına dayalı iki sektörlü model, gelir eşitsizliği-
nin kişi başına gelir düzeyindeki artışla birlikte önce artacağını, transfer edilecek
emek fazlası sona erdiğinde ise kişi başına gelirdeki artışın gelir eşitsizliğindeki
azalmayla birlikte devam edeceğini öngörmektedir. Bu model Kuznets (1955) ta-
rafından sunulan ters-U hipotezi ile büyük ölçüde örtüşmektedir.
İki sektörlü teorik model Kuznets hipotezine yapılan katkılarla zenginleştiril-
mektedir. Kalkınma sürecinde büyüme ile geleneksel sektörden modern sektöre
dönüşüm karmaşık finansal yapının modern bir finansal sisteme dönüşümü ile
desteklenmiş olabilir. Bu düşünceyle Greenwood ve Javanovic (1990) Kuznets
hipotezine finansal sistemdeki dönüşümün etkilerini de dahil ederek önemli bir
katkı yapmışlardır. Bir başka katkı, modern sektörün ileri ve karmaşık teknoloji-
yi kullanması nedeniyle büyümeyi sürüklerken gelir eşitsizliğini arttıran etkisine
dikkat çeken bir yaklaşımdan gelmiştir. İleri teknolojinin etkisini öne çıkaran Ga-
lor ve Tsiddon (1997), Kuznets hipotezinin teorik çerçevesini geleneksel sektör-
den ileri teknolojinin sürükleyiciliğinde gerçekleşen modern sektöre dönüşümün
etkilerine vurgu yaparak açıklamışlardır.
Neoklasik Büyüme Modeli

Büyüme ve gelir dağılımı üzerine gelişen teorik literatürün diğer kanadı, büyüme
ve gelir dağılımı modeliyle ünlü neoklasik büyüme modelini esas almaktadır. So-
low tarafından formüle edilmiş neoklasik büyüme modeli, açık ya da örtük var-
sayımları ile büyüme ve gelir eşitsizliği ilişkisini açıklamaya ve politika önerileri
oluşturulmasına katkı yapacak somut öngörülerde bulunmaktadır. Neoklasik bü-
yüme modelinin öngörülerini Erinç Yeldan ana hatları ile anlaşılır biçimde özet-
lemiştir (Yeldan, 2010; 130-131). Tüm piyasa ekonomileri başlangıç koşullarından
bağımsız olarak durağan hâl dengesi olarak tanımlanan kararlı ve uzun dönemli
denge durumuna doğru yol alırlar. Uzun dönemde büyüme oranı toplam hasıla
içinde tasarrufun payı ve nüfus artışından bağımsız olarak bütünüyle teknolojik
yenilik tarafından belirlenmektedir. Uzun dönem dengesi sağlandığında hasılanın
sermaye ve emek arasındaki paylaşım oranı sabittir ve aynı oranlarda büyümek-
tedirler. Ekonominin uzun dönem dengesine doğru büyüme oranı sermaye için
azalan getiriler nedeniyle zaman içinde azalmaktadır. Büyüme oranındaki azalma
nedeniyle yoksul ülkeler zengin ülkelerden daha büyük büyüme oranlarına sahip
olacakları için uzun dönemde yoksul ülkelerin kişi başına gelir düzeyleri zengin
ülkelerin kişi başına gelir düzeylerine yakınsama eğiliminde olacaktır. Dolayısıyla
uzun dönemde ülkelerin kişi başına gelirleri dengelenmiş olacaktır.
Büyümenin gelir dağılımı üzerindeki etkisini Neoklasik büyüme modelini re-
Durağan hâl dengesi: ferans alarak açıklamaya yönelik çalışmalar, durağan hâl dengesine geçilirken
Solow büyüme modelinde gelir dağılımına ilişkin dinamiklerin nasıl gelişmekte olduğuna ilişkin bir analize
emek birimi başına sermaye
ve üretimin değişmediği dayandırılmaktadır. Burada Kuznets’in ters-U hipotezinin gelir eşitsizliğinin önce
durumu ifade eden durağan artan sonrasında azalan ilişkisi görülmeye çalışılmaktadır. Bu çalışmalarda üre-
hâl ekonominin başlangıçta
sahip olduğu sermaye tim fiziki ve beşerî sermayenin bir fonksiyonu olarak alınmaktadır. Üretimin ge-
stokunun büyüklüğünden nel etkinliği ise işgücünün beşerî sermayesinin fonksiyonu olarak tanımlanmak-
bağımsız olarak uzun
dönemde mutlaka ulaşılan tadır. Ek olarak, tüm bireylerin aynı önceliklerle dünyaya geldikleri varsayılırken
dengeyi tanımlamaktadır. bireylerin beşerî sermaye düzeylerinin ailelerinden gelen beşerî sermayeye bağlı
olduğu bu yüzden de beşerî sermayenin bireyin eğitime yatırım kararını etkiledi-
ği varsayılmaktadır. Beşerî sermayeye yatırım tutarı ve toplam beşerî sermayeye
bağlı olan teknolojinin genel etkinliğinin ailenin beşerî sermaye düzeyi ile birlikte
arttığı varsayılmaktadır.
Büyüme ve gelir dağılımı arasındaki ilişkiyi beşerî sermayenin başlangıç da-

ğılımını esas alan bir yaklaşımla inceleyen ve analizini içsel teknolojik ilerlemeye
dayalı neoklasik büyüme modeli üzerine kuran bir çalışmayı referans alarak açık-
layalım.
Galor ve Tsiddon (1996) kalkınma sürecinde büyüme ve gelir eşitsizliği ilişki-
sini tam olarak aşağıdaki ifadelerle açıklamaktadır: “Beşerî sermayenin başlangıç
dağılımı modellerine göre kalkınmanın ilk aşamalarında beşerî sermaye dağılımı
veya gelir dağılımı eşit olduğu sürece beşerî sermaye yatırımlarının genel düze- Beşerî sermaye yatırımları:
yinde bir artış mümkün olmayabilir. Eşitsizlik, ekonominin düşük gelir düzeyin- İşgücünün üretime katılarak
elde edeceği gelirin
deki kararlı dengesini aşmak için toplumun eğitim düzeyi yüksek kesimlerinden büyüklüğünü belirleyecek olan
gelen ailelerinin kendi üyelerine yönelik beşerî sermaye yatırımlarını artırmala- beceri, yetenek ve üretkenliği
arttırmaya yönelik her türlü
rını sağlar. Bu nedenle eşitsizlik büyümenin erken aşamalarında beşerî sermaye eğitim ve sağlık yatırımlardır.
birikimini ve ekonomik çıktıyı arttırmak için gerekli olabilir. Toplumun üst gelir
grupları için yapılan beşerî sermaye yatırımı artar ve gelir eşitsizliği büyürken,
bilgi birikimi üretim teknolojisindeki değişim yoluyla toplumun daha düşük gelir
gruplarına yayılmaya başlar. Böylelikle, beşerî sermayeye yatırım toplumun tüm
gelir gruplarındaki bireylere daha fazla fayda sağlamaya başlayacaktır. Özellikle
toplumun beşerî sermaye formunda başlangıçta daha az yatırım almış, eğitim dü-
zeyi düşük grupları beşerî sermaye yatırımlarını arttırarak fayda sağlarlar. Beşerî
sermaye yatırımlarının aileye özel dışsal etkisinin azalan getirisi nedeniyle belirli
bir gelir düzeyindeki beşerî sermaye yatırım oranı toplumun daha düşük gelirli
gruplarının üyeleri arasında giderek büyümeye başlar. (Yüksek gelirli gruplar ile
düşük gelirli gruplar arasında beşerî sermaye yatırımlarının dağılımındaki fark-
lılıklar azalır.) Bu yüzden Kuznets hipoteziyle uyumlu olarak, kalkınmanın baş-
langıç aşamasında büyümeye gelir eşitsizliğindeki artış eşlik ederken, büyümenin
daha sonraki aşamalarına daha dengeli bir beşerî sermaye dağılımı ve gelir eşitsiz-
liğindeki azalma eşlik etmektedir.”
Solow büyüme modelinde sermaye için kabul edilen azalan verimler varsayımı, Ga-
lor ve Tsiddon’ un açıklamalarında beşerî sermaye yatırımları için geçerlidir.
Kuznets Hipotezini Sorgulayan Ampirik Çalışmalar

Kuznets 1963 yılındaki çalışmasında, mevcut verilerin hipotezi desteklemeye
yetmediğini vurgularken araştırmacıları ters-U hipotezini araştırmaya davet et-
miştir. Kuznets tarafından yapılan bu çağrıyı teorik olmaktan daha çok ampirik
nitelikteki pek çok çalışma izlemiştir. Bu çalışmaların bir bölümü ters-U hipote-
zine destek verirken, diğerleri hipotez üzerindeki şüpheleri arttırmıştır. Bu başlık
altında bu çalışmalar arasında dama taşı olarak nitelendirilebilecek olan çalışma-
lardan örnekler vereceğiz.
Simon Kuznets’in ters-U hipotezi daha çok az gelişmiş ülkeleri kapsayacak şe-
kilde Kravis’ in (1960) makalesi ile yeniden gündeme gelmiştir. Kravis, kişi başına
reel gelir düzeyi ve eşitsizlik derecesi arasında pozitif bir ilişki saptamıştır. Kravis,
gelişmekte olan ülkelerde üst gelir grupları arasındaki gelir eşitsizliğinin, düşük
gelir grupları arasındaki eşitsizliğe kıyasla daha büyük olduğunu ifade etmekte ve
genel eşitsizliğin kaynağını bu dağılımla açıklamaktadır. Genel olarak gelişmiş ül-
kelerdeki gelir dağılımının az gelişmiş ülkelere göre daha dengeli bir dağılım gös-
terdiğini ifade eden Kravis, kalkınmanın sonraki aşamalarında eğitimin ve mül-
kiyetin yaygınlaşması, sosyal güvencelerin kazanılması ve emek karşılığı gelirlerin
artması ile gelir dağılımındaki genel eşitsizliğin azalacağını ileri sürmektedir.
Kalkınmışlık düzeyi ve gelir dağılımı ilişkisini kurarak gelir eşitsizliğinin ge-

lişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre daha büyük boyutlarda olduğuna
işaret eden makalesinde Oshima (1962), gelir dağılımındaki eşitsizliği tarım sek-
törünün ekonomi içindeki payına göre açıklamaktadır. Sanayi ve hizmetler sek-
törlerinde gelir dağılımındaki eşitsizlik derecesi tarım sektöründeki gelir eşitsiz-
liğine göre daha düşüktür. Bu nedenle gelişmekte olan bir ekonomide; kentleşme,
sanayileşme ve ticaretin yaygınlaşması ile gelir dağılımında eşitlik yönünde sağ-
lanan olumlu gelişmeler, tarım sektörünün ekonomi içinde önemli bir pay sahibi
olması nedeniyle ortaya çıkan baskın olumsuzluklar tarafından dengelenmekte-
dir. Oshima bu görüşünden hareketle gelir dağılımındaki eşitsizliğin kalkınma ile
er ya da geç daralacağı konusundaki görüşlerin tarım sektörünün ağırlıkla hâkim
olduğu az gelişmiş ülkelerde kesinlik taşımadığını ifade etmektedir.
Ters-U hipotezini doğrular sonuçları olan bir diğer çalışma da Paukert
(1970)’in makalesidir. Paukert kişi başına gelir düzeylerine göre gruplandırdığı
ülkeler için kişi başına GSMH ve gelir dağılımlarındaki eşitsizlik dereceleri ara-
sındaki ilişkiyi analiz etmiştir. Paukert kişi başına geliri en düşük ülke grupların-
dan daha yüksek gelirli gruplara geçildiğinde gelir eşitsizliğinin hızla artmakta
olduğunu görmüştür. Ancak kişi başına gelir artışı ile birlikte gelir eşitsizliğindeki
artış hızı yavaşlarken, belirli bir gelir eşiğini aşan ülkelere geçildiğinde eşitsizlik
azalmaktadır. Daha da yüksek gelirli ülkelere geçildiğinde ise eşitsizlik belirgin bir
biçimde azalmakta ve en düşük gelirli ülkelerdeki gelir dağılımı ile benzerlikler
göstermektedir.
Ahluwalia (1974) gelir eşitsizlik derecelerine ve kişi başına düşen gelire göre
gruplandırdığı 66 ülkeye ait veriler yardımıyla Kuznets hipotezini sorgulamıştır.
Araştırma sonuçları gelir dağılımındaki dengesizliğin gelişmekte olan ülkelerde
daha yüksek olduğunu doğrulamaktadır. Ahluwalia’ nın bulguları gelişmekte olan
ülkelerde gelir dağılımındaki dengesizlik sorununun, orta ve düşük gelir grubun-
daki hanelerin toplam gelirden daha küçük bir pay almalarından kaynaklandığını
ortaya koymuştur. Ahluwalia, gelişmekte olan ülkelerden az gelişmiş ülkelere ge-
çildiğinde gelir dağılımındaki eşitsizliğinin ciddi derecede arttığını saptamıştır.
Roberti (1974) büyüme ve gelir dağılımı ilişkisini, kişi başına gelir düzeyindeki
değişme karşısında farklı gelir gruplarının toplam gelirden aldıkları ortalama pay-
ları izleyerek saptamaya çalışmıştır. Roberti makalesinde Finlandiya, Hollanda,
Norveç, İsveç, İngiltere ve Birleşik Devletler’ e ait zaman serisi analizleriyle elde
ettiği trend denklemlerinin sonuçlarını değerlendirmiştir. Araştırma sonuçlarına
göre en yüksek gelirli grubun gelir payı diğer tüm gelir gruplarındaki değişimin
etkisiyle azalmakta, buna karşın bu gelişmeden en düşük gelirli iki grup çok az
veya hiç yararlanamamaktadır. Büyüme sürecinde gelir transferi büyük oranda en
yüksek gelir grubundan ortalama gelirin üzerindeki gelir gruplarına doğru ger-
çekleşmektedir.
Ahluwalia (1976) ters-U hipotezini sorgulayan bir diğer çalışmasında 42’si ge-
lişmekte olan, 14’ü gelişmiş ve 6’sı sosyalist ülke örneklerinden oluşan 62 ülkeye
ait istatistiklerden yararlanmıştır. Çalışmada ülkeler arasındaki gelir eşitsizlikleri
ile farklı gelir dilimlerinde yer alan nüfusun ortalama gelirlerden aldıkları paylar
ve kalkınma sürecinin farklı evrelerini temsil ettiği düşünülen açıklayıcı değişken-
lerden oluşan çoklu regresyon yöntemi kullanılmıştır. Kişi başına gelir ile çeşitli
gelir gruplarının gelirden aldığı yüzde paylar arasında istatistiksel olarak anlamlı
ilişki olduğunu tespit etmiştir. Kuznets’in ters-U hipotezine uygun olarak nüfu-
sun düşük gelirli %40’ının ve %60’ının gelir payı kişi başına GSMH’nın artışı ile
önce azalmakta ve sonra artmaktadır. Buna karşın en yüksek gelirli %20’nin gelir
payı da tam ters bir eğilim göstererek kişi başına GSMH artışı ile önce artmak-
ta, sonra azalmaktadır. Ahluwalia kalkınma sürecinde büyüme ile birlikte gelir
eşitsizliğinin neden azaldığını beşerî sermayenin yayılması, nüfus artış hızındaki
yavaşlama ve modern sektörün düşük gelirli geleneksel sektörden gelen nüfusu
kaldırabilecek büyüme kapasitesine ulaşması gibi yapısal faktörlerle açıklamıştır.
Ahluwalia, Carter ve Chenery (1979) makalelerinde, ortalama gelir düzeyin-
deki artış sürecinde gelir dağılımının nasıl değiştiğini araştırmışlardır. Az gelişmiş
12 ülkeye ait yaklaşık 10 yıllık zaman serilerinden hareketle bu zaman diliminde
Kuznets hipotezini sınadıkları makalelerinde, bazı ülkeler için yoksulluk sınırı-
nın altındaki gelir grubunun gelir payında zamanla bir azalma eğilimi olduğunu,
ortalama gelir düzeylerinde ise büyüme kaynaklı bir artış baskısının bulunmadı-
ğını açıklamışlardır. Ahluwalia, Carter ve Chenery gelir eşitsizliğinin kişi başına
ortalama 800 dolar (1970 fiyatlarıyla) düzeyinde maksimuma ulaştığını tahmin
etmişlerdir. Ahluwalia, Carter ve Chenery kişi başına ortalama gelir artarken dü-
şük gelirli %60’ın millî gelirden aldığı payın gerilediğini, en yüksek gelirli %40’ın
millî gelirden aldığı payın ise anlamlı ölçüde arttığını saptamışlardır.
Ters-U hipotezini ve gelir eşitsizliğinin nedenlerini sorgulayan Adelman ve
Morris (1973), gelir dağılımındaki eşitsizliğin temel belirleyicisinin büyüme de-
ğil, ekonomik yapı ve ekonomik yapıdaki gelişmeler olduğunu ileri sürmüşlerdir.
Regresyon tahminleri, yoksul ülkelerden gelişmekte olan ülkelere ve sanayileş-
miş ülkelere uzanan farklı gelişmişlik düzeyindeki ülkeler arasında, önce artan
gelir eşitsizliklerinin eğrinin son bölümünde daha eşit bir dağılıma dönüştüğünü
anlamlılık sınırları içinde ortaya koymuştur. Adelman ve Morris çalışmalarının
sonraki aşamasında gelir eşitsizliği daha yüksek ve gelir eşitsizliği daha az olan
ülkelerden oluşan iki grup arasında seçilmiş ekonomik, sosyokültürel ve politik
faktörlerin gelir dağılımı üzerindeki açıklayıcı rolünü araştırmışlardır. Adelman
ve Morris araştırmaları sonucunda, kişi başına gelir düzeyinin gelir dağılımını
belirlediği düşünülen 31 açıklayıcı değişken arasında gelir dağılımını açıklayan
diğer değişkenlerden sadece biri olduğunu gördüler. Seçilen değişkenler arasında;
eğitim ve beşerî sermayenin gelişimi ve doğrudan devlet yatırımlarının ekono-
mi içindeki ağırlığı, daha dengeli bir gelir dağılımını açıklayan faktörler olarak
öne çıkarken, doğal kaynakların dağılımına bağlı servetin belirli ellerde toplanma
oranı ve sektörel yapıdaki düalizmin derecesi gelir dağılımındaki dengesizliği art-
tıran faktörler olarak saptanmıştır.
Saith ters-U hipotezini sorgulayan makalesinde, Ahluwalia tarafından kulla-
nılmaya başlanan ve diğer araştırmacılar tarafından sıklıkla başvurulan yatay ke-
sit analiz yöntemini veri temini ve metod yönüyle eleştirmiştir (Saith, 1983). Saith
büyüme ve gelir dağılımı arasındaki ilişkinin açıklanması sırasında başvurulan bu
yöntemin konunun aydınlatılması önünde bir engel oluşturduğunu, büyüme ile
gelir dağılımındaki eşitsizliğin önce artması ve sonrasında azalmasının zorlama
bir ilişki olduğunu, üstelik Kuznets’in hipotezinde böyle mutlak bir ilişkiyi ileri
sürmediğini ifade etmektedir.
Papanek ve Kyn (1986), kalkınmanın gelir dağılımı üzerine etkisini araştırdık-
ları çalışmalarında GSMH’deki artış ile gelir dağılımı arasında güçlü ve açık bir
ilişki olmadığı açıkladılar. Papanek ve Kyn, gelişmekte olan ülkelerdeki GSMH
artış oranları ile düşük gelirli %40 nüfusun toplam gelirden aldığı payların artış
oranlarını ele aldıkları dönem zarfında karşılaştırmaktadır. Elde ettikleri sonuç-
lara göre Tayvan, İran, Güney Kore, Sri Lanka gibi ülkelerde büyüme sürecinde
düşük gelirli nüfusun %40’ının gelir payı daha büyük veya aynı oranda artarken,
Meksika, Brezilya, Panama ve Peru gibi ülkelerde büyüme sürecinde düşük gelirli
grubun gelir payındaki artışın büyüme oranının gerisinde kaldığını göstermiştir.
Papanek ve Kyn çalışmaları sonucunda hızlı büyümenin mutlaka gelir eşitsizliğin-
de artışla sonuçlanmayabileceğini, üstelik düşük büyüme hızının da gelir dağılı-
mında iyileşme anlamına gelmediğini görmüşlerdir.
Anand ve Kanbur (1985) benzer bir yaklaşımla ters-U hipotezini ve bu hipo-
tezin kanıtlanması amacıyla yapılmış çalışmalarda başvurulan yöntem ve sonuç-
ları eleştirdikleri makalelerinde gelir dağılımı politikalarının yoksulluk sorunu ile
mücadeledeki önemini değerlendirmişlerdir. Anand ve Kanbur (1993) daha son-
raki çalışmalarında Kuznets’in sektörler arası nüfus kayması sürecini esas alarak,
eşitsizlik ve kişi başına gelir arasındaki ilişkiyi tanımlayan fonksiyonu altı ayrı
eşitsizlik göstergesi için elde ettiler.
Kuznets hipotezine bir başka yaklaşım geliştiren Ram (1995), 36 gelişmekte
olan ülke istatistiklerinden yararlanarak oluşturduğu sabit etki modeli çerçevesin-
de büyüme sürecinde önce artan sonra azalan gelir eşitsizliğini ifade eden ters-U
hipotezini artış ve azalış noktalarıyla tanımlayan bir tahmin denklemi elde etmeye
çalışmıştır. Ram çalışmasında hipotezin mevcut veriler tarafından desteklenme-
diğini görmüştür. Tanımladığı eşitliğe karşın ülkeler arasında gelir eşitsizlikleri-
nin pek çok faktör tarafından belirlendiğini, kişi başına gelir düzeyinin bu fak-
törlerden sadece biri olduğunu vurgulamıştır. Bununla birlikte, Ogwang (1994)
Ram’ ın hazırlamış olduğu veri setini, güvenilir ve karşılaştırılabilir bularak aynen
kullanmış ve parametrik olmayan regresyon yöntemi ile literatüre fonksiyonel
formda katkı yapmıştır. Ogwang, eşitsizlik ve kişi başına gelir arasındaki ilişkiyi
tahmin etmiş ve Kuznets’in ters-U hipotezini destekleyen sonuçlar elde etmiştir.
Deininger ve Squire (1996) geliştirdikleri bir kriteri uygulayarak Gini katsayıları ve

yüzde gelir gruplarına göre gelir dağılımındaki eşitsizlikler üzerine yeni bir veri seti
oluşturdular. Bu veri seti ülkeler arasında ve kuşaklararasında karşılaştırma yapma
olanağı sağlayan güvenilir bir veri seti olarak kabul edildiği için araştırmacılar ta-
rafından tercih edilmektedir.
Kuznets hipotezi üzerine yapılmış çalışmalar hipotezi onaylayan veya redde-

den sonuçlar elde ederken, Deininger ve Squire (1998) oluşturdukları standart
veri seti ile ters-U hipotezini sorgulayan önemli çalışmalarından birini gerçek-
leştirmişlerdir. Gini katsayısı ve kişi başına gelir arasındaki ilişkiyi tahmin eden
çalışmalarında Deininger ve Squire yatay kesit analizi uygulamasında ters-U hi-
potezini gerçekten destekleyen sonuçlar elde ettiler. Fakat elde ettikleri tahmin
eşitliğinin ekonometri biliminin sağlamlık testlerine olumlu yanıt vermediğini
gördüler. Kabul edilebilir sağlamlıkta elde ettikleri sonuçların ise Kuznets hipote-
zini desteklemediğini açıkladılar. Deininger ve Squire’ ın bu çalışması kullanılan
veri kalitesinin ve ekonometrik tekniğin önemini vurgulayan özelliği ile bundan
Yatay kesit analizi: Tek sonra yapılacak çalışmalar için bir standart oluşturmuş durumdadır.
bir zaman noktasında farklı Campano ve Salvatore (2006: 108) Kuznets hipotezini sorgulayan çalışma-
değişkenlerin incelenmesine
dayalı bir regresyon analizidir. ların sonuçlarını yapılan çalışmaların ortak özelliklerine göre düzenleyerek
Örneğin 2000 yılında farklı özetlemiştir:
ülkelerin kişi başına GSYİH
büyüklükleri ile Gini katsayıları • Yatay kesit analizini kullanan ampirik çalışmalar hipotezi destekleme eği-
arasındaki ilişki incelendiğinde liminde olmakla birlikte, ülke örneklerinde zaman serisini esas alan çalış-
yatay kesit analizi yapılmış malar hipotezi destekleyen herhangi bir kanıt ortaya koyamamıştır.
demektir.
• Gelir dağılımı eşitsizlik göstergesi olarak Gini katsayısını kullanmayı tercih Yüzde paylar analizi: En
düşük gelirliden başlayarak
eden yatay kesit ampirik modeller, hipotezi destekleyen sonuçlar elde ede- en yüksek gelirliye doğru
memiştir. sıralanmış ve %20, %10 ve %5
• Eşitsizlik ölçütü olarak en yüksek gelir gruplarının en düşük gelir grupla- gibi dilimler altında toplanmış
hanehalkı gruplarının toplam
rına oranı olarak tanımlanmış yüzde paylar analizini esas alan yatay kesit gelirden aldıkları yüzdelik
ampirik modeller hipotezi destekleyen sonuçlar ortaya koymuştur. payların belirlenmesine
dayalı gelir dağılımı analiz
• Kent/kır veya modern/geleneksel gibi iki sektör üzerine kurulmuş olan te- yöntemidir.
orik modeller hipotezi destekler nitelikte sonuçlar ortaya koymaktadırlar.
Kuznets’in ters-U hipotezini sorgulayan bir ampirik çalışma yapacak olsanız nasıl
bir yol izlerdiniz? Araştırmanın veri temini, modelleme, uygulama ve bulguların 2
değerlendirilmesi aşamalarını yazarak açıklayınız.
Kuznets’in ters-U hipotezi niçin bu kadar ilgi görmekte ve üzerinde tartışılmakta-

dır? Ekonomi politikası önceliklerini göz önünde bulundurarak tartışınız. 3
GELİR DAĞILIMININ BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Kalkınma ve gelir dağılımı başlıklı bu bölümde büyümenin gelir dağılımını nasıl
etkilediği sorusuna açıklık getirmeye çalıştık. Bu başlık altında ise büyüme ve ge-
lir dağılımı arasında tam tersi bir nedensellik ilişkisinin olabileceği düşüncesine
yer vereceğiz. Bu düşünceyi aydınlatmak üzere ilk olarak, gelir dağılımından bü-
yümeye doğru bir nedensellik ilişkisinin olup olmadığı; ikinci olarak da böyle bir
ilişki var ise gelir eşitsizliğinin büyüme için gerekli mi yorsa engelleyici mi olduğu
soruları sorulabilir.
Bu konuda gelir eşitsizliğinin fiziki ve beşerî sermayeye daha fazla yatırım ya-
pılmasını engellerken büyüme hızını düşürmekte olduğunu ileri süren bir hipotez
geliştirilmiştir. Bu hipotez gerek teorik zeminde gerekse hipotezi sorgulayan am-
pirik çalışmalar düzeyinde ele alınmıştır. Kuznets hipotezinin aksine, bu çalışma-
larda gelir dağılımındaki eşitsizlik değişkeni denklemin sağ tarafına konmakta
ve tahmin eşitliğine ilişkin hesaplamalar yapılmaktadır. Farklı ülkelere ait gelir
dağılımı verilerini farklı ekonometrik model ve tekniklere uygulayarak yapılan
hipotezi sorgulayan bu çalışmalar eleştirilere açık olmakla birlikte anlamlı sonuç-
lar ortaya koymuşlardır. Araştırma sonuçları gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde
başlangıçtaki eşitsizliğin büyüme üzerindeki etkisinin negatif olduğunu göster-
mektedir. Ancak başlangıçtaki eşitsizliğin gelecek büyüme üzerindeki etkisinin
ne kadar büyük ve güçlü olduğu konusunda henüz bir karara varılmış değildir.
Gelir dağılımının büyümeyi etkilemesinin çeşitli yolları olabilir. Bu başlık al-
tında gelir dağılımının büyüme üzerindeki etkisini farklı yaklaşımlarla açıklayan
dört teorik model üzerinde duracağız. Bunlar sırasıyla kredi piyasası aksaklıkları,
politik ekonomi, sosyal karışıklık ve tasarruf oranlarıdır.
Kredi Piyasası Aksaklıkları Modeli Asimetrik bilgi: Tarafların

birbiri hakkında veya alım
Gelir dağılımının büyüme üzerindeki etkilerini açıklayan ilk teorik model kre- satıma konu mal hakkında
di piyasalarındaki aksaklıkları esas almaktadır. Kredi piyasalarında tam rekabet denk bir bilgiye sahip
koşulları geçerli olsaydı, alternatif yatırım fırsatlarının getiri oranları marjinal olmadığı piyasa koşullarında,
kaynak tahsisinde etkinlik
düzeyde eşitlenmiş olurdu. Fakat kredi piyasaları asimetrik bilgi ve yasal düzen- gerçekleşmeyebilir. Piyasa
lemelerin yetersizliği gibi eksikliklerle aksak rekabet özellikleri göstermektedir. başarısızlığı olarak tanımlanan
bu durum tersine seçim veya
Örneğin herkesin eşit koşullarda ödünç alma olanaklarına sahip olmadığı bir kre- ahlaki zafiyet gibi sorunlar
di piyasasında alternatif yatırım alanlarının getiri oranlarının marjinal düzeyde üretir.
eşitlenmesi mümkün olmayacaktır. Bunun anlamı yapılacak yatırımın getirisinin

hangi alanda yapıldığına ve kim tarafından yapıldığına bağlı olarak değişkenlik
gösterecek olmasıdır.
Barro (2000) kredi piyasası aksaklıkları modeline göre gelir dağılımındaki
dengesizliğin büyümeyi nasıl ve ne yönde etkileyebileceği konusundaki teorik
yaklaşımı kısaca özetlemektedir. Buna göre daha dengeli bir gelir dağılımının
kredi olanaklarına eşit erişim olanağı sağlayarak büyümeyi hızlandıran bir etki-
si bulunmaktadır. Bununla birlikte, kuruluş maliyetlerinin büyüklüğünü dikkate
alan ve ölçek ekonomilerini önemseyen bir yaklaşımla gelir dağılımındaki denge-
sizliğin büyümeyi hızlandıran etkisi de olabilmektedir. Şimdi bu iki ayrı yaklaşımı
sırasıyla değerlendirelim.
Bireylerin krediye erişim olanakları sahip oldukları servet ve gelirin büyüklüğü
tarafından belirlenmektedir. Özellikle yoksul hanehalkları gelecekteki gelirlerini
arttırma olanağı sağlayacak fiziki sermaye ve beşerî sermaye yatırımlarından bu
nedenle vazgeçmek durumunda kalmaktadırlar. Bu görüşe göre yoksula yapılacak
eğitim yatırımının verimliliği, zengine yapılacak eğitim yatırımın verimliliğinden
yüksektir. Dolayısıyla servet ve gelirin büyüklüğüne göre yatırım olanaklarını
dağıtan kredi piyasası tercihini zenginin yatırımının finansmanından yana kul-
lanacaktır. Kredi piyasası, mevcut bilgiyle hareket ettiğinde ters seçim yapmak-
tadır. Asimetrik bilgi ile piyasa başarısızlığı oluşmakta ve kaynakların etkin dağı-
lımından uzaklaşılmaktadır. Bu durumda servetin ve gelirin zenginden yoksula
yeniden dağılımını gerçekleştiren politikalar, yatırımın ortalama verimliliğini ve
miktarını arttıran uygulamalar olarak görülmelidir. Bu mekanizma yoluyla eşit-
sizlikteki bir azalma hiç değilse durağan durum dengesine geçinceye kadar büyü-
me oranını artırmış olacaktır.
Bununla birlikte, kuruluş maliyetlerinin yüksekliği nedeniyle yatırımların
ancak belirli bir büyüklüğün üzerinde olması durumunda ölçeğin artan getirisi
açığa çıkıyorsa durum değişmektedir. Bu durumda servetin belirli ellerde toplan-
ması, belirli büyüklüğün üzerinde yatırımların yapılmasına olanak sağlayacaktır.
Kredi olanaklarının küçük ölçekli yatırımlar yerine büyük ölçekli ve verimliliği
yüksek yatırımlara tahsis edilmesi büyüme için olumlu bir katkı sağlamaktadır.
Benzer bir durum beşerî sermaye yatırımları için de geçerli olabilir. Örneğin eğiti-
min getirisi belirli bir eğitim düzeyini aştıktan sonra ortaya çıkıyorsa, kaynakların
minimal eğitime aktarılması yerine daha yüksek bir eğitim için tahsis edilmesi
büyüme üzerinde daha güçlü bir etki yaratabilecektir. Bu nedenle dengesiz bir
gelir dağılımı, kredi olanaklarını verimliliği yüksek yatırımlara yönlendiren etkisi
nedeniyle büyüme için yararlı olabilmektedir.
Gelir dağılımındaki eşitsizliğin büyüme üzerindeki etkisini kredi piyasalarının
aksaklığı ile ilişkilendirerek teorik düzeyde katkı sağlayan birçok çalışma yapıl-
mıştır. Deininger ve Squire (1998), bir ekonomide fiziki ve beşerî sermaye denge-
siz bir dağılım gösteriyor ve bu alanlardaki yatırımlar kredi kullanılarak finanse
edilmek zorundaysa, gelir dağılımındaki eşitsizlik ve büyüme arasında negatif bir
ilişkinin ortaya çıkabileceğini düşünmektedir. Stiglitz ve Weiss (1981) kredi piya-
salarında eksik bilgi koşullarında kredi talep edenlerin sadece servetleri oranında
krediye ulaşabileceklerini, bunun da beşerî ve fiziki sermayeyi tanımlayan varlık-
ların daha eşitsiz dağıldığı ekonomilerde veri kişi başına gelir düzeyinde krediye
erişme olanağı kısıtlı çok daha fazla sayıda insan olacağı anlamına geldiğini belirt-
mektedir. Servetin başlangıç dağılımındaki dengesizliğin veraset yoluyla gelecek
kuşaklara aktarılacağına dikkat çeken Banerjee ve Newman (1993)’a göre, yatırım
olanaklarının bireylerin sahip olduğu varlıklarla sınırlandırılmış olması toplu-

mun yatırım olanaklarından yararlanma yeteneğinin de sınırlandırılmış olması
anlamına gelmektedir.
Çok sayıda araştırmacı kredi piyasasındaki aksaklıkların büyüme üzerinde-
ki etkilerini genel denge modelleri yardımıyla incelediler (Bruno, Ravallion ve
Squire, 1998: 133). Araştırmaların bulguları, kredi piyasalarında yoksulu fiziki ve
beşerî üretken yatırımlar yapmaktan alıkoyan aksaklıkların bulunduğu ülkelerde
servet dağılımındaki dengesizliklerin büyüme üzerinde negatif ve anlamlı etkileri
olabileceğini göstermektedir. Toprak reformunu izleyen yüksek büyüme hızları
ile Asya ülkelerinden gelen kanıtlar bu hipotezi desteklemektedir.
Araştırmacılar kredi piyasası aksaklıkları karşısında öncelikle piyasaları dü-
zenlemek amacıyla müdahale edilmesi gerektiğini ifade etmektedirler. Kredi piya-
salarındaki aksaklıklar bu yolla ortadan kaldırılamıyorsa hükûmetlerin eğitimin
sübvansiyonu ve gelecekteki gelirin vergilendirmesi ile soruna bir çözüm bulabi-
lecekleri belirtilmektedir. Hoff ve Lyon (1994), yükseköğretimin gelecekte yaşam
boyu yüksek geliri temsil ettiği varsayımından hareketle, okullaşmanın gelecek-
teki kazanç üzerinden alınacak bir vergi düzenlemesi yapılarak, mali yardımlarla
desteklenmesi önerisinde bulunmaktadırlar. Eckstein and Zilcha (1994), eğitimi
zorunlu kılan politikaların ücret gelirleri üzerinden alınacak artan oranlı bir vergi
ile finansmanı sayesinde, yüksek beşerî sermayeye sahip bireylerden beşerî ser-
mayesi daha düşük olanlara gerçekleştirilebilecek transferin kuşaklararası gelir
dağılımını daha dengeli hâle getireceğini ve dolayısıyla büyümeyi hızlandıraca-
ğını ileri sürmektedir.
Politik Ekonomi Modeli

Gelir dağılımındaki eşitsizliğin büyüme üzerindeki etkilerini açıklayan ikinci te-
orik model, ekonomi politikalarının belirlenmesinde toplumsal tercihlerin etki-
sini vurgulayan politik ekonomi modelidir. Ekonomi politikalarında önceliklerin
belirlenmesinde medyan seçmenin tercihleri büyük ölçüde belirleyici olmakta-
dır. Bir ekonomide ortalama gelir medyan seçmenin gelirini aşıyorsa, medyan Medyan seçmen: Seçmen
seçmenin gelirin yeniden dağılımı politikalarına ilişkin tercihleri belirginleşmeye tercih yelpazesinde
ortanca tercihe sahip olan
başlar. Siyaset alanındaki ağırlığını arttıran medyan seçmen karşısında mevcut seçmendir. Çoğunluk kuralı
durumu korumayı amaçlayan diğer bir grup da siyaset alanında belirleyici olmak geçerli olduğunda, karar
sürecinde her zaman ortanca
üzere maliyeti yüksek lobi faaliyetlerine katılmayı tercih eder. Ekonomi politikası seçmenin tercihleri belirleyici
önceliklerini etkileyecek sonuçları olduğu görülen siyasi mücadele alanının çıktı- olmaktadır.
ları her zaman büyüme hedefiyle uyumlu olmayabilir.
Politik ekonomi modeline göre gelir dağılımında eşitsizlik artıyorsa, çoğunlu-
ğu esas alan oylama sistemi kaynakların yüksek gelir gruplarından alt gelir grup-
larına yeniden dağılımını tercih etme eğiliminde olmaktadır. Gelir eşitsizliği ne
kadar büyükse, siyaset süreci gelirin yeniden dağılımını sağlayacak uygulamaları
o kadar daha fazla teşvik edecektir. Gelirin yeniden dağılımı politikaları doğru-
dan transferlerin arttırılması şeklinde uygulanabildiği gibi, aynı zamanda kamu
harcamaları ve düzenleyici politikalar için daha fazla kaynak ayrılması olarak da
görülmektedir. Devletin gelirin yeniden dağılımı adına bu uygulamalar ile pi-
yasaların işleyişine müdahale etmesi, ekonomik aktörlerin kararlarını saptıran
sonuçlar doğurabilmektedir. Örneğin işçi gelirleri üzerinden alınan vergilerin
arttırılması ile yaratılacak ek kaynağın işsizlere doğrudan gelir transferleri için
kullanılmasının çalışmaktan vazgeçiren sonuçları olabilir. Yeniden dağılıma konu
olan gelirin artması, ekonomik aktörlerin kararlarını çarpıtmakla birlikte, yatırım
kararlarını olumsuz yönde etkileyerek büyümenin en azından durağan durum

dengesine kadar azalmasına neden olabilir. Barro (2000)’ya göre gelir dağılımında
daha büyük bir eşitsizlik yeniden dağılım politikalarını teşvik ettikçe gelir eşitsiz-
liğinin büyümeyi azaltan etkisi bu kanaldan çalışmayı sürdürecektir. Bir başka
ifadeyle başlangıç gelir dağılımı eşitsiz olan ekonomilerde gelir eşitsizliği ve büyü-
me arasındaki negatif yönlü ilişkinin dönem sonunda da yüksek gelir eşitsizliği ile
birlikte korunacağı öngörülmektedir.
Politik ekonomi modellerinin medyan seçmen üzerinden açıklanan yaygın ör-
nekleri vergi oranlarının demokratik olarak belirlenmesi üzerine kurulmaktadır.
Medyan seçmenin ekonomideki ortalama sermaye donanımına olan uzaklığı ser-
vetin dağılımındaki eşitsizlikle birlikte arttıkça, medyan seçmenin daha yüksek
bir vergi oranı uygulamasına onay vermeye başlayacağı kabul edilmektedir. Bu da
girişimcileri üretken yatırımlara yönelmek konusunda olumsuz yönde etkilerken
daha düşük bir büyümeyle sonuçlanacak bir etki yaratır. Buna göre servet dağılı-
mı daha dengesiz olan demokratik toplumlar, antidemokratik toplumlardan farklı
olarak yüksek vergi oranları ve dolayısıyla düşük yatırım ve düşük büyüme oran-
ları ile zenginin yoksul tarafından sömürüldüğü toplumlar olarak tanımlanabilir-
ler (Deininger and Squire, 1998: 267). Alesina ve Rodrik (1994) gelir dağılımın-
daki eşitsizliğin hükûmetleri ek sosyal harcamalarını karşılamak üzere vergileri
arttırmaya zorlayacağını ve bunun da büyümeyi olumsuz yönde etkileyeceğini ile-
ri sürmektedir. Geliri yeniden dağıtan politikalar ile gelir dağılımındaki eşitsizlik
azaldığında vergi toplumun tabanına yayılacak ve vergi yükü azalan ekonomide
büyüme hızlanacaktır.
Politik ekonomi modelleri arasında gelir eşitsizliğinin büyüme üzerindeki et-
Lobicilik: Organize grupların kisini açıklayan alternatif bir yaklaşımın lobicilik faaliyetlerine dayandırılmış ol-
hükûmetler tarafından duğu görülmektedir. Daha büyük servet sahibi olmak lobicilik faaliyetlerine daha
verilecek kararları özel bir çıkar
amacıyla etkilemeye yönelik fazla kaynak ayırma olanağı sağlamaktadır. Bu yaklaşıma göre lobicilik faaliyet-
her türlü faaliyetidir. lerine duyarlı politikacıların var olması durumunda büyüme servet dağılımında-
ki eşitsizliğin büyüklüğü ile orantılı olarak olumsuz yönde etkilenebilmektedir.
Lobicilik faaliyetlerinin gelir eşitsizliğini daha da arttıran ve büyümeyi olumsuz
etkileyen sonuçları literatürde farklı yollardan açıklanmaktadır (Bruno, Ravalli-
on and Squire,1998; 134). Bunlardan ilki, topraklarının kendi tercihlerine uygun
olarak vergilendirilmesi için lobicilik yapan toprak sahiplerinin vergi sisteminin
dengesini bozarak gelir dağılımını ve büyümeyi olumsuz etkileyeceğini ileri sür-
mektedir. Bir diğeri ise parasını dövize ve sermaye akımlarına dönüştürebilen
varlıklı kesimin enflasyonu büyümenin bir aracı olarak kullanan politikalar için
lobi faaliyetlerinde bulunabildiklerine dikkat çekmektedir. Varlıklarını yurt dışına
transfer edebilen ve enflasyonist politikalara onay vererek enflasyonun yükünün
düşük gelir gruplarına yüklenmesi yoluyla servetlerini arttırabilen lobici gruplar
gelir eşitsizliğinde artışa ve istikrarsız büyümeye neden olabilmektedirler.
Sosyal Kargaşa Modeli

Üçüncü teorik model gelir dağılımındaki eşitsizliğin büyüme üzerindeki etkisini
gelir eşitsizliğinin neden olabileceği sosyal kargaşa ve siyasal sonuçları ile ilişki-
lendirerek açıklamaktadır. Sosyal kargaşa modelleri servet ve gelir dağılımındaki
eşitsizliğin yoksulu suç işlemeye, ayaklanmalara ve diğer yıkıcı eylemlere teşvik
edebileceğini varsaymaktadır. Bu eylemler büyümenin vazgeçilmez unsuru olarak
kabul edilen siyasi istikrar için bir tehdit oluşturmaktadır. Yoksulların zaman ve
enerjilerini üretken faaliyetler yerine doğrudan suça ve diğer toplumsal olaylara
katılarak harcamaları, kaynakların israfıyla sonuçlanır. Ayrıca mülkiyet haklarına

yönelik tehdit, yatırımları caydıran bir etki yaratır. Sosyopolitik huzursuzluğun
bu gibi yansımaları nedeniyle daha fazla eşitsizlik genel olarak bir ekonominin ve-
rimliliğini azaltma eğilimindedir. Büyüme en azından durağan durum dengesine
geçinceye kadar azalma eğilimini sürdürür.
Bu dengeyi sağlayacak olan eğitim gibi ekonomik olanakların, yokluğu hâlinde
kurulu rejimin istikrarını tehdit ve tahribine neden olduğu için yoksullara etkin bir
şekilde tahsis edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, gelir eşitleyici transferler sadece
politik istikrarı sağlamak için değil yoksulu çalışmaktan daha çok hırsızlık ve talan
yapmaya teşvik eden faktörleri ortadan kaldırmak üzere kullanılmaktadır.
Diktatörlük rejimlerinin kendi çıkarı peşinde koşan liderleri bile sosyal kar-
gaşa ve politik istikrarsızlığa giden süreci kontrol etme olanağı sağlayacaksa gelir
eşitleyici transferlere başvurmayı tercih edebilmektedirler. Demokratik ve antide-
mokratik tüm siyasi rejimler gelir dağılımındaki eşitsizlikten kaynaklanan olası
sosyal tepkileri önlemek üzere bir sosyal güvenlik ağına ihtiyaç duymaktadırlar.
Sosyal kargaşanın maliyeti karşısında önlem olarak gelirin yeniden dağılımını
sağlamaya yönelik uygulamalar, aynı zamanda daha dengeli bir gelir dağılımı ile
birlikte büyümeyi teşvik eden bir mekanizma oluşturmaktadır.
Alesina ve Perotti’ nin (1993), 70 ülke için 1960-1985 dönemini kapsayan ve-
rilerden hareketle yaptıkları yatay kesit analizin bulguları, ekonomik eşitsizliğin
siyasal istikrarsızlığı arttırdığı ve fiziki sermaye yatırımlarını azalttığı yönünde
kanıtlar olduğunu ortaya koymuştur.
Tasarruf Oranları Modeli

Büyümeyi gelir dağılımındaki eşitsizliğe bağlı olarak açıklayan dördüncü teorik
model gelir gruplarının tasarruf eğilimlerindeki farklılık üzerine kurulmaktadır.
Keynes’in Genel Teori’ sinden etkilenmiş olan iktisatçılar bireysel tasarruf oran- Genel Teori: J. M.Keynes
larının gelir düzeyiyle birlikte yükselmekte olduğunu kabul etmektedirler. Buna tarafından 1936 yılında
yayınlanmış olan “İstihdamın,
göre yüksek gelirli grupların tasarruf eğilimi düşük gelirli grupların tasarruf eği- Paranın ve Faizin Genel Teorisi”
liminden büyüktür. Bu doğruysa kaynakların zenginden yoksula doğru yeniden adlı eseri kısa adıyla Genel
Teori olarak bilinmektedir.
dağılımı bir ekonomideki toplam tasarruf oranını düşürecektir. Ekonomi dışa
kapalı ve dolayısıyla yurt içi yatırımlar iç tasarruflara bağımlı ise toplam tasar-
ruf oranının düşmesi büyümenin olumsuz etkilenmesine neden olacaktır. Bu du-
rumda gelir dağılımında daha fazla eşitsizlik, gelirin tasarruf eğilimi yüksek gelir
gruplarında toplanmasını sağlarken, yatırımları ve dolayısıyla büyümeyi arttırmış
olacaktır.
Kredi piyasası aksaklıklarının tartışıldığı önceki başlıkta gelir dağılımındaki
eşitsizliğin büyümeyi olumsuz yönde etkilemesi ile ilgili bir mekanizma ortaya
konmuştu. Bu analizde yatırımlar için yüksek kuruluş maliyetlerine işaret edilir-
ken, varlıkların mülkiyetinin belirli ellerde toplanmasının ekonomi için yararlı
olduğu ima ediliyordu. Benzer görüşle daha dengeli bir gelir dağılımı toplam ta-
sarrufları ve dolayısıyla sermaye birikimini zayıflatırken büyüme hızını yavaşlat-
maktadır (Barro, 2000).
Toplam tasarruf oranları konusundaki bu tartışma gelir dağılımındaki eşitsiz-
liğin büyüme üzerindeki olumlu etkisini destekleyen nedenler ortaya koymakta-
dır. Bununla birlikte bu yaklaşım az gelişmiş ülkelerde yüksek gelir gruplarının
oldukça yüksek bir lüks tüketim alışkanlığına ve buna bağlı olarak yüksek tüketim
eğilimine sahip olmaları nedeniyle sorgulanmakta ve tasarruf etkisinin bu ekono-
milerde etkili olamayacağı ileri sürülmektedir. Az gelişmiş ülkelerde yüksek gelir
gruplarının tasarruflarının ekonomik ve siyasi kaygılar nedeniyle gelişmiş ülkele-

re transfer edildikleri bilinmektedir. Bu nedenle de gelir dağılımındaki eşitsizliğin
büyümeyi teşvik eden etkisi zayıf görülmektedir. Vanieris ve Gupta (1986) çoğu
az gelişmiş 49 sosyalist olmayan ülke verilerini kullanarak yaptıkları çalışmada,
üst gelir gruplarından orta ve düşük gelir gruplarına doğru gelirin yeniden da-
ğılımının ortalama tasarruf eğilimlerinde bir azalmayla sonuçlanmadığını sapta-
mışlardır.
Gelir dağılımındaki eşitsizliğinin büyüme üzerindeki etkisini sorgulayan bir mo-

4 delde gelir eşitsizliğini temsil etmek üzere tahmin eşitliğinde hangi değişkenler yer
alabilir? Gelir dağılımının büyüme üzerindeki etkisini açıklayan temel teorik mo-
dellerden yararlanarak tartışınız.
Özet
Büyüme ve gelir dağılımı arasındaki ilişkiyi açık- Kuznets hipotezinin kuramsal temellerini anlat-
1 lamak 3 mak
Büyüme ve gelir dağılımı üzerine yapılan analiz- Kuznets kalkınmanın başlangıç aşamasında bü-
ler, kişi başına GSYİH ve gelir dağılımı eşitsizlik yüme ile birlikte artan gelir eşitsizliğini tasarruf-
ölçütlerini esas almaktadır. Günümüzde ülkelerin ların dengesiz dağılımı ve nüfusun demografik
ölçülen gelir eşitsizliklerinin bu ülkelerin kişi başı- hareketliliği ile açıklamaktadır. Kuznets’e göre
na GSYİH büyüklükleri ile ilişkisi incelendiğinde, tasarrufların dengesiz dağılım gösterdiği düşük
kişi başına geliri yüksek ülkelere geçildiğinde genel gelirli ekonomilerde, büyüme ile birlikte artan
olarak artan gelir eşitsizliğinin yüksek gelirli ülke- gelir, gelir getiren varlıkların yüksek tasarruf
lere geçildiğinde azalmakta olduğu görülmektedir. eğilimine sahip gruplar elinde toplanmasına
Bununla birlikte gelir eşitsizliğini açıklayan tek de- neden olacaktır. Bunun yanı sıra büyüme süre-
ğişkenin kişi başına gelirin büyüklüğü olmadığını cinde gelir eşitsizliği düşük olan kırsal kesimden
gösteren kanıtlar bulunmaktadır. Örneğin aynı gelir eşitsizliği yüksek olan kentlere doğru bir
gelir grubunda yer alan ülkeler farklı Gini katsayı- göç hareketi gerçekleşmektedir. Diğer şartların
larına sahip iken, aynı Gini katsayısı ile temsil edi- değişmediği varsayımı altında bu iki faktör, dü-
len ülkelerin de kişi başına gelirlerinin birbirinden şük gelirli ekonomilerin büyüme performansına
çok farklı olabildiği görülmektedir. Büyüme ve gelir yükselen gelir eşitsizliğinin eşlik edeceğini gös-
dağılımı ilişkisi bağımsız dört ayrı görüş tarafın- termektedir. Kuznets kalkınmanın ilerleyen aşa-
dan ifade edilmektedir. Gelirin yeniden dağılımı masında büyüme ile ortaya çıkan dinamiklerin
görüşüne göre, başlangıç dağılımını iyileştirmek gelir eşitsizliğini azaltacağını ileri sürmektedir.
üzere servetin unsurlarının ve beşerî sermayenin Teknolojideki gelişmeler, demografik yapının
dağılımını değiştirmeye yönelik reformlar yapmış değişmesi, sektörel yapının değişmesi ve sosyal
ülkelerde büyümenin gelir dağılımındaki eşitsizliği refahı gözeten politikaların yaygınlaşması, de-
azaltan bir etkisi bulunmaktadır. Neoliberal görü- mokratik toplumlarda düşük gelir gruplarının
şe göre büyümenin gelir eşitsizliğini arttırsa bile, baskı grupları oluşturarak politika belirleme
düşük gelirli grupların da refahını arttıran sonuç- süreçlerinde yer almaya başlaması ile gelir eşit-
ları mutlaka bulunmaktadır. Bu nedenle büyüme sizliğini arttıran faktörler dengelenmeye ve gelir
önceliği gelirin yeniden dağılımı politikalarına her eşitsizliği azalmaya başlayacaktır.
zaman tercih edilmelidir. Kuznets ve Keynes’in gö-
rüşü ise büyümenin başlangıçta gelir eşitsizliğini Kuznets’in ünlü hipotezini hangi bulgularla des-
arttıracağını, artan eşitsizliğin sosyal refahı öncele- 4 teklediğini açıklamak
yen politikalarla desteklenmesi durumunda tersine Kuznets ters-U hipotezi olarak bilinen ilişkiyi
dönerek azalmaya başlayacağını savunmaktadır. somutlaştıran makalesinde, az gelişmiş ve ge-
İskoç görüşü olarak bilinen görüşe göre gelir eşit- lişmiş ülkelerdeki gelir dağılımlarını karşılaştı-
sizliği büyümeden tamamen bağımsız bir olgudur. rarak önemli bulgular elde etmiştir: Buna göre
az gelişmiş ülkelerde gelir dağılımı daha denge-
Büyüme ve gelir dağılımı arasında Kuznets hipo- sizdir. Tarım sektöründeki gelir dağılımı tarım
2 tezi ve ters-U eğrisi ile ilişkisini açıklamak dışı sektöre göre daha dengelidir. Tarım dışı sek-
Kuznets hipotezi, kalkınmanın başlangıç aşa- tördeki gelir dağılımı az gelişmiş ülkelerde daha
masında büyüme ile birlikte gelir dağılımındaki dengesizdir. Gelişmiş ülkelerdeki gelir dağılımı
eşitsizliğin artma eğiliminde olduğunu ancak uzun dönemde daha dengeli olma eğilimindedir.
kalkınmanın sonraki aşamalarında büyüme ile Gelişmiş ülkelerin gelir dağılımları az gelişmiş
birlikte gelir eşitsizliğinin azalacağını ileri sür- ülkelerin gelir dağılımına benzemektedir. Geliş-
mektedir. Kuznets hipotezinin gelir eşitsizliği- miş ülkelerde gelir dağılımı, üst gelir gruplarının
nin düşey eksende, kişi başına GSYİH’nın yatay gelir payının azalması, düşük gelir gruplarının
eksende tanımlı olduğu bir düzleme aktarılması gelir payının artması ile dengelenmektedir.
ile ters-U şeklinde bir eğri elde edilmektedir.
Kuznets hipotezini, teorik modeller yardımıyla Kuznets hipotezini sorgulayan ampirik çalışmala-
5 açıklamak 6 rın bulgularını analiz etmek
Kuznets hipotezinin kuramsal temelleri, Lewis’in Kuznets hipotezi pek çok ampirik nitelikli ça-
iki sektörlü büyüme modeli ile ve Solow’un ne- lışma tarafından sorgulanmış, çalışmaların bir
oklasik büyüme modelinin uzun dönem sonuç- bölümü ters-U hipotezine destek verirken, di-
larını referans alan teorik modellerle ilişkilendi- ğerleri hipotez üzerindeki şüpheleri arttıracak
rilerek zenginleştirilmiştir. sonuçlar ortaya koymuştur. Bu çalışmalar, kul-
Lewis’in iki sektörlü teorik modeli, geleneksel lanılan yöntem, seçili eşitsizlik ölçütü, verilerin
sektörde düşük ücretlerle çalışan emeğin, yatı- kapsadığı ülkeler ve yıllar itibarıyla birbirinden
rım ve üretim gibi ekonomik faaliyetlerin ger- farklı özellikler göstermektedir. Çalışmaların
çekleştiği, çalışanlara yüksek ücretlerin ödendi- farklı ülkelere ait belirli bir döneme ait veriler-
ği modern sektör tarafından transfer edilmesine le yatay kesit analizini veya ülke bazında ve-
dayandırılmaktadır. Kalkınma sürecinin başla- rileri kullanarak zaman serisi analizini tercih
rında büyüme yüksek ücretli modern sektörde etmiş oldukları görülmektedir. Bu çalışmalar
başlarken, geleneksel sektördeki ücretlerin sabit arasında yatay kesit analizini kullanmış olanlar
kalması nedeniyle gelir eşitsizliği artmaktadır. genel olarak hipotezi destekleyen sonuçlar elde
Bu süreçte geleneksel sektörden modern sektöre etmişlerdir. Gini katsayısını veya gelir dağılı-
transfer edilecek emek arzı daralırken, er ya da mının yüzdelik paylarını hedefleyen eşitsizlik
geç ücretler artmaya başlayacaktır. Modern sek- göstergelerini tercih eden çalışmalar, büyüme ve
törde daha yüksek bir ücret beklentisinin sona Gini katsayısı arasında Kuznets hipotezini des-
erdiği noktada göç duracak ve iki sektördeki tekleyen sonuçlar elde edememişlerdir. Hipotezi
ücretlerin eşitlenme noktasında gelir dağılımı destekleyen sonuçlar genel olarak gelir eşitsiz-
daha dengeli olacaktır. liğini yüzde paylar analizine göre tanımlayan
Neoklasik büyüme modeline dayandırılmış te- çalışmalardan gelmiştir. Kent/kır veya modern/
orik çalışmalarda üretim fiziki ve beşerî serma- geleneksel gibi iki sektör üzerine kurulu teorik
yenin bir fonksiyonu olarak alınırken üretimin modellerin hipotezi destekler nitelikte sonuçlara
genel etkinliği işgücünün beşerî sermayesi ile ulaştıkları görülmüştür.
ilişkilendirilmektedir. Bireylerin beşerî sermaye
düzeylerinin beşerî sermayenin aileler arasında- Gelir dağılımının büyüme üzerindeki etkisini
ki dağılımı tarafından belirlendiği varsayılmak- 7 açıklamak
tadır. Buna göre kalkınmanın ilk aşamalarında Gelir dağılımı ve büyüme arasında tanımlanan
beşerî sermayenin dağılımındaki dengesizlik az hipotez ile gelir dağılımındaki eşitsizliğin fiziki
gelişmiş bir ekonominin düşük gelir düzeyinde- ve beşerî sermayeye daha az yatırım yapılmasını
ki kararlı dengesini aşmasını sağlayacak önemli teşvik ederken büyüme hızını düşürdüğü ileri
bir faktördür. Toplumun üst gelir grupları ara- sürülmektedir. Bu hipotez, konuya farklı yön-
sında artan beşerî sermaye yatırımları büyümeyi lerden yaklaşan teorik katkılar ile sağlamlaştı-
gelir eşitsizliğindeki artışla birlikte sürüklerken, rılırken bir yandan da ampirik çalışmalarla sor-
bilgi birikimi üretim teknolojisindeki değişim gulanmaktadır. Bu hipotezi sorgulayan ampirik
yoluyla toplumun daha düşük gelirli grupları- çalışmalarda bağımlı değişken, büyüme, bağım-
na yayılmaya başlar. Toplumun yoksul grupları sız değişken gelir eşitsizliği olarak tanımlanmak-
beşerî sermaye yatırımlarından daha fazla fayda tadır. Araştırma sonuçları gelişmiş ve gelişmek-
sağlarken, beşerî sermaye yatırımları ve gelirleri te olan ülkelerde başlangıç gelir dağılımının
artmaya başlar. Dolayısıyla Kuznets hipotezi ile büyüme üzerinde anlamlı bir etkisi olduğunu,
uyumlu olarak kalkınmanın başlangıç aşama- eşitsizlik artışının büyümeyi olumsuz yönde
sında büyüme ile artan gelir eşitsizliği, kalkın- etkilediğini göstermektedir. Bununla birlikte,
manın ilerleyen aşamasında büyüyen ekonomi- eşitsizliğin gelecek büyüme oranları üzerinde ne
de beşerî sermaye yatırımlarının daha dengeli kadar etkili olacağı konusu araştırılmayı bekle-
hâle gelmesiyle birlikte azalmaya başlamaktadır. mektedir.
1. Aşağıdaki hangi grup ülkeler kalkınmanın baş- 6. Kuznets hipotezini beşerî sermaye yatırımları üze-
langıcında yeniden dağılımına yönelik müdahalelerin rinden açıklayan teorik yaklaşım aşağıdaki hangi mo-
dengeli bir gelir dağılımı ile kalkınmanın ön koşul ol- dele aittir?
duğuna kanıt olarak gösterilmektedirler? a. Neoklasik büyüme modeli
a. Latin Amerika ülkeleri b. İki sektörlü teorik model
b. Avrupa ülkeleri c. Kredi piyasaları aksaklık modeli
c. Eski sosyalist ülkeler d. Tasarruf oranları modeli
d. Afrika ülkeleri e. Keynezyen model
e. Asya ülkeleri
7. Kuznets hipotezini sorgulayan ampirik çalışmala-
2. Dengeli bir gelir dağılımından daha çok büyüme he- rın en yaygın olarak kullandıkları analiz yöntemi aşa-
definin başarısına odaklanmış olan ve piyasa tarafından ğıdakilerden hangisidir?
gerçekleştirilen dağılıma müdahale edilmemesi gerekti- a. Zaman serisi analizi
ğini ileri süren görüş aşağıdakilerden hangisidir? b. Yatay kesit analizi
a. Kuznets ve Keynes’in görüşü c. Panel veri analizi
b. Yeniden dağılım görüşü d. Nedensellik analizi
c. Neoliberal görüş e. Statik analiz
d. İskoç görüşü
e. Sosyalist görüş 8. Gelir eşitsizliğinin büyüme üzerindeki etkisini siyasi
ve sosyal istikrarsızlık ile açıklayan model hangisidir?
3. Kuznets hipotezinde gelir eşitsizliği hangi değişken a. Kredi piyasası aksaklıkları modeli
ile açıklanmaktadır? b. Tasarruf oranları modeli
a. Kişi başına GSYİH c. Sosyal kargaşa modeli
b. Büyüme oranı d. Neoklasik büyüme modeli
c. İşsizlik oranı e. Politik ekonomi modeli
d. Okullaşma oranı
e. Enflasyon oranı 9. Başlangıç gelir dağılımı eşitsiz olan ekonomilerde
gelir eşitsizliği ve büyüme arasındaki negatif yönlü iliş-
4. Kuznets araştırmasında aşağıdaki hangi bulguyu kinin toplumsal tercihlerin yönlendirmesiyle dönem
elde etmiştir?
sonunda da korunacağını ileri süren model hangisidir?
a. Tarım dışı sektörde gelir eşitsizliği tarım sektö-
a. Kredi piyasası aksaklıkları modeli
ründen daha azdır.
b. Tasarruf oranları modeli
b. Tarım dışı sektördeki eşitsizlik az gelişmiş ülke-
c. Sosyal karışıklık modeli
lerde daha yüksektir.
d. Neoklasik büyüme modeli
c. Tarım sektöründeki eşitsizlik sadece az gelişmiş
e. Politik ekonomi modeli
ülkelere özgüdür.
d. Tüm ülkelerde tarım sektöründeki eşitsizlik ta-
10. Kredi piyasası aksaklıkları modeli hangi piyasa ba-
rım dışı sektördekinden daha fazladır.
şarısızlığı türünü vurgulamaktadır?
e. Tarım dışı sektördeki eşitsizlik sadece az geliş-
a. Kamu malları
miş ülkelere özgüdür.
b. Asimetrik bilgi
c. Dışsallıklar
5. Lewis, gelir dağılımını geleneksel ve modern sektör
d. Ahlaki zaafiyet
arasındaki hangi farklılık üzerinden açıklamaktadır?
e. Aksak rekabet piyasası
a. Eğitim düzeyi farkı
b. Büyüme hızı farkı
c. Nüfus yoğunluğu farkı
d. Teknoloji farkı
e. Ücret farkı

“Büyüme Gelir Dağılımını Olumlu Etkiliyor” “20. Yüzyıl Türkiyesi İçin Büyüme ve Bölüşüm
Son yıllarda gözlenen yüksek oranlı büyümenin gelir Endeksleri”
dağılımı bozukluğunu az da olsa iyileştirdiği dün açık- Türkiye’de büyüme ve bölüşüm konusunu uzun dö-
lanan verilerden anlaşılıyor. Türkiye İstatistik Kurumu nemli olarak ele alırken göz ardı edilemeyecek büyük
(TÜİK) rakamları 2010 yılında en yüksek ve en düşük bir süreç, 20. Yüzyılın ikinci yarısında başlayan ya da
gelire sahip yüzde yirmilik gruplar arasında farkın da hızlanan kentleşme ve emeğin tarımdan kent ekono-
azaldığına işaret ediyor. Gelir dağılımını ölçen göster- misine kaymasıdır. Büyüme iktisatçılarının, örneğin
gelerden biri olan Gini katsayısı da (ki, 1’e yaklaşırsa Simon Kuznets’in vurguladığı gibi, İkinci Dünya Sava-
gelir dağılımının bozulduğu, 0’a doğru yönelirse iyi- şı sonrasındaki dönemde kentleşmeyle birlikte tarımın
leştiği anlamına geliyor) Türkiye için 2010 yılında 0,40 toplam işgücü ve millî gelir içindeki payı hızla azal-
değerini gösteriyor. Bu katsayı 2001 yılında 0,44 değe- maya başladı. Kent ekonomisinin payı ise yükselmeye
rinden 2005 yılında 0,38’e düşmüş. Daha sonra küre- başladı.
sel krizin büyüme oranını aşağıya çekmesiyle 2008 ve İlk bakışta birbirinden farklı kesimlerdeki bölüşüm
2009 yıllarında 0,41 değerine yükselmiş. 2010 yılında süreçlerini yansıtan bu iki gösterge aslında 20. yüzyıl
tekrar iyileşme eğilimine girmiş. İşin ilginç yanı, sana- boyunca önemli paralellikler göstermiştir. Bir baş-
yileşmiş ülkeler arasında en kötü gelir dağılımına sahip ka deyişle, tarım ile tarım-dışı sektör arasındaki gelir
ABD’de de Gini katsayısı 0,40. Gelir dağılımı açısından farklılıkları ile tarım-dışı kesimin içindeki eşitsizlikle-
ABD ile eşit düzeye gelmişiz. 2011 yılında da iyileşme- rin zaman içinde birlikte yükseldiği ve birlikte düştüğü
nin sürmesi doğal. Konuya kentler ve kırsal kesim açı- anlaşılıyor.
sından baktığımızda Gini katsayısının kırsal kesimde Şimdi bu gelişmeleri üç büyük dönem çerçevesinde iz-
daha düşük olduğu gözleniyor. Gelirler kırsal alanlarda leyelim. İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna ya da 1950’ye
daha dengeli dağılıyor. kadarki dönemde tarım ile tarım-dışı kesimler arasın-
Gelir dağılımının düzeltilmesinde büyümenin yanı daki farklar büyük ve tarım-dışı kesimde ücretler ile
sıra eğitim düzeyini artırmak, yeni istihdam olanakları emeğin payı düşüktür. Bu dönemde, dünya bunalımı-
yaratarak işsiz sayısında azalış gerçekleştirmek ve ver- nın da etkisiyle, ülke ölçeğindeki gelir eşitsizliklerinin
gileme politikaları yardımıyla eşitsizliği törpülemek en yüksek olduğu anlaşılıyor.
yaygın yöntemler arasında yer alıyor. Sosyal yardımlar 1950-1980 arasında ise tarım ile tarım dışı kesim ara-
ya da birinden alıp diğerine verme uygulamaları orta sındaki farklılıklar azalıyor ve kent ekonomisi içinde
ve uzun dönemlerde gelir dağılımı bozukluklarını çö- emeğin payı yükseliyor. Ülke ölçeğinde gelir dağılımı
zemiyor. Verimliliği artırarak hem büyümeyi sürdürü- daha dengeli, daha eşit hâle geliyor.
lebilir bir yapıya kavuşturmak hem de yeni iş olanakla- 1980 sonrasında ise, 1987-88 sonrasında başlayan ve
rı yaratmak bu konunun temel öğeleri olarak sayılıyor. Özal’ın popülizm dalgasına denk düşen büyük dalga-
Son zamanlarda küreselleşmenin ve inovasyonun gelir lanma dışında, hem tarım ile tarım-dışı kesim arasın-
dağılımını bozduğuna ilişkin bazı çalışmalar da var. daki farklar artma eğilimi içinde, hem de emeğin kent
Haklı da görünüyorlar. Kanımca 2023 hedefleri arası- ekonomisi içindeki payı azalma eğilimi içinde. İki te-
na gelir dağılımını ölçen Gini katsayısına da bir hedef mel gösterge de ülke ölçeğindeki eşitsizlikleri arttırıcı
koymak gerekiyor. Partiler seçim bildirgelerinde ihra- yönde hareket ediyor.
cata, kişi başına düşen gelire ve millî gelir toplamına Cumhuriyet döneminde Türkiye’de kişi başına gelir
hedefler verirken Gini katsayısı için de bir hedef belir- Birinci Dünya Savaşı öncesine göre en az 5 kat artış
leyebilirler. Kanımca iyi de olur. gösterdi. İkinci Dünya Savaşından sonra hızlı kent-
leşmenin de katkısıyla kişi başına gelir daha hızlı art-
Kaynak: Gazi Erçel, 20 Aralık 2011, maya başladı. Basit göstergeler kullanarak ulaştığımız
http://www.haberturk.com sonuçlar, Türkiye’de gelir bölüşümünün en dengeli ol-
duğu dönemin İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki çok
partili ithal ikamesi dönemi olduğuna işaret ediyor.
Ayrıca, kullandığımız iki temel göstergenin Cumhu-
riyet dönemi boyunca büyük ölçüde birlikte hareket

etmesi bize gelir bölüşümünün siyasal rejimin niteliği Sıra Sizde 1
ile yakından ilişkili olduğunu hatırlatıyor. Tek parti dö- Ülkelere ait gelir eşitsizlik katsayıları incelendiğinde,
nemleri yahut askeri rejim dönemleri ülke ölçeğinde ülkelerin gelir dağılımlarının coğrafi konumlarına göre
eşitsizliklerin arttığı dönemler olmuş. Buna karşılık, benzer özellikler gösterdiği dikkat çekmektedir. Japon-
çok partili dönemler, popülist politikaların izlendiği, ya, Kore, Tayvan gibi Doğu Asya ülkeleri genel olarak
gelirin genellikle daha dengeli dağıldığı dönemler. Bu yüksek büyüme oranları ve düşük gelir eşitsizliğine sa-
tablo, siyasetin gelir bölüşümü sonuçları üzerinde bir hip ülkelerdir. Yüksek eşitsizlik katsayısına sahip ülke-
hayli etkili olduğunu gösteriyor. ler ağırlıkla Meksika, Brezilya, Paraguay, Arjantin gibi
Latin Amerika ülkeleridir. Avusturya, Almanya, Da-
Kaynak: Pamuk, Ş. (2005), “20. Yüzyıl Türkiye’si İçin nimarka ve Norveç gibi Kuzey ve Batı Avrupa ülkeleri
Büyüme ve Bölüşüm Endeksleri”, İktisat İşletme ve yüksek gelir düzeylerinde düşük eşitsizlik katsayılarına
Finans, 235: 5-15 (Makalenin bir bölümünden aktarıl- sahiptirler. Etiyopya, Burundi, Nijer ve Togo ise düşük
mıştır). gelir düzeylerinde düşük eşitsizlik katsayılarına sahip
Afrika ülkeleridir.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 2

1. e Yanıtınız yanlış ise “Büyümenin Gelir Dağılımı Kuznets hipotezini test etmek üzere öncelikle nasıl bir
Üzerindeki Etkisi”, konusunu yeniden gözden veri setinin kullanılacağına karar verilmelidir. Karşılaş-
geçiriniz. tırmalara uygun ve güvenilir bir zaman serisi veri setinin
2. c Yanıtınız yanlış ise “Büyümenin Gelir Dağılımı bulunamaması, çalışmayı yatay kesit analizine yönlen-
Üzerindeki Etkisi”, konusunu yeniden gözden dirmektedir. Bu nedenle farklı gelişmişlik düzeyindeki
geçiriniz. ülkelerin bir yıla ait gelir ve gelir dağılımı verilerini elde
3. a Yanıtınız yanlış ise “Kuznets Hipotezi ve Ters-U etmek çalışmanın en önemli adımı olacaktır. Hipotezi
Eğrisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. test etmek üzere genel olarak kabul gören fonksiyonel
4. b Yanıtınız yanlış ise “Kuznets Hipotezi ve Ters-U bir form oluşmuş durumdadır. Buna göre bağımlı değiş-
Eğrisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ken olarak, gelir eşitsizliğini temsil eden Gini Katsayısı,
5. e Yanıtınız yanlış ise “İki Sektörlü Teorik Model” Theil indeksi veya yüzde paylarla ifade edilen bir göster-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ge seçilebilir. Kalkınma düzeyini temsil etmek üzere, kişi
6. a Yanıtınız yanlış ise “Neo-Klasik Büyüme Mo- başına reel GSYİH (Y/P) göstergesi bağımsız değişken
deli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. olarak alınabilir. Bu iki değişken arasındaki ilişkiyi tah-
7. b Yanıtınız yanlış ise “Kuznets Hipotezini Sorgu- min etmek üzere genellikle ikinci dereceden, açıklayıcı
layan Ampirik Çalışmalar” konusunu yeniden olmadığında üçüncü dereceden aşağıda yazılı formdaki
gözden geçiriniz. fonksiyonlardan biri tanımlanabilir:
8. c Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Kargaşa Modeli” ko-
2
nusunu yeniden gözden geçiriniz. GINI i = β0 + β1(Y P)i + β2 (Y P)i + u i
9. e Yanıtınız yanlış ise “Politik Ekonomi Modeli” 2 3
GINI i = β0 + β1(Y P)i + β2 (Y P)i + β3 (Y P)i + u i
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2
10. b Yanıtınız yanlış ise “Kredi Piyasası Aksaklıkları GINI i = β0 + β1 log(Y P)i + β2 ⎡⎢ log ( Y P)⎤⎥ + u i
⎣ ⎦i
Modeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2
GINI i = β0 + β1 log(Y P)i + β2 ⎡⎢ log ( Y P)⎤⎥ +
⎣ ⎦i
3
β3 ⎡⎢ log ( Y P)⎤⎥ + u i
⎣ ⎦i
Kullanılacak program veri girişi yapılarak çalıştırılır kişi başına GSYİH’nın artış oranı ile tanımlayarak bu
ve tahmin edilen eşitliğin kabul edilebilirliğini ölçen iki değişken arasındaki ilişki araştırılabilir. Gelir eşit-
temel testler yapılır. Testlerin sonuçları üçüncü de- sizliği ve büyüme arasındaki ilişkiyi açıklayan teorik
receden ilişkiyi tanımlayan tahmin eşitliğini destek- yaklaşımların tanımladığı ilişkilerden yararlanarak
lemişse, iki değişken arasında ters-U şeklinde değil gelir eşitsizliğini temsil eden değişkenler türetmek ve
de yatay S şeklinde bir ilişki olduğu sonucuna varılır. tahmin eşitliğine koymak mümkündür (Barro, 2000).
Testlerin sonuçları ikinci dereceden ilişkiyi tanımla- Örneğin, gelir eşitsizliğinin büyümeyi etkilemesi, ülke-
yan tahmin eşitliğini destekliyorsa bir sonraki adımda nin kalkınma düzeyine göre değişebilir. Kredi piyasası-
Kuznets hipotezinin gelir artışıyla birlikte başlangıçta nın ters seçim sorunu, medyan seçmen baskısı, sosyal
artan sonrasında azalan eşitsizlik ilişkisini test etmeye kargaşa riski ve tasarruf oranları gibi ilişkiyi etkileye-
geçilir. Değişkenler arasında ilişki ikinci dereceden bir bilecek süreçlerin büyüme üzerindeki etkisi gelişmekte
ilişki saptanmışsa, elde edilen eğrinin maksimum veya olan ülkelerde daha belirgin olması beklenir. Bu ne-
minimum noktasını bulmak için fonksiyonun ikinci denle, ülkenin kalkınmışlık düzeyini temsil etmek üze-
türevine bakılmalıdır. Fonksiyonun ikinci türev değeri re kişi başına GSYİH düzeyi, gelir eşitsizliği ve büyüme
negatif ise elde edilen eğrinin ters-U şeklinde, pozitif oranı arasındaki ilişkiyi tanımlayan bir değişken olarak
ise U şeklinde olduğuna karar verilir. seçilebilir. Buna göre kişi başına gelir düzeyi arttıkça,
gelir eşitsizliğinin büyüme oranı üzerindeki etkisinin
Sıra Sizde 3 azalıyor olması beklenir.
Kuznets ters-U hipotezi ile kalkınma sürecinde bü- Kredi piyasasından kaynaklanan sınırlılıkların büyü-
yüme ile birlikte gelir eşitsizliğinin artacağını kabul me oranını olumsuz yönde etkilediğini biliyoruz. Fi-
etmektedir. Kuznets büyüme ile artan gelir eşitsizliği- nansal sistemin gelişmişliğinin bir göstergesi olarak,
nin kalkınma ile birlikte ortaya çıkan yapısal dönüşüm M2 tanımlı para arzının GSYİH’ya oranını gelir eşitsiz-
ile belirli bir gelir eşiğinden itibaren azalacağını ileri liğinin dolaylı bir göstergesi olarak seçebilir ve tahmin
sürmektedir. Kuznets bu hipotez ile gelir eşitsizliğinin eşitliğimizde yer verebiliriz. Buna göre finansal siste-
belirli bir gelir düzeyine gelinceye kadar büyümenin min derinliği arttıkça, gelir eşitsizliğinin büyüme üze-
kaçınılmaz bir sonucu olduğunu ileri sürmektedir. rindeki olumsuz etkisinin azalması beklenir.
Kuznets’in hipotezi tam da bu noktada ekonomi politi- Gelir dağılımındaki eşitsizliğin bir göstergesi de tasar-
kası öncelikleri açısından önem kazanmakta ve sonuç- rufların büyüklüğü olabilir. Tasarrufların büyüklüğü
ları tartışmaya açılmaktadır. Hipotezin geçerli olduğu yatırım harcamaları yoluyla büyümeyi etkileyen ve ge-
kanıtlanırsa, gelir dağılımında artan eşitsizliğin sosyal lir eşitsizliğini temsil eden bir değişken olarak tahmin
yükünü azaltmak üzere yeniden dağılım politikaları- eşitliğinde yer alabilir. Veri gelir düzeyinde tasarruf-
nın gerekliliği de kabul edilmiş olmaktadır. Yeniden ların büyüklüğünün gelir eşitsizliği ile birlikte arttığı
dağılım politikaları ya Asya ülkeleri modelinde olduğu kabul edilirse, tasarrufların büyüme oranını açıklayan
gibi serveti oluşturan unsurları yeniden dağıtarak bir temsilî bir değişken olması beklenebilir. Buna göre ta-
başlangıç yapmak ve hızla büyümek ya da Keynezyen sarruf oranları arttıkça gelir eşitsizliği ile büyüme oranı
politikalarda olduğu gibi geliri yeniden dağıtarak piya- arasındaki ilişkinin güçlenmesi beklenir.
sa aksaklıklarını düzeltmek şeklinde uygulanacaktır. Gelir eşitsizliği ile doğrusal bir ilişki içinde olduğu
Öte yandan büyüme ve gelir eşitsizliği arasında pozitif kabul edilen doğurganlık oranı da gelir eşitsizliği ve
bir ilişki bulunur ve Kuznets hipotezinin geçersiz ol- büyüme arasındaki ilişkiyi tanımlayacak bir eşitlikte
duğu kanıtlanırsa, yeniden dağılım politikalarına gerek açıklayıcı değişken olarak yer alabilir. Gelir dağılımın-
olmadığı kabul edilmiş olacak ve kalkınma sürecindeki daki eşitsizliğinin doğurganlık oranı ile birlikte arttığı
öncelik yüksek oranlı büyümeye verilecektir. kabul edilirse, doğurganlık oranının büyüme oranının
açıklanmasında gelir eşitsizliğini temsil eden bir değiş-
Sıra Sizde 4 ken olarak seçilmesi mümkündür. Doğurganlık oranı
Gelir dağılımındaki eşitsizlik ve büyüme arasındaki arttıkça, gelir eşitsizliğinin büyüme oranı üzerindeki
ilişkiyi tanımlayan teorik çerçeveye göre gelir eşitsiz- etkisinin artması beklenebilir.
liği ile büyüme arasında negatif yönlü bir ilişki bu-
lunmaktadır. Bağımsız değişken olan gelir eşitsizliğini
Gini katsayısı ile bağımlı değişken olan büyümeyi de
Adelman, I. ve Morris, C. T. (1973). Economic Growth and Galor, O., Tsiddon, D. (1997). “Technological Progress,
Social Equality in Developing Countries, Stanford Uni- Mobility, and Economic Growth”, American Economic
versity Press: California. Review, 87: 363-382.
Ahluwalia, M. S. (1974). “Income Inequality: Some Dimen- Greenwood, J. ve Javanovic, B. (1990). “Financial Develop-
sions of the Problems”, Chenery, H. B. vd., Redistribu- ment, Growth and the Distribution of Income”, Journal
tion with Growth, Oxford University Press: London. of Political Economy, 98, 5:1076-1107.
Ahluwalia, M. S. (1976). “Income Distribution and Deve- Hoff, K. ve Lyon, B. A. (1994). “Non-Leaky Buckets: Opti-
lopment: Some Stylized Facts”, The American Econo- mal Redistributive Taxation and Agency Costs”, Wor-
mic Review, 66, 2: 128-135. king Paper Series No. 4652, Camridge Mass.: National
Ahluwalia, M. S., Carter, N. G., Chenery, H. B. “Growth Bureau of Economic Research.
and Poverty in Developing Countries”, Journal of De- Kravis, I. (1960). “International Differences in the Distribu-
velopment Economics, 6: 299-341. tion of Income”, Review of Economics and Statistics,
Alesina, A. ve Perotti, R. (1993). “Income Distribution, Po- 42, 1: 408-416.
litical Instability and Investment”, Working Paper No: Kuznets, S. (1955). “Economic Growth and Income Inequ-
4486, National Bureau of Economic Research: Camb- ality”, The American Economic Review, 45, 1: 1-28.
ridge. Kuznets, S. (1963). “Quantitative Aspects of Economic
Alesina, A. ve Rodrik, D. (1994). “Distributive Politics and Growth of Nations: Distribution of Income by Size”,
Economic Growth”, Quarterly Journal of Economics, Economic Development and Cultural Change, 11,
109, 2: 465-490. 2:1-80.
Anand, S., Kanbur, R. (1993). “The Kuznets Process and the Ogwang, T. (1994). “Economic Development and Income
Inequality-Development Relationship”, Journal of De- Inequality: A Nonparametric Investigation of Kuznets’
velopment Economics, 40:25-52. U-curve Hypothesis”, Journal of Quantitative Econo-
Banerjee, A. V. ve Newman, A. F. (1993). “Occupational mics, 10:139-153.
Choice and the Process of Development”, Journal of Oshima, H. (1962). “The International Comparison of Size
Political Economy, 101, 274-298. Distribution of Family Incomes with Special Referen-
Barro, R. J. (2000). “Inequality and Growth in a Panel of ce to Asia”, Review of Economics and Statistics, 44, 1:
Countries”, Journal of Economic Growth, 5: 5-32. 439-445.
Bencivenga, V. ve Smith, B. (1991). “Financial Intermedi- Papenek, G. ve Kyn, O. (1986). “The Effect on Income Dist-
ation and Endogenous Growth”, Review of Economic ribution of Development, The Growth Rate and Eco-
Studies, 58: 195-209. nomic Strategy”, Journal of Development Economics,
Bruno, M.- Ravallion, M. ve Squire, L. (1998), “Equity 23: 55-65.
and Growth in Developing Countries: Old and New Paukert, F. (1970). “Income Distribution of Different Levels
Perspectives on the Policy Issues”, (Ed. Tanzi, V., Chu of Development: A Survey of Evidence”, International
Ke-Young), Income Distribution and High-Quality Labor Review, 108, 2-3: 97-125.
Growth, The MIT Press., England. Ram, R. (1995). “Economic Development and Income
Campano, F. ve Salvatore, D. (2006). Income Distribution, Inequality: An Overlooked Regression Constraint”,
Oxford University Press: New York. Economic Development and Cultural Change, 42, 2:
Chatterjee, S. (1991). “The Effect of Transitional Dynamics 425-434.
on the Distribution of Wealth in a Neo-classical Capital Saith, A. (1983). “Development and Distribution: A Cri-
Accumulation Model, Working Paper, No. 91-22, Phi- tique of the Cross Country U-Hypothesis”, Journal of
ladelphia: Federal Reserve Bank of Philadelphia. Development Economics, 13: 367-382.
Deininger, K. ve Squire, L. (1996). “A New Data Set Mea- Stiglitz, J. E. ve Weiss, A. (1981). “Credit Rationing in Mar-
suring Income Inequality”, The World Bank Economic kets with Imperfect Information”, American Economic
Review, 10, 3: 565-591. Review, 71: 393-409.
Deininger, K. ve Squire, L. (1998). “New Ways of Looking Todaro, M. P. ve Smith, S. C. (2009). Economic Develop-
at Old Issues: Inequality and Growth”, Journal of Deve- ment, Tenth Edition, Addison-Wesley, U.S.A..
lopment Economics, 57: 259-287. Venieris, Y. P., Gupta, D. K. (1986). “Income Distribution
Eckstein, Z., Ziclcha, I. (1994). “The Effects of Compulsory and Sociopolitical Instability as Determinants of Sa-
Schooling on Growth Income Distribution and Welfa- vings: A Cross-Sectional Model”, Journal of Political
re”, Journal of Public Economics, 54: 339-359. Economy, 94: 873-883.
Galbraith, J. K. (2002). “A Perfect Crime: Inequality in The World Bank Development Indicators, (2017), https://
Age of Globalization”, Daedalus, Winter, 131, 1: 11-25. data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.
Galor, O., Tsiddon, D. (1997). “The Distribution of Human CD?locations=XD&view=chart, (Erişim Tarihi:
Capital and Economic Growth”, Journal of Economic 20.11.2018).
Growth, 2, 1: 93-124. Yeldan, E. (2010). İktisadi Büyüme ve Bölüşüm Teorileri,
Efil Yayınevi: Ankara.
5
Amaçlarımız
 Dünyada gelir dağılımını tanımlayabilecek ve bu dağılımdaki genel eğilimleri
saptayabilecek,
 Ülkeler arası eşitsizliğin gelişimini, eşitsizlik ölçütlerine ve yüzde paylar
analizine göre yorumlayabilecek,
 Dünyada ülke içi eşitsizliklerin büyüklüğünü ve gelişimini saptayabilecek,
 Dünyada gelir eşitsizliğinin artış nedenlerini açıklayacabilecek,
 Türkiye’nin dünya gelir dağılımındaki yerini değerlendirebilecek,
 Türkiye’de gelir dağılımını, eşitsizlik ölçütlerine ve yüzde paylar analizine göre
yorumlayabilecek,
 Türkiye’de gelir dağılımındaki iyileşmenin nedenlerini açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Gelir Dağılımı • Gini Katsayısı
• Gelir Eşitsizliği • Yüzde Paylar Analizi
• Ülkeler Arası Eşitsizlik • Gelir Dağılımı Araştırmaları
• Ülke İçi Eşitsizlik

İçindekiler
Dünyada ve Türkiye’de Gelir • DÜNYADA GELİR DAĞILIMI

Gelir Dağılımı ve Yoksulluk • TÜRKİYE’DE GELİR DAĞILIMI
Dağılımı
Dünyada ve Türkiye’de Gelir
Dağılımı
DÜNYADA GELİR DAĞILIMI

Dünyada gelir dağılımı konusundaki tartışmalar küreselleşme süreci ile birlikte
ortaya çıkan gelişmeler karşısında daha da önem kazanmış durumdadır. Dünya
ekonomisi Doğu Avrupa ülkelerinin de kapitalist sisteme dahil olmasıyla birlikte
genişlemesini sürdürmektedir. Bilimsel ve teknolojik ilerlemeler gelişmiş Batı
ülkelerinde gerçekleştirilirken klasik sanayi üretiminin gelişmekte olan ülkelere
aktarılması süreci devam etmektedir. Gelişmekte olan ülkeler arasında özellikle
Çin ve Hindistan yeni gelişme bölgeleri olarak öne çıkmaktadır. Bu dinamiklerin
yaşanmakta olduğu dünyada ülkeler arasında ve ülke içinde gelir eşitsizliklerinin
arttığı vurgulanırken dünyanın ciddi bir gelir dağılımı sorunuyla karşı karşıya
olduğu uyarıları yapılmaktadır.
Dünyada gelir dağılımını saptamak amacıyla ünitenin bu ana başlığı altında
öncelikle dünya genelinde gelir dağılımını tanımlamak ve ölçmek amacıyla
kullanılan kavramlar ve yöntemler konusunda kısa bir bilgi vermeyi dünyada
gelir dağılımının gelişim eğilimleri eşitsizlik ölçütleri yardımıyla saptanmayı ve
bu eğilimlerin nedenlerini açıklamaya yönelik görüşleri paylaşmayı amaçlıyoruz.
Dünyada Gelir Dağılımının Tanımlanması

Dünya’da gelir dağılımını tanımlamak amacıyla Milanovic (2005) tarafından
kullanılan üç kavram öne çıkmaktadır. Dünyada gelir dağılımını elde etmek
ve eşitsizliğini hesaplamak üzere kullanılan bu üç kavramı Şekil 5.1’den de
yararlanarak Milanovic’in ifadeleriyle tanımlayalım (Milanovic, 2005: 7-11). Şekil
5.1 A, B ve C gibi üç ülkeden oluştuğu varsayılan bir dünyada gelir dağılımının
Kavram 1, Kavram 2 ve Kavram 3 olarak adlandırılmış temsili gösterimlerini
sunmaktadır.
Kavram 1: Ülkeler arası gelir dağılımını ülkelerin nüfus büyüklüğünü dikkate
almaksızın tanımlamaktadır. Kavram 1’e göre ülke nüfuslarının büyük veya küçük
olmasından kaynaklanan farklılıklar dikkate alınmaksızın her ülke kişi başına
geliri ile temsil edilen birim olarak kabul edilir. Şekil 5.1’de en düşük gelirli A
ülkesinden başlayarak sırasıyla B ve en yüksek gelirli C ülkesine kadar üç ülke
arasında Kavram 1’e göre tanımlanmış temsili gelir dağılımı görülmektedir.
Kavram 1’in neyi ölçme olanağı sağladığını daha iyi anlamak için Jan Pen’in
Geçit Töreni örneğinden yararlanabiliriz. Bunun için her biri ayrı ülkelerden gelen
ve ülkesini kişi başına GSYİH yüksekliğindeki boyu ile temsil eden büyükelçilerden
oluşan bir geçit töreni hayal edelim. Tören kıtasının başında dünyanın en yoksul
ülkesinden gelen ve boyu geçit törenine katılanların en kısası olan büyükelçi, tören
kıtasının en sonunda dünyanın en zengin ülkesinden gelen ve boyu geçit törenine
katılanların en uzunu olan büyükelçi yer alacak şekilde tüm ülke büyükelçilerinin
tören alanından boy sırasında geçtiklerini düşünelim. Nüfus büyüklüğü ne olursa
olsun her ülke bir büyükelçi ile temsil edilmekte, ülke nüfusunun büyüklüğü
dikkate alınmamaktadır. Dolayısıyla örneğin kişi başına gelir düzeyi aynı iki ülke
Çin ve Paraguay’ın zenginleşmesinin dünya gelir dağılımı üzerinde aynı etkiyi
yarattığı kabul edilmektedir.
Kavram 2: Ülkeler arası gelir dağılımını ülkelerin nüfusu ile ağırlıklandırılmış
olarak tanımlamaktadır. Şekil 5.1’de A, B ve C olarak tanımlanmış 3 ülke arasında
nüfus büyüklüğü ile ağırlıklandırılmış temsilî gelir dağılımı görülmektedir. En
düşük gelirliden başlayarak ülkelerin nüfusuna göre ağırlıklarının A ülkesi için 5,
B ülkesi için 2 ve C ülkesi için 3 olduğu görülmektedir.
Kavram 2’yi Pen’in Geçit Töreni ile ilişkilendirelim. Her ülke yine kişi başına
gelir düzeyini gösteren boyda fakat ülke nüfusunu gösteren sayıda büyükelçi
ile geçit törenine katılmaktadır. Örneğin yaklaşık 1 milyon kişinin yaşadığı ve
grubun en az nüfuslu ülkesi olan Doğu Timor geçit törenine kişi başına gelirini
temsil eden boyda bir büyükelçi ile katılırsa 1.300 milyon nüfusu ile Çin geçit
törenine kişi başına gelirini temsil eden boyda 1.300 büyükelçi ile katılacaktır.
Doğu Timorlu büyükelçilerin tören alanından geçişi bir saniye sürerken Çinli
büyükelçilerin tören alanından geçişi 22 dakika alacaktır. Dolayısıyla Çin’in
kişi başına gelirini arttırmasının geçit törenine yansıyan birikimli etkisi, Doğu
Timor’un kişi başına gelirini arttırmasının birikimli etkisinden çok daha büyük
olacaktır.
Kavram 3: Dünyada gelir dağılımını herkesi sahip olduğu gelirinin büyüklüğü
ile değerlendirerek tanımlamaktadır. Böylece kavram 3 ile ülke sınırlarını
görmeksizin tüm dünya insanlarını analizin bir birimi olarak gören bir gelir
dağılımı tanımlanmış olmaktadır. Şekil 5.1’de A, B ve C olarak tanımladığımız
üç ülkeden nüfusu ile ağırlıklı sayıda gözlemin, en düşük gelirliden en yüksek
gelirliye doğru sıralanması ile oluşan temsilî gelir dağılımı görülmektedir.
Jan Pen’in geçit töreni örneğine dönecek olursak, Kavram 3’e göre törene
ülkeleri temsil etmek üzere büyükelçiler değil, zengin veya yoksul hangi ülkeden
geldiğine bakılmaksızın tüm bireyler katılmaktadır. Geçit töreninde yoksul
Çinliler yoksul Afrikalılarla karışmış olarak, zengin Çinliler orta sınıf veya yüksek
gelirli Amerikalılarla karışmış olarak ve birkaç Afrikalı zengin de ABD’li üst
gelirlilerle karışmış olarak tören alanından geçeceklerdir.
Kavram 3’e göre 6 milyar insanı gelirine göre sıralamanın son derece güç
olduğu görülmektedir. Kavram 3 herhangi bir ülkeye ait hanehalkı araştırmasında
olduğu gibi dünya çapında rastgele oluşturulan örneklem üzerinden seçilen
hanehalklarının veya bireylerin yıllık gelir bilgisini mülakat yoluyla elde ederek
tüm birimleri gelirinin büyüklüğüne göre en yoksuldan en zengine doğru
sıralamayı önermektedir. Ancak dünya genelinde hanehalkı düzeyinde yapılmış
böyle bir gelir dağılımı araştırması bulunmamaktadır.
5. Ünite - Dünyada ve Türkiye’de Gelir Dağılımı 93
Şekil 5.1
Dünyada Gelir
Dağılımını
Tanımlayan Üç
Kavram
Kaynak: Branko
Milanovic (2005)’
ten yararlanılarak
düzenlenmiştir.
Dünya’da gelir dağılımını tanımlamak üzere kullanılan kavramları karşılaştırarak

üstün ve yetersiz olduğu yönlerini değerlendiriniz. 1
Dünya Gelir Dağılımında Genel Eğilimler

Dünya Bankası 200’ün üzerinde ülkeyi sabit fiyatlarla kişi başına gelirin büyük-
lüğüne göre dört grup altında tanımlamakta ve ekonomik, sosyal çeşitli yönleri
ile izlemektedir. Bu gruplandırmaya göre, 2017 yılı kişi başına GSYİH’sı 12.476
dolar’dan fazla olan ülkeler “yüksek gelirli”; 12.475 dolar ve 4.036 dolar arasında
olan ülkeler “üst orta gelirli”, 4.035 dolar ve 1.026 dolar arasında olan ülkeler “alt
orta gelirli” ve 1.025 dolar ve daha az olan ülkeler “düşük gelirli” olarak tanımlan-
maktadır. Dünya gelir dağılımına ilişkin genel eğilimleri Dünya Bankası’nın ülke
gruplandırmasını dikkate alan bir analizle saptayabiliriz.
Şekil 5.2’de Dünya Bankası tarafından tanımlanmış ülke gruplarının Satınalma Satın Alma Gücü Paritesi:
Ülkeler arasında fiyatlar genel
Gücü Paritesi’ne (SGP) göre düzeltilmiş kişi başına GSYİH büyüklüklerinin düzeyindeki farklılaşmayı
1980-2011 dönemindeki gelişimi görülmektedir. Grupların kişi başına gelirlerinin ortadan kaldırmak amacıyla
başvurulan para birimi
1980-2011 dönemindeki artış eğilimleri yüksek gelirli ve düşük gelirli ülkeler dönüştürme oranıdır. Buna
arasında anlamlı bir gelir açığının varlığını göstermektedir. Daha da önemlisi göre ülkelerin kişi başına
GSYİH rakamları ülkelerin
zengin ülkeler ile yoksul ülkeler arasındaki bu açığın artmaya devam ediyor ortak bir mal sepetini
olmasıdır. Şekil 5.2’de üstte yer alan eğri yüksek gelirli ülkelerin, en altta yer alan satın alma güçlerindeki
farklılığı yansıtacak şekilde
eğri ise düşük gelirli ülkelerin yıllara göre ortalama kişi başına gelir düzeylerini düzeltilmektedir.
göstermektedir. 2008 yılı dünya ekonomik krizinin yüksek gelirli ülkeleri düşük
gelirli ülkelere göre daha fazla etkilemiş olması nedeniyle ülke grupları arasındaki
gelir açığı daralmış olsa da 2009 yılından itibaren yeniden artmaya başlamıştır.
Şekil 5.2
Ülke Gruplarına 40000
Grubun Ortalama Kifli Bafl›na Geliri
Göre Kişi Başına (SGP, 2005 Fiyatlar›yla)
35000
GSYİH’nin Gelişimi 30000
(1980-2011) 25000
20000
Kaynak: Wold
15000
Bank, World
Development 10000
Indicators Data 5000
x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
Base verilerinden 0
yararlanılarak -5000
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
hazırlanmıştır.
Y›llar
Düflük Gelirli x Alt-orta Gelirli Üst-orta Gelirli Yüksek Gelirli

Ülkeler Ülkeler Ülkeler Ülkeler
Orta gelirli ülkeleri temsil eden eğriler özellikle 2000’li yıllarla birlikte düşük
gelirli ülkeler ile arasındaki makası açan bir eğilimle artmaktadır. Bu gruplardaki
artış eğilimi özellikle Çin, Brezilya, Rusya, Hindistan ve Eski Doğu Bloku ülkele-
rinin yüksek büyüme performansları ile açıklanmaktadır.
Yüksek gelirli ülkeler ile düşük gelirli ülkeler arasındaki gelir açığı 1980’lerde,
1990’larda ve 2000’lerin ilk bölümünde büyümesini sürdürmüştür. Zengin
ve yoksul ülkeler arasında kişi başına gelir ile ifade edilen bu açık 1990 yılında
27.984,05 dolardan 2017 yılında 40.819,33 dolar’a yükselmiştir. Uçurum olarak
da adlandırılabilecek düzeydeki bu açık gelir eşitsizliğinin boyutlarını ortaya
koymaktadır.
Dünyada Gelir Dağılımının Gelişimi

Milanovic (2005), dünya genelinde gelir eşitsizliğini ölçmek amacıyla “ülkeler
arası eşitsizlik” ve “ülke içi eşitsizlik” olmak üzere iki unsurdan oluşan bir Gini
katsayısı tanımlamaktadır.
Gini katsayısının ilk unsuru her bir ülkenin kişi başına geliri üzerinden
hesaplanan ülkeler arasındaki eşitsizlik derecesidir. Milanovic ülkeler arası gelir
eşitsizliğini ülke nüfusu ile ağırlıklandırılmamış ve ülke nüfusu ile ağırlıklandırılmış
olarak hesaplamakta ve farklı sonuçlar ortaya koymaktadır. Gini katsayısının
ikinci unsuru ise her bir ülkenin gelir dağılımı araştırması sonuçlarından elde
edilen verilerle hesaplanan ve çok sayıda ülke için elde edilmesi büyük olasılıkla
mümkün olan ülke içi eşitsizlik derecesidir.
Dünyada gelir dağılımının gelişimini izlemek üzere ülkeler arası gelir eşitsizliği
ve ülke içi gelir eşitsizliğini saptamaya yönelik analizlerle açıklamalarımızı
sürdürelim.
Dünyada Ülkeler Arası Gelir Dağılımının Gelişimi

Bu başlık altında dünyada ülkeler arası gelir dağılımındaki eşitsizliğin büyüklüğü
ve gelişimini eşitsizlik ölçütlerine göre ve yüzde paylar analizine göre saptamayı
amaçlıyoruz.
Eşitsizlik Ölçütlerine Göre Dünyada Gelir Dağılımı

Dünya genelinde gelir eşitsizliğini hesaplamak üzere çeşitli eşitsizlik ölçütlerinden
yararlanılabilir. Ancak bu ölçütler arasında en yaygın kullanıma sahip olanının
Gini katsayısı olduğu görülmektedir. Ülkeler arası gelir eşitsizliği ülkelerin nüfus
büyüklüğünü dikkate almaksızın her ülkeyi diğerleriyle eşit ağırlıkta bir gözlem
birimi kabul ederek hesaplanabileceği gibi, her ülkeyi nüfus büyüklüğü ile ağır-
lıklandırılmış bir gözlem birimi kabul eden bir diğer yaklaşımla da hesaplanabilir.
Ülke Nüfusu ile Ağırlıklandırılmamış Gelir Eşitsizliği

Dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliği ülkelerin dünya gelirinden aldıkları paylar
ile ilgilenirken tüm ülkeleri nüfusları eşit büyüklükte birimler olarak kabul et-
mektedir. Dolayısıyla ülkeler arası gelir eşitsizliği dünyanın en yüksek nüfuslu ül-
kesi ile en düşük nüfuslu ülkesinin kişi başına gelirini aynı ağırlıkta kabul ederek
hesaplanmış olmaktadır. Dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliğini çok sayıda eşit-
sizlik ölçütü kullanarak ölçmenin mümkün olduğunu fakat bu ünitede Gini kat-
sayısını tercih ettiğimizi bir kez daha belirtelim. Gini katsayısının 0 değeri alması
dünyada ülkeler arası gelir eşitliğinin tam olduğu durumu gösterirken 1 değerini
alması dünya gelirinin bir ülkede toplandığı ve diğer ülkelerin gelirinin olmadığı
mutlak eşitsizlik durumunu göstermektedir.
Dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliğinin 1980-2010 döneminde gösterdiği
gelişim Şekil 5.3 yardımıyla izlenebilir. Şekil 5.3’te tanımlı eğri nüfus büyüklüğünü
dikkate almaksızın Gini katsayısı ile hesaplanmış ülkeler arası gelir eşitsizliğinin
gelişimini göstermektedir.
Şekil 5.3
Gini Katsay›s› Ülke Nüfusu ile
0,55 Ağırlıklandırılmamış
0,54 Ülkeler Arası
0,53
0,52
Eşitsizlik (Gini
0,51 katsayısı)
0,5
0,49 Kaynak: Milanovic
0,48 (2005) ve Conference
0,47 Board of Canada
0,46 (2011) tarafından
0,45 hesaplanan
0,44 Gini katsayıları
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
esas alınarak
Y›llar hazırlanmıştır.
Gini Katsay›s›
Şekil 5.3’te 1960’lı yıllardan başlayarak 1980’li yıllara kadar gelen dönemde 0,47
çizgisinde seyreden Gini katsayısının 1980’li yıllarla birlikte başlayan ve 1995 yı-
lına kadar süren yükselişi dikkat çekicidir. Bu dönemde yükselen Gini katsayısı
dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliğinin artışını temsil etmektedir. Grafikte gös-
terildiği gibi 1960 ve 1982 yılları arasında Gini katsayısı istikrarlı bir gelişim gös-
termiş ve gelir eşitsizliğinde artma veya azalma yönünde belirgin bir eğilim ortaya
koymamıştır. 1982 ve 1994 yılları arasında keskin bir şekilde yükselen Gini kat-
sayısı ülkeler arası gelir eşitsizliğindeki ciddi artışı göstermektedir. Bu dönemde
Gini katsayısının gösterdiği eşitsizlik 1982 yılında 0,47’den başlayarak 1994 yılında
0,54’e kadar artmıştır. Dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliği 1994-2000 döneminde
hızını kaybetse de artışını sürdürerek 2000 yılında 0,55’e yaklaşmıştır. 2000’li yıl-
lar ile birlikte ülke nüfusu ile ağırlıklandırılmamış Gini katsayısının düşüşe geçtiği
bir döneme girilmiştir. Bu dönende belirgin bir azalma eğilimine girdiği gözlenen
ülkeler arası gelir eşitsizliğini ölçen Gini katsayısının 2010 yılında 0,52’ye kadar ge-
rilemiş olduğu görülmektedir. Ancak 2000’li yıllarda azalma eğiliminde olduğunu
saptadığımız ülkeler arası gelir eşitsizliğinin, 1990’lı yıllara kadar olan dönemde
tecrübe edilmiş olan eşitsizliğin üzerinde olduğunu belirtelim.
Ülke Nüfusu ile Ağırlıklandırılmış Gelir Eşitsizliği

Ülke nüfusunu dikkate almadan hesaplanan ülkeler arasındaki gelir eşitsizliği, nü-
fusu büyük ülkelerin dünya genelindeki gelir eşitsizliği üzerindeki etkisinin daha
büyük olacağını dikkate almamaktadır. Bu eksikliği ortadan kaldırmak amacıyla
Gini katsayısı ülkelerin nüfus büyüklükleri ile ağırlıklandırılmış olarak da hesap-
lanmaktadır. Milanovic tarafından hesaplanan Gini katsayıları 1960-2000 yılları
arasında ülke nüfusu ile ağırlıklandırılmış ülkeler arası gelir eşitsizliğinin nasıl
geliştiğini görmemizi sağlamaktadır.
Ülke nüfusu ile ağırlıklı olarak hesaplanan Gini katsayısı, her ülkenin nüfus büyük-
lüğünü dikkate almakla birlikte ülke içinde mutlak bir eşitliğin sağlandığını, herke-
sin kişi başına gelir ile ifade edilen bir gelire sahip olduğunu varsaymaktadır.
Şekil 5.4 nüfus ağırlıklı olan ve nüfus ağırlıklı olmayan Gini katsayısı ile elde
edilen ülkeler arası gelir eşitsizliği eğrilerini birlikte göstermektedir. Şekil 5.4’te
1992 yılına kadar daha yüksek eşitsizliği temsil eden üstteki eğri nüfus ağırlıklı
Gini katsayısını, daha düşük eşitsizliği temsil eden alttaki eğri nüfus ağırlıklı
olmayan Gini katsayısını temsil etmektedir. 1992 yılına kadar nüfus ağırlıklı Gini
katsayıları nüfus ağırlıklı olmayan Gini katsayılarından daha yüksek bir eşitsizlik
göstermektedir. Ancak bu eğilim 1992 yılından sonra değişmekte ve nüfus ağırlıklı
Gini katsayısı daha düşük eşitsizliği temsil eden ve altta kalan eğri ile temsil
edilmektedir. Nüfus ağırlıklı Gini katsayıları 1992 yılından itibaren nüfus ağırlıklı
olmayan Gini katsayılarından daha düşük eşitsizlikler göstermeye başlamıştır.
Şekil 5.4
Ülke Nüfusu ile
Ağırlıklandırılmış
Ülkeler Arası
Eşitsizlik (Gini
katsayısı)
Kaynak:
Milanovic (2005)
ve Conference
Board of Canada
(2011) tarafından
hesaplanan
Gini katsayıları
esas alınarak
hazırlanmıştır.
Nüfus ağırlıklı Gini katsayılarını gösteren eğrinin özellikle 1980’li yıllarla birlik-
te gösterdiği azalma yönündeki eğilim Çin ve Hindistan’da gerçekleşen ekonomik
büyüme ile açıklanmaktadır. 1960’lı yıllarda yüksek nüfusları ile yoksulluğu temsil
eden bu ülkeler, uluslararası gelir eşitsizliğini yükselten ülkeler idi. Fakat bu ülkelerin
zengin ülkelere oranla daha yüksek bir büyüme performansı göstererek arttırdıkları
kişi başına gelirleri, nüfus ağırlıklı hesaplanan Gini katsayılarının küçülmesine ve
daha düşük eşitsizlik göstermesine neden olmaktadır. Görüldüğü gibi dünya nüfu-
sunun yaklaşık üçte birini kapsayan bu ülkelerin ülkeler arası gelir eşitsizliği üzerinde
oldukça belirleyici bir etkisi bulunmaktadır. Sala-i Martin (2002: 35-36) Gini katsa-
yısını Çin’i dışarıda tutarak hesaplamış ve dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliğinin
bu dönemde azalmadığını aksine 1980’li yıllarla birlikte arttığını açıklamıştır. Sala-i
Martin’e göre Çin dışındaki dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliği azalmamakta, aksi-
ne nüfus ağırlıklı olmayan eşitsizlik analizinde olduğu gibi artmaktadır.
Yüzde Paylar Analizine Göre Dünyada Gelir Eşitsizliği

Dünyada ülkeler arası gelir dağılımını yüzde paylar analizi ile değerlendirmek is-
tiyorsak gelir dağılımı oluşturmak üzere ülkelere ait gelir ve nüfus verilerini üç
adımdan oluşan bir işlemden geçirmemiz gerekir. İlk adımda ülkeler kişi başına
gelirinin büyüklüğüne göre en düşükten en yükseğe doğru nüfuslarını da dikka-
te alan bir yaklaşımla sıralanmalıdır. İkinci adımda bu ülkeler dünya nüfusunun
%20’lik beş eşit diliminde yer alacak şekilde gruplandırılmalıdır. Son adımda da
gelirin büyüklüğüne göre sıralı % 20’lik gelir gruplarının toplam gelirden aldıkları
paylar ve kişi başına ortalama reel gelirler saptanmalıdır.
Aşağıdaki Tablo 5.4’te 1990, 2007 ve 2011 yıllarında yüzde paylar analizine
uygun olarak düzenlenmiş ülkeler arası gelir dağılımı sonuçları yer almaktadır.
En düşük gelirliden başlayarak en yüksek gelirliye doğru sıralanan ülkelerin %20
’lik eşit nüfus dilimlerine düşen gelir payları ve her bir gelir grubunun ortalama
kişi başına reel gelir rakamları düzenlenen tabloda görülmektedir. Analizde
Dünya Bankası’nın ülkelerin SGP’ye göre düzeltilmiş kişi başına GSYİH’sine ve
ülkelerin nüfus büyüklüklerine ait verileri kullanılmıştır. Yüksek nüfuslarıyla
böyle bir analizin yapılmasına olanak vermeyen Çin ve Hindistan analizlere dahil
edilmemiştir. Ancak 126 ülke için elde edilebilmiş veriler yaklaşık %20’lik nüfus
dilimlerinin oluşturulmasında ve gelir paylarının hesaplanmasında kullanılmıştır.
2007 yılı dünya finansal krizine girilmeden önceki son yıl olması nedeniyle seçilmiş
ve karşılaştırmalarda kullanılmıştır.
1990 2007 2011 Tablo 5.1

Dünyada Ülkeler
Gelir Arası Gelir Dağılımı-
Ortalama Ortalama Ortalama
Grupları Gelir Payı Gelir Payı Gelir Payı nın Görünümü
Gelir $ Gelir $ Gelir $
En Düşük Kaynak: Wold Bank,

1,62 826 1,38 948 1,46 991 World Development
%20 Indicators Data Base
İkinci %20 5,10 2.351 4,19 2.611 4,87 2.982 verilerinden yarar-
Üçüncü %20 12,39 5.635 12,11 7.431 13,04 7.868 lanılarak hazırlan-
mıştır.
Dördüncü
23,63 12.089 24,89 17.186 24,24 16.448
%20
En Yüksek
57,26 27.990 57,43 37.886 56,39 36.555
%20
Toplam 100,00 9.687 100,00 13.075 100,00 12.850
%20’lik nüfus dilimlerinde yer alan ülkelerin toplam gelirden aldıkları paylar
arasındaki farklılık dünyada zengin ve yoksul ülkeler arasındaki gelir açığını or-
taya koymaktadır. Dünyada ülkeler arası gelir dağılımının dikkat çeken özelliği,
en yüksek gelirli %20’lik nüfus grubunun toplam gelirden aldığı payın, en düşük
gelirliden başlayarak tanımlanmış %80’lik gelir grubunun -dört gelir grubu- top-
lam gelirden aldığı payın daima üzerinde olmasıdır.
En yüksek gelirli %20’nin toplam gelirden aldığı pay 1990 yılından 2007 yılına
kadar artmış olmakla birlikte, -yukarıdaki analizde de belirtildiği gibi- 2011 yılı
sonuçlarına göre azalmaya başlamıştır. Fakat en yüksek gelirli %20’nin gelir payı
(%56,39), yine diğer dört gelir grubunun toplam payının (43,61) üzerinde kalmayı
sürdürmüştür.
1990-2007 döneminde en düşük gelirli %20’nin gelir payı 1,62’den 1,38’e; ikinci
%20’nin gelir payı %5,10’dan %4,19’a ve üçüncü %20’nin gelir payı %12,39’dan
%12,11’e gerilemiştir. Dördüncü ve en yüksek %20’nin gelir payı ise sırasıyla
%23,63’den %24,8’e ve %57,26’dan %57,43’e artmıştır.
2007 yılı sonrasında en yüksek %20’nin ve dördüncü %20’nin gelir payı
sırasıyla %56,39’a ve 24,24’e gerilerken, en düşük %20’den başlayarak üç gelir
grubunun gelir payları sırasıyla %1,46’ya, %4,87’ye ve %13,04’e artmıştır. 2007
yılından sonra 2011 yılının dağılım sonuçları, 1990-2007 döneminde ülkeler
arası gelir dağılımında artan eşitsizliğin 2011 yılına gelindiğinde 2007 yılına göre
azalmış olduğunu göstermektedir. 2011 yılında dünya nüfusunun en zengin %20
’si dünya gelirinin %56,39’unu alırken, en yoksul %20 dünya gelirinin sadece
%1,46’sını almaktadır.
Her bir gelir grubunun ortalama kişi başına reel geliri üzerinden yürütülecek
yüzde paylar analizi, dünyada refahın dağılımına ilişkin sonuçlar ortaya koyabilir.
Tablo 5.4 SGP’ye göre ortalama kişi başına reel gelir üzerinden yapılacak
açıklamalara yardımcı olacaktır.
1990-2007 döneminde ülkeler arası gelir dağılımı üst gelir gruplarının lehine
gelişirken tüm gelir gruplarının ortalama kişi başına reel gelirleri farklı oranlarda
yüksek gelir gruplarında daha yüksek- olsa da artmıştır. 2007-2011 döneminde ise
en yüksek %20 ve dördüncü %20 gelir grubunun ortalama kişi başına reel gelirleri
azalmış, buna karşın en düşük %20’den başlayarak üç gelir grubunun ortalama kişi
başına reel gelirleri artmıştır. 2011 yılında en zengin %20’nin ortalama kişi başına
geliri 36.555 dolar iken, en yoksul %20’nin ortalama kişi başına geliri 991 dolardır.
En zengin %20’nin ortalama kişi başına geliri, en yoksul %20’nin ortalama kişi
başına gelirinin 37 katıdır. En zengin %20 ile en yoksul %20 arasındaki ortalama
kişi başına gelir farkı 1990 yılında 34 kat iken 2007 yılında 40 kata artmış ve 2011
yılında 37 kata düşmüştür. 2007-2011 döneminde dünyada ülkeler arası gelir
dağılımındaki iyileşme algısı, 1990-2011 dönemi söz konusu olduğunda yerini
gelir dağılımındaki dengesizliğin arttığı sonucuna bırakmaktadır.
Dünya’da ülkeler arası gelir dağılımını 2011 yılı için Dünya Bankası ülke ekonomi-
2 leri göstergelerinden yararlanarak elde ediniz. Dünya gelir dağılımını elde ederken
nasıl bir yol izlediğinizi açıklayınız. Elde ettiğiniz gelir dağılımına göre gelir grup-
larına giren ülkelerden örnekler veriniz.
Dünyada Ülke İçi Gelir Eşitsizliklerinin Gelişimi

Ülke içi gelir eşitsizliğinin temel göstergelerinden biri olan Gini katsayısı, dünya
genelinde ülke içi gelir eşitsizliklerinin ülkelere göre değişen geniş bir yelpazeye
yayılmış olduğunu göstermektedir. 2010 yılı Dünya Bankası gelir dağılımı veri-
lerine göre, ülke içi gelir eşitsizlikleri yelpazesinde 0,23 Gini katsayısı ile Dani-
marka ve İsveç en düşük eşitsizlikle yer alırken 0,74 Gini katsayısı ile Namibya en
yüksek eşitsizliğe sahip ülke olarak yer almaktadır. Dünya genelinde gelir eşitsiz-
liğini açıklamanın yolu ülke içi gelir eşitsizliklerinin oluşturduğu yelpazenin iki
ucundaki ülkelerden örnekler vermekten daha çok, ülke içi gelir eşitsizliklerinin
ülkeler arasında neye göre değiştiğini açıklamak olmalıdır.
Tablo 5.5’te 127 ülkeye ait ülke içi gelir eşitsizliği gözleminin ülkelerin
gelişmişlik düzeyine göre dağılımı görülmektedir. Conference Board of Canada
(2011) ülkeleri ülke içi Gini katsayısının büyüklüğüne göre gruplandırmak
amacıyla dört ayrı ülke içi eşitsizlik aralığı oluşturmuştur. Buna göre 0,20 - 0,29
arası “düşük eşitsizlik”, 0,30-0,39 arası “orta eşitsizlik”, 0,40-0,49 arası “yüksek
eşitsizlik” ve 0,50’nin üzeri “çok yüksek eşitsizlik” olarak tanımlanmıştır. Tablo
5.5’te Dünya Bankası’nın gelişmişlik düzeyine göre gruplandırması esas alınarak
farklı gelişmişlik düzeyindeki ülkelerin, tanımlanmış gelir eşitsizliği dilimlerine
göre dağılımı incelenmektedir.
Yüksek Gelirli Üst-Orta Alt-Orta Gelirli Düşük Gelirli Tablo 5.2

Ülkeler Gelirli Ülkeler Ülkeler Ülkeler Ülke İçi Eşitsizliklerin
Ülkelerin Gelişmişlik
Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Düzeylerine Göre
Düşük Dağılımı
Eşitsizlik Gini: 14 48,3 3 10,0 1 2,8 1 3,1
0,20-0,29 Kaynak: Wold Bank,
World Development
Indicators Data
Orta Eşitsizlik Base verilerinden
15 51,7 8 26,7 11 30,5 14 43,8 yararlanılarak
Gini: 0,30-0,39
hazırlanmıştır.
Yüksek
Eşitsizlik Gini: 0 0 11 36,6 14 38,9 13 40,6
0,40-0,49
Çok Yüksek
Eşitsizlik Gini: 0 0 8 26,7 10 27,8 4 12,5
0,50-+
Toplam 29 100,0 30 100,0 36 100,0 32 100,0
Ülke içi gelir eşitsizliklerinin ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre dağılımı, Kuznets’in Ters-U Hipotezi:
Kuznets’in ters-U hipotezini doğrulayan sonuçlar ortaya koymaktadır. Ülkeler Ekonomik kalkınma sürecinde
ekonomik büyüme ile artan
arasında düşük gelirli ülkeler daha çok orta ve yüksek eşitsizlik grubunda yer alır- gelir eşitsizliğinin ekonomik
larken alt-orta gelirli ve üst-orta gelirli ülkelerin yüksek ve orta eşitsizlik grubun- kalkınma sürecinin ilerleyen
aşamalarında büyüme ile
da yoğunlaştıkları, yüksek gelirli ülkelerin ise orta ve düşük eşitsizlik grubunda azalacağını öngören Kuznets
toplanmış oldukları görülmektedir. Gelir eşitsizliği en düşük ülkeler yüksek gelirli tarafından tanımlanmış
hipotezdir.
ülkeler iken eşitsizliğin en yüksek olduğu ülkeler orta gelirli ülkelerdir. Orta gelir-
li ülkeler arasında alt-orta gelirli ülkelerin ağırlıklı olarak çok yüksek eşitsizlik ve
yüksek eşitsizlik ile temsil edilen ülkeler olduğu dikkat çekmektedir.
Tablo 5.6’da 127 ülkeye ait, Gini katsayısı ile ölçülen ülke içi gelir eşitsizlikleri-
nin ülkelerin coğrafi konumlarına göre dağılımı görülmektedir. Buna göre düşük
eşitsizlikteki ve orta eşitsizlikteki ülkelerin ağırlıkla Avrupa ve Orta Asya bölge-
sinde; yüksek eşitsizlikteki ülkelerin Sahra Altı Afrika’da; çok yüksek eşitsizlikteki
ülkelerin ise Latin Amerika ve Karayipler bölgesi ile Sahra Altı Afrika’da toplan-
mış ülkeler olduğu görülmektedir.
Tablo 5.3 Yüksek

Ülke İçi Eşitsizliklerin Düşük Orta Eşitsizlik Çok Yüksek
Eşitsizlik
Ülkelerin Coğrafi Eşitsizlik Gini: Gini: 0,30- Eşitsizlik Gini:
Gini: 0,40-
Konumlarına Göre 0,20-0,29 0,39 0,50-+
0,49
Dağılımı
Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %
Kaynak: Wold Bank, Doğu Asya ve
World Development 0 0 9 19,2 4 10,0 1 5,0
Pasifik
Indicators Data
Base verilerinden Güney Asya 0 0 3 6,4 3 7,5 0 0
yararlanılarak Sahra Altı Afrika 2 10,0 7 14,9 17 42,5 8 40,0
hazırlanmıştır.
Orta Doğu ve
0 0 6 12,8 2 5,0 0 0
Kuzey Afrika
Latin Amerika ve
0 0 0 0 9 22,5 11 55,0
Karayipler
Kuzey Amerika 0 0 2 4,3 0 0 0 0
Avrupa & Orta
18 90,0 20 42,6 5 12,5 0 0
Asya
Toplam 20 100,0 47 100,0 40 100,0 20 100,0
Tablo 5.7, 1990’lı yılların ilk yarısı ile 2000’li yıllar arasında karşılaştırılabilir ve-
rileri elde edilebilen 110 ülkenin Gini katsayısı ile ölçülen ülke içi gelir eşitsizlikleri-
nin ne yönde geliştiğini göstermektedir. Tablo 5.7 aynı zamanda, ülke içi gelir eşit-
sizliği değişen ülkelerin hangi gelişmişlik düzeyinde olduklarını da incelemektedir.
Tablo 5.7’deki rakamlar 110 ülkenin 50’sinde bu dönem zarfında gelir eşitsizli-
ğinin arttığını göstermektedir. Aynı dönemde 110 ülkenin sadece 39’unda ülke içi
gelir eşitsizliği azalmıştır. Ülke içi gelir eşitsizliği değişmeyen ülke sayısı ise 21’dir.
Tablo 5.7: Dünyada 1990-2010 Döneminde Ülke İçi Eşitsizliği Artan, Azalan
ve Değişmeyen Ülkelerin Gelişmişlik Düzeyine Göre Dağılımı
Tablo 5.4 Eşitsizliği Eşitsizliği Eşitsizliği

Dünyada 1990- Artan Azalan Değişmeyen Gelir Gruplarına
2010 Döneminde Ülkeler Ülkeler Ülkeler Göre Ülkeler
Ülke İçi Eşitsizliği Toplamı
Sayı % Sayı % Sayı %
Artan, Azalan ve
Değişmeyen Ülkelerin Yüksek Gelir Grubu 16 32,00 6 15,38 6 28,57 28
Gelişmişlik Düzeyine Üst Orta Gelir Grubu 12 24,00 10 25,65 4 19,04 26
Göre Dağılımı Alt Orta Gelir Grubu 12 24,00 14 35,89 5 23,81 31
Kaynak: Wold Bank, Düşük Gelir Grubu 10 20,00 9 23,07 6 28,57 25
World Development Eşitsizliğe Göre
Indicators Data 50 100,00 39 100,00 21 100,00 110
Ülkeler Toplamı
Base verilerinden
yararlanılarak
hazırlanmıştır. Tablo 5.7 incelendiğinde dünyada ülke içi gelir eşitsizliği artan ülkelerin yük-
sek gelirli ülkeler grubunda gelir eşitsizliği azalan ülkelerin ise ağırlıkla alt-orta
gelir grubunda yer aldıkları görülmektedir. Gelir eşitsizliği değişmeyen ülkeler ise
ağırlıkla yüksek ve düşük gelir gruplarına dağılmış durumdadır.
Tablo 5.7’yi son yirmi yıllık dönemde gelir eşitsizliği artan, azalan ve
değişmeyen ülkelerin hangi gelişmişlik düzeyindeki ülkeler olduklarına bakarak
da yorumlayabiliriz. Buna göre yaklaşık son yirmi yıllık dönemde ülke içi gelir
eşitsizlikleri ağırlıklı olarak alt-orta gelirli ülkeler arasında azalmış diğer tüm gelir
gruplarındaki ülkeler arasında artmış durumdadır.
Dünyada ülke içi gelir eşitsizliğindeki değişimin dünya genelindeki gelir dağılımı
üzerindeki sonuçlarını 110 ülkeden örneklerle de açıklayabiliriz. Buna göre dünya
nüfusunun %69’u Çin, Hindistan, Rusya ve ABD gibi gelir eşitsizliği artmış olan 50
ülkede; dünya nüfusunun %29’u gelir eşitsizliği azalalmış olan Brezilya ve Meksika,
Pakistan ve Türkiye gibi 39 ülkede yaşamaktadır. Dünya nüfusunun %2’si ise
İrlanda, Japonya, Hollanda ve G. Kore gibi ülke içi gelir eşitsizliği istikrarlı olan 21
ülkelerde yaşamaktadır.
Dünyada çok yüksek gelir eşitsizliği göstermekte olan Bolivya, Ekvador,
Paraguay, Botswana, Kolombiya, Peru ve Zambiya’da ülke içi gelir eşitsizliği
artarak daha da derinleşmiştir. Düşük gelir eşitsizliği ile bilinen yüksek gelirli
Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Almanya, Norveç, Slovak
Cumhuriyeti, İsveç gibi bazı ülkelerde de ülke içi gelir eşitsizlikleri artmıştır.
Bununla birlikte yüksek gelir eşitsizliği ile bilinen Brezilya, Şili, Bolivya, Gutemala,
Nikaragua, Panama gibi ülkelerde ülke içi gelir eşitsizliği azalmıştır.
Dünyada 1990’ların başları ile 2000’li yıllar arasında gelir eşitsizliği artan
ülkelerin sayısı eşitsizliği azalan ülkelerin sayısından fazladır. Aynı zamanda
gelir eşitsizliği artan coğrafyadaki nüfus da gelir eşitsizliği azalan coğrafyadaki
nüfustan fazladır. Bu iki bulgu dünyada ülkeler arasındaki gelir eşitsizliği 2000’li
yıllarla birlikte azalmaya başlamış olsa da 1990’lı yıllardan günümüze ülke içi
gelir eşitsizliklerinin artmakta olduğunu göstermektedir.
Dünya’da genel olarak gelir eşitsizliği ne yönde gelişmektedir? Milanovic’in Gini

katsayısı ölçütünü esas alarak değerlendiriniz. 3
Dünyada Gelir Eşitsizliğinin Artış Nedenleri

Dünyada gelir eşitsizliğini yönlendiren faktörlerin saptanması, izlenecek ekonomi
politikaları için yol gösterici olacaktır. Dünyada ülkeler arası ve ülke içi gelir eşit-
sizliklerinin bugün 1980’lerin başındakinden niçin daha yüksek olduğu konusun-
da yapılan açıklamalar dünya ekonomilerinin küresel ekonomiyle bütünleşmek
adına her zamankinden daha fazla piyasa güçlerinin etkisine girmiş olmalarına
bağlanmaktadır.
Dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliğinde 2000’li yıllara kadar artan ve 2000’li
yıllarla birlikte azalan fakat genel olarak bakıldığında gözlenen artışı açıklayan
görüşleri dönemsel bir bakış açısıyla gözden geçirelim.
Milanovic (2006), 1980’lerin başlarında dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliğinin
hızlı artışında Üçüncü Dünya ülkelerinin borç krizine girmelerinin oldukça
belirleyici bir etkisi olduğunu ifade etmektedir. Milanovic (2012: 12-13) 1982-
1994 döneminde ülkeler arası gelir eşitsizliğinde gözlenen artış eğilimini dört
nedene bağlamaktadır: 1980’lerde Latin Amerikan ülkelerinin göreli gelirlerinin
azalmış olması; 1980’lerin sonları ve 1990’ların başlarında geçiş dönemindeki
Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği ülkelerinin gelir düzeylerinin önemli
ölçüde azalması; Afrika’daki birçok ülke ekonomisinin yaşanan felaketlerle çöküş
içine girmesi; bu dönemde zengin ülkelerin büyüme performanslarını istikrarlı
biçimde sürdürmüş olmaları.
1980’li yıllar ve 1990’lı yılların başı arasında artan gelir eşitsizliğinin
nedenlerini tartışan Wade (2001: 37), dünyada ülkeler arası gelir eşitsizliğinin
artış nedenlerini şöyle sıralamaktadır:
• Dünyanın en yoksul ve en zengin ülkeleri arasında nüfus artış hızlarının
birbirinden farklı olması,
• Dünya petrol dışı emtia fiyatlarının özellikle çok yoksul ülkeleri etkileyecek
derecede 1980 ve 1990 arasında düşmesi,
• Orta gelir düzeyindeki gelişmekte olan ülkelerin dışarıdan borçlanma

eğilimlerinin bu ülkeler için borç tuzağı yaratmış olması,
• Teknolojideki değişimin yüksek katma değerli üretim alanlarında
kümelenmiş gelişmiş ülkelerde gelişmekte olan ülkelerden çok daha güçlü
bir biçimde ortaya çıkması.
Ülkeler arası gelir eşitsizliğinde 2000 yılı sonrasındaki düşüş eğilimi de farklı
nedenlere bağlanarak açıklanmaktadır. Milanovic (2012: 16) 2000’li yıllarla
birlikte ülkeler arası gelir eşitsizliğinde gözlenen düşüşü Latin Amerika, Doğu
Avrupa ve Eski Sovyet ülkelerinde büyümenin toparlanmasına bağlamaktadır.
Milanovic, 1990’lı yıllarda artış hızı zayıflayarak 2000’li yıllarla birlikte azalmakta
olan nüfus ağırlıklı Gini katsayısı üzerinde Çin’in yüksek büyüme oranlarının
etkisi olduğunu kabul etmekle birlikte, Gini katsayısının Çin hariç tutulduğunda
bile 2000 yılı sonrasında azalma eğilimini koruduğunu belirtmektedir. Çin’in
dışında uluslararası gelir eşitsizliğinin azalmasına katkı yapan en önemli faktör
Hindistan’ın büyümesi olarak görülse de küresel ekonomik krizin gelir dağılımını
gelişmiş ülkeler aleyhine etkileyerek gelir dağılımında eşitlik yönünde bir etki
yaratmış olabileceği de düşünülmektedir.
Yüzde paylar analizinde kullandığımız Şekil 5.2’de 2000’li yıllarla birlikte orta gelir
grubunda yer alan ülkelerin yüksek büyüme performansları ile gelir paylarını nasıl
arttırmış olduklarını anımsayalım.
Ülke içi gelir eşitsizliğinin her ülkenin farklı yapısal özellikleri ve politikalarına
bağlı olarak değişkenlik göstermesi nedeniyle yapılacak genellemelerde dikkatli
olmak gerekmektedir. Bununla birlikte UNDP (2011) hazırladığı bir raporda
ülke içi gelir eşitsizliğini belirleyen; toprağın belirli ellerde nüfuz etmesi,
eğitimde fırsat eşitliğinin olmaması, kır ve kent arasındaki dengesizlikler gibi
geleneksel faktörlerle birlikte özellikle son yirmi yıllık dönemde gelişmekte olan
ülkelerde öncelik verilen neo-liberal politikalara bağlı nedenlerin öne çıktığını
belirtmektedir. Bu politikalar arasında küresel ekonomiyle bütünleşmek adına
finans ve işgücü piyasalarının serbestleştirilmesi, özelleştirme, vergi ve transfer
sistemlerinde dönüşüm gibi reformlar ile son yirmi yıllık dönemde gelişmekte
olan ülkelere önerilen ekonomik istikrar ve yapısal uyum programları önemli bir
yer tutmaktadır.
TÜRKİYE’DE GELİR DAĞILIMI

Dünyada gelir eşitsiziğinin artmakta olduğu bir dönemde, küresel ekonomiyle
bütünleşmek üzere piyasa ekonomisinin kurumlarını hızla oluşturmakta olan
Türkiye ekonomisinin ülke içi gelir dağılımının nasıl bir gelişim gösterdiği merak
uyandıran bir konudur. Gelir dağılımı kavramından gelirin bireyler veya hane-
halkları arasında, hangi üretim faktörü sahipliğinden elde edildiğine bakılmaksı-
zın, büyüklüğüne göre dağılımını anlıyoruz. Bir ülkede gelir dağılımının kişisel,
bölgesel ve sektörel olmak üzere çeşitli görünümlerinden söz edilebilir. Bu ünite-
de Türkiye’de gelir dağılımı ve gelişimini hanehalkı kullanılabilir gelirinin büyük-
lüğüne göre dağılımı boyutunda değerlendireceğiz. Kişisel gelir dağılımı tercihi-
mizin arkasıda dünya gelir dağılımının bir parçası olarak gördüğümüz Türkiye’de
gelir dağılımını dünyada gelir dağılımını incelerken yararlandığımız benzer ana-
liz yöntemleriyle ortaya koyma düşüncesinin yattığını belirtelim.
Türkiye’nin Dünya Gelir Dağılımındaki Yeri

Türkiye’nin dünya gelir dağılımındaki yeri kişi başına gelirin büyüklüğü, ülke içi
gelir eşitsizliğinin derecesi ve gelir eşitsizliğinin son yirmi yıllık dönemdeki ge-
lişimine bakılarak değerlendirilebilir. Türkiye Dünya Bankası gruplandırmasına
göre 10.540,6 dolar kişi başına geliri ile dünya ekonomileri sıralamasında üst-orta
gelir grubunda yer almaktadır. Ülke içi gelir dağılımına bakıldığında 2006 yılı
Gini katsayısı 0,428 iken 2017 yılında 0,405 olmuştur.
Kuznets’in ters-U hipotezi ile uyumlu olarak üst-orta gelir grubundaki ülke-
lere geçildiğinde gelir eşitsizliğinin azalması beklenmektedir. Dolayısıyla Türki-
ye’deki gelir dağılımının Dünya Bankası’nın kişi başına gelirin büyüklüğüne göre
tanımladığı üst-orta gelir grubundaki ülkelerle karşılaştırılması yerinde olacaktır.
Şekil 5.5 Türkiye’nin üst-orta gelir grubundaki ülkeler arasında gelir dağılımı ile
ne durumda olduğunu göstermektedir.
Şekil 5.5
Gini Katsay›s› Üst-orta Gelir
0,65
0,60 Grubundaki
0,55 Ülkeler Arasında
0,50
0,45 Türkiye’nin Gelir
0,40
0,35
Eşitsizliği
0,30
0,25
0,20
Kaynak: Wold
0,15 Bank, World
Development
Bulgaristan
Romanya
Türkiye
Tayland
Rusya
Arjantin
Venezüela
Malezya
Meksika
Brezilya
Indicators Data
Y›llar Base verilerinden
Gini Katsay›s› (1991-1993 Farkl› Y›llar) Gini Katsay›s› (2008-2010 Farkl› Y›llar)
yararlanılarak
hazırlanmıştır.
Şekil 5.5 Türkiye’nin de aralarında bulunduğu üst-orta gelir grubundaki ül-

kelerdeki gelir eşitsizliklerini ve son yirmi yıllık dönemdeki gelişimini göster-
mektedir. Gini katsayılarına bakıldığında gruptaki ülkelerin 0,28 ile 0,55 arasında
dağılan gelir eşitsizliğine sahip oldukları görülmektedir. Grubun eşitsizliğin de-
recesine göre iki ucunda yer alan ülkeler Bulgaristan ve Brezilya’dır. Türkiye 0,38
Gini katsayısı ile grubun eşitsizliği düşük üçüncü ülkesidir. Şekil 5.5, aynı gelir
grubunda yer alsalar da ülkelerin farklı eşitsizlik gruplarında yer aldığını göster-
mektedir. Bulgaristan düşük eşitsizlik grubunda yer alırken Brezilya çok-yüksek
eşitsizlik gösteren ülkelerden biri olarak görülmektedir. Romanya ve Türkiye orta
eşitsizlikteki ülkeler arasında, Tayland ve Meksika ve arada sıralı diğer ülkeler
yüksek eşitsizlik grubunda yer almaktadırlar.
Üst-orta gelir grubunda tanımlı ülkelerin Romanya ve Venezuela dışındaki
ülkelerde son yirmi yıllık dönemde gelir eşitsizliğinin azalmakta olduğu görül-
mektedir. Türkiye grubun gelir eşitsizliği azalan ülkeleri arasında yer almaktadır.
Türkiye 1990’lı yılların başları ile 2000’li yıllar arasında gelir eşitsizliğini azaltmış
ve yüksek eşitsizlikten orta eşitsizlik düzeyine bir gelişme göstermiştir.
Türkiye’de Gelir Dağılımının Gelişimi

Türkiye’de gelir dağılımını saptamaya yönelik çalışmalar planlı döneme geçildiği
yıllarla başlamıştır. 1963 yılından günümüze kadar farklı yıllara yayılmış onlarca
gelir dağılımı araştırması yapılmıştır. Bu araştırmaların genellikle yapıldığı dö-

nemin koşullarının elverdiği araştırma yöntemleri kullanılarak gerçekleştirildiği
görülmektedir. Dolayısıyla gelir dağılımı araştırmaları yöntemleri ve kapsamları
açısından farklılıklar göstermektedir. Bu nedenle bu araştırmalara dayanılarak
Türkiye’de gelir dağılımını 1963 yılından günümüze kadar olan dönemde standart
ölçülerin ortaya koyduğu karşılaştırılabilir sonuçlarla kesintisiz olarak izleme ola-
nağı bulunmamaktadır.
TÜSİAD (2000) ve Kurtipek (2011)’in çalışmaları Türkiye’de gelir dağılımı
araştırmalarını tanıtan ve yorumlayan önemli kaynaklardır. Türkiye’de gelir
dağılımı üzerine yapılmış mevcut araştırmaların sonuçlarını değerlendirmeden
önce bu araştırmaları kısaca sıralayalım. Bu araştırmaların ilki Çavuşoğlu ve
Hamurdan tarafından yapılan 1963 yılı Devlet Planlama Teşkilatı Gelir Dağılımı
Araştırması’dır. 1963 gelir dağılımı araştırması gelir vergisi mükelleflerinin beyan
ettikleri gelirleri esas alarak yapılmıştır. Hanehalkı anketlerine dayalı ilk gelir
dağılımı araştırması 1968 yılında yapılmıştır. 1968 ve 1973 yılları için yapılan gelir
dağılımı araştırmaları Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü’nce hanehalkı
düzeyinde yapılan anketin hanehalkı gelirine ilişkin bilgilerine dayanmaktadır.
1968 yılı araştırması Türkiye’de alandan toplanan veri ile gelir dağılımını saptayan
ilk çalışma olması ve 1973 araştırmasına öncülük etmiş olması nedeniyle önemlidir.
1973 yılı sonrasında uzun bir dönem Türkiye’de gelir dağılımını tanımlayan bir
araştırma yapılmamıştır. Bu dönemde 1973 yılı araştırmasının sonuçlarını referans
alan Celasun, 1973, 1978 ve 1983 yılları gelir dağılımını tahmin ederek sonuçlarını
açıklamıştır. Celasun’un tahmin sonuçlarının ardından 1986 yılında TÜSİAD’ın
girişimiyle Esmer, Fişek ve Kalaycıoğlu tarafından, amacı doğrudan gelir dağılımı
olmamakla birlikte Türkiye’de hanehalklarının sosyal ve ekonomik açıdan genel
görünümünü ortaya koyan bir araştırma yapılmıştır. Türkiye’de gelir dağılımını
dolaylı da olsa tanımlayan TÜSİAD’ın araştırmasını Devlet İstatistik Enstitüsü
(DİE)’nin 1987 yılı Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi izlemiştir.
DİE gelir dağılımı konusunda istatistik üretmeye 1994 yılında Hanehalkı Gelir
Dağılımı Anketi ile devam etmiştir. 1994 yılı araştırması 1987 yılı araştırmasından
bağımsız bir araştırma olmakla birlikte, Türkiye’de gelir eşitsizliğini hesaplama
olanağı vermesi ve benzer yöntemle ve kapsamda yapılmış oldukları gerekçesiyle
bu iki araştırmanın gelir dağılımının zaman içindeki değişimini izleme olanağı
sağladığı kabul edilmektedir (TÜSİAD, 2000: 32). Hanehalkı Gelir ve Tüketim
Harcamaları Anketleri bu iki yılla sınırlı kalmış, 2002 yılına kadar bir gelir
dağılımı araştırması yapılmamıştır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2002 yılı
ile birlikte Hanahalkı Bütçe Anketleri’ni uygulamaya başlamıştır. TÜİK’in 2002,
Eşdeğer hanehalkı 2003, 2004 ve 2005 yılları için düzenli olarak uyguladığı anketler ortak yöntem ve
kullanılabilir geliri:
Hanelerde birey başına kapsamda olması nedeniyle Türkiye’de gelir dağılımının zaman içindeki değişim
düşen gelirler arasındaki yönünü görmek açısından önemlidir. 2006 yılı ile birlikte Türkiye’de gelir dağılımı
farkları dikkate alarak
hanehalkı düzeyinde toplanan TÜİK tarafından gerçekleştirilen Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması sonuçları
gelirlerin birey başına düşen üzerinden izlenmeye başlamıştır. Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması ülkenin
gelirlere dönüştürülmesi
ile elde edilen geliri gelir dağılımına, yoksulluğun düzeyi ve kompozisyonuna, yaşam koşullarına
tanımlamaktadır. Eşdeğer ve sosyal dışlanmaya yönelik veriler üretmektedir. Gelir ve Yaşam Koşulları
hanehalkı kullanılabilir geliri
sadece gelirin değil refahın Araştırması ile Türkiye’de 2006 yılından itibaren hanehalkı kullanılabilir geliri
dağılımı konusunda da bilgi yanında eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelirine göre tanımlanmış gelir dağılımı
sağlamaktadır. sonuçları da açıklanmaya başlamıştır.
Gelir dağılımı araştırmalarının ortaya koyduğu verilerin doğru bir şekilde

okunması, elde edilen verilerin doğru analiz yöntemleri kullanılarak incelenmesine
bağlıdır. Gelir dağılımının gelişimini izlemek üzere iki farklı analiz yöntemi
kullanılmaktadır. Bunlardan birincisi gelir dağılımı eşitsizlik ölçütlerini referans
almak ve yıllara göre gelir dağılımındaki gelişimin yönünü hesaplanan eşitsizlik
katsayılarına bakarak saptamaktır. İkincisi, en düşük gelirliden en yüksek gelirliye
doğru sıralanmış hanelerin eşit nüfus dilimleri altında toplanması ve her bir nüfus
diliminin toplam gelirden aldığı payın ve ortalama reel gelirinin tanımlanmasını
esas alan yüzde paylar analizinden yararlanmaktır.
Bu ünite kapsamında Türkiye’de gelir dağılımının nasıl gerçekleştirildiği ve
eşitsizliklerin ne yönde geliştiği konusunda yapılan analizlerde TÜİK “Hanehalkı
Bütçe Anketleri” ile “Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırmaları”ndan elde edilen
veriler kullanılmıştır.
Gelir Dağılımı Eşitsizlik Ölçütlerine Göre Gelir Dağılımının Gelişimi

Türkiye’de gelir dağılımının 2002-2011 dönemindeki gelişme eğilimini Şekil 5.6’da
gelir dağılımı araştırmalarının açıkladıkları Gini katsayıları yardımıyla izleyebili-
riz. Türkiye’de 2002 yılında 0,44 olduğu görülen Gini katsayısı 2005 yılında 0,38’e
kadar düşerek gelir eşitsizliğinde önemli bir azalmayı tespit etmiştir. Gini katsayı-
sı 2006 yılında 0,40’a artarken 2007 ve 2008 yıllarında 0,38 değerlerine gerilemiş-
tir. 2009 yılında tekrar artarak 0,39’u gösteren Gini katsayısı 2010 yılında azalarak
2005 yılındaki 0,38 eşitsizlik derecesine geri dönmüştür. Gini katsayısı 2011 yılın-
da da bu eşitsizlik düzeyinde kalmıştır. Gini katsayısı 2006 ve 2009 yıllarında artış
yönünde çıkışlar yapmış olsa da, 2002-2011 döneminde 0.44’ten 0,38’e anlamlı
bir düşüş kaydetmiştir. Türkiye’de gelir dağılımı araştırmalarına göre 2002-2011
döneminde 0,44’ten 0,38’e gerileyen Gini katsayısı gelir dağılımında genel bir iyi-
leşme eğilimi olduğunu işaret etmektedir.
Şekil 5.6
Gini Katsay›s› Türkiye’de Hanehalkı
0,45 Kullanılabilir
0,43
Gelirine Göre Gini
Katsayısı (2002-
0,41 2011)
0,39 Kaynak: TÜİK,
“Hanehalkı Bütçe
0,37 Araştırması”
ve “Gelir ve
0,35 Yaşam Koşulları
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Araştırması”
sonuçlarından
Gini Katsay›s› Y›llar yararlanılarak
hazırlanmıştır.
Gini katsayısı her hanehalkının aynı geliri alıyor olması durumunda mutlak eşit-
liği temsil etmek üzere 0 değerini alırken tüm gelirin bir hanehalkında toplanmış
olması ve diğer hanehalklarının gelirinin sıfır olması durumunda toplam eşitsizliği
temsil etmek üzere 1 değerini almaktadır.
Türkiye’de gelir eşitsizliğinin büyüklüğünü ve yıllara göre gelişimini kır-kent

ayrımında görme olanağı sağlayan Şekil 5.7 kişisel gelir dağılımı analizine farklı
bir bakış açısı kazandırmaktadır. Türkiye’de gelir dağılımındaki eşitsizlik sorunu
genel olarak kentlerde daha derin yaşanmaktadır. Şekil 5.7’ye göre Türkiye’de 2002-
2011 döneminde kentlerdeki gelir eşitsizliğinin 2005 ve 2006 dışında kalan yıllarda
kırdakinden daha büyük olduğu görülmektedir. 2002-2011 dönemine baktığımızda
kır ve kentte gelir eşitsizliğinin genel olarak azalmakta olduğunu görüyoruz.
Kır ve kent ayrımında gelir eşitsizliğinin gelişimini Gini katsayıları ile gösteren
iki eğri arasındaki fark 2000’li yıllarla daralmaya başlamış, 2005 yılına girilirken
eşitlenmiştir. 2005 ve 2006 yıllarında kırsal kesimin gelir eşitsizliği, kentlerdeki
eşitsizliği aşmıştır. 2007 yılı ile birlikte kentteki eşitsizlik kırın eşitsiziliğinden daha
büyük değerler almaya başlamış, 2009 yılında oldukça açılan kır-kent eşitsizlik
makası, kentteki eşitsizliğin azalmasıyla birlikte azalmıştır. 2011 yılı araştırma
sonuçları, kentteki eşitsizliğin kırdaki eşitsizlikten büyük olmayı sürdürdüğünü
bununla birlikte kır ve kentte gelir eşitsizliğinin artış yönünde sıçrama yaptığını
göstermektedir. Ancak bu sıçrama kır ve kentte gelir eşitsiziliğinin azalmakta
olduğu değerlendirmesini değiştirecek nitelikte değildir.
Şekil 5.7
Türkiye’de Kır-Kent Gini Katsay›s›
Ayrımında Gini 0,46
Katsayısı (2002- 0,44
2011)
0,42
x
Kaynak: TÜİK, 0,40 x
“Hanehalkı Bütçe x
0,38 x
Araştırması” x x x x
ve “Gelir ve 0,36 x x
Yaşam Koşulları 0,34
Araştırması”
sonuçlarından 0,32
yararlanılarak 0,30
hazırlanmıştır.
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Kent x K›r Y›llar
Acaba hanehalkı ortalama reel gelirlerinde bu dönemde refah artışı sağlaya-

cak bir gelişme olmuş mudur? Bu soruyu yanıtlamak üzere 2011 yılı fiyatlarıy-
la hesaplanmış hanehalkı ortalama reel gelirinin gelişimine bakalım. Şekil 5.8’de
üstteki eğri hanehalkı ortalama reel gelirinin 2002-2011 dönemindeki gelişimini
göstermektedir. Hanehalkı ortalama reel geliri 2002-2005 yılları arasındaki artış
eğilimini, 2006 yılındaki düşüşün ardından 2007 yılında da sürdürmüştür. 2007-
2010 döneminde hanehalkı ortalama reel geliri azalma eğilimine girmiş olmakla
birlikte 2011 yılında artış yönünde bir hareket gözlenmiştir.
Şekil 5.8
Hanehalk› Geliri ( ) Türkiye’de
30000
Hanehalkı
27500
25000 x Ortalama ve
x x x
22500 x x x x x x Medyan Geliri
20000 (2010 Fiyatlarıyla
17500 TL)
15000
12500 Kaynak: TÜİK,
10000 “Hanehalkı Bütçe
7500 Araştırması”
5000 ve “Gelir ve
2500 Yaşam Koşulları
0 Araştırması”
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
sonuçlarından
Y›llar yararlanılarak
x Ortalama Gelir Medyan Gelir Fark hazırlanmıştır.
Hanehalkı ortalama reel geliri hanehalklarının çoğunun hangi gelir düzeyinde

toplanmış olduğunu göstermez. Bu nedenle ortalama hanehalkı geliri ile birlikte
medyan hanehalkı gelirinin de aynı dönemdeki değişim eğilimine bakmak gerekir.
Medyan gelir en düşük gelirliden en yüksek gelirliye sıralı hanehalkı gelirleri ile
tanımlanmış gelir dağılımını, yarısı bu gelirin üzerinde yarısı bu gelirin altında
olacak şekilde iki eşit gruba bölen hanehalkı gelirinin saptanmasıyla elde edilir.
Medyan hanehalkı reel geliri 2002 döneminde hanehalkı ortalama reel geliri
ile paralel bir gelişme göstermiş olmakla birlikte artış ve azalış derecelerinde
farklılıklar olduğu görülmektedir.
Ortalama hanehalkı geliri gelir dağılımının en düşük veya en yüksek hanehalkı
gelirlerindeki değişime duyarlı olmasına karşın medyan hanehalkı geliri bu
değişimden etkilenmez. Bu nedenle ortalama hanehalkı geliri ile medyan hanehalkı
geliri arasındaki fark gelir eşitsizliğinin gelişiminin anlamlı bir göstergesi olarak
kullanılabilir (Campano, Salvatore, 2006: 61). Şekil 5.8’de en alttaki eğri ortalama
hanehalkı geliri ile medyan hanehalkı geliri arasındaki farkın -gelir dağılımındaki
eşitsizliğin bir göstergesi olarak kullanılmaktadır- 2002-2011 dönemindeki
gelişimini göstermektedir. 2002 yılından başlayarak 2005 yılına kadar azalan eğri
Türkiye’de bu dönemde gelir dağılımındaki iyileşmeye işaret etmektedir. Ancak
2006 ve 2007 yıllarında artış eğilimine giren ortalama ve medyan gelir fark eğrisi
2007 yılı ile birlikte genel bir azalma eğilimi göstermektedir. Ortalama ve medyan
gelir fark eğrisine göre özellikle 2010 ve 2011 yıllarında gelir eşitsizliğindeki
azalma belirginleşmiştir.
Yüzde Paylar Analizine Göre Gelir Dağılımının Gelişimi

Türkiye’de gelir dağılımının ne yönde geliştiğini saptamak üzere yüzde paylar anali-
zinden yararlanabiliriz. Yüzde paylar analizi en düşük gelirliden en yüksek gelirliye
sıralı hanehalklarının eşit yüzdelik dilimlere ayrılması ile her bir dilimin gelirden
aldığı payların karşılaştırılması ve bu payların yıllara göre gelişiminin izlenmesi ile
yapılmaktadır. Yüzde paylar analizinin bir başka uygulaması her bir gelir diliminin
ortalama reel gelirinin karşılaştırılması ve bu gelirin yıllara göre gelişiminin izlen-
mesidir. Bu başlık altında Türkiye’de gelir dağılımının 2002-2011 dönemindeki ge-
lişimini yüzde paylar analizinin her iki uygulamasından yararlanarak inceleyeceğiz.
Türkiye’de 2002-2011 döneminde kişisel gelir dağılımına ilişkin araştırma
sonuçları toplu olarak Şekil 5.8’de düzenlenmiştir. Şekilde görülen eğriler en düşük
gelirliden başlayarak beş gelir diliminin toplam gelirden aldıkları yüzde payların
yıllara göre gelişimini göstermektedir.
Şekil 5.9
Türkiye’de Kişisel %
60
Gelir Dağılımı 55
2002-2011 (%) 50 * * * * * * En Düflük %20
45 * * * *
Kaynak: TÜİK, 40 ‹kinci %20
“Hanehalkı Bütçe 35
Üçüncü %20
Araştırması” 30
25 Dördüncü %20
ve “Gelir ve 20
Yaşam Koşulları 15 * En Yüksek %20
Araştırması” 10
sonuçlarından 5
yararlanılarak 0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
hazırlanmıştır.
Y›llar
Türkiye’de en yüksek gelir grubunun gelir payını temsil eden eğri ile diğer gelir
gruplarının gelir paylarını temsil eden eğriler arasındaki aralığın büyüklüğü dikkat
çekicidir. Bununla birlikte eğriler arasındaki aralıkta 2002-2011 döneminde bir
daralma gözlendiğini ve bu daralmanın Türkiye’de gelir dağılımındaki iyileşmenin
bir göstergesi olduğunu belirtelim. Şekil 5.8’e göre 2002 yılında en yüksek %20’lik
grubun gelir payı, en düşük gelirli %20’lik grubun gelir payının 9,45 katı iken,
2011 yılına gelindiğinde 6,95 katı gelir payına gerilemiştir.
Yüzde paylar analizine göre Türkiye’de 2002-2011 döneminde gelir dağılımında
eşitlik yönünde gözlenen bu düzelme genel olarak en yüksek gelirli %20’nin gelir payının
ele alınan dönemde genel olarak azalmış olmasından kaynaklanmıştır. Şekilde en üstte
yer alan eğriye göre 2000’li yıllara girildiğinde en yüksek gelirli %20 toplam gelirin
yarısını alırken, 2011 yılında gelir payı %45,2’ye gerilemiştir. 2002-2011 döneminde en
yüksek %20’nin gelir payı azalırken diğer dört %20’nin gelir payı artmıştır. Dördüncü
%20’nin gelir payı bu dönemde %20,8’den %21,9’a; üçüncü %20’nin gelir payı %14’den
%15,5’e; ikinci %20’nin gelir payı %9,8’den %11,0’a; en düşük %20’nin gelir payı da
%5,3’den %6,5’e artmıştır. Ele aldığımız dönemde Türkiye’de gelir dağılımı en yüksek
gelir grubundan diğer gelir gruplarına gerçekleşen gelir transferi ile birlikte değişmiştir.
Gelir dağılımının bu dönemdeki değişimi, en yüksek gelirli %20’nin gelir payının yıllık
ortalama %1,09 oranında gerilemesi; diğer gelir gruplarının da sırasıyla %0,59, %1,19,
%1,36 ve %2,52 gibi en düşük gelirli %20’ye doğru artan oranlarda kazanımlar elde
etmesiyle gerçekleşmiştir. Türkiye’de gelir dağılımındaki iyileşmeye işaret eden bu
gelişmenin, yüksek gelirli grubun gelir payı artarken diğer gelir gruplarının ve özellikle
düşük gelirli grubun gelir payının artmasından kaynaklanmış olduğu görülmektedir.
Türkiye’de gelir gruplarının % paylarından edindiğimiz bilgi ile kişisel gelir
dağılımının gelişimine ilişkin yaptığımız bu değerlendirmenin gelir gruplarının
refahına etkisini görmek üzere her bir gelir grubunun reel gelirlerindeki
gelişimin izlenmesi yararlı olacaktır. Böylelikle en yüksek gelirli %20’yi oluşturan
hanehalklarının ortalama reel gelirleri ne kadar geriledi veya en düşük gelirli %20
’yi oluşturan hanehalklarının ortalama reel gelirleri ne kadar arttı sorusuna yanıt
verilmiş olacaktır.
Şekil 5.10 ve 5.11 en yüksek ve en düşük gelir gruplarının 2011 yılı fiyatlarıyla
hesaplanmış ortalama reel gelirlerinin 2002-2011 dönemindeki gelişimini göstermektedir.
En yüksek gelirli grubun ortalama reel geliri 2002 yılından itibaren 2006 yılına
kadar gerilemiş, 2007 yılındaki sıçrama ile birlikte 2002 yılındaki reel geliri
yakalamıştır. 2008 yılındaki düşüşü 2009 yılındaki artış izlemiştir. 2010 yılında
serinin en düşük seviyesine gerileyen grubun ortalama reel geliri 2011 yılında
tekrar artmıştır. En yüksek gelir grubunun reel gelirinin 2002-2011 döneminde
bazı yıllardaki artışlara rağmen genel olarak gerilemiş olduğu görülmektedir.
En düşük gelirli grupun ortalama reel geliri ise 2002 yılından 2007 yılına
kadar artmış, 2008 yılı ile başlayan gerileme eğilimi 2011 yılındaki artışa kadar
sürmüştür. 2002-2011 döneminde en düşük gelirli grubun ortalama reel gelirinin
bazı yıllarda dalgalanmış olsa da genel bir artış eğiliminde olduğu saptanmıştır.
Özetle, 2002-2011 döneminde yüksek gelir grubundaki hanehalkları reel
gelir kaybına uğrarken en düşük gelir grubunun ortalama hanehalkları reel gelir
kazanımları elde etmiştir.
Şekil 5.10
Ortalama gelir Şekil 5.10 Yıllara
60000 Göre En Yüksek
Gelir Grubunun
55000 Ortalama Reel
Geliri (T)
50000 Kaynak: TÜİK,
“Hanehalkı Bütçe
45000 Araştırması”
ve “Gelir ve
40000
Yaşam Koşulları
Araştırması”
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
sonuçlarından
Y›llar yararlanılarak
hazırlanmıştır.
Ortalama gelir
Şekil 5.11
Ortalama gelir Yıllara Göre En

Düşük Gelir
8500 Grubunun
8000 Ortalama Reel
Geliri (T)
7500
Kaynak: TÜİK,
7000 “Hanehalkı Bütçe
6500 Anketleri” ile “Gelir
ve Yaşam Koşulları
6000 Araştırmaları”
5500 sonuçlarından
yararlanılarak
5000 hazırlanmıştır.
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Y›llar
Ortalama gelir
Türkiye’de gelir dağılımındaki gelişmelerden toplumun farklı sosyal grupları ne

4 yönde etkilenmiştir? Hanehalkı bireylerinin ücretli ve maaşlı, yevmiyeli, işveren ve
kendi hesabına çalışan gibi işteki durumlarına göre elde ettikleri reel gelirler nasıl
bir gelişim göstermiştir? Bu soruların yanıtlarını TÜİK Gelir ve Yaşam Koşulları
Araştırmaları’ndan elde edeceğiniz hanehalkı bireylerinin esas işteki durumlarına
göre elde ettikleri yıllık ortalama reel gelir verilerini kullanarak verebilirsiniz.
Türkiye’de Gelir Dağılımındaki İyileşmenin Nedenleri

Türkiye’de gelir dağılımının gelişimini izlediğimizde Gini katsayısı ile 2002-2011
döneminde eşitlik yönünde bir iyileşme olduğunu gözledik. 2002 yılında 0,44 olan
Gini katsayısının, 2005 yılında 0,38’e kadar gerilediğini; 2006 ve 2009 yıllarında
artmış olsa da 2011 yılına gelindiğinde 0,38 düzeyini koruduğunu gördük. Yüz-
de paylar analizi de bu dönemde gelir dağılımındaki iyileşmeyi işaret ediyordu.
Türkiye’de gelir dağılımının 2002-2011 dönemindeki gelişimini ortalama hanehal-
kı reel geliri ile medyan hanehalkı reel geliri arasındaki farkı referans alan bir ana-
lizle incelediğimizde ise gelir dağılımındaki iyileşmenin 2005 yılına kadar sürdü-
ğünü gördük. Ancak, gelir eşitsizliğinde 2006 yılı ile başlayan ve 2009 yılına kadar
süren artışın 2010 yılı ile birlikte azalma yönünde bir eğilim kazandığını saptadık.
Türkiye’de gelir dağılımında iyileşme yönünde değerlendirilebilecek bu eğilimi
ekonominin gelişme dinamikleri doğrultusunda geçirmekte olduğu yapısal değişim
ile ilişkilendirmeksizin açıklayamayız. Kuznets ekonomik büyümeye bağlı olarak
nüfusun daha büyük bölümünün verimliliği yüksek modern sektörde istihdam
edilmesini sağlayan yapısal değişim ve gelirin yeniden dağılımını sağlayan politikalara
öncelik verilmesi sayesinde, kalkınmanın başlarında artan gelir eşitsizliğinin tersine
dönerek azalmaya başlayacağıni ileri sürmektedir. Türkiye’de gelir eşitsizliğindeki
iyileşme eğilimi Kuznets’in ters-U hipotezi ile öngördüğü gibi kalkınma sürecinin
bir sonucu olarak görülebilir mi? Bu sorunun yanıtını Türkiye ekonomisinin 2000’li
yıllarda yaşadığı yapısal dönüşümler ile ilişkilendirerek vermeye çalışalım.
Türkiye 2000’li yıllara sanayileşmiş, kentlileşmiş, özelleştirme sürecini büyük
ölçüde tamamlamış, piyasa ekonomisinin tüm kurumlarını oluşturmuş ve küresel
ekonomiyle daha fazla bütünleşmiş bir ekonomiye sahip olarak girmiştir. 2001
yılında yaşanan finansal krizin etkisiyle cari fiyatlarla 3.000 dolara gerileyen kişi
başına gelir sonraki yıllarda hızı azalsa da istikrarlı bir büyüme sonucunda 2008
yılında 10.500 dolara yükselmiştir. Kişi başına gelir ekonomik krizin etkisiyle
2009 yılında 8.500 dolara gerilemiş olsa da 2010 ve 2011 yıllarındaki büyümenin
etkisiyle 10.500 dolar seviyesini tekrar yakalamıştır. Kişi başına gelirin 2002-2011
döneminde gösterdiği, göreli olarak istikrarlı artışın gelir dağılımındaki iyileşme
eğiliminin en önemli açıklayıcılarından biri olduğunu düşünebiliriz. Türkiye bu
büyüme performansı ile Dünya Bankası’nın üst-orta gelirli ekonomileri arasında
tanımlanmaya başlamıştır. Bu gelir grubundaki ülkeler 1990’lı yılların başı ile 2000’li
yıllar arasında geçen dönemde Gini katsayısı ile ölçülen gelir eşitsizliklerini genel
olarak azaltmış ülkelerdir. Türkiye ekonomisi de kişi başına gelir düzeyinin artışına
paralel olarak “yüksek eşitsizlik” aralığından “orta eşitsizlik” aralığına geçmiştir.
Türkiye Ekonomisi’nin istikarlı bir büyüme performansı kaydettiği bir
dönemde gelir eşitsizliğinde gözlenen iyileşme olgusu, Kuznets’in belirli bir
kalkınma düzeyine ulaşmış ekonomilerde büyüme ile gelir eşitsizliğinin azalacağı
yönündeki hipotezini destekler niteliktedir. Bununla birlikte Türkiye ekonomisinde
bu dönemde gerçekleşen yapısal dönüşümlerin gelir eşitsizliğini farklı bir yönde
etkilediği de açıktır. Kazgan (2012: 263-276) Türkiye ekonomisinde 2002-2011

döneminde küresel ekonomideki gelişmelerin de etkisiyle ortaya çıkan dönüşümleri
şöyle sıralamaktadır:
• Enflasyon hızının düşmesi,
• Dış açık ve dış borç stokundaki artış; sanayileşsizleşme ve işsizlik,
• Gelir bölüşümü ve devlet bütçesi kısıtları,
• Tüketim kredilerinde artış ve iç tasarruf oranlarında düşüş; ekonomide
yabancılaşma.
Bu dönemde sıkı para ve maliye politikası uygulamalarının yanı sıra, ithalattaki
artışın yarattığı bolluk fiyat artış hızını tek haneli rakamlara düşürmede etkili
olmuştur. Enflasyon hızının düşmesi Türkiye’de gelir dağılımını olumsuz yönde
etkileyen önemli bir faktörün etkisini azaltmıştır. 2001 küresel krizini aşmak
üzere izlenen küresel politikaların uzantısı olarak bollaşan ve yükselen piyasa
ekonomilerine yönelen fonlar, yüksek reel faizin etkisiyle Türkiye’ye de girmiştir.
Buna bağlı döviz arzındaki artış karşısında aşırı değerli hâle gelen T’nin ithalat
artışını teşvik ederek cari işlemler bilançosu açıklarına neden olduğu görülmüştür.
Cari işlemler bilançosu açığının borç stoku ile paralel büyümesi ekonominin
kırılganlığını arttırmıştır.
2001 krizi sonrasında küresel rekabetin etkisiyle kâr oranları düşen sanayi
sektörü sanayisizleşme olarak tanımlanan yeni bir döneme girmiştir. Bu dönemde
ihracat yapan sanayi işletmeleri yerli üreticilerin ürettikleri ara mallarına olan
taleplerini dış pazarlara yönelterek ayakta kalabilmişler ya da üretimlerini yurt
dışına taşımak zorunda kalmışlardır. Ülkeye giren doğrudan yabancı sermaye
yatırımlarının da sanayi sektörü yerine hizmetler sektörünü tercih etmesi,
sanayisizleşmeyi ve istihdam yaratmayan büyümeyi teşvik etmiştir. Artan işsizlik
ekonomik büyümenin neden olduğu kişi başına gelir artışının hanehalklarının
gelirlerine yansımasına engel olmuştur. Kârların gerilediği ve istihdam edilenler
için -belki de kayıt dışı istihdam ile-reel ücretlerin korunduğu bir dönemde
gerçekleşen istihdamsız büyüme gelir dağılımının üst ve alt gruplarının gelirleri
arasındaki açığın kapanmasına neden olurken Gini katsayısı bu gelişmeyi gelir
eşitsizliğinin azalması olarak tespit etmiştir.
Cari işlemler bilançosu açığının ve borç stokunun sürdürülebilirliği yüksek
reel faiz uygulaması ile sağlanırken ülke içi bölüşüm ilişkileri hanehalklarının
gelir kaynakları aleyhine gelişmiştir. Yükselen reel faizin gelir dağılımını etkileme
kanallarından biri de devlet bütçesinin gelir ve harcamalar yapısını değiştirmesidir.
Hükûmet faiz dışı bütçe fazlası yaratma çabası ile vergi gelirlerine yüklenirken
eğitim, sağlık gibi sosyal harcamalardan tasarruf etmek zorunda kalmıştır. Vergi
yapısının dolaylı vergileri yöneldiği ve sosyal harcamaların toplam harcamalar
içindeki payının azaldığı bu dönem gelirin yeniden dağılımı politikalarının
etkinliğini kaybetmesine neden olmuştur.
Ekonomik büyümenin finansmanının bankacılık sisteminin dış piyasalardan
düşük faizle kullandığı krediyi, iç pazarda yüksek faiz ile tüketici kredisine
dönüştürerek sağlandığı bu dönemde, tüketime yönelik krediler artarken
iç tasarruf oranı gerilemiştir. Eskiye oranla daha borçlu fakat ihtiyaçlarını
karşılayabilen hanehalkları, borçlarını geri ödeyebildikleri sürece kendilerini iyi
durumda hissetmişlerdir. İçeride tasarruf açığını büyüten bu gelişme dış kaynak
girişinin mümkün olması nedeniyle sorun olarak görülmemiştir.
Dış kaynak girişi doğrudan yabancı yatırımlar ve portföy yatırımları olarak
gerçekleşmektedir. Bu dönemde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının yüksek
katma değerli imalat sanayi yerine hizmetler sektöründe satışa sunulan özel şirket,
ticari bankalar ve sigorta şirketleri ya da toptan ve perakende ticaret yapan alışveriş
merkezleri gibi kâr payı yüksek hizmet alanlarına yönelmiş olduğu görülmüştür.
Ekonomide yabancılaşmanın hızlandığı bu dönemde hanehalkı düzeyinde gelir
dağılımı araştırmalarına konu olan gelirin giderek artan bölümü gelir eşitsizliğinin
hesaplandığı örneklemin dışına çıkmaktadır.
Türkiye’de gelir dağılımındaki iyileşme eğilimi küresel ekonomiyle
bütünleşmenin getirdiği ekonomik krizlerin etkisiyle de açıklanmaktadır
(Kurtipek, 2011: 74-75). Bu görüşe göre ekonomik kriz dönemlerinde ve krizi
takip eden yıllarda genel olarak gelir dağılımı göstergelerinde kısmi iyileşmeler
yaşanmaktadır. 2001 ve 2008 finansal krizlerini takip eden dönemde gelir
eşitsizliğinde gözlenen düşüşler bu görüşü destekler niteliktedir. Ekonomik
krizlerin gelir eşitsizliklerini azaltan etkisi alt gelir gruplarının gelirlerindeki
artıştan daha çok üst gelir gruplarının gelirlerindeki azalmaya bağlanarak
açıklanmaktadır. Bu açıklamalar 1995 kriz yılı sonrasında Meksika’da ve 1998
kriz yılı sonrasında Güney Kore’de gelir eşitsizliğinde gözlenen gelişmeler ile
ilişkilendirilmektedir.
Özet
Dünyada gelir dağılımını tanımlamak ve bu dağı- Ülkeler arası eşitsizliğin gelişimini, eşitsizlik ölçüt-
1 lımdaki genel eğilimleri saptamak 2 lerine ve yüzde paylar analizine göre yorumlamak
Dünyada gelir dağılımı Kavram 1, Kavram 2 ve Dünya’da ülke nüfusuyla ağırlıklanırılmamış
Kavram 3 olmak üzere üç ayrı biçimde tanım- Gini katsayılarına göre ülkeler arası gelir eşit-
lanmaktadır. Bu kavramlardan birincisine göre sizliği 1980’li yıllarla birlikte artmaya başlamış
dünyada gelir dağılımı ülkelerin nüfusları dik- ve 1994 yılına kadar olan dönemde hızlana-
kate alınmaksızın her ülkenin kişi başına geliri- rak artışını sürdürmüştür. Bu dönemde Gini
nin büyüklüğüne göre temsil edildiği bir dağılım katsayısının gösterdiği eşitsizlik 1982 yılında
ile gösterilmektedir. Bununla birlikte nüfusu ile 0,47’den başlayarak hızla artmış ve 1994 yılında
büyük ülkelerin gelirindeki değişimin küçük ül- 0,54’e ulaşmıştır. 1994-2000 döneminde hızını
kelerin gelirindeki değişime kıyasla dünya gelir kaybetse de artışını sürdüren ülkeler arası gelir
dağılımını daha fazla etkilemesi gerekir. Bu et- eşitsizliğini temsil eden Gini katsayısı 2000 yı-
kiyi yansıtamayan Kavram 1 ile bu konudaki ye- lında 0,55’e kadar artmış, 2000’li yıllar ile bir-
tersizliği nedeniyle eleştirilmektedir. likte azalarak 2010 yılında 0,52’ye kadar gerile-
Kavram 1’in eksiğini gidermek üzere tanım- miştir. 2010 yılına gelindiğinde azalıyor olsa da
lanmış olan Kavram 2, uluslararası gelir dağı- ülkeler arası gelir eşitsizliğinin 1990’lı yıllardaki
lımını ülkelerin nüfus büyüklüklerini dikkate eşitsizliğin önemli derecede üzerinde olması
alarak göstermektedir. Buna göre dünyada ge- uzun dönemli bir değerlendirme ile dünyada
lir dağılımı tanımlanırken her ülkenin dünya ülkeler arası gelir eşitsizliğinin artmış olduğunu
nüfusundaki payını temsil edecek şekilde gelir göstermektedir.
dağılımında yer almasına dikkat edilmektedir. Dünya’da ülke nüfusuyla ağırlıklandırılmış Gini
Bu yönüyle Kavram 2, Kavram 1’e göre dünya- katsayılarına göre ülkeler arası gelir eşitsizliğinin
da gelir dağılımının daha iyi bir göstergesi ola- 1960’lı yıllardaki 0,57 değerinden 2000 yılındaki
rak kabul edilmektedir. Kavram 2 bu özelliğe 0,49 değerine kadar azalmış olduğu görülmek-
sahip olsa da -ülke sınırlarını dikkate almak- tedir. Nüfus ağırlıklı Gini katsayılarının azalma
sızın- tüm dünya vatandaşlarının kişi başına yönündeki eğilimi Çin ve Hindistan gibi dünya
GSYİH’leri arasında tanımlanmış gerçek bir nüfusunda önemli bir yer tutan ülkelerde ger-
dünya gelir dağılımını temsil etmekten uzaktır. çekleşen ekonomik büyüme ile açıklanmaktadır.
Kavram 3 dünya nüfusunu en düşük gelirliden Yüzde paylar analizi yüksek nüfusları nedeniyle
en yüksek gelirliye kadar, hangi ülkeden oldu- Çin ve Hindistan’ı dışarıda tutarak yapılabilmiş-
ğunu dikkate almaksızın sıralayarak bir gelir tir. Dünya gelir dağılımına göre en yüksek gelirli
dağılımı tanımlamaktadır. %20’nin gelirden aldığı pay diğer dört gelir gru-
Dünya Bankası’nın gruplandırmasına göre bunun toplam gelirden aldığı payın üzerindedir.
yüksek gelirli ve düşük gelirli ülkeler arasında En yüksek gelirli %20 ve dördüncü %20’lik nü-
özellikle 2000’li yıllarla birlikte giderek artan bir fusun toplam gelirden aldığı pay 1990 yılından
gelir açığı oluşmaktadır. Dünya ekonomik kri- 2007 yılına kadar artmış, diğer nüfus grupları-
zinin yaşandığı 2008 yılında zengin ve yoksul nın gelir payı azalmıştır. 2007 yılı sonrasında en
ülkeler arasındaki gelir açığı yüksek gelirli ülke- yüksek %20’nin ve dördüncü %20’nin gelir payı
lerin gelirlerindeki düşüşün etkisiyle kapanma gerilerken, en düşük %20’den başlayarak üç ge-
yönünde gelişmiş olsa da 2009 yılından başla- lir grubunun gelir payları artmıştır. 2011 yılının
yarak yeniden artış eğilimine girmiştir. Üst-orta ülkeler arası gelir dağılımına ilişkin sonuçları,
ve alt-orta gelirli ülkeler gruplarında kişi başına 1990-2007 döneminde ülkeler arası gelir dağı-
gelirin 2000’li yıllardaki artış hızı diğer gruplara lımında artan dengesizliğin 2011 yılına gelindi-
kıyasla yüksektir. Bu artış eğilimi özellikle Çin, ğinde 2007 yılına göre azalmış olduğunu göster-
Brezilya, Rusya, Hindistan ve eski Doğu Bloku mektedir.
ülkelerinin yüksek büyüme performansları ile
açıklanmaktadır.
Dünyada ülke içi eşitsizliklerin büyüklüğünü ve Dünyada ülke içi gelir eşitsizliklerindeki artış da
3 gelişimini saptamak özellikle gelişmekte olan ülkelerde neo-liberal
Gini katsayısına göre, dünyada ülke içi gelir eşit- politikalara öncelik verilmesine bağlanmaktadır.
sizlikleri 2000’li yıllarda 0,23 ile 0,74 arasında Artan ülke içi gelir eşitsizlikleriyle ilişkilendiri-
geniş bir yelpazeye yayılmış durumdadır. Gelir len politika dönüşümleri arasında en önemlileri
eşitsizliği en düşük ülkeler yüksek gelirli ülkeler finans ve işgücü piyasalarının serbestleştirilme-
iken eşitsizliğin en yüksek olduğu ülkeler orta si, özelleştirme, vergi ve transfer sistemlerinde
gelirli ülkelerdir. Ülke içi gelir eşitsizliklerinin dönüşüm gibi politika reformları ile ekonomik
ülkelerin coğrafi konumlarına göre dağılımına istikrar ve yapısal uyum programlarıdır. Geliş-
bakıldığında, düşük ve orta eşitsizlik gösteren ül- miş ülkeler söz konusu olduğunda ise ülke içi
kelerin ağırlıkla Avrupa ve Orta Asya’da; yüksek gelir eşitsizliklerindeki artışın 2007-2008 küresel
eşitsizlik gösteren ülkelerin ağırlıkla Sahra Altı finansal krizin etkisinden kaynaklanmış olduğu
Afrika’da; çok yüksek eşitsizlik gösteren ülkelerin düşünülmektedir.
ise ağırlıkla Latin Amerika ve Karayipler ile Sahra
Altı Afrika’da toplanmış olduğu görülmektedir. Türkiye’nin dünya gelir dağılımındaki yerini de-
1990’lı yılların ilk yarısı ile 2000’li yıllar arasında 5 ğerlendirmek
dünyada ülke içi gelir eşitsizliklerinin arttığı gö- Türkiye Dünya Bankası gruplandırmasına göre
rülmüştür. Araştırma kapsamındaki 110 ülkenin 12.000 dolar kişi başına geliri ile dünya ekono-
50’sinde bu dönemde gelir eşitsizlikleri artmış, mileri sıralamasında üst-orta gelir grubunda yer
39’unda azalmış ve 21’inde değişmemiştir. Buna almaktadır. Ülke içi gelir dağılımına bakıldığın-
göre dünya nüfusunun %69’unun yaşadığı ülke- da 2011 yılında 0,38 olarak hesaplanmış Gini
lerde gelir eşitsizliği artmış, dünya nüfusunun katsayısına göre Türkiye, orta-eşitsizlik düzeyin-
%29’unun yaşadığı ülkelerde azalmış, dünya de bir ülkedir. Gelir dağılımındaki eşitsizliğin
nüfusunun yüzde 2’sinin yaşadığı ülkelerde ise 1990’lı yılların başı ve 2000’li yıllardaki yaklaşık
istikrarını korumuştur. Dünyada ülke içi gelir yirmi yıllık gelişimine bakıldığında Türkiye’nin
eşitsizliği artan ülkelerin yüksek gelirli ülkeler gelir eşitsizliği azalan ülkeler arasında yer aldığı
grubunda, gelir eşitsizliği azalan ülkelerin ise görülmektedir.
ağırlıkla alt-orta gelir grubunda yer aldıkları gö-
rülmüştür. Türkiye’de gelir dağılımını, eşitsizlik ölçütlerine ve
6 yüzde paylar analizine göre yorumlamak
Dünyada gelir eşitsizliğinin artış nedenlerini açık- Gelir dağılımı eşitsizlik ölçütleri Türkiye’de ge-
4 lamak lir eşitsizliğinin 2002 yılından 2005 yılına ka-
Dünyada gelir eşitsizliğindeki artış birçok nede- dar azaldığını, 2006 yılındaki artışın ardından
ne bağlanarak açıklanmaktadır. Bunlar arasında 2007 ve 2008 yıllarında tekrar düşüşe geçtiğini,
en yaygın olanı ülkelerin politika önceliklerini 2009 yılındaki artışın ardından 2010 ve 2011
piyasa ekonomisinin gereklerinden yana de- yıllarında gerilemiş olduğunu göstermektedir.
ğiştirmiş olmalarına bağlamaktadır. Bir diğer Türkiye’de 2002-2011 döneminde gelir dağılı-
neden, incelenen dönemde Latin Amerika ül- mı eşitsizlik ölçütü Gini katsayısına göre gelir
kelerinin, Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği eşitsizliğinde göreli bir iyileşme olduğu izlen-
ülkelerinin ve Afrika ülkelerinin gelir düzey- mektedir. Türkiye’de Gini katsayısı 2006 ve 2009
leri azalırken yüksek gelirli ülkelerin büyüme yıllarında artış yönünde çıkışlar yapmış olsa da
performanslarını korumuş olmalarıdır. Ayrıca 2002-2011 döneminde 0.44’ten 0,38’e anlamlı bir
yoksul ülkelerde yüksek nüfus artışı, dış ticaret düşüş kaydetmiştir. Türkiye’de 2002-2011 döne-
hadlerinin aleyhte gelişmesi, dış borç tuzağına minde kır ve kent ayrımında hesaplanmış olan
sürüklenme ve teknolojinin gelişimine katkı ya- Gini katsayıları incelendiğinde 2005 ve 2006 yıl-
pacak birikime sahip olamama gibi faktörlerin ları dışında kalan yıllarda kentlerdeki gelir eşit-
ülkeler arası gelir eşitsizliğini arttırmış olduğu sizliğinin daha yüksek olduğu görülmektedir.
ileri sürülmektedir. 2011 yılı gelir dağılımı sonuçlarına göre kır ve
kentte Gini katsayıları artmış olsa da gelir eşitsiz-
liğindeki genel azalma eğilimi kaybolmamıştır.
Türkiye’de ortalama hanehalkı geliri ile med- rini azaltmış veya korumuş ülkeler olmalarıdır.
yan hanehalkı geliri arasındaki fark üzerinden Türkiye ekonomisi de kişi başına gelir düzeyinin
tanımlı göstergeye göre, 2002-2005 döneminde artışına paralel olarak “yüksek eşitsizlik” aralı-
azalan gelir eşitsizliği 2006 yılı ile birlikte artış ğından “orta eşitsizlik” aralığına geçmiştir.
eğilimi kazanmış olsa da 2009 yılı ile birlikte tek- Türkiye ekonomisinin gelir dağılımı bu dönem-
rar azalmaya başlamıştır. de enflasyon hızının düşmesi, dış açık ve dış borç
Türkiye’de gelir dağılımının yüzde paylar ana- stokundaki artış, sanayileşsizleşme ve işsizlik,
lizine göre dikkat çeken özelliği en yüksek %20 gelir bölüşümü ve devlet bütçesi kısıtları, tüke-
’nin toplam gelirden aldığı payın diğer %20’lik tim kredilerinde artış ve iç tasarruf oranlarında
dört dilimin toplam gelirden aldığı paylardan düşüş ve ekonomide yabancılaşma olarak ta-
anlamlı derecede büyük olmasıdır. Türkiye’de nımlanan yapısal dönüşümlerin farklı yönlerde
kişisel gelir dağılımındaki dengesizliğin dere- de olsa etkisinde kalarak gelişmiştir. Ekonomik
cesini gösteren bu aralık 2006 ve 2009 yılları krizler ve kriz sonrası gelişmelerin gelir dağılı-
dışında 2002-2011 döneminde genel olarak da- mını iyileşme yönünde etkilediği düşüncesinin
ralmış ve gelir dağılımındaki dengesizliğin azal- Türkiye ekonomisinin gelir dağlımında iyileşme
dığını göstermiştir. olarak yaşadığı eğilimler ile örtüşmekte olduğu
Türkiye’de 2002-2011 döneminde gelir dağılı- görülmüştür.
mında eşitlik yönünde gözlenen bu düzelme
genel olarak en yüksek %20’nin gelir payının
ele alınan dönemde genel olarak azalmış olma-
sından kaynaklanmıştır. Aynı dönemde diğer
dört %20’nin gelir payı artmıştır. Türkiye’de gelir
dağılımı en yüksek gelir grubundan diğer gelir
gruplarına gerçekleşen gelir transferi ile birlikte
eşitlik yönünde gelişmiştir. 2011 yılı fiyatlarıyla
hesaplanmış hanehalkı ortalama reel gelirlerine
göre 2002-2011 döneminde en yüksek gelir gru-
bunun reel gelirinin bazı yıllarda sıçrama olsa da
genel olarak gerilediği, en düşük gelirli grubun
ortalama reel gelirinde ise bazı yıllar hariç genel
olarak bir artış olduğu saptanmıştır.
Türkiye’de gelir dağılımındaki iyileşmenin neden-

7 lerini açıklamak

Türkiye’de 2002-2011 döneminde gelir dağ-
lımında saptanan olumlu gelişme Kuznets’in
ters-U hipotezinin, gelir eşitsizliğinin azalaca-
ğını öngören aşamasını desteklemektedir. Gelir
dağılımındaki iyileşmenin en temel açıklayıcısı
Türkiye ekonomisinin küresel ekonomiyle bü-
tünleşme sürecinin önemli adımlarını attığı bir
dönemin ardından istikrarlı bir büyüme perfor-
mansı ile kişi başına gelirini 2001 yılında 3.000
dolardan 2011 yılında 10.500 dolara çıkarmış
olmasıdır. Türkiye Dünya Bankası’nın üst-orta
gelirli ekonomileri arasında tanımlanmaya baş-
lamıştır. Bu gelir grubundaki ülkelerin ortak
özelliği 1990’lı yılların başı ile 2000’li yıllar ara-
sında Gini katsayısı ile ölçülen gelir eşitsizlikle-
1. Dünyada gelir dağılımını her ülkenin kişi başına 5. Aşağıdaki ülke gruplarından hangisinde ülke içi
GSYİH’sı üzerinden nüfus büyüklüğünü dikkate al- gelir eşitsizliği en yüksek olan ülkeler yer almaktadır?
maksızın tanımlayan kavram hangisidir? a. Yüksek gelirli ülkeler
a. Kavram 4 b. Üst-orta gelirli ülkeler
b. Kavram 2 c. Alt-orta gelirli ülkeler
c. Kavram 1 d. Düşük gelirli ülkeler
d. Kavram 3 e. Çok düşük gelirli ülkeler
e. Kavram 5
6. Milanovic 2000 yılı sonrasında dünyada ülkeler
2. 1980-2011 döneminde yüksek gelirli ülkeler grubu arası gelir eşitsizliğinde ortaya çıkan yeni eğilimi aşa-
ile düşük gelirli ülkeler grubunun kişi başına gelirleri- ğıdaki nedenlerden hangisi ile ilişkilendirilemez?
nin ve gelir açığının gelişimini hangi ifade doğru ola- a. Çin ve Hindistan ekonomilerinin hızlı büyümesi
rak tanımlamaktadır? b. Küresel ekonomik kriz
a. Yüksek gelirli ülkelerin kişi başına gelirleri aza- c. Doğu Avrupa ve Eski Sovyetler Birliği ülkeleri-
lırken ülkeler arası gelir açığı daralmaktadır. nin büyüme hızlarının artması
b. Yüksek gelirli ülkelerin kişi başına gelirleri ar- d. Latin Amerikan ülkelerinin büyüme hızlarının
tarken ülkeler arası gelir açığı büyümektedir. artması
c. Düşük gelirli ülkelerin kişi başına gelirleri aza- e. Yoksul ve zengin ülkeler arasındaki nüfus artış
lırken ülkeler arası gelir açığı daralmaktadır. hızlarının farklılığı
d. Düşük gelirli ülkelerin kişi başına gelirleri ar-
tarken ülkeler arası gelir açığı büyümektedir. 7. Türkiye’nin 2011 yılı verilerine göre dünya gelir dağı-
e. Düşük gelirli ülkelerin kişi başına gelirleri değiş- lımındaki yerini aşağıdaki hangi ifade tanımlamaktadır?
mezken, ülkeler arası gelir açığı daralmaktadır. a. Yüksek-eşitsizlik grubunda, gelir eşitsizliği ar-
tan bir ülkedir.
3. Ülkeler arası gelir eşitsizliğini eşitsizlik ölçütlerin- b. Orta-eşitsizlik grubunda, gelir eşitsizliği azalan
den yararlanarak hesaplamak için aşağıdaki hangi ve- bir ülkedir.
rinin elde edilmiş olması gerekmez? c. Düşük eşitsizlik grubunda, gelir eşitsizliği artan
a. Her ülke için GSYİH bir ülkedir.
b. Her ülke için kişi başına GSYİH d. Yüksek-eşitsizlik grubunda, gelir eşitsizliği aza-
c. Her ülkenin nüfusu lan bir ülkedir.
d. Her ülke için hesaplanmış ülke içi gelir eşitsizliği e. Çok yüksek eşitsizlik grubunda, gelir eşitsizliği
e. Her ülke için SMH artan bir ülkedir.
4. Yüzde paylar gruplandırmasına göre 2011 yılında en 8. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Türkiye’de kır ve kent
yüksek gelirli yüzde 20’lik ülkeler grubunun toplam ge- ayrımında gelir dağılımının 2002-2011 dönemindeki
lirden aldığı pay, ikinci, üçüncü, dördüncü ve en düşük gelişim eğilimini doğru biçimde tanımlamaktadır?
gelirli yüzde 20’lik dört grubun gelir payları toplamı ile a. Kır ve kentte gelir eşitsizliği değişmemiştir.
kıyaslandığında aşağıdakilerden hangisi doğrudur? b. Gelir eşitsizliği kentte artarken kırda azalmak-
a. En yüksek gelirli %20’nin gelir payı daha kü- tadır.
çüktür. c. Gelir eşitsizliği kırda artarken kentte azalmak-
b. En yüksek gelirli %20’nin gelir payı diğer grup- tadır.
ların gelir payı ile eşittir. d. Kır ve kentte gelir eşitsizliği artmaktadır.
c. En yüksek gelirli %20’nin gelir payı daha bü- e. Kır ve kentte gelir eşitsizliği azalmaktadır.
yüktür.
d. En yüksek gelirli y%20’nin gelir payı ile diğer
grupların gelir payı karşılaştırılamaz.
e. En yüksek gelirli %20’nin gelir payı ikinci gru-
bun gelir payına eşittir.
Yaşamın İçinden
9. Yüzde paylar analizi sonuçlarına göre Türkiye’de Türkiye’de gelir dağılımı araştırmalarını TÜİK yap-
2002-2011 döneminde gelir dağılımındaki iyileşme maktadır. 2001 krizinden hemen sonraki yılda 0.44
aşağıdaki hangi nedenle açıklanabilir? gibi bir düzeyde olan Gini katsayısı, izleyen yıllarda
a. En yüksek gelirli yüzde 20’nin gelir payı ar- düzelme eğilimine girmiş 2003’de 0,42, 2004’de 0,40’a
tarken, en düşük yüzde 20’nin gelir payının inmiş ve 2005’de 0.38 ile düzelmenin doruk noktasına
azalması çıkmış görünüyor. Eğer Türkiye bu eğilimi sürdürebil-
b. En yüksek gelirli yüzde 20’nin gelir payı azalır- seydi gelir dağılımı bozukluğunu düzeltme yolunda
ken, en düşük yüzde 20’nin gelir payının artması ilerliyor olacaktı. Ne var ki 2006 yılında yeniden 0.43’e
c. En yüksek gelirli yüzde 20’nin gelir payı azalır- çıkan -eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelirine göre he-
ken, diğer yüzde 20’lik dilimlerin gelir payının saplanmış- Gini katsayısı 2007 ve 2008 yıllarında 0.41
artması oranında kalmış. Bu gelişim bize krizin yarattığı bir
d. En yüksek gelirli yüzde 20’nin gelir payına kı- gelir dağılımı iyileşmesi yaşandığını işaret ediyor. Yani
yasla diğer yüzde 20’lik dilimlerin gelir payının 2002 ile 2005 arasında yaşanan gelir dağılımı düzelme-
daha büyük oranda artması sinin krizin getirdiği törpülemelerden kaynaklandığı
e. En yüksek gelirli yüzde 20’nin gelir payının anlaşılıyor. Çünkü krizler yüksek gelir gruplarını daha
diğer yüzde 20’lik dilimlere göre daha büyük fazla etkiliyor ve daha fazla törpülüyor. Krizin etkisi
oranda azalması ortadan kalkmaya başladığında ise gelir dağılımı bo-
zukluğu yeniden ortaya çıkmaya yöneliyor. 2001 krizi
10. Türkiye’de ekonomik kriz yılları ardından gelir eşit- kadar etkili olmasa da küresel krizin etkisiyle 2009 ve
sizliğinin azaldığı görülmektedir. Ekonomik krizin han- sonrasında Gini katsayısında benzer düzelmeler ortaya
gi etkisi gelir eşitsizliğindeki azalmayı açıklamaktadır? çıkmış bulunuyor. 2009 yılında 0,41’de kalan katsayı
a. En düşük gelirli yüzde 20’nin gelir payının 2010 yılında 0,40’a gerilemiş durumda. Krizin etkisi-
artması nin aşıldığı 2011 yılı ve izleyen yıllar bizim açımızdan
b. En düşük gelirli yüzde 20’nin gelir payının daha iyi bir gösterge olacaktır.
azalması TÜİK’in gelir dağılımı araştırmalarının ortaya koydu-
c. En yüksek gelirli yüzde 20’nin gelir payının ğu bazı önemli bilgiler daha var. Örneğin nüfusun yüz-
artması de 60’dan fazlası ev sahibi, yüzde 20’den fazlası kiracı
d. En yüksek gelirli yüzde 20’nin gelir payının konumunda bulunuyor. Konutunda çatı sızıntısı, duvar
azalması nemi, çürümüş pencere çerçevesi gibi sorunları olanla-
e. En düşük ve en yüksek gelirli yüzde 20’nin gelir rın oranı yüzde 40’a yakın. Konutunda izolasyon sıkın-
paylarının azalması tısı nedeniyle ısınma sorunu olanların oranı yüzde 60’ı
geçiyor. Evden uzakta bir haftalık bir tatili karşılama
imkânına sahip olanların oranı yüzde 10 dolayında.
Büyük çoğunluğun böyle bir tatili karşılama imkânı
yok. Nüfusun yarısı yeni giysiler alabilecek durumda,
diğer yarısının ise böyle bir imkânı bulunmuyor. Bun-
lar da Gini katsayısının bize söylemediği gerçeklerin
anketlerle belirlenmiş yansımaları.
Kaynak: Mahfi Eğilmez, “Türkiye’de Gelir Dağılımı”,

Kendime Yazılar, 2 Mart 2012’den aktarılmıştır. http://
www.mahfiegilmez.com/2012/03/turkiyede-gelir-
daglm.html
Okuma Parçası
Yükselen piyasa ekonomilerinde ve gelişmekte olan Gelişmiş ülkelerde yüzde 20,5 olan yatırım oranı ile kı-
ekonomilerde ortalama kişi başına gelirin gelişmiş yaslandığında bu ülkeler son on yılda yatırım oranları-
ekonomilerdekinden daha hızlı büyümeye başladığı nı GSYİH’nın yüzde 27’sine geliştirmişlerdir. Yatırım-
1990’lı yıllarda dünya ekonomisi yeni bir yakınsama lar sadece daha fazla sermayeyi emekle buluşturarak
sürecine girdi. 19. yüzyılın başlarındaki sanayi devri- emeğin verimliliğini arttırmakla kalmaz, aynı zaman-
minden bu yana zengin ve yoksul ülkeler arasında var da yeni bilgi ve üretim tekniklerinin tarım sektörü gibi
olan keskin ayrışma şimdi giderek zayıflıyor. Anahtar düşük verimlilikli sektörlere geçişini kolaylaştırarak
soru, yeni yakınsama sürecinin önümüzdeki on yıllık hızlandırılmış bir büyüme için toplam faktör verimli-
dönemde dünya ekonomisinin yeniden yapılanmasına liği artışını da sağlayabilir. Bu üçüncü faktör yani daha
öncülük edip etmeyeceğidir. yüksek yatırım oranları özellikle Asya’da ve en belirgin
Sanayi devrimi ve sömürgecilik dünya ekonomileri biçimde Çin’de geçerlidir. Asyanın trend büyüme oran-
arasında büyük bir sapma meydana getirdi (Maddison, ları diğer yükselen ekonomilerde olduğundan daha
2007). 19. yüzyılın başlangıcı ve 20. Yüzyılın ortası ara- önce ve daha büyük oranlarda artmıştır.
sında daha zengin, daha sanayileşmiş “Kuzey” ve daha Bu yakınsama eğilimi devam edecek midir? Bu soruyu
az gelişmiş “Güney” in ortalama kişi başına gelirleri yanıtlayacak kestirimler her zaman risklidir ve son 20
arasındaki gelir açığı 3 veya 4 kattan daha fazla yüksel- yıl içinde bu trende yön veren bazı faktörler yakın bir
di. Bu farklılık sömürgeciliğin sona ermesiyle birlikte, gelecekte gücünü kaybedebilir. İmalat sektöründe telafi
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yavaşladı ancak gelir edici büyümenin önemli bir bölümü zaten gerçekleş-
açığı 1950 ile 1990 yılları arasında ortalama düzeyde ti ve emeğin düşük verimlilikteki sektörlerden yüksek
sabit kalmayı sürdürdü. Son yirmi yıldır yükselen piya- verimlilikli sektörlere transferi konusunda mevcut po-
salar ve gelişmekte olan ekonomiler bir bütün olarak ele tansiyel tüketildi; hızlı üretim artışı gerçekleştiren bazı
alındığında bu ülkelerde kişi başına gelirin 1997-1998 ülkelerde bile verimliliği düşük sektörlerdeki emeğin
Asya krizine rağmen gelişmiş ekonomilerden yaklaşık daha büyük oranlarda yerleştirildiği bir istihdam oluş-
üç kat daha fazla büyümüş olduğu görülmektedir. madı (Rodrik, 2011).
Yükselen piyasa ekonomilerinde 1990’lı yıllarda açığa Ama burada açıkladığımız yakınsama yükselen ve
çıkan büyüme azgelişmiş ekonomilerde de bir büyüme gelişmekte olan dünyanın Çin, Hindistan veya Endo-
ivmesi yarattı. Yükselen piyasa ekonomilerinde 1990’lı nezya ile eşit ağırlıkta alınan çok küçük ülkeler karşı-
yıllardan sonra görülen büyüme trendinin son on yıl- sındaki toplam yakınsamasıdır. Toplamda en azından
lık dönemde gelişmekte olan ülkelerde de görülmesi önümüzdeki 10 ile 15 yıl daha telafi edici büyüme için
oldukça dikkat çekici bir gelişmedir. Yeni yakınsama önemli bir potansiyel bulunmaktadır. Emeğin düşük
eğilimini üç gelişme yeterince açıklamaktadır. verimlilikteki sektörlerden yüksek verimlilikteki sek-
İlk olarak, küreselleşme -ticaret bağlantılarını güçlendi- törlere transferi yavaşlayabilir fakat daraltılmış alt
rerek ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının giri- sektörler arasında emeğin düşük verimlilikteki firma-
şini yükselterek- arkadan gelen ülkelere ithalat, üretim lardan yüksek verimlilikteki firmalara tahsisi devam
bilgisi ve teknolojiye adapte olarak büyüme kayıplarını ediyor olabilir. Hizmet, enerji ve altyapı sektörleri de
telafi etme olanağı sağlamıştır. İkincisi, yükselen piyasa yeni teknolojilerin adaptasyonu için önemli bir po-
ekonomileri ve gelişmekte olan ekonomilerin çoğunda tansiyele sahip olabilir. Çin’in istisnası ile demogra-
gerçekleşen demografik dönüşüm, nüfus artış hızının fik faktörler bir on yılı aşkın süreyle daha “yaşlı” ve
düşmesi ile daha büyük sermaye birikimini ve daha zengin ülkelerden daha çok yükselen ve gelişmekte
yüksek kişi başına gelir artışını destekleyen bir süre- olan ekonomilerden yana olacaktır. Son olarak, en
ce eşlik etmiştir. Aynı zamanda bu ülkelerin çoğunda gelişmiş ekonomilerin birikmiş yüksek borç oranları
ekonomik aktif nüfusun toplam nüfusa oranı zirve ya- kendi makro ekonomik politikalarını ve yatırımlarını
parken altın çağ yaşanmıştır. Bu arada yaşlı nüfus ora- yavaşlatacaktır.
nı özellikle Avrupa’da ve Japonya’da önemli ölçüde art- Belki biraz daha yavaşlasa da devam eden yakınsama
mıştır. Yakınsamanın üçüncü önemli nedeni yükselen dünya ekonomisini dönüştürmeye devam edecektir.
piyasa ekonomileri ve gelişmekte olan ülkelerde gelirin Yükselen piyasa ekonomilerinin çoğunda 2025-30’lar-
daha büyük bir oranının yatırıma dönüştürülmesidir. da kişi başına gelirler, büyüme farklılıkları ve paraları-

nın reel olarak değerlenmesine bağlı olarak büyük ola- Sıra Sizde 1
sılıkla gelişmiş ekonomilerinkine daha fazla yaklaşmış Kavram 2’nin Kavram 1’den farkı geçit törenine her ül-
olacaktır. Çin ekonomisi şüphesiz dünyanın en büyüğü keden katılan büyükelçilerin sayısının ülke nüfusu ile
olacak ve Brezilya ve Hindistan ekonomileri İngiltere orantılı olmasıdır. Bunun dışında her şey aynıdır ve her
veya Fransa ekonomilerden daha büyük olacaklardır. büyükelçi ülkesine ait kişi başına gelir düzeyini tem-
Dünyanın gelişmiş ve yoksul ekonomiler olarak sanayi sil eden bir boya sahiptir. Bir başka ifadeyle o ülkenin
devrimi ile başlayan bölünmüşlüğü sona erecek, yerini büyükelçilerinin tümü aynı boydadır. Bu yaklaşımıyla
çok daha farklı ve çok kutuplu bir dünya ekonomisene Kavram 2 ülke içinde gelir dağılımının tam eşitlikte ol-
bırakacaktır. duğunu varsaymaktadır. Örneğin Çinlilerin tümü aynı
ortalama gelire sahiptir. Bir ülkede kişi başına gelir
Kaynak: Kemal Derviş, “World Economy Con- düzeyi yükselirse geçit törenine katılan büyükelçilerin
vergence, Interdependence and Divergence”, sayısı aynı kalırken bu ülkeyi temsil edenlerin geçit tö-
Finance&Development, September 2012, Vol. 49, renindeki sırası değişmiş olacaktır.
No.3, pp.10-14’den aktarılmıştır. Kavram 2 genellikle dünyada gelir dağılımının daha
iyi bir ifadesi olarak kabul edilse de yeterli bir kavram
olarak görülmemektedir. Kavram 2 ile gösterilen gelir
dağılımı dünyanın tüm bireyleri arasındaki gerçek ge-
lir dağılımının (Kavram 3) ancak bir bileşeni olabilir.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Kavram 3’ün tanımladığı küresel gelir dağılımını
1. c Yanıtınız yanlış ise “Dünyada Gelir Dağılımı- Kavram 1 ve Kavram 2 ile karşılaştırarak açıklayalım.
nın Tanımlanması” konusunu yeniden gözden Kavram 1’de her ülke kişi başına gelirini temsil edecek
geçiriniz. boyda bir büyükelçi ile geçit törenine katılılıyordu. Do-
2. b Yanıtınız yanlış ise “Dünya Gelir Dağılımında layısıyla tören alanında temsil edilen ülke sayısı kadar
Genel Eğilimler” konusunu yeniden gözden ge- büyükelçi bulunuyordu. Kavram 2’de ise her bir ülke
çiriniz. nüfusuyla orantılı sayıda büyükelçi ile temsil ediliyor-
3. d Yanıtınız yanlış ise “Dünyada Gelir Dağılımı- du. Bu yüzden törene örneğin 1000 büyükelçi katılmış-
nın Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçi- sa Çin’i temsilen yaklaşık 200, Lüksemburg’u temsilen
riniz. 1/150 büyükelçi olacak fakat her bir ülkeyi temsilen tö-
4. c Yanıtınız yanlış ise “Dünyada Ülkeler Arası rene katılan tüm büyükelçiler ülkenin kişi başına gelir
Gelir Dağılımının Gelişimi” konusunu yeniden düzeyinde aynı boya sahip olacaklardı. Kavram 3’te her
gözden geçiriniz. bir ülkeden törene katılanların sayısı Kavram 2’deki
5. c Yanıtınız yanlış ise “Dünyada Ülke İçi Gelir kadar olacak fakat katılımcılar kendi gelirlerini temsil
Eşitsizliğinin Gelişimi” konusunu yeniden göz- eden boy sırasında tören alanından geçiş yapacaklar-
den geçiriniz. dır. Bir başka ifadeyle törene katılanlar tören alanından
6. e Yanıtınız yanlış ise “Dünyada Gelir Eşitsizliği- Çinli, Amerikalı veya Türk olduğuna göre değil kendi
nin Artış Nedenleri” konusunu yeniden göz- boy sırasına göre geçiş yapacaklardır.
den geçiriniz.
7. b Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Dünya Gelir Sıra Sizde 2
Dağılımındaki Yeri” konusunu yeniden gözden Bu analiz için kişi başına GSYİH verisi düzenli olarak
geçiriniz. elde edilebilen tüm ülkeler, gelirlerinin büyüklüğüne
8. e Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Gelir Dağılımının göre sıralanırlar. Aynı zamanda ülkelerin nüfusları da
Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. değerlendirmeye alınmaktadır. %20’lik nüfus dilimleri
9. c Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Gelir Dağılımının aynı zamanda gelirin büyüklüğüne göre sıralanmış ül-
Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. keleri kapsamaktadır. Yüzdelik nüfus diliminde yer alan
10. d Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Gelir Dağılı- ülkelerin gelirleri toplamı -her ülkenin kişi başına geliri
mındaki İyileşmenin Nedenleri” konusunu ye- o ülkenin nüfusu ile çarpılarak nüfus diliminin toplam
niden gözden geçiriniz. geliri hesaplanabilir- analize katılan ülkelerin toplam ge-
lirine oranlanarak, her bir nüfus diliminin toplam gelir- Sıra Sizde 4
den aldığı pay tanımlanmış olur. Elde edilecek 2011 yılı TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ile Gelir ve Yaşam
dünya gelir dağılımı Tablo 5.4’teki gibi düzenlenebilir. Koşulları Araştırmaları hanehalkı gelirini ücretli ve
Buna göre en düşük gelirli %20’lik dilimde 205 do- maaşlı, yevmiyeli, işveren ve kendi hesabına çalışan
lar kişi başına gelire sahip Yemen’den 2.221 dolarlık ayrımında analiz etmek için ihtiyaç duyulan veriyi sağ-
Nijerya’ya kadar 33 ülke yer almaktadır. İkinci %20 lamaktadır. Hanehalkı fertlerinin esas işteki durumla-
’lik dilimde 2.255 dolarlık Moritanya’dan 3.631 dolar- rına göre reel gelirleri 2010 yılı fiyatları baz alınarak
lık Filipinler’e kadar 13 ülke yer almaktadır. Bu grubun hesaplandığında 2002-2010 dönemi için aşağıdaki
ülkeleri arasında Pakistan, İsrail ve Japonya gibi ülke- Şekil’de görülen eğriler elde edilmektedir.
ler dikkat çekmektedir. Üçüncü %20’de 4.000 dolarlık Şekil: Yıllara Göre Hanehalkı Fertlerinin Esas İşteki
Endonezya’dan başlayarak 11.000 dolarlık Romanya’ya Durumlarına Göre Yıllık Ortalama Reel Geliri (2010
kadar 34 ülke sıralanmaktadır. Bu grupta Bolivya, Pa- Fiyatlarıyla)
raguay, Peru, El Salvador ve Brezilya gibi Latin Ame-
rika ülkeleri dikkat çekmektedir. Dördüncü %20’de 45000
Gini Katsay›s›
11.250 dolarlık Venezüela’dan başlayarak 27.000 dolar- 40000

35000
lık İspanya’ya kadar ülkeler sıralanmaktadır. Türkiye, 30000
25000
Rusya, Arjantin, Polonya, Yunanistan bu ülkeler gru- 20000
15000
bunda yer almaktadırlar. En yüksek yüzde 20 içinde 10000
5000
27.000 dolarlık İtalya’dan başlayarak 47.000 dolarlık 0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Norveç’e kadar uzanan aralıkta Fransa, Belçika, Al- Y›llar
manya, İngiltere ve ABD gibi ülkeler sıralanmaktadır. Ücretli ve Maafll› ‹fl veren Kendi Hesab›na Yevmiyeli
Sıra Sizde 3 Şekildeki eğriler 2010 yılı verilerine göre işteki duruma
Dünya genelinde gelir eşitsizliğini hesaplamaya olanak göre tanımlı ortalama hanehalkı gelirlerinin büyükten
sağlayan bir gelir dağılımı araştırması olmadığına göre küçüğe sıralaması yapıldığında ilk sırada işveren gelir-
dünyada gelir dağılımını ülkeler arası ve ülke içi gelir leri, ikinci sırada ücretli ve maaşlı çalışanların gelirleri,
eşitsizliklerinin gösterdiği eğilimden hareketle değer- üçüncü sırada kendi hesabına çalışanların gelirleri ve
lendirmek zorundayız. en son sırada yevmiyeli çalışanların gelirleri gelmekte-
Dünyada ülkeler arasındaki gelir eşitsizliğinin 1980’li dir. Bu gelirlerin dönem boyunca gelişiminin izlenmesi,
yıllar ve 1990’ların ortalarına kadar keskin bir şekilde ele alınan dönemde gelirin sosyal gruplar arasında nasıl
yükseldikten sonra düşüşe geçmeden önce belirli bir bölüşüldüğünü gösterecektir. Şekildeki eğrilerin 2002-
seviyeyi sürdürdüğünü ve 2000’li yıllarla birlikte dü- 2010 dönemindeki gelişim eğlimlerine göre işveren ve
şüşe geçtiğini öğrendik. Ülkeler arası gelir eşitsizliği kendi hesabına çalışanların reel gelirlerinin azaldığı,
2000’li yıllarda düşüşe geçmiş olsa da eşitsizlik düze- ücretli ve maaşlı çalışanlar ile yevmiyeli çalışanların reel
yinin 1980’li yıllardaki eşitsizliğin üzerinde olduğunu gelirlerinin istikrarını koruduğu görülmektedir. İşveren
biliyoruz. Dünyada en zengin %20’lik nüfus dilimi gelirleri 2002 yılından 2003 yılına artışın ardından 2006
toplam dünya gelirinin %56,39’unu alırken, en yoksul yılına kadar gerilemiş, 2007 yılındaki artışın ardından
%20’lik nüfus dilimi toplam dünya gelirinin sadece 2009 yılı ile başlayan gerileme eğilimini 2010 yılında da
%1,46’sını almaktadır. Dünyada Gini katsayısı ile ifa- sürdürmüştür. Kendi hesabına çalışanların gelirleri de
de edilen ülke içi gelir eşitsizliklikleri ülkeler arasında işveren gelirleriyle aynı derecede olmasa da benzer yön-
0,23 ile 0,74 arasında değişen geniş bir yelpazede yayıl- de eğilimler göstermektedir. Reel gelirlerin gelişimine
maktadır. Ülke içi gelir eşitsizlikleri 1990’lı yallarla kı- ilişkin elde ettiğimiz bu bulgular Türkiye’de 2002-2010
yaslandığında 2000’li yıllarda artış eğilimi göstermekte döneminde gelir dağılımındaki iyileşmeyi, işverenlerin
ve dünya nüfusunun %69’unun yaşadığı coğrafyada gelirlerinin ücret ve maaş gelirlerine; kendi hesabına ça-
artış eğilimini sürdürmektedir. lışanların gelirlerinin ise yevmiye gelirlerine yakınsama-
Buradan hareketle ülkeler arası gelir eşitsizliğinin ve sı ile açıklamaktadır. Bu analizimizde ücret ve maaş ge-
ülke içi gelir eşitsizliğinin artış eğilimi gösterdiği bir lirleri ile yevmiye gelirlerinin reel olarak korunduğunu
dünyada genel olarak gelir eşitsizliğinin artmakta ol- ifade ederken hanehalkından aynı ortalama reel geliri
duğu değerlendirmesi yapılabilir. elde etmek üzere çalışmak durumunda olanların sayı-
sındaki değişimi dikkate almadığımızı belirtelim.
Campano, F. ve Salvatore, D. (2006). Income Distribu- Sala-i Martin, X. (2002). The Disturbing Rise of Glo-
tion, Oxford University Press: USA. bal Income Inequality, National Bureau of Econo-
Conference Board of Canada (2011). “World Income mic Rearch, Working Paper No. 8904.
Inequality, Is the world becoming more unequ- TÜİK (2012). Gelir, Tüketici, Tüketim ve Yoksul-
al?”, Hot Topics, http://www.conferenceboard.ca/ luk İstatistikleri “Hanehalkı Bütçe Araştırması:
hcp/hot-topics/worldinequality.aspx 1994-2005” ve “Gelir ve Yaşam Koşulları Araştır-
Derviş, K. (2012). “World Economy Convergence, In- ması” Sonuçları: http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.
terdependence and Divergence”, Finance &Deve- do?alt_id=24
lopment, 49, (3), 10-14. TÜSİAD (2000). Türkiye’de Bireysel Gelir Dağılımı
Eğilmez, M. (2012). “Türkiye’de Gelir Dağılımı”, Kendi- ve Yoksulluk- Avrupa Birliği ile Karşılaştırma,
me Yazılar, 2 Mart 2012: http://www.mahfiegilmez. Ya. No. TÜSİAD-T/2000-12/295, İstanbul.
com/2012/03/turkiyede-gelir-daglm.html. UNDP (2011), Towards Human Resilience: Sustai-
Kazgan, G. (2012). Türkiye Ekonomisinde Krizler ning MDG Progress in an Age of Economic Un-
(1929-2009) “Ekonomi Politik” Açısından Bir certainty, USA.
İrdeleme, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ge- Wade, R. H. (2003). “The Rising Inequality of World
nişletilmiş 3. Baskı, İstanbul. Income Distribution”, Ed. Seligson, M.A., Smith,
Kurtipek, R. (2011), Türkiye İçin Gelir Grupları Arası J.T.P., Development and Underdevelopment The
Gelir Oluşum İlişkisinin Miyazawa Yöntemiyle İn- Political Economy of Global Inequality, Lynne Ri-
celenmesi, Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel enner Publishers, London, pp. 33-39.
Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi, T.C. Kalkınma Bakan- Wold Bank (2012). World Development Indicators
lığı Yayın No: 2830. Data Base: http://data.worldbank.org/data-cata-
Milanovic, B. (2005). Worlds Apart-Measuring Inter- log/worl-development-indicators.
national and Global Inequality, Princeton Univer-
sity Press: USA.
Milanovic, B. (2012). “Global Inepuality Recalculated
and Updated: The Effect of New PPP Estimates on
Global Inequality and 2005 Estimates”, Journal of
Economic Inequal, 10: 1-18.
6
Amaçlarımız
 Yoksulluk kavramını tanımlayabilecek,
 Yoksulluğun nedenlerini ve türlerini analiz edebilecek,
 Yoksulluğun ölçülmesinde kullanılan yöntemleri açıklayabilecek,
 Yoksullukla mücadele politikalarını açıklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Mutlak Yoksulluk • Kafa Sayısı İndeksi
• Göreli Yoksulluk • Yoksulluk Açığı İndeksi
• İnsani Yoksulluk • Sen İndeksi

İçindekiler
• YOKSULLUK KAVRAMI
• YOKSULLUĞUN NEDENLERİ
• YOKSULLUK TÜRLERİ
Yoksulluk ve Yoksullukla • YOKSULLUĞUN ÖLÇÜLMESİ
Mücadele Politikaları • YOKSULLUKLA MÜCADELE
POLİTİKALARI
• TÜRKİYE’DE YOKSULLUK VE
YOKSULLUKLA MÜCADELE
Yoksulluk ve Yoksullukla
Mücadele Politikaları
YOKSULLUK KAVRAMI
Tarihin her döneminde toplumları meşgul eden temel sorunlardan birisi olan
yoksulluk, bugün de gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun, tüm dünya ülkelerinin
ortak sorunu olmaya devam etmektedir. Özellikle son yıllarda sosyal bilimcilerin
araştırma gündemlerinin üst sıralarında yer almaya başlayan yoksulluk, aslında
insanlık tarihi kadar eski bir konudur. Hatta bir bakıma insanlık tarihi yoksul-
lukla mücadele tarihidir. Yoksulluğu yenmek ve yoksulların refah düzeylerini art-
tırmak, her dönemde kamu politikalarının başlıca amacı olmuştur. Yoksulluğun
ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel boyutları da olan karmaşık bir sorun olarak
ortaya çıkması, zaman içerisinde yoksulluğu ortadan kaldırmak ya da en azından
azaltmak için girişilen çabaların da değişik biçimler almasına yol açmaktadır.
Günümüzde yoksulluk tartışmaları ağırlıklı olarak iki temel eksende gelişmekte-
dir. Bunlardan ilki, yoksulluğun kavramlaştırılması ve ölçülmesi çabaları, bir diğeri
de yoksullukla mücadeledir. Özellikle 1990’lardan itibaren yoksulluğun küresel bir
sorun olarak algılanmaya başlanmasıyla, hem bu kavramlaştırma ve ölçme çabala-
rına hem de yoksullukla mücadele stratejilerinin geliştirilmesine uluslararası kuru-
luşların da yoğun bir biçimde katkı vermeye başladıkları gözlenmektedir.
Yoksulluğun dünyanın geleceğini tehdit eden ciddi bir küresel sorun olduğu ger-
çeğinin kendini giderek daha fazla hissettirmesi ve dünyanın bir bölgesinde yaşanan
yoksulluk sorununun sadece o bölgenin sorunu olmadığı ve tüm dünyayı etkileyebi-
leceği gerçeğinin yaşanan bazı olaylar sonucu daha da görünür hâle gelmesi, bütün
dünya ülkelerinin yoksullukla mücadelede birlikte hareket etme zorunluluğunu orta-
ya çıkarmıştır. Bu amaçla, 2000 yılının Kasım ayında 189 ülkenin hükûmet başkanları
Milenyum Deklerasyonu imzalamışlar ve bu deklerasyonla 2015 yılına kadar belirle-
nen Milenyum Kalkınma Hedefleri’nin gerçekleştirilmesini taahhüt etmişlerdir.
Yoksulluk çok yönlü ve karmaşık yapısı sebebiyle tanımlanması güç olan bir
kavramdır. Bunun yanında, her dünya görüşünün yoksulluk olgusuna farklı yak-
laşması, yoksulluğun tanımı konusunda bir uzlaşma sağlanmasını da güçleştir-
mektedir. Kimileri yoksulluğu, “sistemin yapısından ve işleyişinden kaynaklanan
güç ve servet dağılımındaki eşitsizliğin bir sonucu” olarak görürken kimileri ise
“yoksul olarak tanımlanan kişilerin, eğitimsizlik, beceri ve kapasite gibi bireysel
nitelik ve yeteneklerinin düşüklüğü nedeniyle ortaya çıkan fırsatlardan yararla-
namama durumu” olarak tanımlamaktadır. Bu iki yaklaşım da yoksulluğu, onu
doğuran nedenler üzerinden tanımlamaya yöneliktir (Gündoğan, 2007: 29).
Yoksulluk, genel olarak, “temel ihtiyaçları karşılayamama, asgari yaşam stan-

dardına erişememe durumu” olarak tanımlanmaktadır. Yoksulluğu dar ve geniş
anlamda olmak üzere iki türlü tanımlamak mümkündür. Dar anlamda yoksulluk,
açlıktan ölme ve barınacak yeri olmama durumu iken geniş anlamda yoksulluk;
gıda, giyim ve barınma gibi olanakları yaşamlarını devam ettirmeye yettiği hâlde
toplumun genel düzeyinin gerisinde kalmayı ifade eder. Mutlak yoksulluk, ha-
nehalkı veya bireyin yaşamını sürdürebilecek asgari refah düzeyini yakalayama-
ması durumudur. Bu nedenle, mutlak yoksulluğun ortaya çıkarılması, bireylerin
yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli olan minimum tüketim ihtiyaçlarının
belirlenmesini gerektirir. Mutlak yoksul oranı, bu asgari refah düzeyini yakala-
yamayanların sayısının toplam nüfusa oranıdır. Göreli yoksulluk ise bireylerin,
toplumun ortalama refah düzeyinin belli bir oranının altında olması durumudur.
Buna göre toplumun genel düzeyine göre belli bir sınırın altında gelir ve harcama-
ya sahip olan birey veya hanehalkı göreli anlamda yoksul olarak tanımlanır. Refah
ölçüsü olarak amaca göre tüketim veya gelir düzeyi seçilebilir (TÜİK, 2012).
Asgari gıda gereksinimi ile konut, sağlık ve eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için
yeterli araç ve olanakların olmaması sonucu ortaya çıkan bir fiziki mahrumiyet
durumu olarak nitelendirilebilecek yoksulluk, istihdam olanaklarının olmama-
sı ve değişik türlerde ayrımcılığın mevcut olması durumunda artar. Yoksulluk
birçok durumda, karar alma mekanizmasından dışlanma ve siyasi sürece, iş ha-
yatına ve kültürel faaliyetlere katılımın kısıtlı olması hâlinde sürekli hâle gelir.
Yoksulluğu tanımlarken çok boyutlu olma özelliği dikkate alınmalı ve şu boyutlar
göz önünde bulundurulmalıdır (Aktan ve Vural, 2002: 41):
• Maddi mahrumiyet
• Fiziki zafiyet
• İzolasyon
• Güçsüzlük
• Yetersiz katılım
• Zamanın yetersiz olması
• Çevre kirliliği ve çevrenin bozulması
YOKSULLUĞUN NEDENLERİ
Yoksulluk, nedenleri tek bir başlık altında toplanabilecek kadar basit bir kavram ol-
mayıp değişik türlerine göre farklı nedenlerden kaynaklanmaktadır. Yoksulluğun
nedenleri, yoksulluğu kişinin yetenekleri, sorumluluk ve disiplin anlayışı, tutum-
luluk derecesi ve gösterdikleri çaba gibi kendi kişisel özellikleriyle ilişkilendiren
ve yoksulları, yoksulluğun hem kurbanı hem de nedeni olarak gören yaklaşımla;
yoksulluğu, yoksulların dışında, başta ekonomi politikaları olmak üzere düşük
ücretler, yetersiz eğitim, istihdam olanakları ve ayrımcılık gibi yoksulların kendi
denetimleri dışındaki yapısal etmenlerle ve bütünüyle sosyoekonomik sistemle
ilişkilendiren yaklaşım olarak iki başlık altında değerlendirilebilir. Bu yaklaşım-
lardan hangisinin ağırlık kazanacağı, büyük ölçüde incelenen ülkeye, döneme ve
yoksul gruba bağlıdır (Şenses, 2003: 146).
Yoksulluk nedenlerini dört kategorili bir yoksulluk teorisiyle ortaya koyan
Harold Kerbo, yoksulluk teorilerini dört görüş altında ele almıştır (Kerbo, 1996,
aktaran Kaya, 2009: 18-22):
İlk görüşe göre, yoksulluğun nedeni kişilerin kendileridir. Yoksullar tembel, za-
manlarını ve paralarını boş yere harcayan ve kendilerini kontrol etmeyi başarama-
yan bireylerdir. İkinci görüş, yoksulluk kültürü görüşüdür. Yoksul bireyi suçlayan
6. Ünite - Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadele Politikaları 125
popüler görüşten farklı olarak yoksulluk kültürü görüşü, yoksulluğun bireyin sa-
dece kendi özelliklerinden kaynaklanamayacağını, yoksul bireyin içinde bulun-
duğu olumsuz şartlardan etkilendiğini ve yetişkin konuma geldiğinde içinde ya-
şadığı kötü ortamın değer ve kalıplarını değiştirilemez biçimde benimsediğinden
yoksulluk döngüsünden kurtulamadığını öne sürer. Üçüncü görüş olan durumsal
yoksulluk görüşü toplumdaki politik ve ekonomik güçlerin yoksulluk üzerindeki
etkisini yoksulluk kültürü görüşüne göre ön plana çıkarmaktadır. Yoksulluğun ne-
denlerine yönelik dördüncü görüş ise yapısal yoksulluk görüşüdür. Bu görüşe göre,
yoksulun bireysel özelliklerinin yoksulluk üzerinde güçlü bir etkisi yoktur. Bu ko-
nuda asıl odaklanılması gereken nokta toplumdaki grup uyuşmazlığı ile politik ve
ekonomik güç kaynaklarının eşit olmamasıdır.
Yoksulluğun nedenlerine yönelik teorik bakış açılarından sonra yoksulluğa
neden ekonomik, sosyal, siyasal, çevresel ve bireysel faktörleri; makro ve mikro
nedenler olmak üzere iki grupta ele alabiliriz.
Yoksulluğa neden olduğu düşünülen başlıca makro faktörler şöyle sıralanabilir:
• Gelir dağılımındaki adaletsizlikler,
• Emek piyasalarında yaşanan sorunlar; işsizlik, eksik istihdam, düşük ücret-
ler, kayıt dışı istihdam, ayrımcılık vb.,
• Toplumda yaşanan sosyal değişim ve demografik faktörler; nüfus baskısı,
hanehalkı yapısındaki değişim, göç, çarpık kentleşme vb.,
• Kötü ekonomi politikaları ve ekonomik krizler,
• Bölgesel dengesizlikler,
• Çevresel bozulma ve doğal afetler,
• Kötü siyasal yönetimler,
• Savaşlar.
Yoksulluğa neden olan mikro düzeydeki faktörler ya da bireysel özelliklerden
başlıcaları da şunlardır:
• Yaş,
• Cinsiyet,
• Etnik köken,
• Özürlülük,
• Eğitim düzeyinin düşüklüğü.
YOKSULLUK TÜRLERİ
Her ne kadar yoksulluk olgusunu bütün yönleriyle açıklamanın ne kadar zor ol-
duğu ortada ise de birbiriyle ilişkili olan üç ayrı yoksulluk tanımının varlığından
söz etmek mümkün görünmektedir. İlk olarak, Dünya Bankası’nın temel aldığı
günlük 1 dolarlık gelirden yoksun olmak biçiminde anlaşılan tanımında oldu-
ğu gibi, “mutlak yoksulluk” (absolute poverty), temel yiyecek gereksinimlerini
-genellikle minimum kalori gereksinimi olarak belirlenmektedir- karşılamak için
gerekli gelirden yoksun olmak biçiminde tanımlanabilirken “göreli yoksulluk”
(relative poverty), yiyecek dışındaki gereksinimleri-giyim, barınak ve enerji gibi
-karşılayacak gelirden yoksun olmak biçiminde anlaşılmaktadır. Son yıllarda, bu
iki tanımı içerse de ondan daha geniş kapsamlı olan “insani yoksulluk” (human
poverty) kavramı, okur-yazarlık, yetersiz beslenme, kısa yaşam süresi, ana-çocuk
sağlığının yetersizliği, önlenebilir hastalıklara yakalanmak gibi temel insani yete-
neklerden (capabilities) yoksun olmak biçiminde tanımlanabilir. Buna göre temel
insan yeteneklerini sürdürebilecek olan mal, hizmet ve altyapıya -enerji, hijyen,
eğitim, iletişim, içme suyu- erişimin yokluğu ya da kısıtlanması, yoksulluğun “in-
sani” boyutu olarak nitelendirilmektedir (DPT, 2007: 1).
Mutlak Yoksulluk
Mutlak yoksulluk yaklaşımına uygun ilk yoksulluk tanımı 19. yüzyıl sonlarında
İngiltere’de S. Rowntree tarafından geliştirilmiştir. Ona göre mutlak yoksulluk,
hanehalkı veya bireyin yaşamını sürdürebilecek fiziki ihtiyaçlarını karşılayama-
ması yani asgari refah düzeyini yakalayamaması durumudur. Bu nedenle, mutlak
yoksulluğun ortaya çıkması, bireylerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli
olan minimum tüketim harcamalarının belirlenmesini gerektirir. Mutlak yoksul-
luk oranı, bu asgari refah düzeyini yakalayamayanların sayısının toplam nüfusa
oranıdır (TÜİK). Bir ülkedeki mutlak yoksul sayısı genellikle minimum gelir dü-
zeyi olarak belirlenen bir sınırın altında yaşayan insanların sayısı olarak belirlenir.
Mutlak Yoksulluk: Hanehalkı Mutlak yoksulluğun ölçülmesinde, öncelikle bireylerin yaşamlarını sürdürebil-
veya bireyin yaşamını meleri için gerekli olan asgari tüketim ihtiyaçlarının belirlenmesi gerekir. Ulusal
sürdürebilecek asgari refah
düzeyini yakalayamaması bir yoksulluk sınırı belirleyen gelişmekte olan ülkeler, bunu belirlerken genellikle
durumudur. gıda yoksulluğu metodunu kullanırlar. Gıda yoksulluğunu ölçmede ise temel ih-
tiyaçların maliyeti, gıda enerjisi ve gıda paylaşımı gibi üç farklı yaklaşımdan söz
edilebilir. Ulusal yoksulluk sınırlarının yanında uluslararası karşılaştırma yapa-
bilmek amacıyla Dünya Bankası tarafından belirlenen 1 ya da 2 dolarlık yoksulluk
sınırlarından da yararlanılmaktadır. Dünya Bankası’nın 1990’daki çalışmasında,
yoksul tanımı bir insanın hayatta kalabilmesi için gerekli minimum kalori miktarı
olan 2400 k/cal hesaplamasına dayanılarak geliştirilmiş ve bu noktadan hareketle
günlük geliri 2400 k/cal besini almaya yetmeyen insanlar “mutlak yoksul” olarak
tanımlanmışlardır. Yoksulluğun evrenselliği ve satın alma paritelerinin farklılık-
ları da düşünülerek ortalama bir hesaplama yöntemiyle mutlak yoksulluk sınırı
az gelişmiş ülkeler için kişi başına günlük 1 dolar olarak kabul edilirken, Latin
Amerika ve Karayipler için bu sınır 2 dolar, Türkiye’nin de dahil olduğu Doğu
Avrupa ülkelerinin de içinde bulunduğu grup için 4 dolar, gelişmiş sanayi ülkeleri
için 14.40 dolar olarak belirlenmiştir. Dünya Bankası tarafından hesaplanan bu
parasal değerler, Dünya Bankası’nın metodolojisi çerçevesinde düşünülmelidir.
Asgari kalori miktarına bağlı mutlak yoksulluk sınırı hesaplanırken metodoloji
içerisinde kabul edilen varsayımlar çeşitlendikçe mutlak yoksulluk sınırı da de-
ğişmektedir (DPT, 2001: 104).
Göreli (Nispi) Yoksulluk

Göreli Yoksulluk: Bireylerin, Göreli yoksulluk, bireylerin, toplumun ortalama refah düzeyinin belli bir oranı-
toplumun ortalama refah nın altında olması durumudur. Buna göre toplumun genel düzeyine göre belli bir
düzeyinin belli bir oranının
altında olması durumudur. sınırın altında gelir ve harcamaya sahip olan birey veya hanehalkı göreli anlamda
yoksul olarak tanımlanır. Refah ölçüsü olarak amaca göre tüketim veya gelir düze-
yi seçilebilir (TÜİK). Bireyin toplumsal bir varlık olmasından hareket eden göreli
yoksulluk, kişinin sadece biyolojik olarak değil, toplumsal olarak kendini üre-
tebilmesi için gerekli tüketim ve yaşam düzeyinin belirlenmesini önermektedir.
Buna göre yoksulluk sadece kaynaklara erişememe ve yaşamı sürdürme meselesi
değildir. Yoksulluk, kişi ya da hanehalkının, içinde yaşadığı toplum tarafından ka-
bul edilen asgari bir yaşam düzeyine sahip olup olmadığı ile alakalı bir konudur.
Göreli yoksulluk mutlak yoksulluktan farklı olarak bireyin ya da hanehalkının
ya da bir grubun diğerleriyle kıyaslandığında ortaya çıkan yoksullukla ilgilen-
mektedir. Bu bağlamda göreli yoksulluğu hane halkı, grup ya da birey ile o top-
lumda yaşayan ve mevcut şartlara göre ortalama bir gelire sahip olan hane halkı,
grup ya da birey arasındaki gelir kaynaklarına sahip olma gücü arasındaki açıklık
olarak tanımlamak mümkündür (Dumanlı, 1996: 6).
Dolayısıyla, göreli yoksullukta, yaşadıkları toplumda kabul edilebilir bir ha-

yat standardının altında yaşayanlar yoksul olarak kabul edilir. Bundan dolayı da
göreli yoksulluk ülkeden ülkeye değişir. Göreli yoksulluğun ölçümünde refah öl-
çüsü olarak gelir ya da tüketim düzeyi seçilebilir. Toplam geliri belirli bir mikta-
rın altında olanlar yoksul olarak kabul edilir. Örneğin AB’de, medyan gelirinin
%60’ının altında bir gelire sahip olanlar göreli yoksul kabul edilirler. TÜİK ise
harcama esaslı göreli yoksulluk sınırını eşdeğer fert başına tüketim harcaması
medyan değerinin %50’si olarak tanımlamaktadır.
İnsani Yoksulluk (Human Poverty)

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) yoksulluğun kavramlaştırılma- İnsani Yoksulluk: Yoksulluğu
insani gelişme perspektifinden
sı çabalarına, hem yoksulluk kavramı etrafındaki tartışmaları hem de yoksullu- ele alan ve bir kısım bireylerin
ğun ölçülmesi yaklaşımlarını genişleterek katkıda bulunmuştur. UNDP’nin 1997 insanca yaşam koşullarına
İnsani Gelişme Raporu ile ilk defa ortaya atılan “İnsani Yoksulluk”, gelir yoksul- (eğitim, ekonomik ve
sosyal imkånlar gibi) sahip
luğu ile ilişkili bulunmasına rağmen ondan farklıdır. Gelir yoksulluğu ölçümleri olamaması anlamına gelen
mutlak gelir üzerinde odaklanırken, insani yoksulluğun ölçülmesi eğitim düzeyi, yoksulluktur.
sağlık ve temiz su kaynaklarına erişebilme gibi konularda yoğunlaşmaktadır. Aynı
raporda insani yoksulluğu ölçmek amacıyla “İnsani Yoksulluk İndeksi” (Human
Poverty Index) geliştirilmiştir.
Bu indeks gelişmekte olan ülkeler için (HPI-I) şu üç kriterden yola çıkarak
hesaplanmaktadır:
• Yaşam süresi: 40 yaşın altında yaşam beklentisi olanların oranı
• Eğitim: Okuma yazma bilmeyen yetişkinlerin oranı
• Makul bir yaşam standardı:
• Sağlıklı içme suyuna sahip olmayan nüfusun oranı
• Temel sağlık imkânlarından yoksun olan nüfusun oranı
• 5 yaşın altında olan ve yeterli beslenemeyen nüfusun oranı
Yoksulluk sadece az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerin bir sorunu de-
ğildir. UNDP, gelişmiş ülkelerde yaşanan insani yoksulluğu da ele almış ve bu
ülkelere yönelik bir indeks geliştirmiştir. Gelişmiş ülkeler için hesaplanan İnsani
Yoksulluk İndeksi’ni (HPI-II) oluşturan kriterler ise şunlardır:
• Yaşam süresi: 60 yaşın altında yaşam beklentisi olanların oranı
• Eğitim: OECD tarafından tanımlanan fonksiyonel cahillik oranı
• Makul bir yaşam standardı: Yoksulluk sınırının altında yaşayanların oranı
• Sosyal dışlanma: Uzun dönem işsizlik oranı
İnsani Yoksulluk İndeksi konusunda daha geniş bilgi için bkz.www.undp.org
YOKSULLUĞUN ÖLÇÜLMESİ
Karmaşık ve çok boyutlu yapısı nedeniyle yoksulluğun ölçülmesi pek kolay bir
konu değildir. Genel olarak en düşük yaşam standardına erişememe durumu ola-
rak tanımlanan yoksulluk; asgari yaşam standardının ne olduğu, yaşam standardı-
nın nasıl ölçüleceği, yoksulluğun şiddetinin bir ölçüt ile ifadesinin mümkün olup
olmadığı sorularını da beraberinde getirmektedir. Tanım, ölçüm, yoksulluğa yol
açan temel nedenler ve yoksullukla mücadele için alınması gereken önlemler gibi
çok boyutlu olan yoksulluk; içinde yaşanılan sosyal bağlamla yakından ilişkili, za-
mana ve mekâna göre değişen karmaşık bir olgudur. Başta gıda olmak üzere temel
ihtiyaçların en düşük düzeyde karşılanabilmesi için gerekli gelir/tüketim esasına
dayalı yaklaşım; çeşitli sağlık ve eğitim göstergeleri esasına dayalı insani gelişme
yaklaşımı; yoksulların kendi yaşam koşullarını değerlendirmelerini ve onların

önemsedikleri toplumdan dışlanmışlık, siyasal güç eksikliği ve gelir dalgalanma-
ları gibi risk unsurlarını esas alan katılımcı yoksulluk yaklaşımları yoksulluğun
tanımlanmasında ve ölçülmesinde kullanılan temel yaklaşımlardır. Ölçmenin ne
amaçla ve kim tarafından yapıldığı soruları; yoksulluğun ne olduğu ve niçin ölç-
memiz gerektiği sorularının yanıtlarını araştırırken göz önünde bulundurmamız
gereken önemli sorulardır (Aşkın, 2004).
Yoksulluğun ölçümünde kullanılan yöntem, ekonomik birimlerin hayat stan-
dardının (refahının) nasıl ve hangi değişkenle (ya da değişkenlerle) ölçüleceğine ka-
rar verildikten sonra, bu değişkenin belli bir değerini yoksulluk çizgisi olarak seçip
bu çizginin altında kalan ekonomik birimleri yoksul olarak sınıflandırmaktır. Refah
ölçüsü olarak sıklıkla kullanılan iki alternatif; gelir ve tüketimdir. Aslında gelir ve
tüketim birbirleriyle yüksek korelasyona sahip iki değişkendir. Ancak, Türkiye gibi
önemli miktarda gelirin kayıt dışı kazanıldığı, dolaysız vergi toplama konusunda
güçlükler yaşanan, pek çok hanenin tüketiminde kendi yetiştirdiği ürünlerin göz
ardı edilemeyecek bir paya sahip olduğu ülkelerde gelir, hanehalkı refahının iyi bir
göstergesi olmamaktadır. Bu unsurların yanı sıra, ülkemizde yurt dışından gönde-
rilen işçi gelirlerinin ve toplumsal dayanışma amacıyla yapılan nakdi ve ayni yar-
dımların miktarı da oldukça fazladır. Tüm bunlar dikkate alındığında, refah ölçütü
olarak tüketim harcamalarının kullanılması tercih edilmektedir (Caner, 2012: 1).
Yoksulluğun tek bir kıstasla (gelir/tüketim) ölçülmesinin yoğun eleştiriler alma-
sı, sağlık ve eğitim gibi diğer sosyoekonomik verilerinde kullanılarak göstergelerin
çeşitlendirilmesi yoluna gidilmesini zorunlu kılmıştır. Yoksulluğa ilişkin çok sayıda
göstergenin ortaya çıkması, hangi sorunun öncelikle ele alınmasına yönelik tartış-
maları da beraberinde getirmiştir. Bu durum temel beslenme ve barınma gibi ih-
tiyaçların giderilmesine yönelik çabaları sekteye uğratmaktadır. Bu noktada soyut
kavramların ortaya çıkartılarak sorunun tanımlanmasında öznel değerlendirme
karmaşıklığına yol açılmaması; olgunun işlevselliğinin yitirilmemesi ve yoksulluğa
ilişkin bilgilerin artırılmasına yönelik çabaların önemsenmesi; yoksulluğun neden-
lerinin saptanması ve karşı önlemlerin geliştirilmesi gerekmektedir (Aşkın, 2004).
Yoksulluk Sınırı ve Hesaplanması

Yoksulluk konusundaki tüm analizlerin ortak noktası olan yoksulluk sınırı ya da
çizgisi, bir toplumda yoksul olanlarla olmayanları birbirinden ayırmakta kullanı-
lan en temel ölçüttür. Bu sınırın belirlenmesi hem toplam yoksul sayısının hesap-
lanmasında hem de kamu tarafından yapılacak transferlerde önemli bir referans
oluşturmaktadır. Ayrıca uluslararası karşılaştırmalarda da ülkelerin yoksulluk dü-
zeylerinin kıyaslanmasında önemli bir yer tutmaktadırlar.
Yoksulluk ölçümünde gelir ya da tüketime dayalı yetersizlik yöntemi en sık
kullanılan yöntem olmaktadır. Bu yaklaşıma göre eğer hanehalkı geliri ya da top-
lam harcaması yoksulluk sınırı olarak verilen değerden az ise bu hanehalkı yoksul
olarak sınıflandırılır. Yoksulluk sınırı, birim temel gereksinimleri karşılamak için
gerekli olan tüm mal ve hizmetlerin toplamını temsil eder. Bu yaklaşım öncelikle
yoksulluk sınırının tanımlanmasını gerektirir. Bir hanehalkının minimum yaşam
düzeyini ya da temel gereksinimlerini karşılayabilmesi için gerekli olan tüm mal ve
hizmetleri satın alırken ödemesi gereken para miktarı yoksulluk sınırıdır. Bu sınırı
hesaplarken gerekli olan bilgiler: Temel gereksinimleri belirlemek, tatmin olmanın
eşiğini belirlemek, gerekli mal ve hizmetlerin miktarını ve çeşidini seçmek ve so-
nuçta belirlenen bu mal ve hizmet sepetini fiyatlandırmaktır (Erdoğan, 2002: 376).
Üç tür yoksulluk sınırı uygulamasından söz edilebilir: Mutlak yoksulluk sınırı,

göreli yoksulluk sınırı ve subjektif yoksulluk sınırı (Aktan ve Vural, 2002: 57).
• Mutlak yoksulluk sınırı, spesifik bir yaşam standardı ile bağlantılıdır. Belirli
bir yaşam standardının altında kalan kesim yoksul olarak adlandırılır.
Mutlak yoksulluk sınırı belirli bir zaman noktasında, minimum kaynak
miktarı olarak belirlenmekte ve zamana bağlı olarak fiyat değişmeleri dik-
kate alınarak güncelleştirmektedir. Mutlak yoksulluk sınırı genellikle iki
farklı yöntemle hesaplanmaktadır. Bu yöntemlerin birincisinde, en düşük
yaşam standardını sağlayan minimum gıda harcamasına göre yoksulluk sı-
nırı hesaplanmaktadır. İkincisinde ise minimum gıda harcamasına ek ola-
rak, giyim, barınma, sağlık, ısınma, eğitim gibi temel ihtiyaçlar da dikkate
alınmaktadır. Dolayısıyla, temel gereksinmeler maliyeti olarak bilinen bu
ikinci yönteme göre, daha yüksek bir yoksulluk sınırı elde edilmektedir.
Mutlak yoksulluk sınırının hesaplanmasında asgari yaşam standardını sağ-
layacak minimum gıda tüketim seviyesinin veya minimum maliyetli gıda
maddeleri sepetinin belirlenmesi gereklidir (İbrişim, 2008).
• Göreli yoksulluk sınırı, toplam nüfusun belirli bir yüzdesinin yer aldığı gelir ya
da harcama düzeyinden veya medyan gelirin yarısından daha az gelir veya har-
cama seviyesine sahip olan kesimin yoksul olarak kabul edilmesiyle belirlenir.
• Subjektif yoksulluk sınırı, toplumdaki bireylerin minimum gelir veya har-
cama hakkındaki kendi bireysel düşüncelerine dayanmaktadır. Subjektif
yoksulluk sınırı, temel ihtiyaçları karşılamak için gerekli olan asgari gelirin
belirlenmesiyle ilgili büyük ölçekli anketler yapılarak toplumun bu konu-
daki görüşüne dayanılarak hesaplanır. Hanehalklarının bildirdiği gelir dü-
zeyinin altındakiler yoksul olarak kabul edilir.
Yoksulluk sınırı yöntemlerine göre Türkiye’deki yoksulluk oranlarına Türkiye İsta-

tistik Kurumu’nun resmî web sitesinden (www.tuik.gov.tr) ulaşabilirsiniz.
Yoksulluk Ölçütleri
Yoksulluğun ölçülmesinde, yoksulluk çizgisinin belirlenmesinden bir sonraki
aşama uygun bir indeksin seçilmesidir. Yoksulluk konusuna karşı, 1970’lerin ilk
yıllarında başlayan ilgi artışına koşut olarak yoksulluğun ölçüm yöntemleri de son
yirmi beş-otuz yılda birçok araştırmacının yoğun ilgisini çekmiştir. Bu süreç için-
de, birçok farklı ölçüm yöntemi ve indeks geliştirilmekle kalmamış, bu indeksleri
birbiriyle kıyaslayan, ölçüm sorunlarını en ince ayrıntısına kadar irdeleyen çalış-
malara sıkça rastlanır olmuştur (Şenses, 2003: 65). Şimdi bu indeksleri ele alalım.
Kafa Sayısı İndeksi (Headcount Index)

Yoksulluk ölçümünde en yaygın olarak kullanılan indeks, hesaplanmasının basit Kafasayısı İndeksi:
Yoksulluk sınırı altında kalan
ve kolay olması nedeniyle, yoksulluk sınırı altında kalan kişi sayısının toplam nü- kişi sayısının toplam nüfusa
fusa oranını gösteren kafa sayısı indeksidir. oranını gösteren indekstir.
H = Q/N
H: Kafa sayısı indeksi
Q: Yoksulluk sınırı altındaki nüfus
N: Toplam nüfus
Yoksulluk ölçümünde kabaca bilgi veren kafa sayısı indeksi, yoksulluğun de-
recesi ve dağılımı hakkında bilgi vermez. Öte yandan, yoksulluk sınırı altında
bulunan kişi ve hanehalkının gelirlerindeki azalmalara ve gelir transferlerine kar-

şı da duyarsızdır. Bu ölçütten yoksulluk sınırı altında bulunan kişi ve hanehalkı
oranında meydana gelen değişmelerin izlenmesinde yararlanılabilir. Bu tür bilgi
yoksulluğu azaltmak amacıyla uygulamaya konulan politikaların başarılı olup ol-
madığının tespitinde kullanılabilir (Aktan ve Vural, 2002: 64).
Yoksulluk Açığı İndeksi (Poverty Gap Index)

Yoksulluğun derinliğini ölçebilmek ve yoksulluk oranının yoksulluk çizgisine
duyarlılığını azaltabilmek için yoksulların gelirlerinin/tüketimlerinin yoksulluk
çizgisinden uzaklığının ortalamasının yoksulluk çizgisine oranı olarak belirlenen
yoksulluk açığı indeksi geliştirilmiştir (Şenses, 2003: 66).
Yoksulluk açığı indeksi, yoksulluğu yoksul kişi oranına göre daha derinleme-
sine incelemekte ve gelir açığı kavramına dayanmaktadır. Bir kişinin gelir açığı,
yoksulluk sınırı ile i. bireyin geliri arasındaki farka eşittir. Gelir açığı, yoksulluk
sınırı altındaki bireyler/hanehalkları için hiçbir zaman negatif olamayacağı gibi,
yoksulluk sınırı üstündeki birey/ hanehalkları için de pozitif olmayacaktır. Yani,
negatif olacaktır. Gelir açığı, yoksulluk sınırı altında kalan bütün yoksulların top-
lulaştırılmış gelir açığıdır. Gelir açığının genişliği, bu gelir açığını paylaşan insan-
ların sayısına bağlıdır. Yoksulluk Açığı Oranı ise gelir açığının kişi başına payını
ifade etmektedir. Yani, yoksullar arasındaki ortalama yoksulluk açığının yoksulluk
sınırına oranına eşittir (Sen, 1976; Takayama, 1979’dan aktaran İbrişim, 2008: 51).
Yoksulların yoksulluk sınırının ne kadar gerisinde gelir elde etmekte oldukla-
rını gösteren ve yoksullar arasındaki yoksulluğun derecesi hakkında bilgi veren
yoksulluk açığı indeksi kaç kişinin yoksul olduğu konusunda bilgi vermediği gibi
yoksullar arasında gelirin nasıl dağıldığı konusunda da duyarsızdır. En yoksul ko-
numda olan bir kişiden daha zengin ancak yoksulluk sınırı altında gelire sahip
olan birine gelir transferi söz konusu olduğunda ne kafa sayısı indeksi ne de gelir
açığı indeksi yoksulların durumunda herhangi bir değişikliğin olduğunu göster-
mez. Her iki ölçütün sahip olduğu bu eksiklik dağılıma duyarlı yoksulluk ölçütle-
rinin ortaya konmasına yol açmıştır (Aktan ve Vural, 2002: 65).
Sen İndeksi
Sen İndeksi: Kafa sayısı Hem kafa sayısı indeksi hem de yoksulluk açığı indeksinin yoksullar arasındaki
oranı, gelir açığı oranı ve Gini gelir dağılımını göz ardı ediyor olması ve yoksulların sayısını dikkate almaması
Katsayısı’nın birleştirilmesiyle
oluşturulan; yoksulların yeni arayışlara yol açmış ve Sen İndeksi bu arayışlar sonucu ortaya çıkmıştır. Sen
sayısını, yoksulluğun İndeksi, kafa sayısı oranı, gelir açığı oranı ve Gini Katsayısı’nın birleştirilmesiyle
boyutlarını ve yoksullar
arasındaki gelir dağılımı oluşturulan, yoksulların sayısını, yoksulluğun boyutlarını ve yoksullar arasındaki
farklılıklarını dikkate alan bir gelir dağılımı farklılıklarını dikkate alan bir ölçüttür (Sen, 1976).
ölçüttür.
Sen İndeksinin denklemi Ps= H I + (1-I)Gp; şeklinde gösterilmektedir.
Burada;
Ps: Sen İndeksini,
H: Kafa Sayısı Oranını,
I: Gelir Açığı Oranını,
Gp: Yoksullar arasındaki Gelir Dağılımının Gini Katsayısı’nı göstermektedir.
Herhangi bir yoksulun gelirinde bir azalma olduğunda yoksulluk ölçütünde
bir artış meydana gelir. Başka bir ifadeyle, yoksulların durumunda meydana gelen
bir kötüleşme yoksulluk oranında yükselmelere yol açar. Diğer taraftan zengin bir
kişiden yoksullara gelir transferi söz konusu olursa yoksulluk ölçütünde bir azal-
ma meydana gelir. Yoksulluk ölçütü zenginlerin gelirleri karşısında hiçbir deği-
şiklik göstermez zira sadece yoksulların durumu üzerine odaklanır. Yoksullar ara-
sında tam eşitsizlik olması hâlinde (Gp=1), Ps kafa sayısı indeksine eşit olurken,
yoksullar arasında tam eşitlik varsa (Gp=0), Ps gelir açığı indeksine eşit olacaktır
(Aktan ve Vural, 2002: 66).
Foster, Greer ve Thorbecke (FGT) Yoksulluk İndeksi

Yoksulluk ölçüm yöntemlerine ilişkin yürütülen çalışmalar içinde en önemli kat-
kılardan birisinin de Foster, Greer ve Thorbecke (1984) tarafından gerçekleştiri-
len indeks olduğu söylenebilir. Yoksulluk çalışmalarında son yıllarda yoksulluğun
bölgesel, etnik alt gruplarının yoksul düzeylerinden ne derece etkilendiğini göster-
mek önem kazanmış ve toplam yoksulluk içinde ilgili alt grupların yoksulluğunun
nasıl ölçüleceği önemli olmuştur. Diğer koşullar sabitken, bir alt grubun yoksulluk
düzeyindeki azalma, bir bütün olarak toplam nüfusun yoksulluğunun azalmasına
neden olabilir. Toplam yoksulluk içinde alt gruplardaki yoksulluktaki değişmenin
etkisinin kantitatif tahminini yapmak veya alt grupların yoksulluk düzeylerinin
toplam yoksulluk içindeki katkıları incelenmek istenebilir. Bu bahsedilen kriter-
lerin sağlanabilmesi için, yoksulluk ölçütünün toplanarak ayrıştırılması gereklidir.
Dolayısıyla, toplam yoksulluk, alt grupların yoksulluk düzeylerinin ağırlıklı orta-
lamasıdır (Foster, Greerve Thorbecke, 1984’ten aktaran İbrişim, 2008).
Foster-Greer ve Thorbecke indeksi aşağıda verilen eşitliğe göre hesaplanmak-
tadır. Parametre (a) 0’dan 1’e ve 2’ye değiştirilerek sırasıyla yoksul sayısı, yoksullu-
ğun yoğunluğu ve yoksulluğun şiddetiyle ilgili ölçümler yapılabilmektedir.
Pα = 1/n ∑ (1-yi/yx)α
Burada;
Pa: Foster, Greer ve Thorbecke İndeksini,
yi: Yoksulluk sınırı altında gelire sahip olan i. bireyin/hanenin gelirini,
n: Toplam nüfusu veya hanelerin toplam sayısını göstermektedir.
FTG İndeksinin önemli katkılarından ilki, indeksin toplam yoksulluğu değişik
alt gruplara ayrıştırabilme özelliği ile ilgilidir. Bu indeks yoluyla yoksul kitle birbi-
rinden kesin çizgilerle ayrılmış değişik sosyoekonomik veya bölgesel gruplara bö-
lünebilmekte ve bunlara ilişkin yoksulluk oranları ayrı ayrı hesaplanabilmekte ve
alt gruplara ilişkin indeksler alt grupların nüfus paylarıyla ağırlıklandırılarak top-
landığında da toplam yoksulluk oranı gözlenebilmektedir. FGT indeksinin ikinci
önemli katkısı ise yoksul grupların gelirlerindeki artışların diğer gruplardaki ar-
tışlara kıyasla daha fazla fayda sağlayacağı yaklaşımıyla yoksulluğa karşı tepki-
nin derecesine koşut olarak artan bir yoksulluk tepkisi katsayısı içermesinden ve
bölüşüm sorunlarına duyarlı olmasından kaynaklanmaktadır (Şenses, 2003: 67).
YOKSULLUKLA MÜCADELE POLİTİKALARI

Yoksullukla mücadele, uluslararası platformda insanlığın sosyal, ekonomik, poli-
tik ve ahlaki sorumluluğu olarak tanımlanmaktadır. Yoksulluğun küresel bir sorun
hâline gelmeye başlaması ve dünyanın bir bölgesinde yaşanan yoksulluk sorunu-
nun aslında tüm dünyanın geleceğini tehdit eden ve ilgilendiren bir sorun hâline
gelmesi bütün dünya ülkelerinin yoksullukla mücadelede birlikte hareket etme ve
ortak çözümler arama zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Bu amaçla, 2000 yılının
Kasım ayında 189 ülkenin hükûmet başkanları Milenyum Deklerasyonu imza-

lamışlar ve bu deklerasyonla 2015 yılına kadar belirlenen Milenyum Kalkınma
Hedefleri’nin (MDGs) gerçekleştirilmesini taahhüt etmişlerdir. Bu deklerasyonda
belirlenen başlıca hedefler şunlardır (UN, 2000):
• Aşırı yoksulluğun ve açlığın yok edilmesi,
• Evrensel bir temel eğitimin sağlanması,
• Cinsiyet eşitliğinin teşvik edilmesi ve kadınların güçlendirilmesi,
• Çocuk ölümlerinin azaltılması,
• Anne sağlığının geliştirilmesi,
• Aids, sıtma ve benzeri hastalıklarla mücadele edilmesi,
• Sürdürülebilir bir çevrenin sağlanması,
• Kalkınma için küresel ortaklığın geliştirilmesi.
Yoksullukla mücadelede son yıllarda ortaya çıkan önemli bir eğilim, bu konu-
da ulusal hükûmetlerin ve sivil toplum örgütlerinin yanında; IMF, Dünya Bankası,
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Uluslararası Çalışma Örgütü
gibi uluslararası kuruluşlarında çabalarının artmış olmasıdır. Küresel ekonomik
krizler sonrasında gelişmekte olan ülkelerin bozulan makroekonomik dengelerini
sağlamak amacıyla uluslararası finans kuruluşları tarafından uygulanan istikrar ve
uyum programları birtakım mali kısıtlamalar getirmiştir. Getirilen bu kısıtlamalar
önemli toplumsal sonuçların doğmasına ve bu kuruluşlara karşı toplumda büyük
tepkilerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Dolayısıyla, uluslararası kuruluşların yok-
sulluk konusundaki çalışmalarını bu çerçevede değerlendirmek gerekir. Tabii ki bu
iyimser bir yaklaşım olarak da görülebilir. Nitekim, uluslararası finans kuruluşları-
nın yoksulluk konusunu neoliberal modelin daha da yaygınlaşması ve derinleşme-
si amacıyla bir gerekçe olarak kullandıkları da ileri sürülmektedir. Şenses (2004),
bu kuruluşların yoksullukla mücadele konusundaki samimiyetsizliklerinin en açık
göstergesinin, IMF programı uygulayan ülkelerde gelir dağılımının bozulması ve
büyümenin olumsuz yönde etkilenmesi olduğunu vurgulamaktadır.
Yoksulluğun karmaşık ve dinamik bir sorun olması, bu sorunla mücadelede izle-
necek politikaların da çok boyutlu olmasını, zamana ve ülkelerin içinde bulundukla-
rı sosyo-ekonomik koşullara göre farklılaşmasını zorunlu kılmaktadır. Yoksullukla
mücadele edilirken öncelikle karar verilmesi gereken, bu mücadelenin hangi yok-
sullukla ve kimlerin yoksulluğu ile yapılacağı konusudur. Dolayısıyla, yoksullukla
mücadele politikalarının çerçevesi belirlenirken mücadele edilecek yoksulluk türü-
nün ve yoksulların profillerinin bilinmesi gerekir (Gündoğan, 2007: 100).
Yoksullukla mücadelenin kimin aracılığıyla yapılacağı da önemli bir konudur.
“1970’lerde ekonomide piyasanın yeniden keşfedilmesiyle birlikte, yoksullukla müca-
delede piyasa ilişkilerinin etkin olacağı modeller ve yapılar oluşturulmaya başlanmış-
tır. Temel yaklaşıma göre, yoksullukla mücadele devletin işi olmamalı, devletin yerini
bu amaca göre örgütlenmiş sivil toplum kuruluşları almalıydı. Ancak sivil toplum
kuruluşlarının içinde faaliyet gösterecekleri piyasa, insanı bütün yönleriyle kuşatan,
insanın bütün yönleriyle faaliyet gösterdiği piyasa değil, sadece üretim ve tüketim fa-
aliyetlerine indirgenmiş piyasaydı. Böyle bir piyasada yoksullukla mücadele ise ancak
yoksulluğu ve yoksullukla mücadeleyi piyasa yapısına göre örgütlemekle mümkün-
dü. Kapitalist sistemin “bir sorunu başka bir sorunla aşarak büyüme” dinamizmi bu-
rada da etkisini göstermeye başladı” (Demirci, 2003: 19). Sivil toplumun yoksullukla
mücadeledeki önemi her ne kadar yadsınamaz ise de bu sorunun ortadan kaldırıl-
masında temel görevin devlette olduğu unutulmamalıdır. Devlet hiçbir şekilde bu
görevini tamamen sivil topluma devrederek bu sorumluluktan kurtulamaz.
Tarihsel olarak, özellikle 20.Yüzyıl içerisindeki değişik dönemlerde benimse-

nen yoksullukla mücadele stratejilerine bakıldığında, esas olarak iki temel politika
grubunun uygulandığını söylemek mümkündür. İlk grup politikalar, daha çok II.
Dünya Savaşı’nın ardından 1980’lere kadar bütün dünyada yaygın olan, yoksullukla
doğrudan mücadele amacını güden ve esas olarak bir sosyal güvenlik ağını öngören
sosyal politikalar niteliğinde iken “küreselleşme” döneminin bir ürünü olarak görü-
lebilecek ikinci grup politikalar, doğrudan yoksulluğu azaltmak için tasarlanmamış
olsalar da dolaylı olarak yoksulluğu azalttığı ileri sürülen, yoksulluğun önemli bir
kaynağı olan işsizlik sorununu azaltmak ile iktisadi büyümeyi sağlayacak türden po-
litikalardır. Ancak, bu birbirine alternatif olarak ortaya çıkan politika demetlerinin,
yoksulluğun nasıl tanımlandığıyla yakından ilişkili olduğunu gözlemek ilginçtir. En
genel hatlarıyla, esas olarak geliri temel alan, daha çok ekonomik nitelikte görünen
yoksulluk anlayışı, daha çok birinci grup politikaların altında yatan temel bakış açısı
iken ikinci grup politikaların yoksulluğu ister istemez sadece ekonomik bir sorun
olarak değil, aynı zamanda sosyal ve hatta kültürel bir sorun olarak gördüklerini
söylemek yanlış olmayacaktır. Yine de bu iki grup politikanın birlikte uygulandı-
ğı durumlarda yoksulluğun azaltılmasında önemli sonuçlar verdiğini söylemek de
mümkün görünmektedir (DPT, 2007: 15).
Yoksullukla mücadelede eğitimin yerini tartışınız.

1
Yoksullukla Mücadelede Dolaylı Yaklaşım
Yoksullukla mücadelede dolaylı yaklaşım kapsamında, ekonomik büyüme, emek
piyasası politikaları, fiyat istikrarını sağlayıcı politikalar ve eğitim politikaları gibi
makropolitikalar yer almaktadır.
Ekonomik büyümenin yoksulluğun azaltılmasındaki etkisi konusunda farklı
düşünceler olsa da literatürde büyümenin yoksulluk oranlarını azalttığı konu-
sunda genel bir kanaatin bulunduğu söylenebilir. Nitekim tarihsel olarak bakıl-
dığında yoksulluk oranlarındaki en büyük düşüşlerin yaşandığı dönemlerin, aynı
zamanda istikrarlı büyümenin gerçekleştiği dönemler olduğu görülmektedir.
Örneğin 1981-2000 döneminde Çin’deki yoksulluk oranı %50’lerden %8’lere, yıl-
lık %8,5’lik bir büyüme oranı sayesinde düşmüştür. Benzer şekilde, 1993-2002
döneminde Vietnam’daki yoksulluk oranı yıllık %6’lık bir büyüme sayesinde,
%58’den %29’a düşmüştür (Perry, 2006: 57).
Ekonomik büyümenin yoksullukla mücadelede iki temel eksende katkı sağla-
dığı söylenebilir. Bunlardan ilki; istihdam artışı ve işsizliğin azalmasıyla hanehalk-
larının gelirlerini arttırıp aynı zamanda, eğitim, sağlık ve altyapı olanaklarının da
gelişmesini sağlamasıdır. Bunun, yoksulluğun azaltılmasına dolaylı katkı sağlaya-
cağı ve “insani yoksulluk” göstergelerini olumlu yönde etkileyeceği söylenebilir.
İkincisi ise yoksulluğun azaltılmasına yönelik olarak uygulanacak gelirin yeni-
den dağıtımı politikalarının genişleyen bir ekonomide daha kolay uygulanabilir
olmasıdır. Bunun sonucunda, gerçekleştirilen büyümeden kaynaklanan kazanım-
ların adil bölüşümünün yoksulluğun azaltılmasına önemli bir etkisi olacaktır.
Gelir dağılımındaki eşitsizlikleri arttıran bir büyüme süreci, büyümenin yok-
sulluğun azaltılması konusunda sağladığı olumlu etkilerin azalmasına yol açacak-
tır. Bu nedenle, hızlı büyüme süreci öncesinde gelir dağılımını düzeltici politi-
kaların uygulanması, büyümeden sağlanacak olumlu etkilerin arttırılmasının bir
ön koşulu olarak görülmektedir. Güney Kore ve Tayvan’ın deneyimleri ise daha
somut olarak, hızlı büyüme sürecinin başlarında mülkiyet yapısının daha eşitlikçi
bir yapıya kavuşturulabilmesi hâlinde, bunu izleyen büyüme sürecinin ilk aşama-
larının da eşitlikçi olabileceğini göstermiştir (Şenses, 2003: 226).
Dünya Bankası ekonomistlerinden François Bourguignon büyüme, yoksulluk

ve eşitsizlik arasındaki ilişkiyi “Yoksulluk-Büyüme-Eşitsizlik (PGI) Üçgeni” ola-
rak adlandırmaktadır. Bourguignon, “PGI Üçgeni”ni şöyle açıklar: Yoksulluk gelir
arttırılarak (büyüme) veya daha iyi bir gelir dağılımı ile azaltılabilir. Yoksulluk
oranında yüzde birlik bir düşüş, belirli bir büyüme oranı ya da eşitsizlikteki belirli
bir azalmayla gerçekleştirilebilir. Daha önemlisi, gelirde bir artışın eşitsizlikte bir
azalmayla çatışması gerekmez. Burada ifade edilmek istenen şudur: “Yoksulluğu
azaltmak için yalnızca büyüme üzerinde durmak yerine, politika yapıcılar eşit-
sizlik ve büyümeye aynı zamanda odaklanabilirler”. Sonuçta Bourguignon, yok-
sulluğun azaltılmasının kalkınma için önemli bir hedef olduğunu ve bu hede-
fe ulaşılabilmesi için de gelir dağılımı ve büyüme politikalarının ülkeye özel bir
kombinasyonunun gerekli olduğunu ileri sürer (Bourguignon, 2004: 4).
Son yıllarda, büyümenin yoksulluğun azaltılmasında tek başına yeterli olmadığı
düşüncesini benimseyen kalkınma düşünürleri yeni bir kavram olan “yoksul yanlısı
büyüme” (pro-poor growth) üzerinde durmaktadırlar. Ancak, yoksul yanlısı büyü-
menin ne olduğu, nasıl ölçüleceği ve daha da önemlisi bunun etkili siyaset yapma
süreçlerine nasıl aktarılacağı gibi konular hâlâ hararetli bir biçimde tartışılmakta-
dır. Yoksul yanlısı büyüme geniş anlamda, “yoksullukta önemli bir azalma sağlayan
büyüme” ya da “yoksullar için iyi olan büyüme” olarak tanımlanmaktadır. Ancak
bunun tam olarak neyi ifade ettiği anlaşılamamaktadır (Gündoğan, 2008: 50).
Son dönemde Martin Ravallion ve Nanak Kakwani’nin bu konuda yapmış
oldukları farklı iki tanım üzerinden çeşitli tartışmalar yapılmaktadır. Ravallion,
yoksul yanlısı büyümeyi, gayrisafi yurt içi hasılada, yoksulluğu azaltıcı bir artış
olarak tanımlamaktadır (Ravallion, 2004). Böyle bir tanımlama oldukça geniş bir
alanı kapsamaktadır. Kakwani ise yoksul olan kesimin, yoksul olmayan kesime
göre oransal olarak daha fazla faydalandığı durumda, gelir dağılımını iyileşti-
ren büyümenin yoksul yanlısı büyüme olduğunu ileri sürmektedir (Kakwani ve
Pernia, 2000). Kraay, bu tanımlamayı oldukça sınırlayıcı bulmaktadır. Bu tanım-
lamaya göre, Çin’in 1980’lerde ve 90’larda gerçekleştirdiği çok hızlı büyüme ve
yoksulluktaki dramatik düşüş, göreli olarak yoksulların yoksul olmayanlardan
daha az kazandığı için yoksul yanlısı değildi. Kraay’a göre yoksul yanlısı büyüme-
nin üç potansiyel kaynağı vardır: Ortalama gelirlerin yüksek oranda büyümesi,
ortalama gelirlerde yüksek bir yoksulluk-büyüme duyarlılığı ve nispi gelirlerde
yoksulluğu azaltıcı bir büyüme modeli (Kraay, 2004).
Osmani ise Ravallion ve Kakwani’nin yoksul yanlısı büyüme tanımlarına ka-
tılmamakla birlikte, birbirlerine yönelttikleri eleştirileri onayladığını söylemek-
te ve her ikisinin tanımlarını da problemli bulmaktadır. Ona göre, Ravallion’un
tanımlaması, yoksulluğu azaltan herhangi bir büyüme sürecinin yoksul yanlısı
olduğu görüşüne dayanan yoksulluğu azaltıcı büyüme kavramı ile benzerdir.
“Yoksulluğu basitçe azaltmak ‘yoksul yanlısı’ büyüme için yeterli bir koşul ola-
maz. Bundan daha fazlası olmalıdır; büyüme özellikle yoksulları destekleyici bir
süreç olarak kendini göstermelidir. Kakwani ise yoksulların oransal olarak zen-
ginlerden daha fazla büyümeden yararlanabildiği durumda, büyüme sürecinin
yoksul yanlısı olduğunu belirtmekteydi. Ancak bu durum, yoksulların oransal
olarak daha fazla büyüme sürecinden yararlanmasında aşırıya kaçılarak sezgisel
karşı tepkilerin oluşmasına neden olabilir. Örneğin şu iki senaryoyu karşılaştı-
ralım. Senaryo A’da büyüme oranı düşük, fakat büyümeden yoksullar, zengin-
lerden oransal olarak daha fazla faydalanmaktadır. Bunun tersi olarak Senaryo
B’de, büyüme oranı daha yüksek ama yoksullar oransal olarak büyümeden daha
az faydalanmaktadır. Daha fazla bir büyüme nedeniyle yoksulluğun, B senaryo-
sunda A’ya göre daha da fazla azaldığını varsayalım. Bu durumda, Kakwani’nin

tanımlamasında A’yı yoksul yanlısı büyüme olarak adlandırmamıza karşın B’de
yoksulluk daha da azalmasına rağmen, B’yi yoksul yanlısı olarak tanımlayamıyo-
ruz. Eğer yoksulluğu daha az azaltan bir büyümeyi yoksul yanlısı olarak tanım-
lıyor fakat öte yandan yoksulluğu daha fazla azaltan bir büyümeyi yoksul yanlısı
olarak tanımlayamıyorsak kurduğumuz tanımlamalarda bir hata var demektir”
(Osmani, 2005: 9).
Yoksul yanlısı büyüme politikalarını eleştirenler, bu politikaların ekonomiyi bo-
zacağını, bunun da toplumsal refahı düşüreceğini iddia etmektedirler. Aslında bu
düşünce, “eşitlik” ve “etkinlik” arasında ters yönlü bir ilişki bulunduğunu ileri süren
eski bir argümana dayanmaktadır. Yoksul yanlısı büyüme politikaları etkin olmayan
sonuçlar yaratır mı? Bunun uygulanan spesifik politikalara bağlı olduğu söylenebilir.
Eğer bu doğru ise zengin yanlısı büyüme politikalarının da birçok olumsuzluk ya-
rattığı ileri sürülebilir. Bu ters yönlü ilişki konusu sosyal refah seçeneği ile yakından
ilişkilidir. Eğer ilgilenilen, daha çok yoksulların refahı ise gelir dağılımında en altta
bulunan en üsttekinden daha fazla ağırlık verilmelidir. Böyle bir durumda, etkinliğin
sosyal refaha katkısı az olacaktır. Bu suretle, yoksulluğu azaltma politikaları içinde
etkinliğin çok önemli bir rol oynamasına rağmen, yoksul yanlısı büyümenin “eşitlik”
yönü üzerinde daha fazla yoğunlaşmak mantıklı olabilir (Kakwani ve Pernia, 2000: 3).
Yoksulluk sorununun dolaylı yaklaşım çerçevesinde ele alınmasına karşı yapılan
eleştirilerin başında, bu yaklaşımın büyüme sürecinin bölüşüm ve yeniden dağılım
etkisini göz ardı ettiği gelmektedir. Buna göre, büyüme tüm toplum kesimleri tarafın-
dan eşit oranda hissedilen homojen bir süreç değildir. Büyüme, yalnızca gelir göster-
gelerinin türdeş artışını değil, aynı zamanda yeniden bölüşüm mekanizmasının işle-
diği ve bu süreçten karlı çıkanlar olduğu kadar gelir kaybına uğrayanların da bulun-
duğu bir toplumsal yeniden yapılanma sürecini içermektedir. Bu nedenle büyümenin
yapısına ve belirli yerel özelliklerine bağlı olarak gelişen bu süreçten yoksul kesimlerin
nasıl ve ne ölçüde etkileneceğini önceden kestirmek güçtür (Önder ve Şenses, 2006).
Sizce Türkiye’nin son yıllarda yakaladığı hızlı büyüme performansının yoksulluğun

aynı oranda azalmasında etkili olamamasının nedenleri neler olabilir? 2
Yoksullukla Mücadelede Doğrudan (Dolaysız) Yaklaşım

Yoksullukla doğrudan mücadele yaklaşımında, yoksulluk sorununun dolaysız çözü-
müne yönelik politikaların ve programların uygulanması söz konusudur. Bu yaklaşım
da kamu; vergi, sosyal güvenlik, sosyal yardım, sağlık ve eğitim politikaları gibi temel
araçlarla gelirin ikincil dağılımına etkin bir biçimde müdahil olmaktadır. Bu politik
araçlarla birlikte, kamunun öncülük ettiği özel olarak dizayn edilmiş yoksullukla mü-
cadele programları da bu yaklaşımın temel enstrümanları arasında yer almaktadır.
Yoksullukla mücadelede uygulanabilecek doğrudan önlemler yoksul bireyle-
rin yaşam koşullarının iyileştirilmesi amacıyla sosyal koruma sistemi kapsamın-
daki kamu harcamalarıdır. Bu önlemler arasında ağırlıkla yoksulların kullandığı
mal ve hizmetlere sübvansiyon verilmesi, asgari ücret, istihdamı arttırmaya yöne-
lik çeşitli proje ve önlemler, yoksullara yönelik kredi programları ve çeşitli çocuk
eğitim ve beslenme programları ön plana çıkmaktadır (Şenses, 2003: 328).
Toplumsal refahı yükseltmek ve özellikle gelir düzeyi düşük yoksul hanehalkla-
rının yaşam standartlarını iyileştirmek amacıyla hanehalklarına yapılan transferler
yoksullukla mücadelede önemli bir araçtır. Sosyal transferler bir anlamda sosyal
devlet anlayışının bir sonucudur. Sosyal transferlerin yoksulluk riskini azaltmadaki
rolünü daha iyi anlamak için Avrupa Birliği’ne bakmak gerekir. Avrupa Birliği’nde
yoksulluk riskiyle karşı karşıya olan nüfusun oranı %16’dır (72 milyon kişi). Bu oran
İsveç’te %9 iken; Litvanya ve Portekiz’de %21’e kadar yükselmektedir. AB’de sosyal
transferler yoksulluk riskine maruz kalanların oranının düşürülmesinde önemli öl-
çüde rol oynar: Eğer emekli maaşları dışındaki sosyal transferler olmasaydı %16
olan bu oran %26 olarak gerçekleşecekti (ETUC, 2007: 24).
Gelirin yeniden dağıtımını sağlayan maliye politikalarına ve kamu transfer
ödemelerine liberal iktisatçılardan bazı itirazlar yükselmektedir. Liberallere göre,
“yoksullukla mücadelede sosyal refah devletinin sonuçları; hizmetlerde kalitesiz-
lik, israf, savurganlık, verimsizlik, ağır vergi yükü dolayısıyla düşük yatırım ve iş-
sizlik vesaire sorunlardır. Gelirin yeniden dağıtımı amacıyla konan vergiler, vergi
mükelleflerinin yeni yatırım faaliyetlerine girişmelerini engelleyebilir. Ekonomide
yatırımların azalması ise işsizliği ve yoksulluğu artırır. Transfer ödemeleri, insan-
ların çalışma yerine tembelliği tercih etmelerine neden olabilir. Bireyler, çalışma-
dan bir gelir elde ettiklerini gördüklerinde üretim faaliyetinde bulunarak bir gelir
elde etmeye daha az çaba sarf ederler. Bu sebeple de toplum olabileceğinden daha
yoksul hâle gelir” (Aktan, 2002).
Görüldüğü gibi yoksullukla mücadelede her iki yaklaşım da kendi açılarından
önemli katkılar sağlamaktadır. Dolayısıyla bu süreçte dolaylı ve doğrudan yakla-
şım birbirine alternatif değil; tamamlayıcı olarak görülmelidir. Yani, bir taraftan
ekonomik büyüme sağlanıp gelir düzeyi yüksek olan istihdam olanakları genişle-
tilirken diğer taraftan, doğrudan yoksul kitlelere yönelik politika ve programlar
aracılığıyla yoksulluğa karşı etkin bir mücadele yürütülebilir. Bu alanda kalıcı ve
sürdürülebilir bir başarı sağlanması her iki yaklaşımın da bir arada yürütülmesine
bağlıdır.
Yoksulluğun kapitalist sistemin sermaye ağırlıklı piyasa üretimi mekanizma-
sının organik bir sonucu olduğunu düşünenlere göre her iki yaklaşım da sistem
içi olup doğrudan sistemi hedef almaz. Bu nedenle, bu tür politikalar etik olarak
görülemeyeceği gibi, yoksulluk sorununun ortadan kaldırılmasında sonuçlandı-
rıcı olarak da kabul edilemezler. Yoksulluk sorunu sistemin işleyiş dinamiklerin-
den organik olarak ortaya çıktığı için, yoksullukla mücadelede doğrudan sistemi
hedef almamak bilim etiğine uygun görülemez. Yoksulluğun sistematik bir sonuç
olması nedeniyle, sistem içinde kalarak marjinal düzenlemeler yapmak ancak
geçici iyileştirmeler dışında fazla bir yarar oluşturamaz. Hatta, bu görüşe göre
yoksullukla mücadele adı altında uygulamaya konulan sistem içi acil önlemlerin
toplumsal bilinci körelttiği ve bu mücadeleye zarar verdiği söylenebilir (Önder,
2004: 20).
TÜRKİYE’DE YOKSULLUK VE YOKSULLUKLA MÜCADELE
Türkiye’de Yoksulluk
Yoksulluğun boyutlarını ölçmeye yönelik çalışmaların son yıllara dayandığı ül-
kemizde, bu alandaki en önemli çalışmanın, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)
tarafından yapılan “Yoksulluk Araştırması” olduğu söylenebilir. 2002 yılından
itibaren yayımlanan harcamaya dayalı mutlak yoksulluk göstergelerinin, ülkemi-
zin sosyo-ekonomik yapısını ortaya koyacak ve uluslararası kıyaslamalara imkân
verecek şekilde revize edilmesi amacıyla TÜİK bünyesinde ulusal ve uluslararası
uzmanlarla birlikte değerlendirme çalışmalarına başlanmıştır. TÜİK tarafından
yapılan ve sonuçları 2004 yılı içerisinde kamuoyuna duyurulan “2002 Yoksulluk

Araştırması”, Türkiye’de resmî yoksulluk sınırını tespit etmeye yönelik, kapsamlı
ve güncel verilere dayalı ilk çalışmaydı. En yeni çalışma ise sonuçları Mart 2012’de
yayımlanan Yoksulluk Çalışması 2015’tir. Bu çalışmada satın alma gücü paritesine
göre kişi başı 2,15 ve 4,3 dolar sınırlarına göre yoksulluk oranları verilmektedir.
Kişi başı günlük harcaması, satınalma gücü paritesine göre 2,15 doların altında
kalan fert oranı 2009 yılında %0,22 iken, bu oran 2015 yılında %0,06 olarak tahmin
edilmiştir. 4,3 dolar sınırına göre ise 2009 yılında %4,35 olan yoksulluk oranı 2015
yılında %3,66’ya düşmüştür. Satınalma gücü paritesine göre 4,3 dolar sınırı esas
alındığında, kırsal yerleşim yerlerinde yaşayanlarda 2009 yılında %11,92 olan yok-
sulluk oranı, 2010 yılında %9,61’e düşerken kentsel yerlerde yaşayanların yoksulluk
oranı %0,96’dan %0,97’ye yükselmiştir.
Yöntemler Fert yoksulluk oranı (%) Tablo 6.1

Satınalma Gücü
2002 2003 2004 2006 2008 2010(*) 2012 2015 Paritesi Cinsinden
TÜRKİYE Yoksulluk Sınırlarına
Göre Fert Yoksulluk
Gıda yoksulluğu (açlık) (3) 1,35 1,29 1,29 0,74 0,54 - - - Oranları, Türkiye
Yoksulluk (gıda+gıda dışı) 26,96 28,12 25,60 17,81 17,11 - - - 2002-2009 ve Türkiye
Kişi başı günlük 1 $’ın altı (1) 0,20 0,01 0,02 - - - - -
2007-2015 Verileri
Kişi başı günlük 2,15 $’ın altı (1) 3,04 2,39 2,49 1,41 0,47 0,21 0,06 0,06 Kaynak: TÜİK;
Kişi başı günlük 4,3 $’ın altı (1) 30 23,75 20,89 13,33 6,83 3,66 2,27 1,58 Türkiye Yoksulluk
Çalışması 2010 ve
Harcama esaslı göreli
14,74 15,51 14,18 14,50 15,06 14,70 - - Türkiye Yoksulluk
yoksulluk (2), (3) Çalışması 2015.
KENT
Gıda yoksulluğu (açlık) 0,92 0,74 0,62 0,04 0,25 - - -
Yoksulluk (gıda+gıda dışı) 21,95 22,30 16,57 9,31 9,38 - - -
Kişi başı günlük 2,15 $’ın altı (1) 2,37 1,54 1,23 0,24 0,19 0,04 0,02 -
11,33 11,26 8,34 6,97 8,01 - - -
yoksulluk (2)
KIR
Gıda yoksulluğu (açlık) 2,01 2,15 2,36 1,95 1,18 - - -
Yoksulluk (gıda+gıda dışı) 34,48 37,13 39,97 31,98 34,62 - - -
Kişi başı günlük 2,15 $’ın altı (1) 4,06 3,71 4,51 3,36 1,11 0,57 1,14 0,63
19,86 22,08 23,48 27,06 31,00 - - -
yoksulluk (2)
(1) 1 doların satınalma gücü paritesine (SGP) göre karşılığı olarak 2007 yılı için 0,926 TL., 2008 yılı
için 0,983 TL., 2009 yılı için 0,917 TL., 2010 yılı için 0,990 TL., 2011 ve 2012 yılları için 1,004 TL.,
2013 yılı için 1,20 TL. ve 2015 yılı için de 1,24 kullanılmıştır.
(2) Eşdeğer fert başına tüketim harcaması medyan değerinin %50’si esas alınmıştır.
2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmaktadır.
2002-2009 döneminde yürütülen çalışmada, gıda yoksulluğunun temeli-

ni teşkil edecek olan gıda sepetinin belirlenmesinde Hanehalkı Bütçe Anketi
verileri kullanılmıştır. Gıda harcamasına göre sıralı 3. ve 4. %10’luk dilimler,
referans grup olarak alınmış ve bu hanelerin gıda tüketiminde en önemli paya
sahip 80 madde gıda sepeti olarak tespit edilmiştir. Bir ferdin günlük asgari
2100 kalori almasını sağlayacak miktarlar, bu 80 maddeden oluşturulmuştur.
Bu sepetin maliyeti gıda yoksulluk sınırı olarak alınmıştır. Gıda yoksulluk
oranı, eşdeğer fert başına tüketim harcaması, gıda yoksulluk sınırının altında
kalan hanehalklarının oluşturduğu nüfusun, toplam nüfus içindeki payı ola-
rak hesaplanmıştır.
Fertlerin gıdanın yanısıra gıda dışı ihtiyaçları da bulunmaktadır. Bu ihtiyaçları
göz önüne almak için gıda yoksulluk sınırına, gıda dışı mal ve hizmet payının da
eklenmesi gerekmektedir. Bu yoksulluk sınırının belirlenmesi amacıyla da toplam
tüketimleri gıda yoksulluk sınırının hemen üstünde olan hanelerin toplam harca-
ma içindeki gıda dışı harcama payı kullanılmaktadır. Bu oranlar her yıl hanehalkı
bütçe anketi verilerine göre yeniden hesaplanmıştır. Buna göre gıda ve gıda dışı
mal ve hizmetleri kapsayacak şekilde yoksulluk sınırı belirlenmiştir. Gıda ve gıda
dışı yoksulluk oranı ise, eşdeğer fert başına tüketim harcaması, gıda ve gıda dışı
yoksulluk sınırının altında kalan hanehalklarının oluşturduğu nüfusun, toplam
nüfus içindeki payı olarak alınmıştır.
2002-2009 döneminde; eşdeğer kişi başına tüketim harcaması medyan değeri-
nin %50’si de göreli yoksulluk sınırı olarak tanımlanmıştır. Göreli yoksulluk oranı
ise, eşdeğer fert başına tüketim harcaması, göreli yoksulluk sınırının altında kalan
hanehalklarının oluşturduğu nüfusun, toplam nüfus içindeki payı olarak hesap-
lanmıştır.
2002 yılından itibaren yürütülen çalışmada, uluslararası karşılaştırmalarda
kullanılan çeşitli yoksulluk sınırlarına göre ise eşdeğer fert başına günlük tüketim
harcaması, cari satınalma gücü paritesi cinsinden 1 $, 2.15 $ ve 4.30 $’ın altında
kalanlar yoksul olarak belirlenmiştir. (2006 yılından itibaren 1 $ altında kalan fert
bulunmamaktadır).
Türkiye’de Yoksullukla Mücadele

Geleneksel dayanışma ilişkilerinin bireyi, yoksulluk da dâhil çeşitli yaşam risk-
lerine karşı koruyacağı düşüncesinin egemen olduğu ülkemizde, yoksullukla
mücadele uzunca bir süre gündeme gelmemiştir. Kurumsal anlamda devletin
sorumluluğu, devletçe bakım ve geçici yardımlar biçiminde sürdürülmüş olup
yoksullukla mücadele, yoksullara belirli zamanlarda yardım yapma biçiminde
Kızılay Derneği ve Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu gibi bazı kurum-
ların yan işlevleri arasında yer almıştır. Konu, 1980’lerin ikinci yarısından sonra
kurumsal bazda ele alınmış ve politikalar geliştirilmeye başlanmıştır (Gül, 2002:
212). Özellikle 1990’lı yıllarda yaşanan ekonomik krizler ve 1999 yılında yaşa-
nan büyük depremin ortaya çıkardığı olumsuz koşullar, gerek akademik alanda
ve gerekse de kamu yönetimi ve sivil toplum örgütleri düzeyinde yoksulluk ko-
nusuna karşı ilginin artmasına neden olmuştur. Bu ilgi artışında, yaşanan eko-
nomik krizler sonrasında ortaya çıkan yoksullaşma kadar kitle iletişim araçla-
rındaki gelişmeler sayesinde, bu yoksulluğun daha çok görünür hale gelmesinin
de etkili olduğu söylenebilir.
Türkiye’de yoksulluk sorununun çözümünde son yıllara kadar dolaylı yakla-
şım ağırlıklı olarak benimsenmiş, işsizlik sorunuyla mücadelede olduğu gibi, yok-
sullukla mücadele de ekonomik büyümeye havale edilmiş ve beş yıllık kalkınma
planlarında hızlı ekonomik büyümenin işsizlik ve yoksulluk gibi sorunları kendi-
liğinden çözeceği gibi iyimser bir yaklaşım benimsenmiştir. Bu yaklaşım tarzının
işsizlik sorununu çözemediği ve nasıl ki bu sorunun çözülebilmesi için özel po-
litikaların, yani istihdam politikalarının gerekliliği gerçeği ortaya çıkmışsa aynı
şekilde, mülkiyetin ve üretim araçlarının bu denli eşitsiz dağılımının bulunduğu
ülkemizde, büyümenin kendiliğinden yoksulluk sorununu çözemeyeceği geç de
olsa anlaşılmış ve böylece dünyanın en hızlı büyüyen ekonomileri arasında yer
alan Türkiye’de, yoksullukla mücadelede büyümenin yanında doğrudan mücadele
yöntemlerinin de uygulanması, bir zorunluluk olarak ortaya çıkmıştır. Ülkemizde
bugün için, yeterli düzeyde olmasa da doğrudan yoksullukla mücadeleye yönel-
miş önemli bazı uygulamalardan söz edilebilir. Bunlardan belki de en önemlisi,
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu’dur (SYDTF). “Yoksulluk içinde
ve muhtaç durumda bulunan vatandaşlara yardım etmek, sosyal adaleti pekişti-
rici önlemler alarak gelir dağılımının iyileştirilmesine katkı sağlamak, sosyal yar-
dımlaşma ve dayanışmayı teşvik etmek” amacıyla 3294 sayılı yasa ile kurulmuştur.
Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nın kurulmasıyla bu bakanlığa bağ-
lanan Fon.
Fon Kurulu, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı başkanlı-
ğında ayda bir kez olağan toplanmaktadır. Bunun dışında, Fon Kurulu,
Cumhurbaşkanı’nın talebi üzerine her zaman olağanüstü toplanabilir.
Salt çoğunlukla toplanan Fon Kurulunda kararlar oy çokluğu ile alınarak,
Cumhurbaşkanı’nın onayı ile yürürlüğe girmektedir. Fon Kurulunun sekre-
tarya hizmetleri Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğünce yerine getirilmekte
olup, sekretarya hizmetlerinin yürütülmesi için Genel Müdürlük personeli
arasından görevlendirilen kişilerden bir “Fon Kurulu Sekretaryası” oluşturul-
muştur. Alınan kararlar, Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü tarafından ülke
genelindeki il ve ilçelerde yer alan 973 Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma
Vakfı aracılığıyla uygulanmaktadır.
http://www.sosyalyardimlar.gov.tr
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonunun (SYDTF) başlıca görev-

leri şunlardır:
• Fonda toplanan kaynakların, Bakanlıkça ve il ve ilçe sosyal yardımlaşma
ve dayanışma vakıfları tarafından yürütülecek sosyal yardım proje ve prog-
ramları ile yatırım programları çerçevesinde dağıtım önceliklerini belirle-
mek ve dağıtımına karar vermek,
• İl ve ilçe sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakıflarında çalıştırılacak perso-

nelin nitelikleri ile özlük hakları ve diğer hususlarla ilgili belirlenecek kri-
terleri görüşmek ve karara bağlamak,
• İl ve ilçe sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakıfları ile diğer kurum ve ku-
ruluşlardan gelen sosyal yardım amaçlı talep ve teklifleri değerlendirmek,
• Toplumda dayanışma ve paylaşma bilincini geliştirmek ve desteklemek
üzere bilimsel, sosyal ve kültürel programlar ve projeler önermek, hazırla-
nan projelere destek sağlamaktır.
SYDTF’nin gelirleri şu şekilde sıralanabilir:
• Kanun ve kararnamelerle kurulu bulunan veya kurulacak olan fonlardan
Cumhurbaşkanı kararıyla %10’a kadar aktarılacak miktarlar,
• Gelir ve kurumlar vergisi tahsilat toplamının %2,8’i,
• Trafik para cezalarının %50’si,
• RTÜK gelirlerinin %15’i,
• Bütçeye konulacak ödenekler,
• Her nevi bağış ve yardımlar ve diğer gelirler.
Tablo 6.2 YILLAR GELİRLER GİDERLER

Yıllar İtibarıyla
SYDTF’nin Gelir ve 2003 826.583.000 651.990.000
Giderleri 2004 1.260.574.000 1.347.846.000
Kaynak: http://www. 2005 1.357.521.871 1.304.664.099

sosyalyardimlar.gov.tr/ 2006 1.379.511.063 1.389.547.995
tr/html/480/Gorevler/
2007 1.597.593.985 1.413.757.199
2008 2.037.888.054 1.797.079.768
2009 2.410.010.502 (*) 2.365.038.720
2010 2.292.256.839 2.032.537.496 (**)
2011 2.745.185.929 2.622.412.735
(*) 2008 yılı gelirlerinden T567.207.868 2009 yılına devretmiş olup 2009 Ocak-Aralık dönemi gelir-
leri olan T1.842.802.634 ile birlikte dönem sonu toplam gelir miktarı T2.410.010.502’dir.
(**) 2010 yılı Aralık ayı sonuna ilişkin T2.032.537.496,22’lik bu tutar brüt tutardır. Bu tutardan
T6.870.326,42’lik iade olmuştur. Dolayısıyla gönderilen net kaynak T2.025.667.169,80’dir.
Türkiye’de yoksullukla mücadelede doğrudan yaklaşım kapsamında değer-

lendirilebilecek başka uygulamalardan da söz edilebilir. Bangladeş’teki Grameen
Bank tecrübelerinden yararlanılarak 2003 yılında Diyarbakır’da pilot uygulaması
başlatılan Mikro Kredi Projesi bunlardan birisidir. Bu proje, daha çok toplumun
“yoksulun yoksulu” denebilecek kesimlerine yönelik bir uygulamadır. Mikro kredi
uygulaması konusunda olumsuz bazı değerlendirmeler yapılsa da Diyarbakır’daki
pilot projenin gözle görülür bir başarı sağladığı söylenebilir. “Bu uygulama kap-
samında bugüne kadar 2,6 milyon dolar kredi açılmış ve 3 yılı aşkın sürede dağı-
tılan kredilerin geri dönüş oranı ise %100 olarak gerçekleşmiştir”. Mikro kredinin
yaygınlık kazanması ve gerek kamu kurumları gerekse STK’lar tarafından uygu-
lamaya başlaması bu alanın yasal olarak düzenlenmesi gereğini ortaya çıkarmıştır.
Bu çerçevede “Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi” hazırlanmış;
ancak taslak olmanın ötesine gidilememiştir.
Nobel Komitesi, 2006 Nobel Barış Ödülü’nü iki eşit parçaya bölerek Muhammed
Yunus ve Grameen Bank’a vermeyi kararlaştırmıştır. Gerekçe olarak da “ekono-
mik ve sosyal kalkınmayı tabandan başlatma çabaları”, “demokrasi ve insan hak-
larının geliştirilmesine katkı sağlanması”, “Yunus ve Grameen Bank’ın, kültürle-
ri ve uygarlıkları aşarak yoksulların en yoksullarının bile kendi kalkınmalarını
sağlamak için çalışabileceklerini ispatlamış olmaları”, “kadınların ekonomik ve
sosyal kalkınmaya katkı verir hâle getirilmesinin sağlanması” ve “ geniş kesimle-
rin yoksulluktan kurtarılmasının sağlanarak barışın kalıcı hâle gelmesine katkı
sağlanması” gösterilmiştir.
Türkiye’deki mikrokredi uygulaması ve sonuçları hakkında geniş için bkz. Samet

Güneş (2009). “Yoksullukla Mücadelede Mikro Kredi Uygulamaları ve Sosyal
Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü Proje Destekleri”, Sosyal Yardım-
laşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü, Ankara.
Ülkemizdeki yerel yönetimlerin ve çeşitli sivil toplum kuruluşlarının yok-

sullukla mücadele alanındaki çalışmalarını da gözardı etmemek gerekir. Ancak,
özellikle sivil toplum örgütlerinin sosyal yardım uygulamalarına ilişkin elimizde
yeterli veri bulunmamaktadır (Gündoğan, 2008: 13).
Türkiye’nin son 20 yılında yoksullukla mücadele konusundaki uygulamalara
bakıldığında, bu konuda önemli başarıların elde edilebildiğini söylemek güçtür.
Ülkemizdeki yoksullukla mücadele programlarına yönelik temel eleştirilerden bi-
risi, bu programların uzun vadeli ekonomik ve sosyal politikaların bir parçası ola-
rak ele alınmaması, bunun yerine dezavantajlı konumda olduğuna karar verilen
kişilere yönelik sosyal yardımlarla sınırlı kalmasıdır. Uygulamalara ilişkin değer-
lendirme ve gözlemler bu yardımların yoksulluk profili ekseninde oluşturulmuş
ayrıntılı bir programa göre değil, belirli toplumsal ve kişisel ilişkiler üzerinden
belirlenen günübirlik kararlar çerçevesinde yapıldığı izlenimi yaratmaktadır.
Önder ve Şenses’in ülkemizdeki yoksullukla mücadele politikalarının başarısız
olmasının nedenlerine ilişkin şu tespitleri önemlidir: “Türkiye’de yoksullukla mü-
cadelede başarılı olunamamasının belki de en önemli nedeni, bu mücadelenin
sosyal politikanın dar alanına terk edilmiş olmasıdır. Üretim araçları mülkiyeti-
nin yapısına, ekonomik sistemin işleyiş prensiplerine ve bunların ötesinde top-
lumsal güç ilişkilerine bağlı olarak ortaya çıkan yoksulluk sorunu, bu unsurlar
tümüyle veri kabul edilerek çözülmeye çalışılmaktadır. Bu çerçevede, yoksulların
kent merkezlerinden koparılıp gecekondulara yığılması gibi yoksulluk sorunu da
gelir dağılımı ve istihdam gibi iktisadi alanlardan koparılıp sosyal yardım alanla-
rına hapsedilmek istenmektedir. Kamu harcamalarının vergi gelirlerinin yeniden
dağıtım rolü göz ardı edilirken bu araçların etkisiyle perçinlenen adaletsiz ge-
lir dağılımının kısmen dengelenmesi işi sosyal yardımlara havale edilmektedir.
Uygulanan neoliberal politikalar ve bunun sonucunda ağırlaşan istihdam ve iş-
sizlik olgularından da bağımsız olarak tartışılmak istenen yoksulluk sorununun
çözümü böylece kendi nedenlerinden farklı yerlerde aranmaktadır” (Önder ve
Şenses, 2006: 16-17).
Özet
Yoksulluğun nedenlerini ve türlerini analiz
Yoksulluk kavramını tanımlamak
1 2 etmek
Yoksulluk, genel olarak “temel ihtiyaçları
Yoksulluk, nedenleri tek bir başlık altında
karşılayamama, asgari yaşam standardına
toplanabilecek kadar basit bir kavram olma-
erişememe durumu” olarak tanımlanmak-
yıp değişik türlerine göre farklı nedenlerden
tadır. Yoksulluğu dar ve geniş anlamda ol-
kaynaklanmaktadır. Yoksulluğun nedenleri,
mak üzere iki türlü tanımlamak mümkün-
yoksulluğu kişinin yetenekleri, sorumluluk
dür. Dar anlamda yoksulluk, açlıktan ölme
ve disiplin anlayışı, tutumluluk derecesi ve
ve barınacak yeri olmama durumu iken
gösterdikleri çaba gibi kendi kişisel özellik-
geniş anlamda yoksulluk; gıda, giyim ve ba-
leriyle ilişkilendiren ve yoksulları, yoksul-
rınma gibi olanakları yaşamlarını devam et-
luğun hem kurbanı hem de nedeni olarak
tirmeye yettiği hâlde toplumun genel düze-
gören yaklaşımla yoksulluğu, yoksulların
yinin gerisinde kalmayı ifade eder. Mutlak
dışında, başta ekonomi politikaları olmak
yoksulluk, hanehalkı veya bireyin yaşamını
üzere; düşük ücretler, yetersiz eğitim, istih-
sürdürebilecek asgari refah düzeyini yakala-
dam olanakları ve ayrımcılık gibi yoksul-
yamaması durumudur. Bu nedenle, mutlak
ların kendi denetimleri dışındaki yapısal
yoksulluğun ortaya çıkarılması, bireylerin
etmenlerle ve bütünüyle sosyo-ekonomik
yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli
sistemle ilişkilendiren yaklaşım olarak iki
olan minimum tüketim ihtiyaçlarının be-
başlık altında değerlendirilebilir. Bu yak-
lirlenmesini gerektirir. Mutlak yoksul oranı,
laşımlardan hangisinin ağırlık kazanacağı,
bu asgari refah düzeyini yakalayamayanla-
büyük ölçüde incelenen ülkeye, döneme ve
rın sayısının toplam nüfusa oranıdır. Göreli
yoksul gruba bağlıdır.
yoksulluk ise bireylerin, toplumun ortalama
Yoksulluk, çeşitli kriterler dikkate alınarak
refah düzeyinin belli bir oranının altında
sınıflandırılabilir. En genel anlamıyla üç
olması durumudur. Buna göre toplumun
ayrı yoksulluk türünden söz etmek müm-
genel düzeyine göre belli bir sınırın altın-
kündür. İlk olarak, Dünya Bankası’nın te-
da gelir ve harcamaya sahip olan birey veya
mel aldığı günlük 1 dolarlık gelirden yok-
hanehalkı göreli anlamda yoksul olarak ta-
sun olmak biçiminde anlaşılan tanımın-
nımlanır. Refah ölçüsü olarak amaca göre
da olduğu gibi mutlak yoksulluk, temel
tüketim veya gelir düzeyi seçilebilir.
yiyecek gereksinimlerini karşılamak için
gerekli gelirden yoksun olmak biçiminde
tanımlanabilirken göreli yoksulluk, yiye-
cek dışındaki gereksinimleri karşılayacak
gelirden yoksun olmak biçiminde anlaşıl-
maktadır. Son yıllarda, bu iki tanımı içerse
de ondan daha geniş kapsamlı olan insani
yoksulluk kavramı, okur-yazarlık, yetersiz
beslenme, kısa yaşam süresi, ana-çocuk
sağlığının yetersizliği, önlenebilir hastalık-
lara yakalanmak gibi temel insani yetenek-
lerden yoksun olmak biçiminde tanımla-
nabilir. Bunların dışında öznel yoksulluk,
gelir yoksulluğu, kırsal ve kentsel yoksul-
luk, çalışan yoksulluğu gibi yoksullukla il-
gili birçok kavramdan söz edilebilir.
Yoksulluğun ölçülmesinde kullanılan yön- Yoksullukla mücadele politikalarını açıkla-

3 temleri açıklamak 4 mak
Yoksulluğun ölçümünde kullanılan yöntem, Yoksullukla mücadele politikalarına bakıl-
ekonomik birimlerin hayat standardının dığında esas olarak iki temel politika grubu-
nasıl ve hangi değişkenle ya da değişken- nun uygulandığını söylemek mümkündür.
lerle ölçüleceğine karar verildikten sonra, İlk grup politikalar, daha çok İkinci Dünya
bu değişkenin belli bir değerini yoksulluk Savaşı’nın ardından 1980’lere kadar bütün
çizgisi olarak seçip bu çizginin altında ka- dünyada yaygın olan, yoksullukla doğru-
lan ekonomik birimleri yoksul olarak sınıf- dan mücadele amacını güden ve esas ola-
landırmaktır. Refah ölçüsü olarak sıklıkla rak bir sosyal güvenlik ağını öngören sosyal
kullanılan iki alternatif gelir ve tüketimdir. politikalar niteliğinde iken “küreselleşme”
Yoksulluk konusundaki tüm analizlerin döneminin bir ürünü olarak görülebilecek
ortak noktası olan yoksulluk sınırı ya da ikinci grup politikalar, doğrudan yoksul-
çizgisi, bir toplumda yoksul olanlarla ol- luğu azaltmak için tasarlanmamış olsalar
mayanları birbirinden ayırmakta kullanılan da dolaylı olarak yoksulluğu azalttığı ileri
en temel ölçüttür. Yoksulluğun ölçülmesin- sürülen, yoksulluğun önemli bir kaynağı
de, yoksulluk çizgisinin belirlenmesinden olan işsizlik sorununu azaltmak ile iktisadi
bir sonraki aşama uygun bir indeksin se- büyümeyi sağlayacak türden politikalardır.
çilmesidir. Bu konuda çeşitli indekslerden Ancak, bu birbirine alternatif olarak ortaya
yararlanılır. Bunların başlıcaları şunlardır: çıkan politika demetlerinin, yoksulluğun
Kafa Sayısı İndeksi, Sen İndeksi, Yoksulluk nasıl tanımlandığıyla yakından ilişkili oldu-
açığı indeksi ve Foster, Greer ve Thorbecke ğunu gözlemek ilginçtir. En genel hatlarıyla
(FGT) Yoksulluk İndeksi. esas olarak geliri temel alan, daha çok eko-
nomik nitelikte görünen yoksulluk anlayışı,
daha çok birinci grup politikaların altında
yatan temel bakış açısı iken; ikinci grup
politikaların yoksulluğu ister istemez sa-
dece ekonomik bir sorun olarak değil, aynı
zamanda sosyal ve hatta kültürel bir sorun
olarak gördüklerini söylemek yanlış olma-
yacaktır. Yine de bu iki grup politikanın bir-
likte uygulandığı durumlarda yoksulluğun
azaltılmasında önemli sonuçlar verdiğini
söylemek de mümkün görünmektedir.
1. Bireylerin, toplumun refah düzeyinin belli bir 6. Toplumdaki bireylerin minimum gelir ve har-
oranının altında olma durumuna ne ad verilir? cama hakkında kendi bireysel düşüncelerine daya-
a. Mutlak Yoksulluk nan yoksulluk sınırı aşağıdakilerden hangisidir?
b. Göreli Yoksulluk a. Mutlak
c. Öznel Yoksulluk b. Göreli
d. İnsani Yoksulluk c. İnsani
e. Objektif Yoksulluk d. Sübjektif
e. Objektif
2. Aşağıdaki faktörlerden hangisinin yoksulluğa
neden olduğu söylenemez? 7. Yoksulluk sınırı altında kalan kişi sayısının
a. Asgari ücret uygulaması toplam nüfusa oranını gösteren indeks aşağıdaki-
b. Gelir dağılımındaki adaletsizlikler lerden hangisidir?
c. Bölgesel dengesizlikler a. Yoksulluk açığı
d. Kötü siyasal yönetimler b. Kafasayısı
e. Emek piyasalarında yaşanan sorunlar c. Sen
d. Foster-Greer-Thorbecke
3. Mutlak yoksulluk yaklaşımına uygun ilk yok- e. Gini
sulluk tanımı kimin tarafından geliştirilmiştir?
a. Sen 8. Aşağıdaki politikalardan hangisi yoksullukla mü-
b. Marshall cadelede dolaylı yaklaşım kapsamında yer almaz?
c. Rowntree a. Sosyal koruma
d. Foster b. Ekonomik büyüme
e. Greer c. Emek piyasası
d. Fiyat istikrarı
4. Aşağıdakilerden hangisi gelişmiş ülkeler için e. Eğitim
insani yoksulluk indeksi oluşturmakta kullanılan
kriterlerden birisi değildir? 9. Aşağıdaki indekslerden hangisi yoksullar arasın-
a. Makul bir yaşam standardı da gelirin nasıl dağıldığı konusunda bilgi verebilir?
b. Sosyal dışlanma a. Yoksulluk açığı
c. Eğitim b. Kafasayısı
d. Yaşam süresi c. Sen
e. 5 yaşın altında olan ve yeterli beslenemeyen d. Foster-Greer-Thorbecke
nüfus e. Gini
5. İnsani yoksulluk kavramı hangi kuruluş tara- 10. Aşağıdakilerden hangisi yoksulluk sınırını he-
fından ortaya atılmıştır? saplarken gerekli olan bilgiler arasında sayılamaz?
a. ILO a. Temel gereksinimleri belirlemek
b. OECD b. Tatmin olmanın eşiğini belirlemek
c. FAO c. Gerekli mal ve hizmetlerin miktarını ve çe-
d. UNDP şidini seçmek
e. NATO d. Belirlenen mal ve hizmet sepetini fiyatlan-
dırmak
e. Yoksullar arasındaki gelir dağılımını ölçmek
Yaşamın İçinden
Sosyal korumaya 382 milyar 639 milyon lira MAAŞ ALAN KİŞİ SAYISI 13 MİLYON 260 BİN
harcandı Sosyal koruma gelirlerinin yüzde 38,1’ini devlet
Sosyal koruma harcaması 2017’de bir önceki yıla katkıları, yüzde 28,9’unu işveren sosyal katkıları
göre yüzde 13,7 artarak 382 milyar 639 milyon li- ve yüzde 26,3’ünü koruma kapsamındaki bireyler
raya yükseldi. tarafından yapılan sosyal katkılar oluşturdu.
TÜRKİYE İstatistik Kurumunun (TÜİK) geçen Türkiye’de sosyal koruma kapsamında maaş
yıla ilişkin “Sosyal Koruma İstatistikleri”ne göre, (emekli-yaşlı, dul-yetim ve engelli-malul maaşı)
sosyal koruma harcaması 2016’ya kıyasla yüzde alan kişi sayısı 2016 yılında 12 milyon 898 bin
13,7 artış gösterdi ve 382 milyar 639 milyon liraya iken, geçen yıl yüzde 2,8 artışla 13 milyon 260
ulaştı. Bu harcamanın yüzde 98,1’ini (375 milyar bin kişiye yükseldi. Sosyal koruma kapsamında
531 milyon lira) sosyal koruma yardımları oluş- emekli ve yaşlı ile dul-yetim maaşı alan kişi sayısı
turdu. 2016 yılında 12 milyon 62 bin iken, 2017 yılında
Bu koruma yardımlarında ise en büyük harcama 12 milyon 416 bin kişiye çıktı.
185 milyar 36 milyon lira ile emekli ve yaşlılara
yapıldı. Bunu 103 milyar 77 milyon lirayla hasta-
lık ve sağlık bakımı harcamaları takip etti. Kaynak: http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/
YARDIMLARIN GSYH İÇİNDEKİ PAYI sosyal-korumaya-382-milyar-639-milyon-lira-
Sosyal koruma harcamalarının Gayri Safi Yurtiçi harcandi-41063885, (Erişim Tarihi: 05.02.2019).
Hâsıla (GSYH) içindeki payı geçen yıl yüzde 12,3
oldu. Sosyal koruma yardımlarının GSYH içinde-
ki payı ise yüzde 12,1 olarak gerçekleşti. Risk ve
ihtiyaç grupları bazında bakıldığında, emekli ve
yaşlılara yapılan harcamaların yüzde 6 ile en bü-
yük paya sahip olduğu görüldü. Bunu, yüzde 3,3
ile hastalık - sağlık bakımı harcamaları ve yüzde
1,4 ile dul-yetim harcamaları takip etti.
Sosyal koruma yardımlarının yüzde 9,1’i şartlı
olarak verildi. Şartlı yardımlar içinde en büyük
payı yüzde 37,7 ile aile ve çocuk yardımları oluş-
turdu. Bunu, yüzde 29,4 ile engelli, malul yardım-
ları, yüzde 16,1 ile hastalık ve sağlık bakımı yar-
dımları izledi.
Sosyal koruma yardımlarının yüzde 67,4’ü nak-
di olarak verilirken, nakdi yardımlarda en büyük
payı yüzde 72,7 ile emekli ve yaşlılara yapılan yar-
dımlar oluşturdu. Bunu yüzde 17,6 ile dul-yetim
yardımları ve yüzde 3,2 ile işsizlik yardımları ta-
kip etti.
Okuma Parçası
Dünyada 2 milyar kişi yoksulluk içinde yaşıyor Yemen, Suriye, Etiyopya, Irak, Nijerya, Kongo
Demokratik Cumhuriyeti, Güney Sudan,
“Küresel İnsani Yardım Raporu 2018” verilerine Afganistan, Somali, Kenya, Haiti, Malawi,
göre, dünyada 2 milyar kişi yoksulluk, 753 milyon Kolombiya, Sudan, Çad, Zimbabve, Mali,
kişi de aşırı yoksulluk içinde yaşamını sürdürme- Ukrayna, Kamerun, Lübnan, Pakistan, Burundi,
ye çalışıyor. Ürdün, Orta Afrika Cumhuriyeti, Uganda, Nijer,
Dünyada 2 milyar kişi yoksulluk, 753 milyon kişi Filistin, Mozambik, Madagaskar, Libya, Angola,
de aşırı yoksulluk içinde yaşamını sürdürmeye ça- Bangladeş, Sri Lanka, Nepal ve Myanmar geçen
lışıyor. yıl en çok insani yardıma muhtaç kişilerin yaşadı-
19 Ağustos Dünya İnsani Yardım Günü’nde kıtlık, ğı ülkeler olarak sıralanırken, bu kişilerin beşte bi-
kuraklık, çatışmalar ve doğal afetler gibi neden- rinden fazlası (yüzde 23,5) sadece Suriye, Yemen
lerle yardıma muhtaç kişilerin durumu bir kez ve 3,5 milyon Suriyeliyi misafir etmesi nedeniyle
daha gündeme geldi. Türkiye’de bulunuyor.
AA muhabirinin derlediği bilgilere göre, geçen yıl Söz konusu ülkelerin 21’inde geçen yıl krizler de-
dünyadaki çatışmalar ve felaketler nedeniyle ha- vam etti ve bu durum çok sayıda insanın uluslara-
yatta kalabilmek için son çare olarak uluslarara- rası insani yardıma muhtaç hale gelmesine neden
sı yardıma muhtaç duruma düşen kişi sayısı 201 oldu. Bu ülkelerin 29’unda da aynı anda birden
milyonu geçti. fazla krizle karşı karşıya kalındı. Bu ülkelerden
Suriye, Yemen ve Güney Sudan’da devam eden Etiyopya, Nijer, Pakistan, Somali, Güney Sudan ve
çatışmalar, milyonlarca kişinin acı çekmesi ve ye- Sudan aynı anda üç kriz türünü de yaşadı.
rinden edilmesine neden olurken, Karayipler’de 2 milyar “yoksul”, 753 milyon “aşırı yoksul”
doğal felaketler ile Afrika Boynuzu’ndaki kurak- Nüfusun 2 milyarı günde 3,2 dolardan daha az bir
lık ve gıda güvensizliği çok sayıda kişinin hayatı- gelirle yaşamaya çalışan ve kriz riskiyle karşı kar-
nı son derece olumsuz etkiledi. Geçen yıl ayrıca şıya kalan “yoksul”lardan oluşuyor. Bu kişilerin
Rohingya nüfusunun Myanmar’dan kitlesel ola- yüzde 47’si kırılgan veya çevresel açıdan savun-
rak yerlerinden edilmesini zorunlu kılan şiddet ve masız durumda bulunan ülkelerde yaşıyor.
zulme de tanık olundu. Günde 1,9 dolardan daha az bir gelirle yaşama-
Yemen, Suriye ve Kongo Demokratik ya çalışan “aşırı yoksul” kişi sayısı ise 753 milyon.
Cumhuriyeti’nin de dahil olduğu birçok ülkede Söz konusu kişilerin de yüzde 59’u kırılgan veya
devam eden şiddet ve karışıklıkların yanı sıra çevresel açıdan savunmasız durumdaki ülkelerde
Nijerya gibi diğer ülkelerde yaşanan yeni salgın- bulunuyor.
lar, insani yardıma olan ihtiyaçları artırdı. Birçok En fazla yardım Suriye’ye gitti
kriz, çatışmanın yanı sıra doğal afet ve zorla ye- Aynı anda birden fazla kriz yaşanan ülkelere gön-
rinden edilmeyle sonuçlanan felaketlerin bir ara- derilen insani yardımlar, tüm yardımların yüzde
ya gelmesiyle karmaşık hal aldı. 60’ını oluştururken, geçen yıl yardımların en fazla
En çok ihtiyaç Suriye ve Yemen’de gittiği ilk ülke yüzde 14 ile Suriye, ikinci ülke ise
Dünyada her yıl yapılan insani yardımların ha- yüzde 8 ile Yemen oldu.
ritasını çıkaran İngiltere merkezli Kalkınma Suriye, geçen yıl 5. kez “en fazla insani yardım ya-
İnisiyatifleri Örgütü’nün “Küresel İnsani Yardım pılan ülke” olurken, Türkiye ve Yunanistan da sı-
Raporu 2018” verilerine göre, dünya genelinde ğınmacılar nedeniyle ilk kez en çok insani yardım
134 ülkedeki 201 milyondan fazla insanın ulus- yapılan ilk 10 ülke arasına girdi.
lararası insani yardıma muhtaç olduğu tahmin
ediliyor.
Türkiye “en çok insani yardım yapan ülke” oldu BM’ye göre bu yıl 11 ülke şiddetli derecede in-
Rapora göre, Türkiye geçen yıl 8,07 milyar dolar sani yardıma muhtaç
yardım ile dünyada en çok insani yardım yapan BM İnsani İşler Koordinasyon Ofisinin hazırla-
ülke konumuna yükseldi. dığı rapora göre, insani yardım ihtiyaçları bu yıl
Sıralamada Türkiye’yi 6,68 milyar dolar ile ABD, Afganistan, Etiyopya, Irak, Mali ve Ukrayna’da
2,99 milyar dolar ile Almanya ve 2,52 milyar do- düşse de 2018’de hala önemli seviyede bulunu-
lar ile İngiltere izlerken, Avrupa Birliği kurumları yor. İhtiyaçlar Burundi, Kamerun, Orta Afrika
2,24 milyar dolar ile dördüncü sırada geldi. Cumhuriyeti, Kongo Demokratik Cumhuriyeti,
Türkiye insani yardımların milli gelire oranı te- Libya, Somali ve Sudan’da büyük ölçüde artıyor.
melinde yapılan sıralamada da yüzde 0,85 ile Öte yandan, Nijerya, Güney Sudan, Suriye ve
birinci gelirken, en yakın takipçileri Norveç ve Yemen’de yüksek seviyede kalmayı sürdürecek.
Lüksemburg için bu oran sadece yüzde 0,17’de Söz konusu ofisin yönettiği “Risk Yönetimi
kaldı. ABD ise bu sıralamada yüzde 0,04 ile Dizini”nde de bu yıl devam eden şiddetli insa-
19’uncu konumda yer aldı. ni yardım ihtiyacı konusunda çok yüksek risk
Rapora göre, dünyada yapılan toplam insani yar- altındaki ülkeler Somali, Güney Sudan, Çad,
dım 2013’te 18,4 milyar dolardan 2014’te 22,1 ve Afganistan, Orta Afrika Cumhuriyeti, Yemen,
2015’te 25,8 milyar dolara yükselmişken, bu artış Nijer, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Sudan,
eğiliminde son 2 yılda gözle görülür bir yavaşlama Suriye ve Irak olarak sıralandı.
yaşandı. Dünyadaki toplam insani yardım 2016’da İnsani yardım ihtiyacı konusunda yüksek riskte
26,4 milyar dolara, 2017’de de yüzde 3’lük bir artış olan ülkeler ise şöyle:
ile 27,4 milyar dolara çıktı. Dünyada geçen yıl ya- “Myanmar, Pakistan, Etiyopya, Haiti, Nijerya,
pılan toplam insani yardımın yaklaşık üçte birini Kamerun, Libya, Mali, Mozambik, Uganda,
tek başına Türkiye sağladı. Raporda, Türkiye’nin Kenya, Bangladeş, Burundi, Tanzanya, Eritre,
3,5 milyon Suriyeli ile dünyada en çok sığınmacıyı Moritanya, Papua Yeni Gine, Kolombiya, Fildişi
barındıran ülke olduğunun altı çizildi. Sahili, Hindistan, Ukrayna, Burkina Faso,
Türkiye, 2013, 2014, 2015 Küresel İnsani Yardım Guatemala, Gine Bisau, Angola, Kongo, Cibuti,
raporlarına göre üç yıl üst üste, en çok insani yar- Filipinler, Sierra Leone, Kore, Liberya, Nepal,
dım yapan üçüncü, son iki yılda ise ikinci ülke Zimbabve, Gine, Iran, Madagaskar, Ruanda ve
olmuştu. Türkiye.”
Mülteci sayısı 23 milyonu geçti Irak’ın başkenti Bağdat’ta 19 Ağustos 2003’te ara-
Geçen yıl, çatışma, şiddet veya zulüm nedeniyle larında BM Irak Özel Temsilcisi Sergio Vieira de
zorla yerinden edilen kişi sayısı da bir önceki yıla Mello’nun da bulunduğu 22 yardım çalışanının
göre 2,9 (yüzde 4,5) milyon artarak 68,5 milyona bombalı saldırıda hayatını kaybetmesi sonucu,
ulaştı. Buna göre, ülke içinde yerinden edilen kişi 2008 yılında BM Genel Kurulunda alınan kararla
sayısı 42,2 milyon, mülteci sayısı ise iltica talebin- 19 Ağustos, “Dünya İnsani Yardım Günü” olarak
de bulunanlar hariç bir önceki yıla göre 2,8 mil- ilan edilmişti.
yon artarak 23,2 milyon oldu.
Az sayıdaki bağışçı ülke, uluslararası insani yar- Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/Yazdir.aspx
dımın çoğunluğuna katkı yapmayı sürdürüyor. ?aType=HaberDetayPrint&ArticleID=2727218,
En çok bağış yapan 3 ülke, tüm bağışların yüzde (Erişim Tarihi: 05.02.2019).
59’unu tek başına sağlıyor.

1. b Yanıtınız yanlış ise “Göreli Yoksulluk” ko- Sıra Sizde 2
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Ülkemizin son yıllarda yakalamış olduğu büyüme
2. a Yanıtınız yanlış ise “Yoksulluğun Nedenleri” performansına bakıldığında, dünyanın en hızlı
konusunu yeniden gözden geçiriniz. büyüyen ekonomileri içinde yer aldığımız söyle-
3. c Yanıtınız yanlış ise “Mutlak Yoksulluk” ko- nebilir. Ancak özellikle gelir dağılımındaki ada-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. letsizlikler nedeniyle bu büyümeden toplumun
4. e Yanıtınız yanlış ise “İnsani Yoksulluk” ko- her kesimi eşit düzeyde yararlanamamaktadır.
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Ekonomik büyümenin yoksullukla mücadelede
5. d Yanıtınız yanlış ise “İnsani Yoksulluk” bö- gerekli ancak yeterli olmadığı, bu büyümenin top-
lümünü yeniden gözden geçiriniz. lumun alt gelir gruplarının refahına yansımadıkça
6. d Yanıtınız yanlış ise “Yoksulluk Sınırı ve yoksullukla mücadelede etkili olamayacağı bili-
Hesaplanması” konusunu yeniden gözden nen bir gerçektir. Türkiye’de her ne kadar mutlak
geçiriniz. yoksulluk son yıllarda azalsa da gelir dağılımın-
7. b Yanıtınız yanlış ise “Kafasayısı İndeksi” ko- daki adaletsizlikleri yansıtan göreli yoksulluk hâlâ
nusunu yeniden gözden geçiriniz. ciddi bir sorun olmaya devam etmektedir.
8. a Yanıtınız yanlış ise “Yoksullukla
Mücadelede Dolaylı Yaklaşım” konusunu
9. c Yanıtınız yanlış ise “Sen İndeksi” konusu- Yararlanılan Kaynaklar
nu yeniden gözden geçiriniz. Aktan, C. C. (2002). Yoksulluk Sorununun Nedenle-
10. e Yanıtınız yanlış ise “Yoksulluk Sınırı ve ri ve Yoksullukla Mücadele Stratejileri, Yoksul-
Hesaplanması” konusunu yeniden gözden lukla Mücadele Stratejileri, Hak-İş Konfederasyo-
geçiriniz. nu Yayını.
Aşkın, U. (2004). Yoksul Kimdir? Yoksulluk Nasıl
Ölçülür? (http://sosyalpolitika.fisek.org.tr/?p=27)
(Erişim Tarihi: 10.10.2012)
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Bourguignon, F. (2004). “The Poverty-Growth-
Sıra Sizde 1 Inequality Triangle”, The Indian Council for Re-
Yoksullukla mücadelede eğitim son derece önem- search on International Economic Relations: New
li bir konudur. Zira, toplumun yoksul kesimlerine Delhi.
bakıldığında genellikle eğitimden mahrum kalmış Caner, A. (2012). Yoksulluk ve Gelir Dağılımı.
bireylerin ağırlıkta olduğu görülmektedir. Eğitim, Demirci, E. Y. (2003). “Yoksulluğun Tüketilmesi”,
bireylerin verimliliklerini ve dolayısıyla da gelir Yoksulluk Sempozyumu, Deniz Feneri Derneği:
elde etme kabiliyetlerini arttırır. Bireyler eğitim- İstanbul.
den mahrum kaldıkça yoksullaşmakta, yoksullaş- DPT (2001). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı
tıkça da çocuklarının eğitim alma ihtimali zayıf- Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla
lamaktadır. Yani, yoksulluk eğitimsizliği besleyen Mücadele ÖİK Raporu, DPT Yayını: Ankara.
bir sürece dönüşmektedir. Dolayısıyla, kamu har- DPT (2007). Dokuzuncu Kalkınma Planı Gelir Da-
camaları içerisinde eğitim harcamalarının arttı- ğılımı ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Ko-
rılması ve eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması, misyonu Raporu, DPT Yayını: Ankara.
özellikle gelir düzeyi düşük hanehalklarında yaşa- Dumanlı, R. (1996). Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyu-
yan bireylerin eğitime ulaşabilme imkanlarını art- tu, DPT Yayını: Ankara.
tırması yoksullukla mücadele kapsamında büyük Erdoğan, G. (2002). “Türkiye’de ve Dünyada Yoksul-
bir önem arzetmektedir. luk Ölçümleri Üzerine Değerlendirmeler”, Yok-
sullukla Mücadele Stratejileri, Hak-İş Yayınları:
Ankara.
ETUC (2007). Key Challenges Facing European La- Şenses, F. (2004). “Yoksulluğun Küreselleşmesi mi?
bour Markets: A Joint Analysis of European So- Küreselleşmenin Yoksulluğu mu?”, Toplum ve
cial Partners. Hekim, Ocak-Şubat 2004, C. 19, S. 1.
Foster, J.-Greer, J. ve Thorbecke, E. (1984). “A Class of TÜİK. Analitik Çerçeve, Kapsam, Tanımlar ve Sınıf-
Decomposable Poverty Measures”, Econometrica, lamalar.
May 52 (3). TÜİK (2011), Yoksulluk Çalışması 2009, Ankara.
Gül, S. S. (2002). “Türkiye’de Yoksulluk ve Yoksulluk- TÜİK (2012), Yoksulluk Çalışması 2010, Ankara.
la Mücadelenin Sosyolojik Boyutları: Göreliden UN (2000). Millennium Development Goals, (http://
Mutlak Yoksulluğa”, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan www.un.org/millenniumgoals)
Hakları (Editör: Özdek, Y.), TODAİE Yayınları: UNDP, Human Development Reports, (www.undp
Ankara. .org)
Gündoğan, N. (2007). Yoksulluğun Değişen Yüzü:
Çalışan Yoksullar, Anadolu Üniversitesi Yayınları,
Eskişehir.
Gündoğan, N. (2008). “Türkiye’de Yoksulluk ve Yok-
sullukla Mücadele”, Ankara Sanayi Odası Dergisi,
Ocak-Şubat 2008.
İbrişim, N. (2008). Yoksulluk, Yoksulluğun Ölçülme-
si ve Türkiye Üzerine Analizi, Çukurova Üniversi-
tesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Adana.
Kakwani, N. ve Pernia, E. (2000). “What is Pro-Poor
Growth?”, Asian Development Review, 18, (1).
Kaya, E. (2009). Yoksullukla Mücadelede Avrupa’nın
ve Türkiye’nin Sosyal Yardım Modeli, Sosyal Yar-
dım Uzmanlık Tezi: Ankara.
Kerbo, H. R. (1996). Social Stratification and Inequa-
lity, 3. Edition McGraw Hill: USA.
Kraay, A. (2004). “When is Growth Pro-Poor?”, World
Bank Development Research Group.
Osmani, S. (2005). “Yoksul Yanlısı Büyümeyi Tanım-
lamak”, UNDP International Poverty Centre, Ocak
2005, S. 9.
Önder, İ. (2004). “Yoksulluk ve Yoksullukla Mücade-
le”, Toplum ve Hekim, Ocak-Şubat 2004, C. 19, S. 1.
Önder, H. , Şenses, F. (2006), “Türkiyede Yoksulluk
ve Yoksulluk Düşüncesi”, İktisat, Siyaset, Devlet
Üzerine Yazılar, Prof. Dr. K. Saybaşılı’ya Armağan
içinde, İstanbul.
Perry, G. E. ve diğerleri (2006). “Poverty Reduction
and Growth: Virtuous and Vicious Circles”, The
World Bank: Washington.
Ravallion, M. (2004). “Pro-Poor Growth: A Primer”,
World Bank Development Research Group.
Sen, A. (1976). “Poverty: An Ordinal Approach to
Measurement”, Econometrica, 44, (2).
Şenses, F. (2001). Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yok-
sulluk, İletişim Yayınları: İstanbul.
7
Amaçlarımız
 Gelişmekte olan dünyada yoksulluk sorununun gelişimini açıklayabilecek,
 Yoksulluk sorunu ve küreselleşme arasında nedensellik ilişkisi kurabilecek,
 Yoksulluk sorununu küreselleşme ve işsizlik ilişkisini kurarak açıklayabilecek,
 Yoksulluk sorununu küreselleşme ve iş piyasası standartları ilişkisini kurarak
açıklayabilecek,
 Yoksulluk sorununu küreselleşme ve çocuk işçiliği ilişkisini kurarak açıklaya-
bilecek
Anahtar Kavramlar
• Yoksulluk • Gelir Eşitsizliği
• Küreselleşme • İş Piyasası Standartları
• İşsizlik • Çocuk İşçiliği

İçindekiler
• KÜRESELLEŞME VE YOKSULLUK
ARASINDAKİ İLİŞKİ
Gelir Dağılımı ve Yoksulluk Küreselleşme ve Yoksulluk • KÜRESELLEŞMENİN YOKSULLUĞU
ETKİLEME KANALLARI
Küreselleşme ve Yoksulluk
KÜRESELLEŞME VE YOKSULLUK ARASINDAKİ İLİŞKİ

Küreselleşme ulusal sınırlarla tanımlanmış engellerin kaldırıldığı ve ticaretin, Doğrudan Yabancı
sermaye ve nüfus hareketlerinin arttığı bir dünyada, gelişmekte olan veya geliş- Sermaye Yatırımları: Bir
başka ülkede yerleşik gerçek
miş ayrımı olmaksızın tüm ülkelerde kalıcı izler bırakmaktadır. Dünya Bankası ve tüzel kişilerin, ülke içinde
göstergeleri gelişmekte olan dünyanın hızla dışa açık ekonomilere dönüştüğünü bir malı markası, üretim,
kullanım ve imtiyaz haklarıyla
ve bu dönüşümün büyüme performanslarını etkilediğini açıklamaktadır. Dış ti- birlikte üretmek veya
caret ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarında gözlenen bu artış eğilimi çe- hizmet sağlamak amacıyla
şitli kaynaklardan beslenen akımlar yoluyla gelişmekte olan ülkelerde yoksulluğu fiziki varlıklar satın alarak,
şube açarak veya iştirakte
etkilemektedir. Bu başlık altında küreselleşen dünyada yoksulluğun gelişimi ve bulunarak yatırım yapmaya
küreselleşme ile yoksulluk arasındaki etkileşim üzerine şekillenmekte olan ku- yönelmesidir.
ramsal çerçeve, öngörülen ilişkiyi ölçmeye yönelik ampirik çalışmaların sonuçları
ile birlikte değerlendirilmektedir.
İhracat ve ithalattan oluşan dış ticaret toplamının GSYİH’ye oranı ile doğrudan ya-
bancı sermaye yatırımı girişinin GSYİH’ye veya Gayrisafi Sabit Sermaye Stoku’na
oranı bir ülkenin dışa açıklık göstergeleri olarak kabul edilmektedir.
Dünyada Yoksulluğun Gelişimi

Dünya ekonomisinde son otuz yıllık dönemde küreselleşme eğilimi büyük bir
hız kazanmıştır. Küreselleşmenin tüm dünya ekonomilerinde ekonomik büyüme
performansını ve onunla birlikte yoksulluk oranlarını etkilemekte olduğu düşü-
nülmektedir. Küreselleşme ve büyüme arasında ileri sürülen bu ilişki kaçınılmaz
olarak küreselleşmenin dünya ekonomileri üzerinde yarattığı bu etkinin dolaylı so-
nuçları üzerine yoğun tartışmaların da kaynağı olmuştur. Küreselleşmenin dünya
genelinde yoksulluğu ne yönde etkilediği sorusu da kuramsal temelleri ve ampirik
çalışmaların bulgularıyla birlikte ülkelerin deneyimleri üzerinden tartışılmaktadır.
Dünyada küreselleşme sürecinin yaşanmakta olduğu bir dönemde yoksullu-
Satınalma Gücü Paritesi:
ğun ne yönde geliştiğini farklı yoksulluk göstergeleri üzerinden değerlendirmek Ülkeler arasındaki fiyat
mümkündür (Campano ve Salvatore, 2006: 122-124). Göreli yoksulluk tanımına düzeyi farklılıklarını ortadan
göre düzenlenmiş olan Tablo 7.1’de dünyanın zengin ve yoksul ülkelerinin satın kaldırarak, farklı para
birimlerinin satınalma gücünü
alma gücü paritesine göre tanımlanmış kişi başına reel gelirleri 1960-2000 döne- eşitleyen bir değişim oranıdır.
minde üç ayrı oran üzerinden karşılaştırılmaktadır. Tablo 7.1’in ilk sütunu Amerika Belirli bir mal ve hizmet
sepetinin satın alınabilmesi
Birleşik Devletleri ile en yoksul ülkeyi, ikinci sütunu ABD ile dünyanın en yoksul için gereken ulusal para
10. ülkesini, son sütunu ise en zengin 20 ülke ile en yoksul 20 ülkeyi satınalma gücü tutarlarının oranı şeklinde
hesaplanmaktadır.
paritesine göre kişi başına reel gelir büyüklüğü üzerinden karşılaştıran oranları gös-
termektedir. Tablo 7.1’de yer alan tüm oranlar, 1980’li yıllarla birlikte dünyada göreli
yoksulluğun derecesinde kayda değer bir artışın yaşanmakta olduğunu göstermek-
tedir.
Tablo 7.1 ABD/En En zengin

ABD/En
Zengin ve Yoksul Yıllar %Artış Yoksul 10. %Artış 20 / En %Artış
Ülkelerde Satınalma Yoksul Ülke
Ülke Yoksul 20
Gücü Paritesine Göre
Kişi Başına Reel Gelir 1960 48.3 - 27.6 - 23.0 -
Oranı, (%), (1960- 1970 47.1 -2.48 31.0 12.32 26.2 13.9
2000) 1980 47.4 0.64 31.3 0.97 25.7 -1.91
1990 51.6 8.86 32.5 3.83 30.8 19.8
Kaynak: Campano ve 2000 73.3 42.05 44.6 37.23 36.3 17.85
Salvatore, 2006:123.
Dünyada yoksulluğun gelişimi göreli yoksulluk yanı sıra mutlak yoksulluk ta-
nımını referans alarak hesaplanmış olan yoksul sayısı ve yoksulluk oranı ile de ta-
kip edilebilir. Bu aşamada yoksulluk her bir ülke için tanımlanmış olan yoksulluk
sınırı referans alınarak hesaplanabileceği gibi, her ülke için geçerli kabul edilen
ortak bir gelir düzeyi referans alınarak da hesaplanabilir. Tüm ülkeler için belirle-
necek ortak asgari gelirin altında gelir elde etmiş bireylerin sayısından hareketle
dünyada yoksulluğun sayısını ve dağılımını görmek mümkün olmaktadır.
Tablo 7.2 mutlak yoksulluk yaklaşımına göre 1993 yılı sabit fiyatlarıyla satı-
nalma gücü paritesi esas alınarak günde 1.50 $’ın altında geliri olanları yoksul ka-
bul ederek hazırlanmıştır. Dünya Bankası verilerini kullanarak mutlak yoksulluk
kriterine göre hazırlanmış olan Tablo 7.2’ye göre dünyada yoksul nüfus 1960’dan
1980’e kadar 1.13 milyardan 1.48 milyara artmıştır. Ancak 1980 sonrasında azala-
rak 1990’da 1.06 milyara, 2000’de ise 647 milyona gerilemiştir. Yoksul nüfus 1960-
2000 döneminde coğrafi bölgelere göre farklı yönlerde gelişmiştir.
Tablo 7.2 Yoksul Sayısı (Milyon)

Dünyada Yoksulluk Bölgeler 1960 1970 1980 1990 2000
Oranı: Günde Doğu Asya 729 833 955 521 114
1.50$’dan Az Gelirle Güney Asya 209 229 310 207 105
Yaşayanların Sayısı
ve Yoksulluk Oranı Sahra Altı
118 150 188 279 362
(1960-2000) Afrika
Orta Doğu
Kaynak: Campano ve 32 23 10 16 29
&Kuzey Afrika
Salvatore, 2006:124.
Latin Amerika 35 27 13 23 27
Doğu Avrupa 29 12 7 0 0
Gelişmekte
1.131 1.262 1.479 1.056 647
Olan Dünya
Bölgeler Yoksul Oranı (%)
Doğu Asya 77.5 71.1 67.2 31.3 6.0
Güney Asya 37.2 32.1 34.4 18.5 7.8
Sahra Altı
53.2 52.2 49.9 55.3 54.8
Afrika
Orta Doğu
24.3 13.4 4.3 5.2 7.8
&Kuzey Afrika
Latin Amerika 16.0 9.4 3.6 5.3 5.2
Doğu Avrupa 9.2 3.3 1.7 0 0
Gelişmekte
52.5 46.4 43.5 25.4 13.1
Olan Dünya
7. Ünite - Küreselleşme ve Yoksulluk 153
Doğu Avrupa’da 1960-1980 döneminde azalan yoksul nüfus 1990’dan itibaren

sıfırlanırken, Sahra Altı Afrika’daki yoksul nüfus dönem boyunca artarak drama-
tik boyutlara ulaşmıştır. Orta Doğu ve Kuzey Afrika ile Latin Amerika’da 1960-
1980 döneminde azalan yoksul nüfus 1980-2000 döneminde artmaya başlamıştır.
Bununla birlikte Doğu Asya ve Güney Asya bölgelerinde 1960-1980 döneminde
artan yoksul nüfusun 1980-2000 döneminde hızla azalmakta olduğu gözlenmiştir.
Gelişmekte olan dünya için mutlak yoksulluk kriterine göre hesaplanan genel
yoksulluk oranı 1960’da %52.5’ten başlayarak 1980’de %43.5’e, 1990’da %25.4’e ve
2000 yılında %13.1’e kadar gerilemiştir. Yoksulluk oranları da coğrafi bölgelere
göre değişen farklı yönlerde gelişmektedir. Doğu Avrupa’nın yoksul nüfusu aza-
lırken, bu azalma eğilimi yoksulluk oranlarına da yansımış ve dönem boyunca
azalmış ve sıfırlanmıştır. Bununla birlikte Sahra Altı Afrika’nın yoksul nüfusun-
daki artış yüksek yoksulluk oranlarıyla 1960-2000 dönemine damgasını vurmuş-
tur. Orta Doğu ve Kuzey Afrika ile Latin Amerika’da yoksulluk oranı 1960-1980
döneminde azalmış olmasına karşın 1980-2000 döneminde artmıştır. Doğu Asya
ve Güney Asya bölgelerinde ise 1960-1980 döneminde azalmakta olan yoksulluk
oranları bu eğilimini 1980-2000 döneminde de sürdürmüştür. Yoksul sayısı ve
yoksulluk oranlarında coğrafi bölgelere göre farklı yönlerde gözlenen eğilimler
yoksulluğun gelişmekte olan dünya üzerindeki dağılımında bir değişim olduğunu
göstermektedir.
Küreselleşmenin politika dönüşümleriyle dünya ekonomilerini etkileme dina-
miklerinin 1980’li yıllarla başladığı kabul edilirse Doğu Avrupa, Doğu ve Güney
Asya’da yoksulluk sorunundaki azalma eğiliminin bu ekonomilerin küresel eko-
nomiyle bütünleşme süreçlerinden bağımsız olarak başladığı ve gelişmekte ol-
duğu görüşü ağırlık kazanmaktadır (Bu bölgelerde yoksulluk 1960 yılından beri
azalmaktadır). Aynı şekilde dönem boyunca yoksul sayısı artan ve yüksek yoksul-
luk oranlarını azaltamayan Sahra Altı Afrika’da da yoksulluğun küreselleşememiş
olmanın dışındaki nedenlerden kaynaklanmış olduğu anlaşılmaktadır. Bu bölge-
deki ülkelerin savaş, siyasi istikrarsızlık, kuraklık ve AIDS gibi küreselleşme sü-
recini başarısız kılan sorunlar yaşamış olduklarını dikkate almak gerekmektedir
(Campano ve Salvatore, 2006: 123). Orta Doğu ve Kuzey Afrika ile Latin Amerika
Ülkelerinde ise 1960-1980 döneminde azalmakta olan yoksulluk sorunun, 1980-
2000 döneminde artmaya başlaması dikkat çekici bir gelişmedir. Ne olmuştur
da, Doğu Asya, Güney Asya ve Doğu Avrupa bölgesi ülkeleri ile paralel olarak
azalmakta olan yoksulluk sorunu, Doğu Asya ve Güney Asya ile Doğu Avrupa
bölgesi ülkelerinde 1980-2000 döneminde de azalmasını sürdürürken, bu bölge
ülkelerinde tersine dönerek artmaya başlamıştır? Cevabını aradığımız farklılığın
yaşandığı dönem gelişmekte olan dünyanın küresel ekonomiyle bütünleşme poli-
tikalarına hız verdiği dönemle örtüşmektedir. Ancak aynı politikaların yoksulluk
üzerinde birbirinin tersi sonuçlar ortaya koymuş olması, yoksulluğu açıklamak
üzere küreselleşme dinamikleri dışında başka faktörlerin varlığını işaret etmekte-
dir. Bu faktörler o kadar belirleyici olmalılar ki, küreselleşmenin yoksulluk üze-
rindeki olumlu veya olumsuz net etkisini görmemize engel olmaktadırlar.
Küreselleşmenin yoksulluk üzerindeki etkisinin belirsizlikler taşıdığı bir or-
tamda küreselleşme ve yoksulluk ilişkisine açıklık getirmek üzere kuramsal dü-
zeyde yapılan katkılar ve ampirik çalışmaların bulguları ünitenin takip eden baş-
lıklarında kapsamlı yönleriyle ele alınacaktır.
Küreselleşme ve Yoksulluk İlişkisi Üzerine Tartışmalar

Gelişmekte olan dünyada yoksulluğun gösterdiği gelişimin bu ülkelerin küre-
selleşen dünya ile bütünleşme sürecinde izledikleri politikalardaki dönüşümden
bağımsız bir olgu olmadığı düşünülmektedir. Ticaretin serbestleştirilmesi ve doğ-
rudan yabancı sermaye girişi için yapılan düzenlemeler gelişmekte olan ülkele-
rin büyüme performanslarını etkilemiştir. Bu süreçte gelişmekte olan ülkelerin
büyüme performansları olumlu yönde etkilenmişse küreselleşmenin yoksulluğu
azaltan etkisinden söz edilebilir. Önceki başlıkta özellikle Asya ülkelerinin yok-
sulluğun azaltılması konusunda kaydettikleri başarılar ile Orta Doğu ve Kuzey
Afrika ile Latin Amerika ülkelerinde 1980’li yıllarla birlikte artış gösteren yoksul-
luk sorunu, bu ülkelerin küresel ekonomiyle bütünleşme sürecine hız verdikleri
dönemle örtüşmesi nedeniyle küreselleşme ile ilişkilendirilmektedir. Aynı düşün-
ce Sahra Altı Afrika bölgesinin giderek ağırlaşan yoksulluk sorununu bu coğraf-
yadaki ülkelerin yaşadıkları dramatik sorunlar nedeniyle küreselleşme sürecine
yeterince katılamamış olmaları ile ilişkilendirerek açıklamaktadır.
Gelişmekte olan dünyada yoksulluk sorununda gözlenen gelişmeleri bu ül-
kelerin küresel ekonomiyle bütünleşmek adına gerçekleştirdikleri politika dönü-
şümleriyle açıklayan bu düşünce tartışmalıdır. Çünkü bir grup iktisatçı, gelişmek-
te olan ülkelerin büyüme hızlarının küreselleşmeden bağımsız, ülkelerin başlan-
gıç koşullarının ve politika tercihlerinin bir sonucu olarak ortaya çıktığını ileri
sürmektedir. Rodriguez ve Rodrik (2000) ticaret politikasının büyüme üzerin-
deki etkisini araştırdıkları çalışmada küreselleşmiş ülkelerin büyüme oranlarının
daha yüksek olduğunu ileri süren hipotezi destekleyecek bilimsel sonuçlar elde
edemediklerini belirtmişlerdir. Rodrik (2000), uyguladıkları politikalarla hızlı
büyümeyi ve yoksulluğu azaltmayı başaran ülkelerin bu performansının, küre-
sel ekonomiyle daha fazla bütünleşme içine girmiş olmalarına bakılarak, ticaretin
önündeki engelleri kaldıran politikaların bir sonucuymuş gibi gösterilemeyece-
ğinin altını çizmektedir. Küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerde yoksulluk
üzerindeki etkisini araştıran çalışmaların sonuçları küreselleşmenin yoksulluğu
açıklayan değişkenlerden sadece biri olabileceğini fakat yoksulluğu tek başına
açıklayacak yeterlilikte olmadığını göstermiştir. Nitekim Winters (2000), ticaretin
serbestleştirilmesinin gelişmekte olan ülkelerde ekonomik fırsatlar ve potansiyel-
ler yarattığını belirtirken, bu süreçte mutlaka yoksulluğa sürüklenenlerin olmuş
olabileceğine dikkat çekmektedir.
Gelişmekte olan ülkelerdeki yoksulluk sorununu ve gelişme eğilimlerini kü-
reselleşme ile ilişkilendiren yaklaşımı benimseyenler de bu ülkelerdeki yoksul-
luğun küreselleşmeden hangi yönde etkilediği konusunda uzlaşmış değillerdir.
Küreselleşmenin yoksulluğu hangi yönde etkilediği konusunda iki farklı görüş bu-
lunmaktadır. Bunlardan birincisine göre, hem ticaretin serbestleştirilmesi ve hem
de doğrudan yabancı sermaye yatırımları gelişmekte olan ülkelerin büyümesini
hızlandırmakta, istihdam ve gelir artışı ile birlikte yoksulluğu azaltmaktadır.Bu gö-
rüş dış ticaretin temel teorisine dayandırılmaktadır. İsveçli iktisatçılar Eli Hecksher
ve Bertin Ohlin tarafından geliştirilen faktör donatımı teorisine göre, farklı mallar
farklı faktör yoğunluklarıyla üretilirler ve bu malların üretildiği ülkeler farklı faktör
donatımlarına sahiptirler. Bu nedenle bir ülke hangi üretim faktörüne zengin olarak
sahip ise o üretim faktörünün daha yoğun olarak istihdamını gerektiren malların
piyasasında rekabet üstünlüğüne sahip olur. Bu malların üretiminde uzmanlaşarak
dış ticaretini bu mallar üzerinden geliştirir. Gelişmekte olan ülkeler genel olarak
vasıfsız işgücü yoğun sektörlerde rekabet üstünlüğüne sahip oldukları için ekono-
minin dışa açılması ile birlikte yoksul nüfusu temsil eden vasıfsız işgücünün artan
istihdamı ile birlikte yoksulluğun azalması beklenmektedir. Lee ve Vivarelli (2006:
8) yabancı sermaye tarafından yapılacak üretken yatırımların da gelişmekte olan
bir ülkede istihdam olanakları yaratarak yoksulluğu etkileyebileceğini ileri sür-
mektedir. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının sağladığı istihdam yanında
ülke içinde tedarikçi olarak hizmet veren firmalar tarafından yaratılan istihdam da
yoksulluğun azaltılmasına katkı yapmaktadır. Ayrıca, küreselleşmenin büyümeyi
hızlandırarak arttırdığı istihdam ve gelirin toplam talep artışını uyararak çoğaltan
mekanizmasıyla açıklanabilecek üçüncü bir istihdam etkisi yaratması da mümkün
görülmektedir.
Dış ticaret teorilerine göre özellikle gelişmekte olan ülkelerin ticarette dışa açılma-
sının kalkınma süreçleri açısından ortaya koyduğu sonuçları kısaca değerlendiriniz. 1
Dış ticaret teorilerinin küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerde özellikle ti-

caretin serbestleştirilmesi sonrasında yoksulluğu arttıracağı yönünde bir öngö-
rüsü olmamasına rağmen, artan ticaretin kazanç ve kayıplarının tartışıldığı ka-
muoyu, serbest ticaret yönündeki reformların yoksulluk yarattığı yönünde genel
bir düşünceye sahiptir. Küreselleşme ve yoksulluk arasındaki ilişkiye endişeyle
bakan bu ikinci görüşe sahip olanlar, hem ticaretin serbestleştirilmesinin ve hem
de doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının gelişmekte olan ülkelerde yoksulluk
yaratan sonuçları olabileceğini düşünmektedir. Küreselleşmenin yoksulluk üze-
rindeki olumsuz etkisi de genel olarak işsizlikle ilişkilendirilerek açıklanıyor olsa
da yoksulluğu arttıran alternatif süreçlerin de etkili olabileceği ifade edilmektedir.
Winters, McCulloch ve McKay (2004) küreselleşme sürecinde yüksek ücret
artışlarının beraberinde işgücünden tasarruf arayışlarını ve dolayısıyla iş kayıp-
larını getirebileceğini belirtmektedir. Ayrıca artan üretim ile birlikte vasıflı işgü-
cüne artan talebin mevcut çalışanları düşük vasıflı işgücü durumuna düşürerek
yoksulluk sınırının altına itebileceği de düşünülmektedir. Dış Ticaret Haddi: İhraç
Langmore (2004), küresel ekonomiyle bütünleşme sürecinde gelişmekte olan ülke- malları fiyat endeksinin
lerin ekonomi politikası önceliklerinin yoksullukla mücadeleyi önceleyen politikalarla ithal malları fiyat endeksine
bölünmesiyle elde edilen ve
çatışabileceğine dikkat çekmektedir. Langmore ayrıca dış ticaret haddindeki değişi- dış ticaretin bir ülkenin lehine
me bağlı olarak ülke içi göreli fiyatlarda meydana gelecek değişikliğin yoksul hanele- veya aleyhine geliştiğini takip
etme olanağı sağlayan bir
rin satın alma güçleri üzerinde pozitif veya negatif olası etkileri olabileceğini hatırlat- göstergedir.
maktadır. Bu nedenlerle küreselleşmenin yoksulluk üzerindeki etkilerini küreselleşme
sürecinin bir parçası olarak gelişen makroekonomik politikalardan bağımsız olarak
düşünmenin mümkün olamayacağının altını çizmektedir.
Dış ticaret haddi bir ülkenin aleyhine gelişiyorsa, o ülke ithal ettiği aynı miktar mal
karşılığında bir önceki yıla göre daha fazla mal ihraç etmek zorunda kalıyor demek-
tir. İhraç edilen mallar yoksulların tüketimine konu olan mallarsa, bu malların ülke
içi fiyatlarının göreli olarak yükselmesi yoksulluğun artmasına veya derinleşmesine
neden olabilmektedir. Finansal Serbestleşme:
Hükûmetlerin gelişmiş
ülkelerin uluslararası finansal
Lee ve Vivarelli (2006)’ye göre küreselleşmenin yoksulluk üzerindeki etkisini faaliyetlerini kendi ülkelerine
daha iyi anlamak için finansal serbestleşmenin yoksulluk üzerindeki etkilerinin de çekmek amacıyla gerekli
yasal düzenlemelerle finans
farkında olmak gerekmektedir. Hızlı finansal serbestleşmenin bir sonucu olarak piyasalarını çeşitli kontrol ve
genel ekonomik krizler karşısında daha kırılgan hâle gelen ekonomilerde yoksul- kısıtlamalardan arındırarak
uluslararası sermaye
luk serbest ticaret ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının etkisinden bağım- hareketlerine açmalarıdır.
sız olarak hızla yükselebilir. Bu nedenle sermaye hareketlerinin serbestleşmesi ile

oluşan kırılgan ekonomik yapı serbest ticaret ve doğrudan yabancı sermaye yatı-
rımlarının yoksulluğu azaltan başlangıçtaki etkisini ortadan kaldırabilir. Bhagwati
ve Srinivasan (2002) ise küreselleşme ile kırılganlığı artan ekonomilerin olası bir
ekonomik kriz ile birlikte yüksek enflasyonla karşılaşmasının yoksulluk üzerindeki
etkisine dikkat çekmektedir. Çünkü yoksullar yükselen enflasyonun olumsuz etki-
lerini doğrudan hisseden gruplardır.
Küreselleşme ve yoksulluk ilişkisini kuramsal zeminde tartışmakta olan iki
görüş ve bu görüşlere katkı yapan farklı yaklaşımların geçerliliği ülkeler arasında
veya ülke temelli ampirik çalışmalarla sorgulanmaktadır. Dollar ve Kraay (2002)
ticarette dışa açıklık performanslarına göre sınıflandırmış olduğu ülke grupları
arasında küreselleşmiş olarak tanımlanan ülkelerin küreselleşmemiş olanlardan
daha yüksek büyüme performansı gösterdiklerini açıklamıştır. Bu süreçte yok-
sulların gelirinin de ortalama gelir artışına paralel bir artış gösterdiğini saptayan
Dollar ve Kraay küreselleşme ile birlikte gelen büyümenin yoksulluğun azaltılma-
sı için de iyi olduğu sonucuna varmışlardır. Santarelli ve Figini (2004) gelişmekte
olan 120 ülkeye ait verileri kullanarak yaptıkları çalışmada ticaretin serbestleş-
mesinin mutlak yoksulluğu azaltan sonuçları olduğunu ancak finansal serbestleş-
menin ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının yoksulluğu olumsuz yönde
etkilemekte olduğunu açıklamıştır.
Finansal serbestleşmenin gelişmekte olan ülkelerde yoksulluğu hangi kanallardan

2 ve ne yönde etkileyebileceğini tartışınız.
KÜRESELLEŞMENİN YOKSULLUĞU ETKİLEME

KANALLARI
Küreselleşmenin getirdiği yeni koşulların gelişmekte olan ülkelerde yoksulluk ya-
ratıp yaratmadığı konusunda kuramsal zeminde gelişen ve ampirik çalışmalarla
desteklenen yaklaşımları genel olarak değerlendirdik. Bu başlık altında küresel-
leşme ve yoksulluk ilişkisini etkileşim kanalları üzerinden değerlendireceğiz. Ge-
lişmekte olan ülkelerde küreselleşmenin yoksulluğu farklı kanallardan etkilemek-
te olduğu düşünülmektedir. Küreselleşme gelişmekte olan ülkelerde (1) işsizliğin
artışına neden olarak, (2) gelir eşitsizliğini arttırak, (3) küresel rekabetin getirdiği
dibe doğru yarışta iş piyasası standartlarını düşürüp çalışma koşullarında genel
bir gerilemeye neden olarak ve (4) çocuk işçiliğini arttırarak yoksulluğu etkile-
mekle sorumlu tutulmaktadır.
Küreselleşmenin yukarıda sayılan yoksulluğu etkileme mekanizmalarını ayrı
başlıklar altında ele alarak ayrıntılı biçimde açıklayalım.
Küreselleşme ve İşsizlik
Gelişmekte olan ülkelerde yoksulluğu küreselleşme ile ilişkilendiren yaklaşımla-
rın bu ilişkiyi işsizlik üzerinden kurdukları görülmektedir. Bu nedenle küresel-
leşme ve işsizlik arasındaki ilişki, yoksulluğu küreselleşme ile ilişkilendirmenin
önemli adımlarından biri olarak kabul edilmektedir. Bu ilişki küreselleşmenin te-
mel göstergeleri olarak kabul edilen ticaretin serbestleştirilmesi ve doğrudan ya-
bancı sermaye yatırımlarına açılmanın etkileri üzerinden açıklanmaktadır. Aynı
zamanda bu ilişki gelişmekte olan ülkelerde küreselleşmenin işsizliği azalttığı ve
küreselleşmenin işsizliği arttırdığı gibi iki zıt görüşün ileri sürdüğü kanıtlar üze-
rinden de değerlendirilmektedir.
Öncelikle belirtmek gerekir ki gelişmekte olan ülkeler dışa açılma sürecinde

verimlilik artışını ve üretim artışını birlikte gerçekleştirmektedirler. Üretim ar-
tışı ile ek istihdam yaratılması söz konusu olmakla beraber ithal teknolojilerin
sağladığı verimlilik artışının istihdam yaratılmasını sınırlayan etkileri olduğu da
bilinmektedir. Bu nedenle ticaretin serbestleştirilmesinin işsizlik üzerindeki etki-
sini üretim artışı yanında işgücü verimliliğindeki artışın etkisi ile birlikte değer-
lendirmek gerekmektedir (Lee ve Vivarelli, 2006: 2).
Dışa açılma ile birlikte artan ihracat üretim ve istihdam artışı yaratıyor olabilir.
Ancak, küreselleşmenin istihdam üzerindeki etkisi toplam faktör verimliliğindeki
artışın etkisiyle ve artan ithalat nedeniyle beklendiği gibi olmayabilir. Büyüyen
ekonomide artan ithalat talebi ülke içinde kurulu ve o güne kadar korunmakta
olan firmalar tarafından yapılan üretimin yerini alarak, işgücü fazlası oluşmasına
neden olabilir. Ayrıca, ihracat artışının gerçekleştiği sektörlerde üretim artışını
aşan bir verimlilik artışı gerçekleşmiş olabilir. Bu durum dışa açık büyüyen eko-
nominin, daha önce istihdam yaratan sektörlerinde var olan iş olanaklarını sınır-
layacaktır. Son olarak, dışa kapalı ekonomide koruma altında olduğu için gizli Gizli İşsizlik: Çalışıyor
işsizlik veya eksik istihdam ile işsizliği gizleyen tarım, kamu, inşaat ve ticaret dışı görünse de üretime katkısı
sıfır olan işçilerin veya
hizmetler gibi sektörler ekonominin dışa açılmasıyla birlikte işsizliğin görünür üretimden çekildiği durumda
hâle gelmesine neden olabilir (Lee ve Vivarelli, 2006: 2). üretimde kayıp oluşmayan
işçilerin işteki durumunu
Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının istihdam üzerindeki etkisi konusun- tanımlamaktadır.
da da benzer bir belirsizlik bulunmaktadır. Buna göre gelişmekte olan bir ülke doğ-
Eksik İstihdam: Ekonomik
rudan yabancı sermaye yatırımlarının önündeki engelleri kaldırdığında yeni kuru- nedenlerle haftada 40 saatten
lan üretim alanlarında istihdam alanları yaratmış olabilir. Fakat bununla birlikte, az çalışıyor olup da daha fazla
doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ülke içinde ithal ikameci politika ile çalışmak isteyenler ile mevcut
işinden elde ettiği gelirin
korunmakta olan yerli firmaları piyasa dışında bırakarak çalışanların işlerini kay- azlığı ya da kendi mesleğinde
betmesine neden olabileceğini de düşünmek gerekmektedir. Üstelik büyük sermaye istihdam edilmediği
gerekçesiyle iş arayanları
ve teknolojinin transferi ile emekten tasarruf eden bir üretime geçilmesinin istih- tanımlamaktadır.
dam üzerindeki etkileri de olumsuz olabilir. Son olarak, gelişmekte olan bir ülkeye
yabancı sermaye girişinin şirket birleşmesi veya kurulu bir şirketin devralınması İthal İkameci Politika: İthal
yoluyla gerçekleşmesi durumunda istihdamı azaltan sonuçları olması olasıdır. edilmekte olan malların yurt
içinde üretimini teşvik ederek
Özetle doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının daha önce ithal ikameci po- dışa bağımlılığı azaltmayı ve
litikalarla korunmakta olan endüstriler için bir dışlama etkisi yaratabileceğini ulusal sanayiyi büyütmeyi
düşünmemiz gerekir. Üstelik dışa açık büyüyen gelişmekte olan ülkelerde, cari amaçlayan korumacı
politikalardır.
açığın finansmanı amacıyla yükselen faiz oranları ulusal yatırımlar üzerinde cay-
dırıcı bir etki de yaratabilmektedir (Lee ve Vivarelli, 2006: 3). Yüksek faiz oranla-
rının getirdiği yeni yatırım koşullarında doğrudan yabancı sermaye yatırımları-
nın yerel üretim için yarattığı dışlama etkisinin daha belirgin olması beklenebilir.
Küreselleşmenin dış ticaretin serbestleştirilmesi ve doğrudan yatırımlar yo-
luyla istihdam üzerinde yarattığı nihai etkinin yönü de tartışmalıdır. Kuramsal
olarak tartışılmakta olan bu konuyu ampirik çalışmaların ortaya koyduğu sonuç-
lar üzerinden değerlendirmeye çalışalım. Ampirik çalışmaların bulguları da geliş-
mekte olan ülkelerde yoksulluğun kaynağı olarak kabul edilen işsizlik sorununun
ticaretin serbestleştirilmesi ve sermaye hareketliliği önündeki engellerin kaldırıl-
ması ile ölçülen küreselleşme sürecinden etkilenip etkilenmediği veya ne yönde
etkilendiği konusunda kesin bir yargı oluşmasına olanak vermemektedir.
Bu çalışmalardan bir bölümü gelişmekte olan ülkelerde küreselleşmenin istih-
dam yaratan etkileri olduğunu göstermektedir. Gelişmekte olan ülkelerde küre-
selleşme öncesi ve sonrasındaki istihdam düzeylerini karşılaştıran Matusz ve Tarr
(1999)dış ticaret ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının geçiş dönemindeki
Doğu Avrupa ülkeleri dışında istihdamı arttıran etkileri olduğunu açıklamıştır.

Ghose (2000, 2003) yeni sanayileşmekte olan ülkelerde ticaretin serbestleştiril-
mesinin ve doğrudan yatırımların istihdam üzerindeki etkisini araştıran çalışma-
larında artan üretim ile birlikte istihdamın az sayıda ülke örneğinde kayda değer
artış gösterdiğini saptamıştır.
Bazı çalışmalar, küreselleşmenin istihdam üzerindeki etkisinin ülkelerin özel-
liklerine bağlı olarak değiştiğini göstermiştir. Örneğin, Revenga (1997); Levinsohn
(1999); Cimoli ve Katz (2003)küresel ekonomiyle başarıyla bütünleşen gelişmekte
olan ülkeler grubu içinde Latin Amerika ülkelerinde ticaretin serbestleştirilme-
sinin istihdamı olumsuz yönde, Asya ülkelerinde ise olumlu yönde etkilediğini
kanıtlayan sonuçlar elde etmişlerdir. Bu çerçevede Gros (2004) ticarete açılmanın
hem üretimi ve hem de emeğin verimliliğini arttıran etkisine işaret eden çalış-
masında istihdam artışı açısından ampirik olarak en iyi sonuçların henüz küre-
selleşmemiş veya yavaş küreselleşerek gelişmekte olan ülkelerde elde edildiğini
belirtmektedir. Bir başka çalışmada Spiezia (2004), gelişmekte olan 39 ülkenin
21’inde ticaret hacmindeki artışın istihdamda bir artışa neden olduğu, diğer 18
ülkede ise işsizliğin artışına neden olduğu sonucunu elde etmiştir. Bununla bir-
likte doğrudan yabancı yatırımın kişi başına gelir artışı ile istihdam artışı üzerin-
de etkili olduğunu fakat bunun düşük gelirli gelişmekte olan ülkeler için anlamlı
olmadığını açıklamıştır.
Bazı çalışmalar da gelişmekte olan ülkelerde işsizliği arttıran etkileri olduğu-
nu gösteren sonuçlar açıklamaktadır. Bunlar arasında Kletzer (1998-2003), ABD
ekonomisi üzerine yaptığı bir araştırmada artan ithalat rekabetinin işsizliği teşvik
ettiği sonucunu elde etmiştir. Kletzer ithalat rekabeti yaşayan sektörlerde istihdam
edilen niteliksiz işçilerin işsiz kalma olasılıklarının yüksek, ihracat yapan sektörler-
de istihdam olasılıklarının ise düşük olduğunu saptamıştır. Lee ve Vivarelli (2004)
ticaret ve doğrudan yabancı yatırımların istihdam üzerindeki etkilerinin ülkeye ve
sektöre göre değiştiğini ve tahminlerin çoğunun Hecksher ve Ohlin’in teoremi ile
uyumlu olmadığı sonucunu açıklamaktadır. Lall (2004), bazı gelişmekte olan ülke-
lerde ticaretin ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının serbestleştirilmesinin
bir sonucu olarak işsizlik oranlarının artmakta olduğunu belirtirken, küreselleş-
menin gelişmekte olan ülkeler arasında istihdam artışı sağladığı yönündeki ifade-
ye şüpheyle yaklaşmak gerektiğini belirtmektedir. Attanasio, Goldberg ve Pavcnik
(2004)’in Colombiya’ya ait araştırma sonuçları ticaret önündeki engellerin kaldı-
rılması öncesi ve sonrasında imalat sanayisinde işsiz kalma olasılığının mal ticareti
yapılmayan sektörlerde işsiz kalma olasılığından daha yüksek olmadığını göster-
miştir. Goldberg ve Pavcnik (2004), konuyla ilgili çalışmalarında ticaretin serbest-
leştirilmesi ile rekabete açılan endüstrilerdeki işsizlik arasında bir ilişki kurmanın
mümkün olmadığı görüşünü vurgulamaktadırlar. Lee ve Vivarelli (2006) editörlü-
ğünü yaptıkları Gana, Kazakistan, Fas, Nepal ve Vietnam’dan oluşan ülkeler gru-
bunu kapsayan araştırmanın bulgularını değerlendirirken, ülkelere ve sektörlere
göre farklı sonuçlar elde etmiş olduklarını ve dolayısıyla istihdam yaratılması için
ticaretin serbestleştirilmiş olması gibi bir koşulun bulunmadığını belirtmektedir-
ler. Bununla birlikte araştırma sonuçları arasında doğrudan yatırımların yerel fir-
malara zarar verdiğini ve dolayısıyla istihdam üzerinde mikro ve makro düzeyde
olumsuz yönde anlamlı bir etkisi olduğunu saptamışlardır.
Sonuç olarak gelişmekte olan ülkelerin işsizlik oranlarının küreselleşme ile ar-
tan ticaret ve yabancı yatırımlardan etkilenerek arttığı sonucuna varılması için
yeterli bir kanıt bulunmadığı görülmektedir. Aynı şekilde küreselleşmenin geliş-
mekte olan ülkelerde istihdam yaratan etkileri olduğu ve işsizliği azalttığı sonu-
cunu çıkarmak için de yeterli kanıt bulunmuş değildir. Gelişmekte olan ülkelerde
küreselleşme ve işsizlik arasında henüz kanıtlanmış bir ilişki olmadığını fakat ko-
nuyla ilgili araştırmaların devam ettiğini belirtebiliriz.
Küreselleşme ve Ülke İçi Gelir Eşitsizliği

Ekonomik kalkınma sürecine büyüme ve gelir eşitsizliği arasındaki ilişki 4. Üni-
tede çeşitli yönleriyle tartışılmıştı. Ekonomi literatürü büyümenin yoksulluğun
azaltılmasında çok etkili bir faktör olduğu görüşünü desteklemektedir. Bu neden-
le yoksullukla mücadele edecek toplumlara ekonomilerini hızla büyütecek poli-
tikalar izlemeleri önerilmektedir. Özellikle Asya ülkelerinin yoksulluğu azaltma
konusundaki başarısının hızlı büyümelerine bağlı olduğu kabul edilmektedir. Bü-
yümenin yoksulluk ile ilişkisi özellikle büyümenin gelir dağılımı üzerindeki etki-
siyle açıklanmaktadır. Büyümenin sağladığı kazanımların toplumu oluşturanlar
arasında nasıl bölüşüldüğü, yoksul gruplara ulaşıp ulaşmadığı gibi sorular büyü-
me ve yoksulluk ilişkisinde gelir dağılımının önemini göstermektedir.
Büyümenin ticaretin serbestleştirilmesi ve doğrudan yabancı sermaye yatı-
rımları önündeki engellerin kaldırılması ile birlikte gerçekleştiği düşünülen bir
dünyada büyüme ve gelir dağılımı ilişkisini küreselleşme olgusundan bağımsız
değerlendirmek mümkün değildir. Bu yönüyle küresel ekonomiyle bütünleşmek
üzere yapılan düzenlemelerin ve ekonomi politikalarındaki dönüşümün ülke içi
gelir dağılımını eşitlik veya eşitsizlik yönünde etkilemekte olduğu kabul edilmek-
tedir. Küreselleşme kaynaklı büyümenin gelir eşitsizliği üzerindeki dolaylı etkisi
gelişmekte olan ülkelerde küreselleşme sürecinin yoksulluğu nasıl etkilediğinin
de anlamlı bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte gelir dağılı-
mını etkileyen faktörler arasında küreselleşme olgusundan ülke içi gelir eşitsizli-
ğine doğru bir nedensellik ilişkisi kurmayı amaçlayan kuramsal yaklaşımlar ve bu
yaklaşımları sorgulayan ampirik çalışmalar küreselleşme ve yoksulluk arasında
ilişki kurulmasına katkı yapmaktadır.
Küreselleşme ve ülke içi gelir dağılımı ilişkisi ülke ekonomilerinin dışa açıklı-
ğının göstergeleri üzerinden kurulmaktadır. Ticaretin serbestleştirilmesi ve doğ-
rudan yabancı sermaye yatırımları önündeki engellerin kaldırılması küreselleşme
sürecine katılım derecesini tanımlayan dışa açıklık göstergeleridir. Bu nedenle
küreselleşmenin gelir dağılımı üzerindeki etkisi ticaretin serbestleştirilmesi ve
doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına açılmanın sonuçları üzerinden tartışıl-
maktadır. Gelişmekte olan ülkelerde ticaretin serbestleştirilmesinin gelir dağılımı
üzerindeki etkisi Stolper ve Samuelson (1941)’un bu ilişkiyi tanımlayan teorisi
referans alınarak değerlendirilmektedir. Yine gelişmekte olan ülkelerde doğru-
dan yabancı sermaye yatırımlarının gelir dağılımı üzerindeki etkisi ise Mundell
(1957) hipotezi ile ilişkilendirilerek tartışılmaktadır.
Küreselleşme ve gelir eşitsizliği arasında merak uyandıran ilişki kuramsal dü-
zeyde tartışılmakta ve ampirik çalışmalarla sorgulanmaktadır. Küreselleşmenin
gelişmekte olan ülkelerde gelir eşitsizliğini hangi yönde etkilemekte olduğu ko-
nusundaki farklı görüşler ve ampirik çalışmalara ait bulgular geniş bir literatür
oluşturmaktadır.
Ticaretin Serbestleştirilmesi ve Gelir Eşitsizliği

Stolper-Samuelson teoremi ticaretin serbestleştirilmesinin gelişmekte olan ülke-
lerde gelir eşitsizliği üzerindeki etkisini vasıfsız işgücünün ücretlerindeki değişim
üzerinden açıklamaktadır. Stolper-Samuelson teoremi ticaretin serbestleştirilmesi

ile vasıfsız işgücünün ücretlerindeki değişim beklentisini Hecksher-Ohlin modeli-
nin mal fiyatlarının eşitlenme yönündeki değişim öngörüsüne dayandırmaktadır.
Hecksher-Ohlin dış ticaret modeline göre gelişmekte olan ülkelerin vasıfsız işgü-
cü yoğun sektörlerde uzmanlaşmaları beklenmektedir. Bu gruptaki ülkelerin ithal
ikamesini hedefleyen korumacı politikaları terk edip ihracata yönelmeleri duru-
munda vasıflı işgücünün bulunduğu sektörlerde ithalatı artmakta ve artan ithalata
bağlı olarak bu sektörlerde üretilen mallar göreli olarak ucuz hale gelmektedir.
Stolper-Samuelson teoremine göre gelişmekte olan ülkelerin korumacı poli-
tikaların terk edilmesi ile birlikte ithalat rekabeti ile karşılaşan sektörlerinde mal
fiyatları düşerken bu sektörlerde istihdam edilmekte olan göreli olarak vasıflı iş-
gücüne ödenen ücretler de düşecektir. Bununla birlikte dışa açılma ile birlikte
ihracata yönelen vasıfsız işgücü yoğun sektörlerde üretilen mallara ve işgücüne
talep artarken teklif edilen fiyatların ve ücretlerin arttığı görülecektir. Gelişmekte
olan ülkelerde dışa açılma ile birlikte ülke içi mal fiyatlarında meydana gelen de-
ğişim, Stolper-Samuelson teoremine göre ülke içi ücret yapısını değiştirecek ve
gelir dağılımını eşitlik yönünde etkileyecektir. Gelişmekte olan ülkelerde ticaretin
serbestleştirilmesinin ücret yapısını değiştiren, yoksulluğu ve gelir dağılımındaki
eşitsizliği azaltan sonuçları literatürde Stolper-Samuelson etkisi olarak tanımlan-
maktadır (Goldberg ve Pavcnik, 2004: 11).
Stolper-Samuelson etkisinin geçerliliği gelişmekte olan ülkelerin deneyim-
lerini ölçmeyi amaçlayan ampirik çalışmalarla sorgulanmaktadır. Ampirik ça-
lışmaların ortaya koyduğu sonuçlar teorinin aksine, ticaretin serbestleşmesinin
gelişmekte olan ülkelerde gelir eşitsizliğini arttırmakta olduğunu veya ticaretin
serbestleştirilmesinin gelir eşitsizliği üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığını gös-
termektedir. Bununla birlikte ticaretin serbestleştirilmesinin gelir eşitsizliğini
azalttığı yönünde kanıtlara ulaşılamamıştır.
Savvides (1998) az gelişmiş ülkeler arasında dışa açıklık derecesi yüksek olan
ülkelerin aynı zamanda gelir eşitsizliği yüksek ülkeler olduğunu saptamıştır. Barro
(2000) gelişmekte olan ülkelerde dışa açıklık derecesi ile ülke içi gelir eşitsizliği
arasında pozitif bir ilişki olduğunu açıklamaktadır. Yeldan (2000) emek yoğun
sektörlerin dışa açılma sürecinin, artan emek verimliliğini ücret artışları olarak
emeğin gelirine yansımayabileceğini ve finansal serbestleşme sürecinde artan rant
gelirlerinin gelir eşitsizliğini ücretler aleyhine olmak üzere arttırabileceğini gös-
termiştir. Ravallion (2001) ticaret politikası reformlarının mevcut teorinin aksi-
ne, vasıflı işgücüne talep yaratarak gelir eşitsizliğini daha da arttırmakta olduğunu
görmüştür. Cornia ve Kiinski (2001) küreselleşme sürecine gelir eşitsizliğini gö-
rülmemiş derecede arttıran farklı bir gelişme trendinin eşlik etmekte olduğunu
açıklamıştır. Birchenall (2001) Kolombiya’da ticaretin serbestleştirilmesi ile birlik-
te ücret eşitsizliğinin ve işgücü hareketliliğinin artmış olduğunu açıklamaktadır.
Pavcnic Blom, Goldberg ve Schady (2003), Brezilya’daki ticaret reformu sonrasın-
da artan dış ticaretin vasıflı emeğe dayalı bir teknolojik dönüşüme neden olduğunu
ve bu değişimin ücret eşitsizliğini arttıran sonuçları olduğuna dikkat çekmektedir.
Milanovic (2005) gelişmekte olan ülkelerde gelir dağılımının yoksul dilimlerinin
dış ticaretin serbestleştirilmesinden bir fayda sağlayamadıklarını belirtmektedir.
Bazı ampirik çalışmalar da ticaretin serbestleştirilmesinin gelir eşitsizliği üze-
rinde anlamlı bir etkisi olmadığını açıklamaktadır. Edwards (1997) ticaretin ser-
bestleştirilmesi ile gelir eşitsizliğindeki artış arasında öngörülen ilişkiye dair bir
kanıt bulamamıştır. Higgins ve Williamson (1999) da çalışmasında dışa açıklık
ve eşitsizlik arasında anlamlı bir ilişki bulma konusunda başarılı olamamıştır.

Spilimbergo, Landono, Szekely (1999) gelişmekte olan ülkeler söz konusu oldu-
ğunda ticaretin serbestleştirilmesi ile gelir eşitsizliği arasında anlamlı bir ilişki
bulamadılar. Ravallion (2000) da GDP’nin bir oranı olarak ifade edilen ihraca-
tın Gini katsayıları üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı sonucuna ulaşmıştır.
Dollar ve Kraay (2002)’ın dışa açıklık göstergeleri üzerinden yaptıkları çalışmanın
sonuçlarına görede gelişmekte olan ülkelerde dışa açıklık ve gelir eşitsizliği arasın-
da anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır.
Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Gelir Eşitsizliği

Küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerdeki gelir eşitsizliğini doğrudan yaban-
cı sermaye yatırımları yoluyla da etkileyebileceği düşünülmektedir. Gelişmekte
olan ülkelerde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının gelir dağılımı üzerindeki
etkisi dışa açılma ile birlikte ülke içinde mal ve faktör fiyatlarının eşitlenme yö-
nünde gelişeceğini ileri süren Mundell hipotezi ile açıklanmaktadır. Bu ülkelerde
koruma altındaki sektörlerde üretilen malların fiyatları göreli olarak yüksektir.
Göreli olarak bol olan emeğin verimliliği ve ücreti düşük, kıt olan sermayenin
getirisi yüksektir. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları önündeki engellerin kal-
dırılması durumunda sermayenin gelişmekte olan ülkelerdeki bu olanağı yatırım
yoluyla değerlendireceği düşünülmektedir. Mundell’e göre üretim faktörleri hare-
ketliliği önündeki engeller kaldırıldığında mal fiyatları ile birlikte üretim faktör
fiyatları da eşitlenme eğiliminde olacaktır. Dolayısıyla doğrudan yabancı sermaye
yatırımlarının gelişmekte olan ülkelerde emek ve sermaye gibi üretim faktörleri-
nin fiyatlarını eşitlerken gelir dağılımındaki eşitsizliği azaltan sonuçları olacağı
öngörülmektedir.
Bununla birlikte Mundell’in ücretlerdeki genel artışın gelir eşitsizliğini azalta-
cağı öngörüsü Stolper-Samuelson teoremine dayanılarak eleştirilmektedir. Buna
göre gelişmiş ülkeler gelişmekte olan ülkelere en iyi teknolojiyi transfer etmeseler
bile, mevcut teknolojiye kıyasla daha fazla vasıflı işgücü istihdam eden teknolo-
jiler transfer etmektedirler. Bu durum geçerliyse doğrudan yabancı sermaye ya-
tırımlarının gelir dağılımı üzerindeki etkisi vasıflı işgücünün ücretlerindeki artış
nedeniyle Stolper-Samuelson teoreminin öngörüsünün aksine gelir dağılımında-
ki eşitsizliğin artışı yönünde gelişecektir.
Konuyla ilgili ampirik çalışmaların bir bölümü gelişmekte olan ülkelerde doğru-
dan yabancı sermaye yatırımlarının ülke içi gelir eşitsizliğini arttırmakta olduğunu
göstermektedir. Feenstra ve Hanson (1997), gelişmekte olan ülkelerde doğrudan
yabancı sermaye yatırımlarının vasıflı işgücü talebini arttırdığını ve bu tercihin
gelir eşitsizliğini arttırdığını saptamıştır. Figini ve Gorg (1999), doğrudan yaban-
cı sermaye yatırımlarının gelir eşitsizliğini başlangıçta arttıran etkisinin, ekonomik
kalkınmanın ilerleyen aşamasında tersine döndüğünü açıklamıştır. Aldersen ve
Nielsen (1999) doğrudan yabancı sermaye stokunun gelişmekte olan ülkelerde gelir
eşitsizliğini arttıran etkisine dikkat çekmiştir. Dağdemir (2008) doğrudan yabancı
sermaye yatırımları ile gelir eşitsizliği arasında doğrusal ilişki olduğunu saptadığı
çalışmasında, gelişmekte olan ülkeler arasında doğrudan yabancı sermaye yatırımı
girişi daha büyük olan ülkelere geçildikçe gelir eşitsizliğinin arttığını açıklamakta-
dır. Bununla birlikte ampirik çalışmaların bir bölümünde doğrudan yabancı ser-
maye yatırımları ve gelir eşitsizliği arasında anlamlı bir ilişki olmadığını gösteren
bulgular elde edilmiştir. Mahler, Jesuit ve Roscoe (1999) doğrudan yabancı sermaye
yatırımı girişi olan sektörlerde ücretlerin yüksek olduğuna dikkat çekerken, yabancı
sermaye yatırımlarının gelir eşitsizliğini açıklayan anlamlı bir gösterge olmadığını
ifade etmektedirler. Vivarelli (2004) de doğrudan sermaye yatırımlarının gelir da-

ğılımı üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı sonucuna varmıştır. Görüldüğü gibi
doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının gelir eşitsizliği üzerindeki etkisini sorgu-
layan ampirik çalışmalar kuramsal öngörüyü doğrulamamaktadır. Ampirik çalış-
maların bulgularından elde edilen sonuç, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının
gelir eşitsizliğini azalttığını kanıtlayan bulguların elde edilememiş olmasıdır.
Stolper-Samuelson teoremi de Mundell hipotezi de küreselleşmenin geliş-
mekte olan ülkelerde gelir dağılımını eşitlik yönünde etkileyeceğini öngörmekte
idi. Ticaretin serbestleştirilmesinin ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının
ülke içi gelir dağılımı üzerindeki etkilerini açıklayan Stolper-Samuelson teoremi
ve Mundell hipotezini sorgulayan ampirik çalışmalar mevcut teoriyi destekleyen
sonuçlar ortaya koymamaktadır. Küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerde ge-
lir eşitsizliğini azalttığını kanıtlayan bulgulara ulaşılamamıştır. İlişkiyi test eden
ampirik çalışmaların sonuçlarından yola çıkarak, Cornia (2004)’nın da belirttiği
gibi gelişmekte olan ülkelerin gelir dağılımındaki eşitsizlik sorunlarını tek başına
küreselleşme ile açıklamaya çalışmak doğru olmayacaktır. Gelişmekte olan ülke-
lerin gelir dağılımı sorunu bu ülkelere özgü yapıların bir çıktısı olmakla birlikte,
küreselleşme eğilimlerinin dışındaki pek çok faktör tarafından da açıklanabilecek
bir olgu olarak görülmektedir.
Küreselleşme gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkili-

3 yorsa bu büyüme hangi sektörlerde gerçekleşmelidir ki küreselleşmenin yoksulluğu
azaltan etkisi ortaya çıkabilsin? Tartışınız.
Küreselleşme ve İş Piyasası Standartları

Gelişmekte olan ülkelerde küreselleşmenin yoksulluğu etkileme kanallarından
birinin de iş piyasası standartlarının değişmesi olduğu kabul edilmektedir. Kü-
reselleşmenin iş piyasası koşulları üzerindeki etkisi literatürde iki farklı hipotez
İş Piyasası Standartları: İş çerçevesinde ele alınmaktadır. İlk hipoteze göre iş piyasası standartları ile tanım-
piyasası standartları ücret ile lanmış çalışma koşulları küreselleşme sürecinden olumsuz yönde etkilenmekte ve
iş sağlığı ve güvenliği, çalışma
saatleri, iş güvencesi, temsil özellikle gelişmekte olan ülkelerde yoksullaşma ve yoksul olarak kalma riskini art-
edilme ve özel faydalar gibi tırmaktadır. Bu hipoteze göre küreselleşme sürecinde ticaret ve doğrudan yabancı
ücret dışı çalışma koşullarını
tanımlamaktadır. sermaye yatırımlarındaki artış gelişmekte olan ülkelerde iş piyasası standartları
için bir tehlike olarak görülmektedir. Bu hipoteze göre iş piyasası standartları re-
kabet koşullarında önem kazanan bir maliyet unsuru olarak kabul edilmektedir.
Bu nedenle küreselleşme ithal ikameci sektörlerin ithalat rekabetine açılmasıyla
birlikte, mevcut firmaları maliyetlerini azaltmaya zorlayarak çalışma koşullarının
bozulmasına neden olmaktadır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları girişi ile
de gelişmekte olan ülkelerde çalışma koşullarının kötüleşmesine neden olan bir
süreç yaşanabilmektedir. Örneğin iç piyasa için üretim yapan doğrudan yabancı
sermaye yatırımları rekabeti arttırırken mevcut firmaları iş piyasası standartları-
na uymayarak maliyetlerini düşürmeye zorlamaktadır.
İkinci hipoteze göre küreselleşme işçilerin düşük ücretli ve yetersiz ücret dışı
çalışma koşullarını temsil eden sektörden göreli olarak daha yüksek ücret ve daha
iyi çalışma koşullarını temsil eden sektörlere geçişine katkıda bulunarak yoksul-
luğa çözüm olmaktadır. Küreselleşme emek talebini ihracat ve doğrudan yabancı
sermaye yatırımlarındaki artışa paralel olarak arttırmaktadır. İhracata dönük üre-
tim yapan doğrudan yabancı sermaye yatırımları işgücü talebini iş piyasasına yeni
çıkan emeği istihdam etmek veya aradığı işgücünü diğer işletmelerden transfer
etmek üzere çalışma koşullarını iyileştirecek bir rekabet başlatarak arttırabilir. Bu

rekabetin ücretleri arttırıp çalışma koşullarını iyileştirmesiyle birlikte yoksulluğu
azaltan sonuçları olduğu kabul edilmektedir. Üstelik ihracatçı firmalar yeni açıl-
dıkları pazarın üretim koşulları ile ilgili yüksek standartlarının gereği olarak, yük-
sek iş piyasası standartlarını benimsemek zorunda kalabilirler. Doğrudan yabancı
sermaye yatırımları yoluyla ülkeye giren firmalar da gelişmiş ülkelerdeki yüksek
iş piyasası standartlarını transfer ederek, gelişmekte olan ülkenin iş piyasası ko-
şullarının iyileşmesine katkı yapabilir. Küreselleşme sürecinin getirdiği yeni re-
kabet ortamının iş piyasasında ücretleri arttırıp çalışma koşullarını iyileştirecek
olması nedeniyle yoksulluğu azaltan sonuçları olabileceği kabul edilmektedir.
Dünya Bankası’nın Latin Amerika, Güney ve Doğu Asya ve Afrika’yı farklı
coğrafi büyüklük, nüfus ve gelir ile temsil ettiği düşünülen Kamboçya, El Salvador,
Honduras, Endonezya ve Madagaskar olmak üzere beş ülkede küreselleşme ve ça-
lışma koşulları arasındaki ilişkiyi araştıran çalışması bu hipotezi sorgulamamıza
yardımcı olacak sonuçlar açıklamaktadır (World Bank, 2008). Araştırma sonuç-
ları küreselleşmenin işçilerin düşük ücretli ve yetersiz ücret dışı çalışma koşulla-
rını temsil eden sektörden göreli olarak daha yüksek ücretler ve daha iyi çalışma
koşullarını temsil eden sektörlere transferine katkı yaptığı hipotezini doğrulayan
sonuçlar ortaya koymuştur. Teoriyle uyumlu olarak bu ülkeler doğrudan yaban-
cı sermaye yatırımı çeken sektörlerde işgücü talebinde bir artış kaydetmişlerdir.
Bununla birlikte ithal ikameci sektörlerin istihdam içindeki payında önemsiz de
olsa düşüş kaydetmişlerdir. Özellikle tarım sektörünün istihdamdaki payında
bir düşüş ve ihracat ağırlıklı doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının bulundu-
ğu sektörlerin istihdam payında bir artış gözlenmektedir. Ülke verilerine göre,
doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının bulunduğu ihracat yapan sektörlerde
çalışanlar genellikle yerel ekonominin diğer sektörlerindeki çalışanlardan daha
yüksek ücret ve daha uygun çalışma koşullarına sahiptirler. Tüm ülke örnekle-
rinde tarım sektöründeki ücretler ve çalışma koşullarının ekonomi genel ortala-
masının altında olduğu görülmüştür. Bu nedenle doğrudan yabancı yatırımların
ilgisini çeken ihracat odaklı sektörlerdeki işgücü piyasaları yüksek ücret ve daha
iyi ücret dışı çalışma koşulları ile öne çıkmaktadır. Buna karşılık tarım sektörü
özellikle düşük ücretler ve ücret dışı çalışma koşullarının yetersizliği ile dikkat
çekmektedir. Çalışma ücretler ve ücret dışı çalışma koşulları arasındaki doğrusal
ilişkiye vurgu yaparak, yüksek ücretlerin aynı zamanda yüksek standartlı çalışma
koşullarını da temsil etmekte olduğunu açıklamaktadır. İhracata yönelik doğru-
dan yabancı sermaye yatırımı yoğun sektörlerde işgücü talebindeki artışa bağlı
olarak istihdam paylarının ve ücretlerin arttığı kaydedilirken bu sürecin yoksul-
luğu azaltan etkisi olduğu belirtilmektedir.
İş piyasası standartları söz konusu olduğunda küreselleşmeye olumsuz bakan hipo-
tez, küreselleşmenin firmaların iş piyasası standartlarına uyumunu azaltarak ve ekono-
mide kayıtdışı sektörde istihdamı arttırarak yoksulluğu arttırdığını ileri sürmektedir.
İş piyasası standartlarını rekabet gücünü azaltan bir maliyet unsuru olarak gören bu
yaklaşıma göre firmalar daha küçük ve kayıtdışı firmalardan dış kaynak kullanımı yo-
luyla iş piyasası ile ilgili yükümlülüklerinden kurtulmaya çalışabilirler. Genel olarak
aynı vasıflara sahip işgücünün kayıtdışı sektörde istihdam edilmiş olanının daha düşük
ücretle çalışmak zorunda kaldığı kabul edilmektedir. İşgücünün kayıtdışı sektörde dü-
şük ücretlerle ve yetersiz çalışma koşullarında çalışmaya zorlandığı düşünülürse küre-
selleşmenin getirdiği yeni rekabet koşullarının yoksulluğu arttırmakta olduğu kabul
edilebilir. Ancak ticaretin serbestleştirilmesinin getirdiği rekabet koşullarının kayıtdışı
sektörde istihdamı yaygınlaştırdığı kanıtlanabilmiş değildir.
İş piyasasının çalışma yaşamına ilişkin getirdiği standartlardan biri asgari üc-

ret uygulamasıdır. Küreselleşmenin yoksulluk yaratan etkisi aynı zamanda asga-
ri ücret ile ilgili düzenlemelerin ihlal edilmesi ile de açıklanmaktadır. İstihdam
maliyetini azaltmanın bir yolu olarak görülen asgari ücretin altında çalıştırma
eğilimi, küreselleşme ile birlikte yaygınlaşıyorsa yoksulluğu arttıran bir uygulama
olarak görülebilir.
Harrison ve Scorse (2003), Endonezya’da 1990-1999 döneminde imalat sanayi-
sinde ihracata yönelik üretim yapan işletmelerin ve yabancı sermayeli firmaların
asgari ücret düzenlemelerine ne derece uyum gösterdiklerini, yerel diğer firma-
ların durumu ile kıyaslayarak araştıran bir çalışma yaptılar. Asgari ücretin araş-
tırma döneminde artmış olduğunu vurgulayan Harrison ve Scorse, işletmelerin
asgari ücrete uyum göstergesi olarak istihdam edilen işçilerin ortalama ücretleri-
nin asgari ücrete göre düzeyini aldılar. Araştırmanın bulguları, hipotezin aksine
yabancı sermayeli firmaların asgari ücretle ilgili düzenlemelere yerli firmalardan
daha fazla uymakta olduklarını göstermiştir. İlginç şekilde, ihracatçı firmaların
asgari ücretin üzerinde ücret ödeyerek yerli firmalar ile aralarında oluşturdukları
ücret makasının çalışmanın kapsadığı dönem boyunca arttığını saptamışlardır.
Yazarlar bu değişimi 1990’lı yılların sonlarında Endonezya’da insan hakları ko-
nusunda aktivist grupların etkisinin artmasına bağlamaktadır. Yabancı sermayeli
ve ihracatçı firmaların asgari ücret konusundaki bu duyarlılığının sektörlere göre
farklılaştığını saptayan Harrison ve Scorse, tekstil, konfeksiyon ve ayakkabı sektö-
ründeki firmaların diğer sektörlere göre asgari ücret uygulamasına daha duyarlı
olduğunu açıkladılar. Araştırma bulguları insan hakları aktivistlerinin doğrudan
hedefinde olan tekstil, konfeksiyon ve ayakkabı sektöründeki yabancı sermayeli
ve ihracatçı firmalarda üretim departmanında çalışan işçilere ödedikleri ücretle-
rin diğer sektörlerdekine kıyasla daha hızlı arttığını göstermiştir.
Harrison ve Scorse’un araştırmasının sonuçları yabancı sermayeli ve ihracatçı
firmaların asgari ücret düzenlemelerine riayet etmedikleri görüşünü destekleme-
se de küreselleşmenin iş piyasası standartlarını olumsuz etkileyerek yoksulluğa
kaynak oluşturduğu hipotezini tamamen geçersiz kılmamaktadır. Goldberg ve
Pavcnic (2004) küreselleşmenin asgari ücret dışı alanlarda da iş piyasası standart-
larını devre dışı bırakan uygulamalara kaynaklık etmekte olduğunu açıklamakta-
dır. Bu uygulamalara ilişkin ilk örnek, firmaların faaliyet gösterdikleri ülkeden dış
kaynak kullanarak asgari ücret ödemekten veya iş piyasasının diğer düzenlemele-
rine uyum göstermekten kaçınmanın bir yolunu buluyor olmalarıdır. Yabancı ser-
mayeli firmaların faaliyet gösterdikleri ülkelerdeki denetim dışında kalabilecek
küçük firmalardan dış kaynak sağlayarak işgücü piyasası standartlarını aşmayı
denedikleri ileri sürülmektedir. İkinci örnek, işgücü piyasası standartlarının ül-
keler arasında farklılık göstermesi nedeniyle yabancı sermayeli şirketlerin faali-
yetlerini daha düşük işgücü piyasası standartlarına sahip pazarlara yönelik olmak
üzere yeniden tahsis etmeleridir. Transfer kararlarında işgücü piyasası standartla-
rının ülkeler arasında farklılık göstermesi mi, yoksa ülke yönetimlerinin mevcut
işgücü piyasası standartlarını uygulamak konusundaki tutumlarının mı daha be-
lirleyici olduğu yanıtlanmayı bekleyen önemli bir sorudur.
Küreselleşmenin sendikalar üzerindeki etkisi, küreselleşme ve yoksulluk ilişkisini

4 belirleyen faktörlerden biri olabilir mi? Sendikaların küreselleşen dünyadaki gele-
ceği açısından değerlendiriniz.
Küreselleşme ve Çocuk İşçiliği

Küreselleşmenin yoksulluk üzerindeki etkilerinin tartışılmakta olduğu konular- Çocuk işçiliği: Çocuk işçiliği
dan biri de ticaretin serbestleştirilmesi ve doğrudan yabancı sermaye yatırımla- kavramı 15 yaşın altında,
fiziksel ve ruhsal olarak
rının gelişmekte olan ülkelerde çocuk işçiliği üzerindeki etkisidir. Çocuk işçiliği gelişimini tamamlamamış,
sadece çalışan çocukların refah kaybına yol açmakla kalmaz aynı zamanda beşerî eğitim görmesi ve oyun
sermayenin birikimine müdahale ederek yoksulluğun kuşaklararası aktarılması- oynaması gerekirken
ailesine ekonomik katkıda
na da yol açar. Bu nedenle küreselleşmenin çocuk işçiliği üzerindeki etkisi aynı bulunmak için çalıştırılan
zamanda küreselleşme ve yoksulluk ilişkisinin en temel göstergelerinden biri ola- veya çalışıp para kazanmak
zorunda kalmış olan çocukları
rak kabul edilmektedir. tanımlamaktadır.
Çocuk işçiliği, çocuk işgücüne katılım oranı olarak tanımlanan bir gösterge ile izlenmektedir.
Çocuk işçiliği konusunda çalışan iktisatçılar çocuk işçiliğinde dünya genelinde

bir azalma eğilimine işaret ederlerken, bu gelişmeyi dünya ekonomisindeki büyü-
me eğilimi ile açıklamaktadırlar. Basu (1999), çocuk işçiliğinin dünya genelinde
azalmakta olduğunu belirtmektedir. Aynı çalışmasında Basu 1990’lı yıllarla bir-
likte tüm dünyada çocuk işçiliğinde azalma hızının görünür biçimde yavaşlamış
olduğunun altını çizmektedir. ILO çocuk işçiliğin kaldırılmasını 4 temel çalışma
standardından biri olarak açıklamışken, çocuk işçiliğinde gözlenen bu yeni eğilim
gelişmekte olan ülkelerin ticareti serbestleştirerek ve doğrudan yabancı sermaye
yatırımlarına daha açık hâle gelerek küreselleşmenin daha fazla etkisine girmiş
olmalarıyla ilişkilendirilmektedir.
Küreselleşme karşıtları ticaretin serbestleştirilmesi ile ürün talebinde meydana
gelen artışın yoksul ekonomilerde çocuk işçiliğinin kazanç fırsatlarını arttırdığı-
nı ve bu çocukların, okula göndermek yerine çalıştırmayı tercih eden ebeveynleri
tarafından çalışmak zorunda bırakıldıklarını ileri sürmektedirler. Çocuk işçili-
ğindeki artış yoksulluk kısır döngüsü yaratmaktadır. Diğerleri ise serbest ticaret
ve dünya pazarlarına artan erişimin ekonomik büyüme ile birlikte hanehalkının
yaşam standardını yükselterek, çocuk işçiliğinin ortadan kaldırılmasına yardımcı
olduğunun altını çizmektedir. Bu görüşe göre küreselleşme çocuk işçiliğin azalma-
sına neden olarak yoksulluk kısır döngüsünün kırılmasına katkıda bulunmaktadır.
Bu iddiaların ikisi de küreselleşme ve çocuk işçiliği arasındaki ilişkiyi açıkla-
yan kuramsal modellerin öngörüleriyle tutarlıdır. Kuramsal modeller bu ilişkiyi
küreselleşmenin çocuk işçiliği üzerindeki iki yönlü etkisi ile açıklamaktadır.
Bunlardan birincisine göre, küreselleşme gelişmekte olan ülkelerde çocuk iş-
çiliğinin artmasına neden olmaktadır. Hecksher-Ohlin modeline göre gelişmekte
olan ülkeler vasıfsız işgücünün yoğun olduğu sektörlerde rekabet üstünlüğüne
sahiptirler. Gelişmekte olan ülkeler küresel rekabeti sadece vasıfsız işgücünü teklif
ederek değil, aynı zamanda iş piyasası standartlarını düşürerek de gerçekleştire-
bilirler. Literatürde dibe doğru yarış olarak tanımlanan bu süreç düşük ücret,
gevşek iş piyasası standartları ve çocuk işçiliği ile birlikte gelişmekte olan ülkele- Dibe Doğru Yarış: Ülkeler
rin yatırım cenneti olma yarışı olarak da görülmektedir. Bu yaklaşıma göre küre- arasında daha fazla yabancı
sermaye yatırımı çekmek üzere
selleşme hem ticaretin serbestleştirilmesi ve hem de doğrudan yabancı sermaye yaşanan rekabet sürecinde
yatırımları yoluyla çocuk işçilere talep ile birlikte ödenecek ücreti arttırmaktadır. her bir ülkenin iş piyasası
standartlarını giderek daha
Çocuk işçilere teklif edilen ücretin artması ile birlikte okula devam etmenin fırsat aşağıya çekme yarışına girmesi
maliyeti artarken yoksul ebeveynler çocuklarını okul yerine işyerine göndermeyi ile oluşan olumsuzlukları
tercih etmektedirler. Literatürde “ikame etkisi” olarak tanımlanan bu etkiye göre tanımlamaktadır.
küreselleşmenin çocuk işçiliğini arttırması beklenmektedir.
Küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerde çocuk işçiliği üzerindeki ikinci etki-
sine göre küreselleşme çocuk işçiliğinin azalmasına katkı sağlamaktadır. Gelişmekte
ülkeler kişi başına gelir düzeyindeki artışla birlikte yapısal bir değişim de geçirmek-
tedirler. Dışa açılma ile birlikte ülke içindeki ücretler eşitlenmeye başlamıştır. İş pi-
yasası koşullarının uluslararası standartlara yükseltilmesi için yasal düzenlemeler
yapılmaktadır. Artan hanehalkı geliri ebeveynlerin tercihlerini değiştirmekte ve ar-
tık çocuklarını çalışmak yerine okula göndermeyi tercih etmektedirler. Literatürde
“gelir etkisi” olarak tanımlanan bu etkiye göre küreselleşme ile birlikte artan gelirin
çocuk işçiliğini azaltması beklenmektedir.
Küreselleşmenin çocuk işçiliği üzerindeki net etkisi, dışa açılan ekonominin baş-
langıç koşullarında oluşan ve çocuk işçiliğini teşvik eden etki (ikame etkisi) ile dışa
açık büyüme ile artan gelirin ebeveynleri çocuklarını işçilik yerine okula göndermeye
ikna eden etkisinden (gelir etkisi) hangisinin büyük olduğuna bağlı olarak oluşacaktır.
Küreselleşmenin çocuk işçiliği üzerindeki etkisini açıklayamaya yönelik ku-
ramsal çalışmalar, konuyla ilgili ampirik araştırmalara ilgiyi de arttırmıştır. Bu
çalışmaların büyük bir bölümü büyüme ve çocuk işçiliği arasındaki ilişkiyi sapta-
mayı amaçlayan çalışmalardır. Bu çalışmaların bulguları genel olarak ekonomik
büyüme ile birlikte çocukların işgücüne katılım oranının azalmakta olduğunu
göstermiştir. Daha az bir bölümü de gelişmekte olan ülkelerde ticaretin serbest-
leştirilmesinin ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına açılmanın çocuk işçi-
liği üzerindeki etkisini saptamayı amaçlamıştır.
Bu çalışmalar arasında Cigno, Rosati ve Guarcello (2002) ticarette dışa açıklık
ile çocuk işçiliği arasında negatif bir ilişkiye işaret etmektedir. Shelburne (2002)
ticaretini serbestleştiren gelişmekte olan bir ülkelerde büyüme hızının arttığını
ve bu ülkelerde yaygın olan çocuk işçiliğini azalttığını saptamıştır. Edmonds ve
Pavcnik (2002) hanehalkları düzeyinde yaptıkları çalışmada küresel ekonomiy-
le bütünleşme derecesi arttıkça çocuk işçiliğinin azalmakta olduğunu saptadılar.
Edmonds ve Pavcnik (2006), ticarette dışa açıklık ile çocuk işçiliği arasındaki
ilişkiyi araştırdıkları çalışmalarında dış ticarete daha açık olan ülkelerde çocuk
işçiliği ile daha az karşılaşıldığını açıkladılar. Kis-Katos (2007)’un ampirik çalış-
masının bulguları da ticaretin serbestleştirilmesi ile çocuk işçiliğinin azalmakta
olduğunu kanıtlamaktadır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına açılmanın
çocuk işçiliği üzerindeki etkisini araştıran Kucera (2002), yabancı sermayenin ya-
tırım yeri seçiminde çocuk işçiliğinin belirleyici bir faktör olmadığını açıklamış-
tır. Busse ve Braun (2004), doğrudan yabancı sermaye yatırımları ile çocuk işgücü
arasında negatif bir ilişki saptadılar. Davies ve Voy (2009) doğrudan yabancı ser-
maye yatırımlarının kişi başına gelir artışı yoluyla çocuk işçiliği üzerinde negatif
etkiye sahip olduğunu buldular.
Neumayer and Soysa (2005), doğrudan yabancı sermaye yatırımları stoku daha
yüksek veya dış ticarette dışa daha fazla açık olan ülkelerde çocuk işçiliğinin daha
az olduğu yönünde kanıtlar elde ettiler. Bonnal (2007) küresel ekonomiyle bütün-
leşmenin çocuk işçiliği üzerindeki etkisini panel veri analizi kullanarak araştırdığı
çalışmasında, doğrudan yabancı sermaye stoku ve dışa açıklık derecesi ile çocuk
işçiliği arasında negatif bir ilişki saptamıştır. Iram ve Fatima (2008)’nın yaptıkları
araştırmanın bulgularına göre, ticarette dışa açılma ihracatçı sektörlerde çocuk iş-
çiliğini arttırmakta fakat doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının çocuk işçiliği
üzerinde anlamlı bir etkisi bulunmamaktadır. Dağdemir ve Acaroğlu (2010), dışa
açık büyüyen gelişmekte olan ülkelerde başlangıçta azalan çocuk işçiliğinin belirli
bir gelir eşiğini aştıktan sonra artış eğilimi kazandığını göstermiştir.
Küreselleşmenin çocuk işçiliğini teşvik ettiği yönündeki düşünce, az sayıda
araştırmanın bulguları tarafından doğrulanmış olsa da, yapılan çalışmaların geniş
bir bölümü gelişmekte olan ülkelerde küreselleşme ile birlikte çocuk işçiliğinin
azaldığını açıklamıştır. Ancak elde edilen bulgular küreselleşmenin çocuk işçiliği
potansiyelini harekete geçirdiği gerçeğini ortadan kaldıracak yeterlilikte değildir.
Özet
Gelişmekte olan dünyada yoksulluk sorununun dönemde azaltmayı başarmışlardır. Orta Doğu
1 gelişimini açıklamak ve Kuzey Afrika ile Latin Amerika ülkelerinde
Küreselleşme eğiliminin büyük bir hız kazandı- ise yoksulluk sorununun küreselleşme ile baş-
ğı son otuz yıllık dönemde dünya ekonomileri layan politika dönüşümü sonrasında artmaya
yüksek bir büyüme performansı göstermiştir. başladığı görülmektedir. Küreselleşme sürecini
Dünya ekonomisinin büyüme performansı ile çeşitli yerel sorunlar nedeniyle başaramamış
birlikte yoksulluk sorunun ne yönde gelişti- Sahra Altı Afrika’da ise yoksulluk sorunu küre-
ği de önemli bir araştırma konusu olmuştur. selleşme ile ilgisi olmayan nedenlerle artmak-
Yoksulluğun gelişimi mutlak yoksulluk ve gö- tadır. Bu örneklerin gösterdiği gibi yoksulluk
reli yoksulluk tanımları üzerinden geliştirilmiş ve küreselleşme arasında bir ilişki kurmak ve
ölçütler yardımıyla izlenmektedir. Satınalma bu ilişkinin yönünü tayin etmek noktasında
gücü paritesine göre yoksul ülkelerin kişi başı- belirsizlikler olduğu gözlenmektedir. Bununla
na gelirini zengin ülkelerin kişi başına gelirine birlikte gerek kuramsal düzeyde gerekse yapı-
oranlayarak elde edilen farklı yoksulluk ölçütle- lan ampirik çalışmalarla küreselleşmenin yok-
rine göre yapılan hesaplamalar, gelişmekte olan sulluğu etkileme mekanizmaları tanımlanmaya
dünyada göreli yoksulluğun 1960-2000 yıllarını çalışılmaktadır.
kapsayan geniş bir dönem boyunca büyüme ile
birlikte arttığını göstermektedir. Yoksulluk sorunu ve küreselleşme arasında ne-
Her ülke için günlük 1.50 $’ın altında geliri 2 densellik ilişkisi kurmak
olanları yoksul kabul eden mutlak yoksulluk öl- Gelişmekte olan ülkelerin küresel ekonomiyle bü-
çütüne göre yapılan hesaplamalar ise gelişmekte tünleşmeye öncelik verirlerse daha hızlı büyüyecek-
olan dünyada yoksul sayısının 1960-1980 döne- leri, istihdam yaratan bir büyüme ile yoksulluğu azal-
minde artmış olduğunu fakat küreselleşmenin tabilecekleri ileri sürülmektedir. Küreselleşmenin
hız kazandığı 1980-2000 döneminde azalmaya yoksulluğu azaltan etkilerine vurgu yapan düşünce-
başladığını göstermektedir. Gelişmekte olan lerin aksine küreselleşmenin yoksulluğu arttırmakta
dünyanın mutlak yoksulluk oranları 1960-2000 olduğu yönünde kaygılar da ağırlıkla ifade edilmek-
döneminde genel azalma eğilimini sürdürmüş- tedir. Buna göre hem ticaretin serbestleştirilmesinin
tür. Yoksulluk oranındaki bu azalma eğilimine hem de doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına
karşın, yoksulluğun dünya üzerindeki dağılımı- açılmanın gelişmekte olan ülkelerde aşağıdaki ne-
nın değişmekte olduğu anlaşılmaktadır. Doğu denlerle işsizliği ve yoksulluğu arttırabilen sonuçları
Avrupa’da 1960-2000 döneminde yoksulluk so- olabileceğine dikkat çekilmektedir:
runu azalmış ve 1990’lı yıllarla birlikte ortadan Küreselleşme sürecinde artan işgücü talebi üc-
kalkmış iken Sahra Altı Afrika’daki yoksulluk retleri yükseltirken üretimin emekten tasarruf
sorunu dönem boyunca artarak dramatik bo- eden alternatiflere yönelmesi işten çıkarmalar
yutlara ulaşmıştır. Orta Doğu ve Kuzey Afrika nedeniyle gelir kaybına ve yoksulluğa dönü-
ile Latin Amerika’da 1960-1980 döneminde şebilir. Aynı zamanda vasıflı işgücüne artan
azalan yoksulluk 1980-2000 döneminde art- talep, mevcut işgücünü göreli olarak vasıfsız
maya başlamıştır. Bununla birlikte Doğu Asya tanımına sokarken ücretlerin düşmesine ve
ve Güney Asya bölgelerinde 1960-1980 döne- yoksulluğun artmasına neden olabilecektir.
minde artan yoksulluk sorunu 1980-2000 dö- Küresel ekonomiyle bütünleşme süreci eko-
neminde hızla azalmaktadır. Gelişmekte olan nomi politikası önceliklerini yoksulluğun
dünya ekonomileri arasında dağılımı değişen azaltılması amacının aleyhine etkileyebilir.
yoksulluk sorununu açıklamak üzere küresel- Ayrıca ticaret hadlerindeki gelişme göreli fi-
leşme dinamikleri dışında nedenler bulunmak- yatların değişimi yoluyla hanehalkının satın
tadır. Örneğin Asya bölgesi yoksulluk sorununu alma gücünü olumsuz yönde etkileyebile-
küresel ekonomiyle bütünleşmeyi amaçlayan cektir. Küreselleşme sürecinin gereği olarak
politikalarını uygulamaya koymadan önceki ortaya çıkan finansal serbestleşme ile küresel
krizlere açık hale gelen gelişmekte olan eko- olabilir. Dışa açılma ile birlikte daha önce gizli iş-
nomilerde oluşan kırılgan yapı ekonomik sizlik veya eksik istihdam ile var olan işsizliği giz-
bütünleşmeden beklenen etkinin ortadan leyen tarım, kamu, inşaat ve ticaret dışı hizmetler
kalkmasına neden olarak yoksulluk artışına gibi sektörlerde işsizlik görünür hâle gelebilir.
kaynak oluşturabilmektedir. Bu dönemlerde Küreselleşme ve işsizlik ilişkisi dış ticarette dışa
yüksek enflasyon oranları yoksulluğun ağırla- açılma ile üretim artışı ve verimlilik artışı olmak
şarak yaygınlaşmasına neden olabilmektedir. üzere işgücü talebini etkileyen gelişmelerin ortak
Küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerde bir sonucu olarak değerlendirilmekte ve hangisi-
ekonomik fırsatlar yaratmakla birlikte bazı nin baskın olduğuna göre değişen belirsiz bir yapı
insanları da yoksulluğa sürüklediği kabul sergilemektedir.
edilmektedir. Bu görüşü destekler nitelikte Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının istih-
sonuçlarıyla küreselleşmenin yoksulluk üze- dam üzerindeki etkisi konusunda da benzer bir
rindeki etkisini araştıran ampirik çalışmalar, belirsizlik bulunmaktadır. Buna göre doğrudan
farklı sonuçlar ortaya koymakla birlikte, genel yabancı sermaye yatırımları gelişmekte olan bir
olarak küreselleşmenin yoksulluğu açıklayan ülkede yeni kurulan üretim alanlarında istih-
değişkenlerden sadece biri olabileceğini fakat dam alanları yaratarak işsizliği azaltabilir. Fakat
yoksulluğu tek başına açıklayacak yeterlilikte doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ithal
olmadığını göstermektedir. ikameci politikalarla korunmakta olan yerli fir-
malarda çalışanların işlerini kaybetmesine ne-
Yoksulluk sorununu küreselleşme ve işsizlik ilişki- den olabilecek dolaylı etkilerini de düşünmek
3 sini kurarak açıklamak gerekmektedir. Genellikle büyük sermaye ve
Gelişmekte olan ülkelerde küreselleşme ve yok- teknoloji transferi ile emekten tasarruf eden bu
sulluk ilişkisi ticaretin serbestleştirilmesi ve doğ- süreç şirket birleşmesi veya kurulu bir şirketin
rudan yabancı sermaye yatırımlarına açılmanın devralınması yoluyla gerçekleşmektedir. Bu
işsizlik üzerindeki etkisi üzerinden değerlendi- koşullarda doğrudan yabancı sermaye yatırım-
rilmektedir. Küresel ekonomiyle bütünleşmek larının gelişmekte olan ülkelerde istihdam ola-
üzere gerekli politika dönüşümlerini gerçekleş- naklarını sınırlayan sonuçları olması olasıdır.
tiren gelişmekte olan ülkelerde dışa açılma süre- Küreselleşmenin dış ticaretin serbestleştiril-
cinin üretim artışı ve işgücü verimliliğinde artış mesi ve doğrudan yatırımlar yoluyla istihdam
ile birlikte gerçekleştirildiği düşünülmektedir. Bu üzerinde yarattığı etkinin ne yönde olduğu ya-
nedenle küreselleşme ile birlikte ekonomiyi dışa pılan ampirik çalışmalar ile araştırılmaktadır.
açan düzenlemelerin büyümeyi hızlandırırken Araştırmalardan elde edilen bulgular, gelişmek-
işsizliği azaltması beklenmektedir. Dışa açılma te olan ülkelerin işsizlik oranlarının küreselleş-
süreci aynı zamanda verimlilik artışı ile birlikte me ile artan ticaret ve yabancı yatırımlardan et-
ülke içinde istihdam olanaklarını sınırlayan bir kilenerek arttığı sonucuna varılması için yeterli
dizi etki yaratmış da olabilir. Örneğin üretim ve bir kanıt bulunmadığını göstermektedir.
ihracat artışı emekten tasarruf eden tercihlerle
birlikte gerçekleşiyorsa küreselleşmenin istih- Yoksulluk sorununu küreselleşme ve iş piyasası
dam üzerindeki etkisi beklendiği gibi olmayabilir. 4 standartları ilişkisini kurarak açıklamak
Büyüyen ekonomide ithal ikameci politikalardan Küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerin iş pi-
vazgeçilmesi ile birlikte artan ithalat koruma al- yasası standartlarını etkilediği ve dolayısıyla bu
tındaki sektörlerdeki firmalar tarafından yapı- ülkelerde yoksulluğun gelişimini belirlediği kabul
lan üretimin yerini almış ve işgücü fazlasının edilmektedir. Küreselleşmenin iş piyasası koşul-
oluşmasına neden olmuş olabilir. İhracat artışını larını ne yönde etkilemekte olduğu literatürde iki
gerçekleştiren sektörlerde üretim artışı emekten farklı hipotez çerçevesinde ele alınmaktadır.
tasarruf ederek sağlanan verimlilik artışı ile bir- İlk hipoteze göre iş piyasası standartları ile oluş-
likte gerçekleştirilmişse bu durum dışa açık bü- turulan çalışma koşulları küreselleşme sürecin-
yüyen ekonominin, daha önce istihdam yaratan den olumsuz yönde etkilenmekte ve özellikle
sektörlerinde var olan iş olanaklarını sınırlamış gelişmekte olan ülkelerde yoksullaşma ve yoksul
olarak kalma riskini arttırmaktadır. Bu hipote- Dolayısıyla küreselleşme sürecindeki ülkelerin
ze göre iş piyasası standartları rekabet gücünü iş piyasası koşullarında iyileşme ile birlikte yok-
olumsuz yönde etkileyen bir maliyet unsuru sulluğun azaldığı bir süreci yaşamakta oldukları
olarak görülmektedir. İthal ikameci politikalarla kabul edilmektedir.
korunan sektörlerin ithalat rekabetine açıldıktan Küreselleşmenin firmaları kayıtdışı istihdam baş-
sonra iş piyasası standartlarından ödün vermeyi ta olmak üzere iş piyasası standartlarından ödün
tercih edecekleri kabul edilmektedir. Doğrudan vermeye zorladığını ileri süren hipotez de ampirik
yabancı sermaye yatırımları da iç piyasada reka- çalışmalarla sorgulanmış fakat bu hipotezi güçlen-
beti arttırırken mevcut firmaları iş piyasası stan- diren bulgulara ulaşılamamıştır. Küreselleşmenin
dartlarına uymayarak maliyetlerini düşürmeye gerek ihracata dönük üretim yapan yerli firmala-
zorlamaktadır. İkinci hipoteze göre küreselleşme rın, gerek doğrudan yabancı sermaye yatırımı ola-
işçilerin göreli olarak daha yüksek ücret ve daha rak ülkeye giren firmaların rekabet koşullarında
iyi çalışma koşullarını temsil eden sektörlere ge- asgari ücret düzenlemelerine riayet etmemelerine
çişine katkıda bulunarak yoksulluğu azalmakta- bağlı olarak yoksulluğu arttırmakta olduğu hipote-
dır. Ticaretin serbestleştirilmesi ile iş piyasasında zi de yapılmış olan ampirik çalışmaların bulguları
ülkenin ihracata dönük üretim yapan sektörleri- tarafından doğrulanmamıştır. Bununla birlikte,
nin emek talebi ağırlık kazanmaktadır. İhracatçı firmaların faaliyet gösterdikleri ülkelerde dış kay-
firmalar artan işgücü ihtiyacını karşılamak üze- nak kullanımını asgari ücret ödemekten veya iş
re iş piyasası standartlarını yükseltecek adımlar piyasasının diğer düzenlemelerinden kaçınmanın
atabilirler. Ayrıca ihracata dönük üretim yapan bir yolu olarak gördükleri ve bunun yoksulluğu
doğrudan yabancı sermaye yatırımları da işgücü arttıran sonuçları olduğu düşüncesi henüz geçer-
talebini iş piyasasına yeni çıkan emeği istihdam liliğini korumaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin
etmek veya aradığı işgücünü diğer işletmelerden doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını ülkeleri-
transfer etmek üzere çalışma koşullarını iyileşti- ne çekebilmek adına iş piyasası standartlarından
recek bir rekabet başlatarak arttırabilir. Üstelik ödün veren bir yarış içine girdikleri ve bu yarışın
ihracatçı firmalar yeni açıldıkları pazarın üretim yoksulluğu arttıran sonuçları olduğu düşüncesi de
ile ilgili standartlarının gereği olarak, yüksek iş geçerliliğini sürdürmektedir. Küreselleşmenin iş
piyasası standartlarını benimsemek zorunda piyasası standartlarını etkileyerek yoksulluğu art-
kalabilirler. Doğrudan yabancı sermaye yatırım- tırmakta olduğu hipotezini güçlendiren bu düşün-
ları yoluyla ülkeye giren firmalar gelişmiş ülke- celerin geçerliliği yapılacak araştırmaların sonuçla-
lerdeki iş piyasası standartlarını uygulayarak, rına bağlı olarak tanımlanabilecektir.
gelişmekte olan ülkenin iş piyasası koşullarının
iyileşmesine katkı yapabilir. Küreselleşme süre- Küreselleşme ve yoksulluk ilişkisini çocuk işçiliği
cinin getirdiği yeni rekabet ortamının iş piyasa- 5 üzerinden değerlendirmek
sında ücretleri arttırıp çalışma koşullarını iyileş- Çocuk işçiliği beşerî sermaye birikimini olumsuz
tirmesiyle birlikte yoksulluğu azaltan sonuçları yönde etkilemesi nedeniyle gelecek kuşaklara
olduğu kabul edilmektedir. yoksulluk olarak yansıyan bir tercih olarak gö-
Ülke örneklerini referans alan ampirik çalış- rülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde küresel
malar doğrudan yabancı sermaye yatırımları- ekonomiyle bütünleşme adına gerçekleştirilen
nın bulunduğu ihracatçı sektörlerde iş piyasası dönüşümün çocuk işçiliği üzerindeki etkisi kü-
koşullarının tarım gibi geleneksel sektördeki iş reselleşme ve yoksulluk ilişkisinin önemli bir
piyasası koşullarından üstün olduğunu ortaya göstergesi olarak kabul edilmektedir. Dünyada
koymuştur. Bununla birlikte, küreselleşmenin çocuk işçiliğinin azalmakta olduğu yönünde bir
işçilerin düşük ücretli ve yetersiz ücret dışı ça- bilgiye sahip olunsa da küreselleşmenin hız ka-
lışma koşullarını temsil eden tarım sektöründen zandığı 1990’lı yıllarla birlikte, çocuk işçiliğinde-
göreli olarak daha yüksek ücretler ve daha iyi ki azalma eğiliminin yavaşlamış olması, ILO’nun
çalışma koşullarını temsil eden ihracat ağırlık- çocuk işçiliğini ortadan kaldırma hedefinde
lı modern sektörlere transferine katkı yaptığı sapma olarak değerlendirilmiş ve konuya ilgiyi
hipotezini doğrulayan bulgular elde edilmiştir. arttırmıştır. Küreselleşme karşıtları ticaretin ser-
bestleştirilmesi ile ürün talebinde meydana gelen

artışın yoksul ekonomilerde çocuk işçiliğinin
kazanç fırsatlarını arttırdığını ve bu çocukların,
okula göndermek yerine çalıştırmayı tercih eden
ebeveynleri tarafından çalışmak zorunda bıra-
kıldıklarını ve bu nedenle yoksulluğa mahkûm
edildiklerini ileri sürmektedirler. Diğerleri ise
serbest ticaret ve dünya pazarlarına artan erişi-
min ekonomik büyüme ile birlikte hanehalkının
yaşam standardını yükselterek, çocuk işçiliğinin
ortadan kaldırılmasına ve dolayısıyla yoksulluk
kısır döngüsünün kırılmasına yardımcı olduğu-
nun altını çizmektedir.
Kuramsal modeller küreselleşmenin çocuk iş-
çiliğini iki yönden etkilemekte olduğunu açık-
lamaktadır. Bunlardan birincisine göre, hem ti-
caretin serbestleştirilmesi hem de doğrudan ya-
bancı sermaye yatırımları çocuk işçilere talep ya-
ratmakta ve ücretini arttırmaktadır. Literatürde
ikame etkisi olarak tanımlanan bir etkiyle, ücret
artışı yoksul ebeveynleri çocuklarını okul yerine
işyerine göndermeye zorlamaktadır. Literatürde
gelir etkisi olarak tanımlanan ikinci etkiyle de
küreselleşmenin sağladığı büyüme performansı
ile geliri artan ebeveynlerin tercihleri değişmek-
te ve çocuklarını çalışmak yerine okula gönder-
meyi tercih etmektedirler. Küreselleşmenin ço-
cuk işçiliği üzerindeki net etkisi ikame ve gelir
etkilerinden hangisinin büyük olduğuna bağlı
olarak oluşmaktadır.
Küreselleşmenin çocuk işçiliği üzerindeki etki-
sini açıklayamaya yönelik kuramsal yaklaşımlar,
konuyla ilgili ampirik araştırmalara ilgiyi de art-
tırmıştır. Küreselleşmenin gelişmekte olan ülke-
lerde ticaretin serbestleştirilmesi ve doğrudan
yabancı sermaye yatırımlarına açılma konusun-
daki düzenlemeler sonrasında çocuk işçiliğini
teşvik ettiği yönündeki düşünce, bazı araştırma-
ların bulguları tarafından doğrulanmış olsa da
yapılan çalışmaların geniş bir bölümü temsil et-
tikleri ülkelerde böyle bir sorunun yaşanmakta
olduğunu kanıtlayacak sonuçlara ulaşamamıştır.
Böyle bir kanıtın elde edilmemiş olması, geliş-
mekte olan ülkelerde çocuk işçiliği sorununun
küreselleşme sürecinden bağımsız olarak geliş-
mekte olduğunu da kanıtlamamaktadır.
1. Dünyada göreli yoksulluğun artış eğiliminde oldu- 5. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının işsizlik
ğu bilinmektedir. Yoksulluk derecesindeki artış aşağı- yarattığı düşüncesine göre yabancı sermaye girişinden
daki hangi dönemde diğer dönemlere göre daha yük- bu nedenle en çok etkilenecek sektör hangisi olabilir?
sek oranda gerçekleşmiştir? a. Sanayi sektörü
a. 1960-1970 b. Hizmetler sektörü
b. 1970-1980 c. İthal ikameci sektör
c. 1980-1990 d. İhracatçı sektör
d. 1990-2000 e. Tarım sektörü
e. 1960-1980
6. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının geliş-
2. Gelişmekte olan dünyanın aşağıdaki hangi bölge- mekte olan ülkelerde gelir eşitsizliği üzerindeki etkisini
sinde mutlak yoksulluk oranındaki azalma eğiliminin araştıran çalışmaların kuramsal dayanağı hangisidir?
küresel ekonomiyle bütünleşme süreçlerinden bağım- a. Kuznets Hipotezi
sız olarak ortaya çıktığı kabul edilmektedir? b. Hecksher-Ohlin Teorisi
a. Orta Doğu c. Mundell Hipotezi
b. Kuzey Afrika d. David Ricardo Karşılaştırmalı Üstünlükler
c. Latin Amerika e. Stolper-Samuelson Teoremi
d. Sahra Altı Afrika
e. Doğu ve Güney Asya 7. Aşağıdaki ifadelerden hangisi gelişmekte olan ülke-
lerde ticaretin serbestleştirilmesi ve gelir eşitsizliği ara-
3. Küreselleşmenin yoksulluğu arttırmakta olduğu gö- sındaki ilişkiyi sorgulayan araştırmaların sonuçlarını
rüşü öncelikle aşağıdaki hangi faktöre dayandırılarak doğru olarak ifade etmektedir?
ifade edilmektedir? a. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve gelir
a. Büyümenin yavaşlaması eşitsizliği arasında anlamlı bir ilişki yoktur.
b. Enflasyonun azalması b. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ge-
c. İşsizliğin artması lir eşitsizliğini azalttığını kanıtlayan bulgulara
d. Döviz kurunun yükselmesi rastlanmamıştır.
e. Gelir eşitsizliğinin azalması c. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ge-
lir eşitsizliğini arttırdığını kanıtlayan bulgulara
4. Küreselleşmiş olarak tanımlanan ülkelerin küresel- rastlanmamıştır.
leşmemiş olanlardan daha yüksek büyüme performan- d. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve gelir
sı gösterdiklerini ve yoksulların gelirinin de ortalama eşitsizliği arasında doğrusal bir ilişki vardır.
gelir artışına paralel bir artış gösterdiğini açıklayan ça- e. Hiçbiri
lışma kimler tarafından yapılmıştır?
a. Dollar ve Kraay 8. Ülkeler arasında daha fazla yabancı sermaye yatı-
b. Santarelli ve Figini rımı çekmek üzere yaşanan rekabet sürecinde her bir
c. Rodriguez ve Rodrik ülkenin iş piyasası standartlarını giderek daha aşağıya
d. Bhagwati ve Srinivasan çekme yarışına girmesi ile oluşan olumsuzlukları aşağı-
e. Lee ve Vivarelli daki hangi kavram tanımlamaktadır?
a. Dibe doğru yarış
b. Çifte yarar
c. Piyasa rekabeti
d. İş piyasası koşullarının bozulması
e. Eksik istihdam
Yaşamın İçinden
9. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının geliş-
mekte olan ülkeleri düşük asgari ücret uygulamanın “Küreselleşen Dünyada Yoksulluk Artıyor”
mümkün olması nedeniyle tercih ettiklerini ileri süren Milli Prodüktivite Merkezi (MPM) yaptığı araştırma-
hipotezi sorgulayan araştırmanın sonuçlarını aşağıda- da, küreselleşme sürecinin, ülkelere ekonomik, siyasal
kilerden hangisi özetlemektedir. ve sosyal açıdan bazı gelişmeleri vaat etse de aynı za-
a. Yerli firmalar asgari ücrete daha fazla uymakta- manda yoksulluğun artışı gibi çeşitli olumsuz sonuç-
dırlar ları beraberinde getirdiğine dikkat çekti. Araştırmada,
b. Yabancı sermayeli firmalar asgari ücrete daha küreselleşme ile ekonomik ve sosyal hayatın dışında
fazla uymaktadırlar kalan yoksulların yoksulluktan kurtulma umudunun
c. Yerli ve yabancı sermayeli firmalar asgari ücrete da tükendiği vurgulandı. MPM tarafından yapılan bir
uymamaktadırlar araştırmaya göre; hayatın her alanında büyük değişim-
d. Yerli ve yabancı sermayeli firmalar asgari ücrete ler getiren küreselleşme süreci, ülkelere ekonomik, si-
aynı şekilde uymaktadırlar yasal ve sosyal açıdan bazı gelişmeleri vaat etse de aynı
e. Yerli veya yabancı sermayeli olmanın asgari zamanda yoksulluğun artışı gibi çeşitli olumsuz sonuç-
ücrete uyumu belirleyen bir sonucu bulunma- ları beraberinde getiriyor. Araştırmada, küreselleşme
maktadır. sürecinin yoksulluk ile ilişkisi tanımlanırken üzerinde
durulması gereken en önemli noktanın küreselleşme-
10. Küreselleşmenin çocuk işçilere teklif edilen ücreti nin beraberinde getirdiği uluslararası kuruluşlar ve
arttırarak ebeveynlerin tercihlerini çocuklarını okula bunların azgelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde uy-
göndermek yerine çalıştırmaktan yana belirleyen etkisi guladığı yapısal uyum programları olduğu kaydedildi.
aşağıdaki hangi kavramla tanımlanmaktadır? Araştırmada, yapısal uyum programlarının reel üc-
a. Gelir etkisi retlerin düşmesine neden olurken, işini kaybeden in-
b. Yoksulluk etkisi sanların sayısının artması da ücretlerdeki düşüşünün
c. İkame etkisi arttığının tespit edildiği kaydedildi. Çalışan kesim için
d. Ücret etkisi alternatif emek gücünü oluşturan işsizlerin tehdit un-
e. Boş zaman etkisi suru haline geldiği belirten Araştırmada, “Çünkü çok
düşük ücret karşılığında çalışmayı işsiz kalmaya tercih
etmektedirler” denildi.
Küreselleşmenin az sayıda insana refah sağlarken dünya
nüfusunun büyük bir bölümünü yoksul bıraktığını tes-
pit edildiği araştırmada, “Uygulanan politikalar ile hem
ülkeler içinde hem de ülkeler arasında eşitsizlik derin-
leşmiş ve zengin ile yoksul arasındaki uçurum artmıştır.
Yirminci yüzyılın başında kişi başına düşen gayri safi
yurtiçi hasılada en zengin ile en yoksul arasındaki fark
22’ye 1 iken 2000 yılına gelindiğinde bu fark 267’ye 1’e
kadar yükselmiştir. Daha fazla zenginlik getireceği var-
sayılan küreselleşme, bütün dünyada yoksulluğun art-
masına neden olmuş ve bu süreçte uygulanan iktisadi
ve sosyal politikalar sonucunda pek çok insan işsiz kal-
mıştır. Bu insanlar “yeni yoksullar’ olarak adlandırılan
kesimi oluşturmuştur. Yeni yoksullar önceden yoksul
olmayıp, yeni iktisadi ve sosyal yapılanmaların oluşması
sonrasında yoksullaşanları ifade etmektedir. Yeni yok-
sulları geleneksel yoksullardan ayıran en temel özellik,
gelir azlığı nedeniyle tüketime katılamamaları ve top-
lumdan dışlanmalarıdır. Yeni yoksullar, işsizlik nede-
Okuma Parçası
niyle ekonomik yapıdan dışlanmanın yanında sosyal ve “Küreselleşme, Büyüme ve Yoksulluk: Dünya
siyasal olarak da kenarda kalan, dışlanan tabakaya kar- Bankası Anlamaya Başladı mı?”
şılık gelmektedir” ifadeleri kullanıldı. Dünya Bankası’nın küreselleşmeye ilişkin son raporu
Küreselleşme ile birlikte büyük kentlerde yaşam alan- ilk bakışta az sayıda sürpriz içermektedir. Rapor, küre-
larına ilişkin eşitsizliklerinde derinleştiğine dikkat selleşme bağlamında daha çok yol almış olan ülkelerin
çekilen araştırmada, yoksulların kent merkezlerin- yoksulluğun azaltılmasında ve ekonomik büyümede di-
den dışlanmış ve belli alanlara yığıldığı kaydedildi. ğer ülkelere kıyasla daha büyük başarı elde eden ülkeler
Merkezden uzak kalan yoksulların eğitim, sağlık gibi olduğu mantrasını yineliyor. Ancak raporun sayfaları
temel kamu hizmetlerinden faydalanma imkanla- arasında aynı zamanda şaşırtıcı bir itiraf gizli: Dünya
rı azalmış ya da tamamen ortadan kalktığı belirtilen ekonomisiyle en hızlı bütünleşen ülkeler mutlaka ticaret
araştırmada, küreselleşme ile ekonomik ve sosyal ha- yanlısı politikaları en fazla benimseyenler değil.
yatın dışında kalan yoksulların yoksulluktan kurtulma Bunun ne anlama geldiğini bir düşünün. Her şeyden ev-
umudunun da tükendiği vurgulandı. Küreselleşme ve vel, Banka; ticaretin serbestleştirilmesinin yalnızca büyü-
yapısal uyum programlarının tek başına yoksulluğun menin canlandırılması için değil, dünya piyasalarıyla bü-
nedenini oluşturmadığı kaydedilen araştırmada şöyle tünleşmek için bile etkili bir aygıt olamayabileceğini itiraf
devam edildi: “Üçüncü Dünya ülkelerinde yoksulluk ediyor. Ve küreselleşmenin faydaları hakkında yineleye
ve eşitsizlik 1980 öncesinde de vardı ama son yıllarda geldiği iddiaların, gelişmekte olan ülkelerde ticaret poli-
büyük bir sıçrama kaydettiği kesindir. Yapısal uyum tikasının nasıl yürütülmesi gerektiği konusunda doğru-
programları sonrasında borçlar nedeniyle kredi akışı- dan bir anlamı olmadığını örtülü bir şekilde kabul ediyor.
nın durması, yabancı yatırımların azalması, işsizliğin Diğer bir deyişle, Banka, ampirik verilere açık fikirlilikle
artması, ücretsiz kamu hizmetlerinin azalması ülke- bakan herkes için aşikar olan bir gerçekle yüzleşmeye baş-
lerde yoksulluğun artışını körükleyen önemli unsur- lıyor: Küresel piyasalarla hızlı bütünleşme, ticaret serbes-
lardır. Ülkelerin ekonomik yapısında meydana gelen tisinin ya da Dünya Ticaret Örgütü’nün kurallarına bağlı-
bu olumsuz durum, sosyal yaşamı da aşındırmıştır. Az lığın değil de, genellikle, nev-i şahsına münhasır özellikle-
gelişmiş ülkelerde işsizlik oranı büyürken toplumsal ri olan başarılı büyüme stratejilerinin bir sonucudur.
huzursuzluk ve şiddet artmış, ayrıca beslenme ve sağlık Son yirmi yılın iki “büyüme mucizesi” ve Dünya
koşulları da kötüleşmiştir. Yaşanan bu süreçte çevre so- Bankası’nın örnek küreselleşmecileri olan Çin ve
runları da yoksulluğu etkileyen olumsuz unsurlardan Hindistan’ı düşünün. Temel ticaret reformları, her iki
biri olarak artmıştır”. ülkede de yüksek hızlı bir büyümenin başlamasından
yaklaşık on yıl sonra yapıldı. Ayrıca, bu ülkelerin tica-
Kaynak:http://www.haberler.com/kuresellesen- ret kısıtlamaları dünyada en yüksekler arasındadır. Çin
dunyada-yoksulluk-artiyor-2207071-haberi/25 örneğinde, hızlı büyüme 1970’lerin sonlarında tarım-
Ağustos 2010, Ankara Haber Ajansı, 22/07/07. da “hanehalkı sorumluluk sistemi”nin ve “iki katmanlı
fiyatlamanın” getirilmesiyle başladı. Yetkililer; ihracat
serbestisini ancak bundan çok sonraları, 1980’lerini-
kinci yarısı ile 1990’larda kararlı bir şekilde uygula-
maya başladılar. Hindistan’da ise, büyüme trendi daha
1980’lerin başlarında yüzde 3 gibi önemli bir oranda
artmıştı. Ciddi bir ticaret reformu ise, 1991-93 döne-
mine kadar başlatılmadı. Her iki ülkedeki hükümetler,
sahip oldukları kıt siyasi-sermaye ile idari-kaynakları
ticaret serbestisi dışındaki alanlara odaklamışlardı.
Gerek Hindistan gerekse Çin, ticaretlerini yeterince
arttırdıkları için Dünya Bankası ölçütleriyle “küresel-
leşmeci” dirler. Ancak gerek bu iki ülkenin gerekse
Güney Kore, Tayvan, Vietnam gibi diğer birçoklarının
deneyimlerinin de gösterdiği gibi, yoğun ticaret ser-

bestisini daha başlangıçta uygulamak, nadiren hızlı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Dünyada Yoksulluğun
büyümeyi ve (uzun vadeli) ticari genişlemeyi sağlayan Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
bir etmen olabilmektedir. Dünya Bankası’nın bu basit 2. e Yanıtınız yanlış ise “Dünyada Yoksulluğun
gerçeği kavramaya başladığını görmek ne güzel! Gelişimi”, konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Ne yazık ki Dünya Bankası’nın raporunda daha pek 3. c Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme ve Yoksulluk
çok kaçamak var. Raporu derinlemesine deşelemezse- İlişkisi Üzerine Tartışmalar” konusunu yeniden
niz ve kanıtların sunuluş şekline dikkatlice bakmazsa- gözden geçiriniz.
nız, Banka’nın daha önceleri savunduğu görüşlerden ne 4. a Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme ve Yoksulluk
denli çark etmek durumunda kaldığını fark edemezsi- İlişkisi Üzerine Tartışmalar” konusunu yeniden
niz Bu haliyle bile Banka’nın geçmişte bu konuda sergi- gözden geçiriniz.
lediği entelektüel özensizliğin veya baştan savmacılığın 5. c Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme ve İşsizlik”
tortusunu bulabilirsiniz. Örneğin rapordaki bir grafik, konusunu yeniden gözden geçiriniz.
“daha fazla küreselleşen” ülkeler grubunda, “az küre- 6. e Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme ve Ülke İçi
selleşen” ülkelere kıyasla daha yoğun tarife indirimleri Gelir Eşitsizliği” konusunu yeniden gözden ge-
olduğunu göstermektedir. Bunun: açıklanmayan (ancak çiriniz.
okuyucunun ulaşması beklenen) anlamı, tarife indirim- 7. b Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme ve Ülke İçi
lerinin küresel bütünleşmenin ve bu nedenle de büyü- Gelir Eşitsizliği” konusunu yeniden gözden ge-
menin önemli bir belirleyicisi olduğudur. Elbette, tarife çiriniz.
indirimlerinin büyümeyle bağlantılı olduğuna ilişkin 8. a Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme ve İş Piyasası
doğrudan kanıt olsaydı (ki yoktur), emin olabilirsiniz Standartları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
ki Banka o takdirde diğerinin yerine bunu gösterecekti. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme ve İş Piyasası
Nitekim rapor, yalnızca birkaç satır sonra, bu sorunun ko- Standartları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
nuyla ilgili olduğunu dahi yadsımaktadır. Raporda “mesele, 10. c Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme ve Çocuk
“ticarete açılmak” ile hızlı büyüme arasında bir bağlantı bu- İşçiliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lunup bulunmadığı değildir” denilmektedir. Okuyucu ise,
Banka’nın bu eski iddiasını neden şimdi yadsıdığını merak
etmede edemiyor: Eğer bu önemli bir mesele değilse, Banka
ticaret serbestîsi ile büyüme arasında bir bağ kurmak için Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
(bunca sene boyunca) neden bunca entelektüel sermaye Sıra Sizde 1
yatırdı ki? Belki de analitik ve ampirik açıdan çürütülmüş Dış ticaret teorilerine göre ticaret ekonomik büyü-
konumdan geri çekilmeye zorlanan bir kurumdan böyle me için önemli bir uyarıcıdır. Ticaret bir ülkenin
tuhaflıklar beklenmelidir. Ama Dünya Bankası’nda türe- tüketim kapasitesini büyütmekte, dünya üretimini
tilen küreselleşme tartışmalarına en nihayet bir dereceye arttırmakta ve yoksul ülkelerin kıt kaynaklara ve
kadar gerçekçilik geldiği için sevinmeliyiz. dünya pazarlarına erişimini sağlayarak büyümeleri-
Çizgiyi şöyle çekmek gerekir: hızla büyümeyi ve yoksul- ni hızlandırmaktadır. Ticaret, her ülkenin var olan
luğu azaltmayı başarabilen ülkeler, daha sonraları dünya kaynak donatımını daha verimli olarak kullanmasını
ekonomisiyle giderek daha fazla bütünleşme eğilimine teşvik ederken ulusal ve uluslararası düzeylerde fak-
girmiş olan ülkelerdir. Mesele, bu ampirik gözlemden tör fiyatlarını eşitlemektedir. Ticaret her bir ülkenin
çıkarılması gereken politika kararıdır. Dünya Bankası, işgücü verimliliği veya faktör donanımları açısından
evvelce, ticaret rejimlerindeki önemli bir serbestleşme- karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu sektörlerini
nin bütün bu iyi şeylerin ortaya çıkması için gerekli en teşvik etmekte ve ölçek ekonomilerinden yararlana-
temel bir unsur olduğunu düşünmenizi istiyordu. Ama rak gelişmesine yardımcı olmaktadır. Serbest ticaret
artık o kadar emin değil. Biz de olmamalıyız. kurallarının geçerli olduğu bir dünyada oluşan fak-
tör ve mal fiyatları, her ülkenin ulusal refahı için ne
Kaynak: Rodrik, D. (2002), “Küreselleşme, Büyüme kadar ticaret yapması gerektiğini belirler. Ülkeler
ve Yoksulluk: Dünya Bankası Anlamaya Başladı Mı?”, karşılaştırmalı üstünlük ilkesini izledikleri müddetçe
İktisat İşletme ve Finans, 17(190): 9-10. piyasalara müdahalede bulunmalarına gerek olmaz.
Ticaretin sınırsız olduğu bir dünyada tüm ülkeler bü- yoksulluğa etkisini, yoksullar için oluşturduğu riskleri
yüme ve kalkınmanın gereği olarak dışa dönük bir ve yoksullara büyüme yoluyla sağladığı avantajları ile
uluslararası politika izlemeyi tercih ederler (Ayrıntılı birlikte değerlendirmek gerekir. Konuyla ilgili ampirik
bilgi için bkz.Todaro ve Smith, 2009:605-606). çalışmalar, finansal serbestleşmenin yoksulluğu azalt-
makta olduğunu gösterecek sonuçlar ortaya koyma-
Sıra Sizde 2 maktadır (Ayrıntılı bilgi için bkz. Caner, 2007).
Finansal serbestleşmenin gelişmekte olan ülkelerde
yoksulluğu büyümeyi hızlandırarak, yoksula kredi ve Sıra Sizde 3
finansal hizmetlere erişim fırsatı sunarak, istikrarsızlık Ticaretin serbestleştirilmesi ve doğrudan yabancı ser-
ve kriz olasılığını arttırarak ve işgücünün sermaye kar- maye yatırımlarının büyümeyi hızlandırdığı ve bunun
şısındaki pazarlık gücünü azaltarak etkileyebileceği ka- gelir dağılımını etkilerken yoksulluk düzeyini düşüre-
bul edilmektedir. Bununla birlikte finansal serbestleş- bileceği düşünülmektedir. Ticaretin artması ve yabancı
menin yoksulluğu hangi yönde etkileyebileceği tartış- sermaye yatırımları girişi ile gerçekleşen küreselleşme
malıdır. Finansal serbestleşmenin yoksulluğu azaltan sürecinin gelişmekte olan ülkelerde yoksulluğun daha
sonuçları olacağını ileri süren literatüre göre finansal yoğun olarak gözlenmekte olduğu sektörlerde başla-
serbestleşme yoksulluğu büyümeyi hızlandırarak et- masının yoksulluğun azaltılmasına katkısı daha büyük
kileyebilir. Finansal serbestleşme sonrasında rekabetçi olacaktır. Gelişmekte olan bir ülkede hangi sektörün
piyasa koşullarında belirlenen faiz oranı, daha yüksek küresel ekonomiyle bütünleşmesinin yoksulluğun
getirili projelerin yatırıma dönüştürülmesine neden azaltılmasında daha etkili olacağı sorusuna, gelişmekte
olurken artan tasarruflarla birlikte büyümeyi teşvik olan ülkelerde yoksulların yoğun olarak bulunuyor ol-
edebilmektedir. Finansal serbestleşmenin yatırımların, ması ve yoksulların temel gıda maddelerinin üretildiği
tasarrufların ve gelirin artmasına neden olurken, yok- ve emek yoğun bir sektör olması gibi nedenlerle tarım
sulluğun azalmasına katkı yapması beklenmektedir. sektörü diyerek yanıt verilebilir. Tarım sektöründe ve
Finansal serbestleşme ile ülke içi kredi dağıtımının dolayısıyla kırsal kesimde yoksulluğun azaltılması için
yeniden düzenlenmesi mümkün olabilmektedir. Aynı ürün çeşitlendirilmesine dayalı tarımsal büyümenin
zamanda kredi piyasasında kısıtlamalarla karşılaşan özendirilmesi önerilebilir. Aynı zamanda tarım sektö-
yoksullar finans sektöründe daha uygun ödeme şartla- ründeki büyümenin yoksulluğa çözüm olabilmesi için
rında finansal hizmet elde edebilirler. Finansal serbest- de küçük toprak sahiplerine öncelik veren bir altyapı
leşme ile finansal hizmetlerin kalitesinin yükselmesi ve ve teknoloji olanaklarının yaratılması önem taşıyacak-
kredi hacmindeki artışın büyümeyi hızlandırabileceği tır. Hizmetler sektörü de istihdam olanakları yaratma-
kabul edilmektedir. sı ve gelişmekte olan ülkelerde tercih edilen yatırım
Finansal serbestleşmenin yoksulluğu arttırabileceğini alanları arasında yer alması nedeniyle gelişmekte olan
ileri süren literatür, finansal serbestleşme sonrasında ülkeler için öncelikli sektörlerden bir diğeri olabilir.
gerçekleşen hızlı büyümenin makroekonomik istikrar- Endonezya ekonomisi için yapılan bir araştırma, tarım
sızlıklar ve başlayan kriz ortamları nedeniyle sürdürü- ve hizmetler sektörlerindeki büyümenin yoksulluğun
lebilir olmadığını belirtmektedir. Finansal serbestleş- azaltılmasında sanayi sektörüne kıyasla daha etkili ol-
me gelişmekte olan ülkelerde makroekonomik istikrar- duğu sonucunu açıklamıştır (Ayrıntılı bilgi için bkz.
sızlığı arttırarak ve makroekonomiyi daha kırılgan hâle Şenses, 2006: 223).
getirerek yoksulluğun artışına neden olabilmektedir.
Özellikle finansal piyasaları sığ olan gelişmekte olan Sıra Sizde 4
ülkelerde sermaye hareketlerinin ani yön değiştirmesi Küreselleşmenin en önemli sonuçlarından biri bilgi top-
makroekonomik istikrarsızlığa neden olabilmektedir. lumu odaklı yeni bir üretim sürecine geçilmiş olması-
Finansal serbestleşmenin gelişmekte olan ekonomileri dır. Üretim sistemindeki bu dönüşüm ile geçmişte kitle
daha fazla risk almaya teşvik etmesi de istikrarsızlığa üretimi yapan sanayi kuruluşları önemini yitirirken bil-
sürüklenme olasılığını arttırmaktadır. Finansal ser- giye ve hizmete dayalı sektörler ön plana çıkmaktadır.
bestleşmenin yoksulluğu işgücünün sermaye karşısın- Küreselleşme ile birlikte doğrudan yabancı sermaye
daki pazarlık gücünü ve dolayısıyla millî gelirden aldı- hareketlerinin önündeki engellerin kalkması, Avrupa,
ğı payı azaltarak da etkileyebileceği düşünülmektedir. Japonya, ABD ve Avustralya gibi gelişmiş bölgelerdeki
Finansal serbestleşmenin gelişmekte olan ülkelerde yüksek iş piyasası standartlarında çalışan işçileri doğru-
dan yabancı sermaye yatırımlarının transfer olduğu ül- Aldersen, A. S. ve Nielsen, F. (1999). “Income Inequ-
kelerdeki düşük iş piyasası standartlarında çalışan işçiler ality, Development and Dependence: A Recon-
ile rekabet etmek zorunda bırakmıştır. Küreselleşme ile sideration”, American Sociological Review, 64(4),
ilişkili olarak gelişmiş ülkelerde ücretler azalmaya, işsiz- 606-631.
lik artmaya ve sendikalar üye kaybetmeye başlamıştır. Attanasio, O.-Goldberg, P. ve Pavcnik, N. (2004). “Tra-
Uluslararası iş bölümüne yeni katılan gelişmekte olan de Reforms and Wage Inequality in Colombia”,
ülkelerde ise yeni iş olanakları ve iş piyasası standartları Journal of Development Economics, 74, 331-366.
yükselmeye başlamış olsa da sendikalaşma eğilimlerinin Bacak, B. ve Dönmez Kara, C.Ö. (2009). “Küresel Yok-
arttığını gösteren kanıtlar bulunmamaktadır. Sendikalar sulluğun Önlenmesinde Sendikaların Rolü”, Yö-
geleneksel üretim alanlarında sahip oldukları güçlerini netim Bilimleri Dergisi, 7(2), 83-98.
kaybederken değişen üretim sistemi ve yeni istihdam Barro, R. J. (2000). “Inequality and Growth In a Pa-
pozisyonları işçilerin örgütlenmelerine olanak sağla- nel of Countries”, Journal of Economic Growth, 5,
mamaktadır. Çok uluslu şirketlerin doğrudan yabancı 5-32.
sermaye yatırımları ile gelişmekte olan ülkelerde ulusal Basu, K. (1999). “Child Labor: Cause, Consequence
düzeydeki sendikal örgütlenmelerin gücünü azaltmakta and Cure, with Remarks on International Labor
olduğu da gözlenmektedir. Standards”, Journal of Economic Literature, 37(3),
Sendikalar tarihi incelendiğinde sendikaların iş piya- 1083-1119.
sası standartlarının yükseltilmesinde ve yoksulluğun Bhagwati, J. ve Srinivasan, T. S. (2002). “Trade and Po-
önlenmesinde çok etkili oldukları görülür. Ancak verty in the Poor Countries”, American Economic
sendikalar küreselleşme süreci ile birlikte bu etkileri- Review Papers and Proceedins, 92(2), 180-183.
ni kaybetmeye başlamışlardır. Küreselleşmenin yeni Birchenall, J. A. (2001). “Income Distribution, Hu-
dinamikleri karşısında sendikaların etkisi, sayıları man Capital and Economic Growth in Colom-
gittikçe daralan ve örgütlenmesi güç vasıfsız işçiler ile bia”, Journal of Development Economics, 66, 271-
sınırlanmaktadır. Vasıflı işgücünün istihdam edildiği 287.
yeni üretim alanlarında sendikalara talep giderek azal- Bonnal, M. (2007). “Child Labor, Openness, Human
maktadır. Küreselleşme ile birlikte sendikalar mevcut Capital and Technology: A Panel Data Appro-
üretim yapısı içinde yer bulamayarak fonksiyonunu ach”, The American University of Paris Working
kaybetme tehlikesi içine girmiş durumdadır. İş piyasası Paper, No. 79.
standartlarının yükseltilmesinde önemli bir rol oyna- Buse, M.,Braun, S. (2004). “Export Structure, FDI and
yarak yoksulluğun azaltılmasına katkı yapan sendika- Child Labour”, Journal of Economic Integration,
ların küreselleşme ile birlikte etkinliğini kaybetmeye 19 (4), 804-829.
başlaması dünyada gelir eşitsizliğinin ve yoksulluğun Caner, A. (2007). “Finansal Serbestleşme ve Yoksul-
artışını açıklayan faktörler arasında yer almasına ne- luk İlişkisi Üzerine”, İktisat İşletme ve Finans, 22
den olmuştur (Daha fazla bilgi için bkz. Bacak ve (265), 5-17.
Dönmez Kara, 2009). Campano, F., Salvatore, D. (2006). Income Distributi-
on, Oxford University Press: USA.
Cigno, A.-Rotati, F. ve Guarcello, L. (2002). “Does Glo-
balisation Increase Child Labour?”, Discussion
Paper, No. 470.
Cimoli, M. ve Katz, J. (2003). “StructuralReforms,
Technological Gaps and Economic Development:
a Latin American Perspective”, Industrial and
Corporate Change, 12, 387-411.
Cornia, G. A. ve Kiiski, S. (2001). “Trends in Income
Distribution in the Post WWII Period: Evidence
and Interpretation”, WIDER Discussion Paper,
2001/89.
Cornia, G. A. (2004). “Trade Liberalization, Foreign Harrison, A.,Scorse, J. (2003). “Globalization’sımpact
Direct Investment and Income Inequality”, (Ed. on Compliance with Labor Standards”, Collins, S.,
Lee, E.,Vivarelli, M.), Understanding Globalization, Elliot, K. (eds), Brookings Trade Forum 2003, Was-
Employment and Poverty Reduction, PalgraveMac- hington, DC., 45-96.
millan, New York, 169-208. Higgins, M., Williamson, J. G (2002). “Explaining Ine-
Dağdemir, Ö. (2008). “Küreselleşmenin Gelişmekte quality the World Round: Cohort Size, Kuznets
Olan Ülkelerde Gelir Dağılımı Üzerindeki Etki- Curves, and Openness”, NBER Working Paper,
leri”, İktisat İşletme ve Finans, 23(265), 114-129. No.7224, Cambridge, Ma: National Bureau of Eco-
Dağdemir, Ö., Acaroğlu, H. (2010). “The Effects of Glo- nomic Research.
balization on Child Labor in Developing Countri- Iram, U., Fatima, A. (2008). “International Trade, Fo-
es”, Business and Economic Horizons, 2, 37-47. reign Direct Investment and the Phenomenon of
Davies, R.,Voy, A. (2009). “The Effect of FDI on Child Child Labor, The Case of Pakistan”, International
Labor”, Journal of Development Economics, 88, Journal of Social Economics, 35(11), 809-822.
59-66. Kis-Katos, K. (2007). “Does Globalization Redu-
Dollar, D., Kraay, A. (2002). “Growth is Good for The ce Child Labor?”, The Journal of International
Poor”, Journal of Economic Growth, 7, 195-225. Trade&Economic Development, 16(1), 71-92.
Edmonds, E.,Pavcnik, N. (2002). “Does Globalization Kletzer, L. (2004). “Trade Related Job Loss and Wage
Increase Child Labor? Evidence From Vietnam”, Insurance: A Synthetic Review”, Review of Inter-
NBER Working Paper, No. 8760. national Economics, 12(5), 724-748.
Edmonds, E.,Pavcnik, N. (2006). “International Trade Kucera, D. (2002). “Core Labour Standards an Fore-
and Child Labor: Cross Country Evidence”, Jour- ign Direct Investment”, International Labour Re-
nal of International Economics, 68, 115-140. view, 141(1-2), 31-69.
Edwards, S. (1997). “Trade Policy, Growth and Inco- Lall, S. (2004). “The Employment Impact of Globa-
me Distribution”, American Economic Review Pa- lization in Developing Countries”, (Ed. Lee, E. ve
per and Proceedings, 87, 205-210. Vivarelli, M.), Understanding Globalization, Emp-
Feenstra, R. C., Hanson, G. H. (1997). “Foreign Direct loyment and Poverty Reduction, Palgrave Macmil-
Investment and Relative Wages: Evidence from lan: New York, 73-101.
Mexico’s Maquiladoras”, Journal of International Langmore, J. (2004). “International Strategy for De-
Economics, 42, 371-393. cent Work”, (Ed. Lee, E.,Vivarelli, M.), Understan-
Figini, P.,Gorg, H. (1999). “MultinationalCompa- ding Globalization, Employment and Poverty Re-
nies and Wage Inequality in the Host Country: duction, PalgraveMacmillan: New York, 349-374.
The Case of Ireland”, Weltwirtschaftliches Archiv, Lee, E.,Vivarelli, M. (eds) (2004). Understanding Glo-
135(4), 594-612. balization, Employment and Poverty Reduction,
Ghose, A. K. (2000). “Trade Liberalization and Ma- PalgraveMacmillan: New York.
nufacturing Employment”, ILO Employment Pa- Lee, E.,Vivarelli, M. (2006). “Introduction”, Globali-
per, 2000/3, Geneva: International Labour Office. zation, Employment and Income Distribution in
Ghose, A. K. (2003). Jobs and Incomes in a Globali- Developing Countries, ILO, Palgrave Macmillan:
zing World, International Labour Office, Geneva. New York; 1-23.
Goldberg, P. K.,Pavcnik, N. (2004). “Trade Inequality Levinsohn, J. (1999). “Employment Responses to In-
and Poverty: What Do We Know? Evidence From ternational Liberalization in Chile”, Journal of In-
Recent Trade Liberalization Episodes in Develo- ternational Economics, 47 (2), 321-344.
ping Countries”, National Bureau of Economic Re- Mahler, V. A. Jesuit, D. K. ve Roscoe, D. D. (1999).
search Working Paper Series, No. 10593. “Exploring the Impact of Trade and Investment
Gros, J. B. (2004). “Labour Demand of Develo- on Income Inequality: A Cross National Sectoral
ping Countries in a Decade of Globalization: Analysis of the Developed Countries”, Compara-
A Statistical Insight”, Ed. Lee, E. and Vivarelli, tive Political Studies, 332-363.
M.,Understanding Globalization, Employment and
Poverty Reduction, Palgrave Macmillan, New York,
107-139.
Matusz, S. J. ve Tarr, D. (1999). “Adjusting to Trade Spilimbergo, A. J.-Londono, L. ve Szekely, M. (1999).

Policy Reform”, World Bank Working Paper on “Income Distribution, Factor Endowments, and
International Economics, Trade, Capital Flows, No. Trade Openness”, Journal of Development Econo-
2141: Washington, DC. mics, 59, 77-101.
Milanovic, B. (2005). “Can WeDiscern the Effect of Stolper, W., Samuelson, P. (1941). “Protection and
Globalization on Income Distribution? Eviden- Real Wages”, Review of Economic Studies, 9, 58-73.
ce from Household Budget Surveys”, World Bank Şenses, F. (2006). Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yok-
Economic Review, 19 (1), 21-44. sulluk, İletişim Yayınları: İstanbul.
Mundell, R. A. (1957). “International Trade and Fac- Todaro, M. P., Smith, S. C. (2009). Economic Develop-
tor Mobility”, American Economic Review, 47(3), ment, Addison-Wesley, Pearson Education Limi-
321-335. ted: England.
Neumayer, E. ve Soysa, J. (2005). “Trade Openness, Winters, A. L. (2000). “Trade, Trade Policy and Po-
Forign Direct Investment and Child Labor”, verty: What Are the Links?”, CEPR Discussion Pa-
World Development, 33(1), 43-63. per, No. 2382, London.
Pavcnik, N. A.-Blom, A., Goldberg, P. ve Schady, N. Winters, A.-McCulloch, N. ve McKay, A. (2004). “Tra-
(2003). “Trade Liberalization and Labor Market de Liberalization and Poverty: The Evidence So
Adjustment in Brazil”, World Bank Working Pa- Far”, Journal of Economic Literature, 62,72-115.
per, No. 2982, Washington, D.C. Vivarelli, M. (2004). “Globalization, Skills and Wit-
Ravallion, M. (2001). “Growth Inequality and Po- hin Country Income Inequality in Developing
verty: Looking Beyond Averages”, World Deve- Countries”, (Ed. Lee, E. ve Vivarelli, M.) ve Un-
lopment, 29 (11), 1803-1815. derstanding Globalization, Employment and Po-
Revenga, A. (1997). “Employment and Wage Effects verty Reduction, PalgraveMacmillan: New York,
of Trade Liberalization: the Case of MexicanMa- 211-243.
nufacturing”, Journal of Labour Economics, 15 (3), World Bank (2008). “The Effects of Globalization on
20-43. Working Conditions in Developing Countries
Rodriguez, F. ve Rodrik, D. (2000). “Trade Policy -An Analysis Framework and Country Study Re-
and Economic Growth: A Skeptic’s Guide to the sults”, World Bank Employment Policy Primer, No.
Cross-national Evidence”, NBER Working Paper, 9: New York.
No. 7081: Cambridge. Yeldan, E. (2000). “The Impact of Financial Libera-
Rodrik, D. (2000). “Comments on “Trade, Growth lization and the Rise of the Financial Rents on
and Poverty” by D. Dollar and Kraay, A.”, Mimeo: Income Inequality: The Case of Turkey”, WIDER
Harvard University. Working Paper, 206, UNU/WIDER: Helsinki.
Santarelli, E. ve Figini, P. (2004). “Does Globalization
Reduce Poverty? Some Empirical Evidence for
the Developing Countries”, (Ed. Lee, E. ve Vivarel-
li, M.), Understanding Globalization and Poverty
Reduction, PalgraveMacmillan: New York, 247-
303.
Savvides, A. (1998). “Trade Policy and Income Ine-
quality: New Evidence”, Economics Letters, 61,
365-372.
Shelburne, R. (2002). “An Explanation of the Interna-
tional Variation in the Prevelence of Child Labo-
ur”, World Economy, 24 (3), 359-378.
Spiezia, V. (2004). “Trade, Foreign Direct Investment
and Employment: Some Empirical Evidence”,
(Ed. Lee, E. ve Vivarelli, M.), Understanding Glo-
balization, Employment and Poverty Reduction,
PalgraveMacmillan: New York, 143-163.

Gelir Dağılımı Ve Yoksulluk

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Gelir Dağılımı Ve Yoksulluk

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gelir Dağılımı Ve Yoksulluk

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2935

GELİR DAĞILIMI VE YOKSULLUK

Copyright © 2013 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Dil ve Yazım Danışmanları

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Gelir Dağılımı ve Yoksulluk

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Gelir Dağılımı ile İlgili Temel Kavramlar...................................... 2 1. ÜNİTE

Gelir Dağılımının Teorik Analizi.................................................... 16 2. ÜNİTE

Gelir Eşitsizliklerinin Ölçülmesi.................................................... 34 3. ÜNİTE

Frekans Dağılımlarının Logaritmik Dönüşümü................................................. 40

4. ÜNİTE Ekonomik Kalkınma ve Gelir Dağılımı......................................... 64

5. ÜNİTE Dünyada ve Türkiye’de Gelir Dağılımı.......................................... 90

Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadele Politikaları.......................... 122 6. ÜNİTE

Kü­re­sel­leş­me ve Yok­sul­luk............................................................ 150 7. ÜNİTE

Küreselleşme ve Ülke İçi Gelir Eşitsizliği................................................................... 159

GELİR DAĞILIMININ ÖNEMİ

Gelir Dağılımı ve Siyasi İstikrar

Gelir Dağılımı ve Ekonomik Büyüme

Gelir Dağılımı ve Yoksulluk

Gelir Dağılımı ve Sağlık

GELİR DAĞILIMI TÜRLERİ

Kişisel Gelir Dağılımı

Tablo 1.1 Toplam 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20

Gini katsayısı nedir? Gini katsayısının 0 ya da 1 olması ne anlama gelmektedir?

Küreselleşmenin hız kazanmaya başladığı, bilginin ve beşerî sermayenin öne-

Gelir Türü Payı (%) Tablo 1.2

TÜİK de yıllık bazda fonksiyonel gelir dağılımının ne şekilde gerçekleştiğine

Bölgesel Gelir Dağılımı

Örneğin, İngiltere’deki Kuzey-Güney Hattı ifadesi, İngiltere’nin kuzeyi ile güne-

Sektörel Gelir Dağılımı

Birincil Gelir Dağılımı ve İkincil Gelir Dağılımı

Devletin faktör gelirlerine müdahale araçları nelerdir?

Yaşamın İçinden Okuma Parçası

Kaynak: Yazgan, T. (1992). İktisatçılar İçin Sosyal

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Robinson ve Kaldor gibi Keynes’in takipçileri de söz konusu görüşlerden hareket-

KLASİK GELİR DAĞILIMI TEORİSİ

Adam Smith (1723-1790), İskoç filozof ve iktisatçı.

Smith, bu üç unsurun işçiler, toprak sahipleri ve sermayedarlar arasında bir “doğal

Kaynak: tr.wikipedia.org; Skousen, 2007; Küçükkalay, 2010.

Smith, ekonomide elde edilen toplam gelirin işçiler, sermayedarlar ve toprak

David Ricardo’nun gelir dağılımı teorisinde kullandığı temel varsayımlar nelerdir?

David Ricardo, Hollanda’dan İngiltere’ye göç eden bir

Ricardo, Adam Smith’in hatalı olan Mutlak Üstünlükler Teorisini, Karşılaştırmalı

Kaynak: tr.wikipedia.org; Skousen, 2007; Küçükkalay, 2010.

MARX’IN GELİR DAĞILIMI TEORİSİ

Karl Marx, 1818 yılında Almanya’da Trier’de doğdu. Filo-

Kaynak: tr.wikipedia.org; Skousen, 2007; Küçükkalay, 2010.

Marx’a göre, işçiler gelirin tamamını üretmelerine rağmen, emeğin payına

Artık Değer Teorisi

S':Üretim Süreci Sonundaki Toplam Sermaye

Sömürü Oranı = s/v

Marx’a göre, sermayedarlar sömürü oranını sürekli biçimde arttırmaya çalış-

Marx’a göre yedek sanayi ordusu nasıl ortaya çıkmaktadır?

KEYNEZYEN GELİR DAĞILIMI TEORİSİ

Küreselleşme ve Yoksulluk............................................................ 150 7. ÜNİTE