Từ điển khoa học kỹ thuat 3

You might also like

Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 89
clausius clausius: Trong k¥ thuat, don vi entropi (tinh trang réi loan trong mét hé thing, N6 duge dinh nghia la ti sé gia nang lugng va nhiét a6 tuyét déi. clavicle: Xuong don cia nhiéu dong vat 6 xuong séng. O ngudi, né dé gay; mot luc dot ngot tac dong lén tay co thé dua dén chén thuong ving ngye qua dung xuidng don va cdc xuong khdc. claw vuét: M6ng nhon, cong va cing & chan mt sé loai 6 vi, chim, bd sdt. Vuét cau tao tit chat sitng (keratin) va phat trién lién tuc ti nhiing té bao trong lép da ban du6i. Méng va vuét cé nguén goe c&u trac giéng nhau. clay dit sét: Chat tram tich rat min aa trai qua gia od, khi uét n6 déo, khi nung néng n6é tré nén ran va khong thdm nuée. Dat sét c6 thé mau trdng, x4m, dé, vang, xanh hoc den tiy thanh phan. Khodng sét bao gém rong rai cdc silicat nhom va manhé ng4m nuée cong ahu sat, Kali, natri va cde chat hitu ca. Tinh thé khodng sét c6 c&u tric phan l6p, gid nuéc va 1A nguyén nhén tinh déo cda n6é. Theo phan loai quée té, trong phan tich co hoc d&t, dét sét 06 kich thuéc hat nhé hon 0,002 mm. Dt sét cé nhidu loai nhu sé6t xdp, sét lam gach, sét chiu lta, thach cao, sét nung, sét chifa s&t v.v... Dat sét ob nhiéu céng dung, trong 46 gach va dé gdm da cé ti thai tién sit. clay mineral khodng sét: Khodng silicat ngam nuée hinh thanh hau hét hat rét min trong @&t sét. Khodng sét hinh thanh tit sy phong héa hoac bién ddi ede silicat khdc, Hau nhv tat cd déu 06 c&u tric silicat lép méng tuong tu mica. Ching c6 nhding diac tinh hitu ich sau: m4t nuéc khi duge dun néng; co, gidn trong cdc diéu kién khac nhau va déo khi u6t. Thi du nhu cao tanh. Cao lanh ALSi,0,(OH), 18 khodng sét trang phé bién cé ngudn géc tit su bién déi nhém silicat, dac biét tir feld- spar. Cao lanh (hode thach cao) 06 ¥ 180 climate nghia kinh t& quan trong trong cong nghiép gém va gidy. clealiness unit don vi do luting sy 6 nhiém khong khi: SO lugng hat dutng kinh lén hon 0,5 micromet trén mét fut khéi khéng khi. Mét tigu chudn thong dung hon Ja trong lugng chat gay 6 nhiém trong mOt mét khéi khong khi. clevage: Trong khodng hoc, khuynh huéng cha mét khodng chat tich doc theo nhiing mat phdng song song do cau tric ndi tai cla nd. Day la mot ddu higu aac trung hitu ich trong phan loai khodng chat, Su tach lép xdy ra khi lién két gitia cdc nguyén td yéu nhat, va c6 thé tach hoan toan, tach vé hodc tach kém, tay luc lién két; M$t khodng chat c6 thé cé mOt, hai, ba hoe nhiéu hon huéng tach. Mot s6 Ichodng chat khong 6 sy téch ché, thi du thach anh vé ra nhitng mat cong nhu kinh v6. M6t sé khodng khac nhef apatit c6 sw phan tach rét kém, 8i khi goi la m&t chia, Mica cé ev phan tach hoan hao va vi vay dé dang tach thanh nhang lép rét méng. clelstogamy: Cac lo&i hoa khéng bao gid né hoan toan va tu thy tinh. Hoa Cleistoga thuting ra hoa vao cuéi ném, sau cdc loai hoa binh thudng khéc hodc trong théi tiét lanh ahu cé thé thay 6 nhiéu loai violet: viola. Client-Server architecture: Trong may tinh, m6t hé thdng trong d6 c6 thé tim kiém di ligu tach biét voi chuong trinh si dung dit Liéu. Thi du, “nguti phuc vy” c6 thé 14 co sé dé ligu trung tam, thudng dat trén mot may tinh lon duge danh riéng cho mue dich nay. “Khach hang” sé lA m6t chuong trinh binh thudng yéu edu di liéu tir “nguoi phuc vu” khi can. climate khi hu: Didu kién thoi tiét trong mét thai gian tai mdt noi cu thé. Khi hau bao gém tat cé nhan té va yeu té khi tugng hoc anh hudng dén chang. Cae nhan té ddu tién quyét dinh suf climate thay déi khi hau trén mat dat la: a) anh hu6ng cia d6 vi va dé nghiéng cua truc trai dat; b) Su chuyén dong qui mé 16n cia céc déi gid khac nhau trén bé mat trai d&t; c) Su khéc biét nhiét 6 gitta dat lién va pbién, d) Cac chu tuyén cia m&t dat; e) va vi tri clia khu vue tung quan véi cae dong hai luu. Tai bién khi hau c6 thé do cdc thién thé Khdc gay ra hoc béi céc dam may pui tit hoat d6ng cia nui lta. Khu vue quan trong nhat hay nhiing thay déi khi tugng hoc dia cdu gay ra béi hoat dng cua con ngudi lién quan dén su suy kiét ting 6z0n va hiéu tng nha kinh. Nhiét lugng qua dat nh4n duge ti 181 climate mat trdi thay déi theo a> vi va thai diém trong nam. Ving xich dao, nhiét a6 khong khi trung binh hang ngay gan mat dat {t thay déi theo mia. Cac ving eve, nhiét do trong mia dong, khong cé anh nang mat trdi, xudng rat thap so y6i nhiét dé vao mia he. Cac loai khi hau, 1dn d4u, duge Viadimin Koppen (1846-1940) phan loai nam 1884. Nhiét do 6 bién va khéng khi trén bién it thay déi trong ngay hay dém, trong khi dé trén dat lién lanh di nhanh chong vi thiéu bie xa mat trai. Tuong ty, trong nam nhiét do trén pién thay d6i tuong déi it va 1én hon trén dat lién, Luc dia lanh hon bién vao mia dong va dm hon vao mia he. Gié théi 7 hot climates ‘wai climates, ZZZ) hot desert SS west coast (Mediterranean) ‘ropical continental W/Z, watm east coast % tropical monscon Sol Gees tropical marine = cold desert equatorial = west coast (cool) 1. Vong bde cue; 2. Bde cht tuyén; 3. Xich dao; 4. EEA] mountain climates cold climates FE] o0ld continental polar (tundra) ‘00! emperale interior ‘ool lemperaie east coast Nam chi tuyén; 5. Vong nam cue; 6. Khi haw nong: 7. Khi hau dm; 8. Gis mia nhist déi; tropical = nhiet doi climate Khi hau Chia ving kht hdu toan cau. climata model tir bién vao dat lién dm hon vao mia déng va mat vac mia hé, trong khi dé gié thdi ti cée trung tam luc dia néng vao mua hé va lanh vao mia déng. Trung binh, nhiét dd khong khi ha xudng so véi cao dd mat dit tang lén theo tilé 1°C/1,8°F mbi 90m. Do vay, nhiing noi @ trén myc nue bién thutng 06 nhiét do thap hon nhiing ché ngang hoac gan mute nuéc bién. Ngay cd d ving xich dao, tron c4c ngon ndi cao van 06 tuyét phd quanh, ném. Luong mua tao ra béi au ngung tu hoi nuéc trong khéng khi. Khi gid théi ép khong Khi vio cdc rang noi, khong khi bi dn lan trén gay re mua, sé luung tiry thude cao ad mat dat va dd dm efta khong khi. Su phite tap cha phan bé dat - bién va su tudn hon eta khi quyén anh hugng truc tiép Jén su phan bé khi hau. Tap teung trén xich dao la dai ring mua nhiét adi, c6 thé mua lién tue ho&e theo mia (tig mia mua, khd xen ké nhau trong nam). Trén mai phia cia déi nay (theo huéng vé phia cuc) la d6i thdo nguyén, mia mus thua hon va tham thuc vat thua hon, cha yéu la céc. déng cd. Thuting c6 mét dai chuyén tiép tit thao nguyén (bin khé cin) dén sa mac(kkhd can) Véi déi chuyén tigp tir thdo nguyen dén khi hau Dia trung hai véi mia hé kho, tip theo bai vimg keh hau 4m ca céc vi dd trung binh. Tigp theo nia 14 mot ving khi hau lanh véi mua déng 4m, & diy sa mac kéo dai dén cée vi 4 trung binh, tuy vay c4c ving khi hau Dia trung hai va khi hau dm duce bé qua, va ving chuyén tip la tit sa mec kéo dai dn vimg khi hu lanh véi mia dong khd kéo dai tirkhoang 70°N dén. 35°N. Cae dia cue 06 khi hau lanh nguyén va bing ha it hodc kkhéng mua. climate model: Sy tdi tao trin mAy tinh mé hinh khi hau trén co 36 du ligu ton hoc va vat ly cia toan hé théng khi hau qua dat, duge ede nha nghién ottu sit dung dé nghién cGu nhimg van dé nhu anh hung pha hiyy l4u dai eva hiéu img nha kinh va su thay d6i huémg bite xa ciia mat trdi. 182 cloaca climate change sy thay déi khi hau: Thay déi khi hau mot ving hode toan thé gidi trong mOt thi gian dang ké. Tai ligu dia chit hoe cho thay ring suthay déi khi hau xay ra déu din, dang cha 9 nhat la thoi ky bang gia. Nhitng thay déi khi hau hién nay xay ra béi sy 6 nhiém lam thay déi thanh phan cia khi quyén va tao ra higu Ging nha kinh. climatetogy khihiu hoe: Nghién citu khi hau, su thay déi va nguyén nhan gay ra thay di khi hau. climax community quén xi cao dinh: Tap hop déng vat va thc vat tuong déi én dinh trong mbi trutmg cia né. (Thi du cay sdi & Anh) N6 thay déi bai dién thé sinh thai va tiong tng voi thbi diém didn thé nging xAy ra. climax vegetation: Trang thai cin bing dat duvc sau mdt loai thay ddi xay ra trong hé thuc vat cla mdt méi trutng séng riéng bigt. No 1A giai doan cudi ciia dién thé sinh thai, & dé cfu trée va cdc logi cia mot mdi trutng sng khing phat trién thém dé duy tri céc diéu kin khong thay déi. clinometer thuéc do do dic: Dung cu cam tay ding dé do géc nghiéng. clint; Nhimg phién da voi mat phang tao thanh (lat) mat dutng d4. Clint duge tach ri nhau bing each mé rong cae mei ghép goi lA “gryke”. clo: Don vi cia su each nhiét cia 40 quan, Quan do tiéu chufin 06 4 c&ch nhiét khoang 1 clo; 40 quan 4m nh&t khoang 4 clo mdi 2,5em/lin bé day. Kem tog. cloaca 6 nhép: Khoang sau (lung) ea hau hét dong vat cé xvong séng ma dudng sinh sdn, tiét nigu va tiéu héa déu di vao d6. 6 nhdp 06 6 hdu het loai bd sat, chim va luéng tic, nhidu loai cé vit & mute da thu nhé & ding vat c6 vi cé tdi. Tuy nhién & dong vat c6 via co nhau thai cé mét 16 tigu hoa 2 18 dit) va 16 nigu sinh duc riéng thanh khoang cé thé ch truéc khi bai tiét khdi co thé qua mét 16 co bap. clock clock déng hé: Thiét bi do thii gian thuéng cho biét gid bang cdc mii tén chuyén déng trén mOt dia 86 hoac hién sé. Theo truyén théng, mét déng hd cau tao béi mét sd banh xe chay bing 16 xo hodc mt vat nang van hanh béi mét bénh xe cAn bing hodc mét con le. Lich si: Thoi Ai Cap cé, thoi gian mot ngay do bang déng hé bong, mot hinh thie so khai cha déng hé mat trot va ban dém ding déng hé nuéc. Den cuéi thé ky 16, déng hd duy nhat dang trén bién Ja ding hé cat. Théi Trung cé sit dung réng rai nhiéu loai déng hd mat trdi va déng hé mat trai c6 thé di chuyén duge duge ding ti thé ky 16 dén thé ky 18. Watch duge phat minh vao thé ky 16, e4i ddu tien duge che tao tai Nuremberg, Buc ngay sau nim 1500, nhung khéng duge sit dung cho dén thé ky 19. Bdng hé céng cong dau tién dat & Milan Y¥ nam 1353, May (b6 phan) bém gid cia déng hé duge cdi céch vio thé ky 17 bang cach ding con Ide va 1d xo. Cée logi déng hé Thii ky hang hai 1a déng hé chinh xdc duge ding tren bién dé chi gid GMT (git trung binh Greenwich). Déng hé dién duge ché tao vae dau thé ky 19 ahd sy khém pha biéu tng dién tit. Phuong php tinh vi nhat va xva nhdt dé van hanh mét déng hé dién do Mathaeus Hipp phat minh nam 1842. Trong mét déng hé dién, ché eda con ldc ho&c bénh xe van hanh bang lo xo duge thay bing mot méto dién déng bd nhé, méte nay dém sé lan xoay chiéu (tan s6) cia nguén dién di vao va bing mét sé baénh xe thich hgp, ghi thdi gian nhé cdc cay kim trén mét dia sé. Déng hé tinh thé thach anh (sit dung hiéu ung 4p dién cia tinh thé) cé dé chinh xae 16n, sai lgch khodng mét phén ngan mét giay mdi ngay. Chinh x4c hon vn Ja déng hé nguyén tit, loi déng hd nay sit dung 183 closed set su cong hutng cha nguyén tit (thi du xédi) nhu 1a bé diéu tiét tan 86 cha mot 6 dao dong tinh thé. No chinh xdc dén mt phdn trigu giéy mdi ngay. Déng hé cong cong dau tién 6 Anh la déng hé & nha thd én Salisbury lap ‘nam 1386, hién van cdn lam viée. Hai quan Hoang Gia Anh ding déng hé cat nia gi¢ dén tan nam 1820. clock Interrupt: Trong may tinh, d&u higu ngat quang (xem interrupt) do déng hé dién trong may tinh tao ra. clock rate; Tan s6 cia ding hé dién tir trong may tinh. Méi m4y tinh eé mot déng hé dién tit tao ra mét chudi xung dian dé bo diéu hanh ding dé déng bo hoa cae thanh phan eta mdy va diéu chinh chu ky tim kiém thue hién. Dé thyc hién mdi lénh edn mét sé xung thai gian nhat dinh. Téc dé may tinh c6 thé xi ly lénh vi vay tury thude toe d6 déng hé. Tang téc do déng hé sé gidm thai gian dé hoan tat mdi lénh. Téc d6 déng hé do bing megahertz (MHz), hoae hang triéu xung mét giay. Méy tinh nhé thuting cé déng hé td do 8-50 MHz. clone dong vé sink; Nhom té bao hoa sinh vat phat trigén bang sy sinh san v6 tinh ti mét ed thé bé mé riéng Cée dong v6 sinh vi v4y c6 cAu tric gen hoan toan gidng nhau. Thuat ngir nay cing dude st dung trong cong nghé may tinh, mé td mot thiét bi (khéng tén tai) bat chuéc mot thiét bi that giup cho chuong trinh phan mém chay mot cach chinh xAc. closed set t4p hgpkin: Trong todn hoc, mét tap hgp dit ligu trong dé mbt phép tinh (nhu phép c$ng hode nh4n) thuc hién trén mt thanh phan bat ky ctia tap hgp cho ra mét két qua, két qua dy eiing 14 thanh ph4n cia tAp hgp. Thi du: tap hop cac sé chan 1a kin v6i phép cOng vi hai s& chin c6ng lai luén luén cho mt sé chin khac. closed-circuit television closed-circuit television (CCTV) hé thdng truyén hinh mach kin: Hé thong truyén hinh cuc bé trong dé cdc chuong trinh duge truyén di trong nhing khodng cdch tuong d6i ngén, mdy quay may thu, hé thong diéu khién duge néi v6i nhau bang cap. Hé théng truyén hinh mach kin dude dimg trong céc cita hang bach héa va van phdng 16n nhu 1a phuong tién an ninh ndi bé, theo dai su di lai cla moi nguti. cloud may: Hoi nuée ngung tu thanh nhiing hat nuée rat nhé tréi thanh khéi lén trong khi quyén. May, gifng nhu suong xuat hién é 49 cao thap hon, hinh thanh béi khong khi lanh chifa hoi nuéc. Khi ngung tu thutng boc nhiing hat bui rat nhd. May duge phan loai theo cao 46 chiing xuat hién va theo hinh dang. May ti va may ti tang xudt hién é cao ad khodng 10km/33.000 bé trén mat dat. May ti, d0i khi goi la may dudi ngua, cau tao béi nhiing dai bang nhé va trong giéng nhu nhing bui long tring, may ti tang trai dai trén bau trdi nhu mot tdm chan tring méng. Co ba loai may xuét hién 6 dO cao 3-7km: may ti tich, méay trung tich va may trung tang. May ti tich xudt hién thanh nhitng phién tron déi khi sp x@p thanh hinh goi 1a bau tréi ca thu. May trung tich, tuong tu may ti tich nhung trang, lén hon ya sip xép thanh nhiing hang thang, May trung tang ging méy ti tang nang va c6 thé trai rong nhu mét tam chan xém. May tich tang thudng xudt hién 6 cao dé thap hon 6 khodng 2- 6km, mau xdm duc tao ra bau tri mau chi nhung c6 thé khéng mua May tich va méy vi tich (may dong) duge x@p vao loai dic biét vi ching duge tao ra béi dong khong khi chuyén dong lén cao hing ngay, dua d6 dm vao nhiing khu vuc lanh hon cia khf quyén. May tich c6 day phang thudng 6 cao do khoang 1,4km, 6 day sy ngung tu bat dau, phan trén cé dang vom va kéo dai 184 cloud altrostratus between 3-7.5 km ois 3 e g ars oa ] Zs | altocumulus between 3-7.5 km >| statgoumulus betwoen 2-6 km | a 3 cumulus belween 1.5~1.8 km 1. May ti (nh to); 2. May ti tich; 3. Alto-xtratus = trung ting; 4. Trung tich; 5. Tich ting; 6. Ty ting; 7. May tich; 8. Tang cao; 9. Tang trung: 10. Tang thép; 11. Ten nhang téng may (ten thuong dé nguyen) cloud C6 thé suy ra tit ten cila nd. May ti (toc) 6 tang trén c6 dang lua thua nhu rau. Stratus (ty tng) 6 tang duéi va lam thanh lop. May béc trung thuong bat dau bang ‘alto’. Cumu- lus, qua bing hay béng ting nao ciing cé. cloud chamber Jén dén cao a6 1,7km. May vii tich cé day 6 cing cao dé véi may tich, nhung kéo dai lén cao hon, thuéng lén dén 6km. Mua nang, ng&n va déi khi cd sfim di k8m. May tang xuat hign dusi 1-2,5 km, cé hinh dang nhing tém song song dn tan dung chan troi va giéng: nhw suong mi cao. cloud chamber thiét bj quan sat cac hat ion héa - budng song wilson: N6 gém mOt budng cé pitténg va ddy khong khi hoac khi khac bao hoa véi hoi nude. Khi thé tich cua budng tang thinh linh bang cdch kéo pitténg ra phia ngoai, khéi hoi bén trong gidm nhiét do va mét dim may hat sugng rét nhé hinh thanh trén bat ky hat nhdn, hat bui hoac ion hién dién trong buéng. Khi ede hat gay ion hoa di chuyén nhanh va cham véi cdc ph4n tit khi hode khong khi ching hién lén thanh ohiing vét thay duoc. Nhiéu théng tin vé sy tuong téc gitta cde hat nay va sy bite xa da thu duge bing céch chup anh ahimng vét nay. Hé thdng nay da duge cdi tin. trong nhdng nim gan day bing c4ch ding hydro ho&e heli lang thay cho kh6éng khi hodc khi (xem particle de- tector). Buéng swong dvac Charles Thomson Rees Wilson (1869-1959) dai hoc Cambridge sang ché nam 1897. clubroot bénh san ré: Banh tac hai bap edi va ede loai eéy tuong ty trong ho Cruciferae, géy ra béi mot chat nhét do 6c sén nhd ra: Plasmodiophora brassicae. Nhét nay t&n céng ré cia cay gay khé khan cho sy tang truéng, cudi cing cay bi hay hoai. San rf thudng duge goi la bénh ngén chan - ngén tay theo d&c diém khi bénh phat trién. clusec: Don vi do céng sudt bom chan khéng. clutch khdp ly hop: Thiét bi ngdt cdc truc quay duge sit dung d4c biét, trong hé truyén dong xe 6 té. Trong mbt xe 6 185 coal +0 c6 hp sd thao tac tay, ldi xe An con Ehi sang 80, vi vay tach roi dong co khdi hop sd. Kh6p ly hgp (con) gém hai dia chinh: dia nén va dia truyén lye, lap tran mot truc ndi véi hop 56. Khi néi khép ly hgp, dia nén ép day dia truyén luc lén banh da cda dong eo va truyén luc vao hop 50. Nhén con, day dia nén tach rdi dia truyén luc. C4e loai xe 6 16 c6 bé truyén lue ty ding khéng 6 edn. Luc truyén dugc truyén tit banh da dén hép sé ty dong bang mt khép néi chat long hay bd bin 46i momen (thy luc). Cm: Ky hiéu cia centimetre. CMOS: Viét tat cia complementary metal-oxid Semi Conductor: ho ctia cic mach tich hgp (chip) duge ding rong rai trong cdc hé thong dién td. CMYK: Viét t&t la cyan, magenta, yel- low, black (xanh, dé tia, vang, den) bon mau thudng duge ding trong hau hét cc qui trinh vé mau. coal than dé: Chat khong mau den hodc hoi den hinh thank tif su nén cdc loai thu vat cd xua trong diéu kién dm nhiét déi, N6 doge dimg 1am nhién ligu va trong céng nghiép héa chat, Than dé duge phan loai theo ti lé cacbon trong né. Cée loai chinh la: antraxit (sang béng, chia hon 90% cacbon); than bitum (sang va ¢c6 nhiing vét md, chia hon 80% cacbon) va than non (mau nhu mau g6, xép vao loai than bin, 70% cacbon). Dét than la mét trong nhimg nguyén nhan chinh gay ra mua axit. O Anh, than dé duge khai thdc 6 qui mé nhé tit thdi Lama 8 cho dén Céch mang céng nghiép. Ti khodng nam 1800, than d4 duge cacbon héa, vé phuong dian thuong mdi, dé san xudt nha than d4 ding cho dén khi va than céc dé nau quang kim loai. Vao nia sau thé ky 19, vide nghién ettu cée s&n phém phu (nhua than dé, nhya dudng va amoniac) da hinh thanh co sé cha nganh héa hitu coal gas thrus! rus! ‘drive ipressure) pad f 4 5 thrust crankshatt sping 6 flywheel aisengaged (pedal pressed cown} 186 coastal erosion lever 9 ‘engaged {pedal up) 1. Yen diy; 2. Yen ép, dta ép; 3. Cén, don bdy; 4, ressort (10 20) ddy; 5. Truc xoay; 6. Binh lai, v6 lang: 7. Ban tai; 8. Nhé - nhdin chin véo pedal (ban dap); 9. Khép = pedal nhde clutch 6 ly hop gém hai tm chinh: tém lai adi v6i true déng oo va thim. bj Idi néi vdi bank xe. Khi nha tim Idi khéng méc vio tém bj Idi. Khi mde, hai tim cing mde vio nhau vé at quay cla truc d6ng co truyén véo bénh. eq va dan dén su phat trién cong nghiep chat déo trong thé ky 20. coal gas khithan: Khi tao ra khi chung edt hdy than dé ho&c nung néng khong ti€p xe véi khong khi. Thanh phan chinh eda né la metan, hydro va monoxyt cacbon, Khi than da duc thay thé bang khf tu nhién cho cdc muc dich trong gia dinh. coal tar nhifa than dé: Chat nhu ddu mau den, san phéim tit sy chung eft khé (hay) than bitum. Chung cat tiép tuc nhya than dé 38 tao ra mt sé san phdm phan doan: dau nhe, dau trung, dau nang va ddu antraxen, phan can goi A nhua dutng (hae in). Trong su cét phan doan tiép nita sé thu duge mét sé lugng ldn cdc chét, khodng 200 chat da duge t4ch ra. Ching dugc ding lam thuéc nhuém va trong y hoc. coastal erosion: Suan mdn dat do séng bién vd thudng xuyén lién tye. Trinh tu nay tao ra hai két qua. Thi nhat ta hiéu ting thiy lye, luce s6éng ép cac tui khéng khi vao cdc bd d4 va vach da lam cho khéng Ichi sau dé gién né manh nhu 6, Thi hai la két qud an mon, d4 sdi bi ném tung dap vao ba 44 lam va ra. Sy tan bing gay ra tit su gidn né cia nuée bién déng bang trong c4c hang, hée va su phong héa sinh hoc cing dan dén su va da. Nhiing nai 44 bén hinh thanh mai dat, bign &n mon dt qua cdc giai dean. lién tiép. Dau tién, tao ra cde vet not va réi din dan phd vd, an mén bén trong hang dn khi xuyén qua tao thanh nhimng cdi 16. Lic nay, ede hang 6 cd hai phia cia mai dat ¢6 thé thong vdi nhau tao thanh mét cdi vom tu nhién. Khi mai vom sup xuéng, mét e4i tru coastal protection Cobalt ore 187 1 eroded headland at low tide = = 7 stump 8 fF tare cut platlorm a 1. Mai dt 6] x6i mon 6 thiy tribu thép; 2. Ran; 3. Nut lon; 4. Cot; 5. Hang; 8, Vorn; 7. Dong; 8. Met phang do sing edt coastal erosion tach bigt duge hinh thanh. ‘Trundy 06 thé bi in mon thém nifa thanh mit géc (44) va ri thinh mbt bé mat hai dc nghiéng. (mép / nén e&t song). ‘Trong nhing ving by bién (khang 06 -vach dA) song gay ra su dich chuyén by bin, cat va manh dé bj dich chuyén song song voi bY bién, tao ra cée dun cat va by bién bi &n mon theo céch khéc. coastal protection: Cée bign phép chéng x6i mon by bign, Nhiéu ving by bién bi tae dong nghiém trong béi syf 4n mon, de doa sinh ké ella cu dan nhing khu vye gan bir Digna va c&c cing trinh xéy dung tré nén. khong an toan. C6 nhiéu hinh thie khée nhau cd thé thuc hign 48 bao vé b’ bign, han ché sy xéi man. Cée edu tric nhy dé bién ngin sing tigp cin by 44 bing cdch lam léch huéng séng. Nhitng c&u tric nhu vay dit va ket qua han ché. Mot bin php duge ua thich hon hign nay la dé thém vét chat dé lam cho by bién rgng thém, lam cho s6ng tan som dé chimg yéu di khi dén by, Ke g6 hodc bb tong xAy dung thing gée véi by bién dé chan su dich chuyén cit doc theo by bién. coaxial cable cip ding true: Cép dign edu tao gdm mot day din ¢ trung tam, due eAch dién va boc quanh bi mot lép vé hode Sng chat dn khac. No co thé truyén nhing tin higu tan sé cao due dimg trong truyén hinh, dign thoai va truyén tai théng tin Hién lac khée. Cobalt Coban: (Bic Kobalt “yéu tinh”). Neguyén té kim loai, mau x4m, sing long Yénh, cing, ky hiéu Co, sé thit ty nguyén tit 27, nguyén tif lugng 58,933. NO duge tim thily trong cdc quing khéc nhau va déi khi & dang kim loai tu do, thinh thodng trong e&e mAnh vé thién thach. N6 duge ding dé ché tao cae hgp kim c6 tii tinh, ching mai mon va 06 48 bén cao, ede hep chat cia ecoban duge dimg trong son, muc va vani. Dang vi Co-60 1a mot chét phong xa (chu ky bén 18 5, 3 n’im) va duge sdn ust yO kh6i luung 1én dé ding lam nguén tia gamma trong chyp X quang cong nghiép, nghién edu va ligu phap ung: thu. Coban duge nha héa hoc Thuy Dién Georg Brandt (1694-1768) dat tén nam 1730; Cobalt ore: Coban duge chiét xudit tir nhidu loai quang, chi yéu la: Smaltite (CoNi) As,, linaeite Co,S,, cobatltite, CoAsS va glaucodot (CoFe)AsS. Tat cd. coban thueng mai thu duge nhu la mot sén phém phy cia ede kim loai khac. Zaire 14 nuéc sn xudt coban nhiéu nhat, 6 dé coban 1a sin phém phy cia cong nghiép ding. Cac nude san xuat coban khdc 1a Canada va Morocco. Coban cing duge tim thdy trong cdc méu mangan nhé duéi day bién, va da duge tinh loc thanh cing nim 1988 tit nhing manh dy lén ta Thai binh COBOL duong, mac dau phuong thttc pay chua ching 8 duge 14 kinh t8, COBOL: (Viét tat eda common business - oriented language): Ngén ngit lap trinh may tinh bic cao huéng vé kinh doanh duc thiét ké vao cudi nhiing nim 1950 cho chuong trinh xi ly da ligu thuong mai, da tré thanh ng6n ngif chinh trong linh vuc nay. COBOL 18 phuong tién manh dé xi ly tai li¢u va tinh todn kinh doanh. Cc lénh chuong trinh viét bing ngon nga nay sit dung til rong rai va r&t giéng edu tiéng Anh. Diéu nay 1am cho COBOL thanh mét ngén ngi dé hoc va dé hiéu nhat. Cocaine: Ankaloit C,, H,,NO, chiét xuat ti 14 cay Coca. N6 c6 ung dung y hoc han ché, chi yéu la ch&t gay mé cuc bé dé dang hap thy béi cde mang nhdy (mé 16t) eaa mili va c6 hong. NO vita déc vila gay nghigén Crak 1A mot chat dan xuat ca cocaine. Cocain lan dau tién duge chiét xudt tit cy edca d Dic trong thé ky 19. H4u hét cocain trén thé gidi duge sn xudt, ti coca tréng 3 Péru, Boliva, Colombia va Ecuador. Dy tinh mbi nam san xudt 215.000 tan véi phan ldn duge ché bién & Colombia. Ding cocain trong mét thii gian dai cé thé gay ra su hdy hoai tinh than va thé chat. coccolithophore: Téo bién tiét ra vb canxi rat nhé. Coccolithophore phat tridn rat nhiéu trong ky Créta vA xAc canxi (coccolith} cdn lai cla ching tao thanh trém tich d4 phdn dac trung cha mién Nam nuéc Anh, Bde nuée Phép, va Kansas My. coccus khudin cfu: (Sé nhiéu cocci), mot 86 gay hai cho ngudi. Cecci gm nhém phy Streptococei, khudn lian két thanh nhitng chudi thing, va Staphylococci kbudnn lién két thanh nhang chudi phan nhaénh. cochlea dc tai: Phan cia tai trong, duce 168 coefficient trang bi khodng 10.000 té bao li ti (tée) sé rung lén khi phan ting véi song 4m va vi vay kich thuée t& bao than kinh chuyén théng tin dén dc (ndo). Cang theo cdch nay chiing chuyén sy rung dong khéng khi thanh tin hiéu dién. Cocktail effect: Higu ting cilia hai hoa chat déc ho&e doc tiém tang, khi két hgp véi nhau. Nhiing higu ting nhu vay xAy ra v6i mt sé hén hgp héa chat trong dé mét chat lam cho co thé nhay hen v6i chat kia. Cac héa ch&t nhu chat diét khudn va chat kich thich thuc ph&m chi duge kiém nghi¢m rieng 1é, khong duge kiém nghiém két hgp véi ch&t khdc c6 thé dugc tiéu thu ding thai, vi vay hiéu wmg cocktail khong duge xem xét. COD: Viét tdt cia chemical oxygen de- mand, mot tiéu chuén chat lugng nude va nuée thai. codominance: Trong di truyén hoc, viéc pha mét citp gen tuung dng (alen), didu khién mét dac tinh riéng, dé 16 ra quan hé tr9i lin. Thay vi thé, vé ngoai ctia c& hai gen tuong ting cé thé 16 ra 6 kiéu hinh dang. Hoa mém ché cho thay tinh troi vé mat mau. Hai gen tuong ding, m$t cho c4nh a6 va mét cho cdnh mau trang, 88 tac ra mau héng phan néu cdc gen tuong Ung xudt hién cing nhau thanh mét dang hén tap. codon: Trong di truyén hoe, b6 ba gen cn ban (xem base pair) chi dinh vi tri cia axit amin dic biét trong qua trinh téng hp protein (polypeptide). Co 64 codon trong mé di truyén. coefficient he sé: Phén sé truée mot s6 hang dai s¢ chi su nhn véi sé hang ay. Thi du, trong biéu thitc 4x" + 2xy - x, hé 86 eta x? 1A 4 (vi 4x? nghia la 4x x2), hé sé cia xy 1a 2 va cba x la 1 (vi - Lx = - x. Trong céc biéu thitc dai sé téng quat, cdc hé sé duac biéu thi bang cdc mau ty thay cho 86, thi dy, trong phuong trinh ax? + bx +¢ =0, a,b, cla coefficient of relationship cdc hé 86 c6 thé nhén pat ky tri sd nao. coefficient of relationship: Kha nang hai cd thé chia sé mOt gen truyén ti mOt t6 tién chung. Trong sinh san gidi tinh cia c&c loai ludng boi, mot cd thé chia sé nila gen cha né v6i mbi bé me, yéi ddi sau cia né, véi anh em ruét, chi chia sé 1/4 gon véi chau va dai sau cia anh em rudt, 1/8 v6i ddi ké tip va v.v... Trong vai loai con trong (thi du ong mét) con edi chi cé m$t nhom thé nhiém dc (thita huéng tit me), vi vay cde “chi em’ c6 cau tric gen hoan toin giéng nhau, diéu nay tao ra mot nhém hé so hac. Cac hé s6 nay 06 y nghia trong sy tinh toan sy sung sttc chung. coelacanth: C4 van tay Latimeria Chalumnae dai dén 2m. Né o6 xuong va eo bap ¢ gic vay, va c6 quan hé khé xa v6i od van tay nuéc ngot, la t6 tien clia tat cd dong vat cé xuong sdng trén at lidn. Ca van tay sing 4 mite nude su (200 m) quanh dao Comoros, ngoai khoi Madagascar. Dén nam 1938 ching méi duge biét dén sy tén tai kkhi nguéi ta bit duge mét con. Cé van tay hién nay dang bj de doa, vi ngudi ta tin rang chat léng trong xuong sdng cia né c6 higu qua kéo dai suf sOng lam nguiti ta tim kiém dé bat chang. coelenterate: Sinh v4t bién hodc nuéc ngot, thude hé Coelenterata, e6 thanh co thé (da) clu tao béi hai lép té bao. Chang cing c6 16 bao dé cham d6t thi dy sifa, thay tue va san ho. coelom: Trong tat cd dong vat, tri ede dong vat so ding nhat, hic chia ddy chat léng ng&n céch thanh co thé vai bung va cdc co quan két hgp, va cho phép co bung co lai mgt cdch déc 14p véi phan cdn lai cia co thé. coevolution: Su phat trién céc cu tric va hanh vi trong mot loai e6 thé la tet nhat trong tuong quan véi loai khac. Thi du, cén tring va loai cay ob hoa 6 189 cold fusion suf phat trién cing nhau: con trimg phat trién miéng thich hop dé lay phan hoa hode hut mat, va cay phat trién tao ra cdc héa chét va hoa sé hap dan c6n trimg dén véi ching. Sy phat trién déng théi xdy ra vi cd hai nhém sinh vat, qua hang trigu nm, c6 lgi tif su lién két lién tuc, va sé phat trién nhiing c&u trac va hanh vi dé duy tri sif Hien két nay. coherence: Trong vat ly hoc, tinh chat hai ho&e nhiéu séng cha mot tia sang hoac bife xa dién tit khac 6 cling tan s6 va cimg pha hodc luén luén khae pha. cohesion: Trong vat ly hoc, hién tuyng tuong tac cba hai bé mat cua cing mot chat tiép xtc nhau lam cho chang bam chat nhau (véi bai chat khdc nhau hign tugng tuong tu goi la adhesion). Theo 1y thuyét dong lyc hee cohesion gay ra Vi lyc hut gitta cc hat 6 mute nguyén ti hode phan ti. Site cling bé mat lam cho chét lang hinh thanh giot hinh edu gay ra béi lye hat phan ti. coil: Trong y hoc, tén goi khac oda vong: tr4nh thai. coke: Nhién liéu séng, sach dugc tao ra khi nung than dé trong ld ‘kin khi. ‘Than chifa 90% cacbon va 18 nhién ligu cong nghiép va nhién ligu ding trong gia dinh hitu ich. @uge ding trong eng nghigp thép va trong sin xudt khi). Phung phdp nay duge phat minh nim 1622 4 Anh, nhung chi dén 1709 nam Abraham Darby nghi ra phuong phap sdn xudt thuong mai. codd-biooded: Cia dGng vat, mdu lanh, nhiét 45 e¢ thé tir theo nhiét do chung quanh, Xem poilkilothermy. cold fusion sy téng hp ngudi: Trong vat ly hat nhan, sy téng hgp nhén nguyén tid nhiét 49 trong phong. Néu téng hop ngudi thye hign duge né sé eung cap nguén nang lugng vo t4n, ré va khéng 6 nhiém, va vi vay no 1a dé cold-working tai nghién citu khap thé gidi. Nam 1989, Martin Fleischmann va Stanley Pons théng bdo ring ho da hgp nhat duge nhan dotéri (hydro n&ng) 6 nhiét do trong phong bang cdch dua mét ding didn di qua gitta cdc dién eye Oxyt paladi treo lo Iding trong nudéc nang (nuée chita dotéri). Ho da tuyén bd ring nhiét luong phat sinh trong qué trinh nay khong thé gidi thich béi bat k} hiéu tng didn hoac héa hoc nao da duge bist va cho ring paladi da h&p thu cde nguyén th dotéri trong nuée, ddy ching lai gan nhau dt gan dé ching két hgp vdi nhau. Trong nhiéu tudn sau, mét 86 nha khoa hoe eiing tuyén bé da quan sat hién tugng nay, nhung céc nha nghién cttu tai cde phong thi nghiém lén 4 khong thé l4p lai két qua cda Fleischmann va Pons. Mét sé nha khoa hoc sau dé da Tut lai tuyén bé cia ho, va dén dan bing ching vé su téng hgp ngudi 4a bi xéi mdn. Phan I6én cdc nha khoa hoc tin la khong thé téng hap ngudi duc. Tuy nhién, viée nghién ctu van tiép tuc ¢ mét sé phdng thi nghiém, cold-working: Phuong phdp tao hinh kim loai 6 hodc gan ahiét d¢ khi quyén. coleoptile: V4 bao vé bao quanh dau cdc chdi cd non trong qué trinh ching xuyén qua dt dé tréilén mat ast, M&c di cu tric khé don gidn ching rét nhay véi 4nh sang, dam bao cay con luén moc lén phfa trén. collagen colagen: Protein co gian nhu cao su, déng vai trd célu trae chinh trong cg thé dong vat cd xuong sing. Colagen céu tao vanh tai va mdi é con ngu@i, 1a thanh phan chinh cda gan, c4e day ching. Céc loai xuong duge c&u tao bing colagen két hop véi photphat canxi 46 ting d6 cimg. collenchyma: M6 thuc vat cdu tao bai cdc t& bao tuong déi dai va méng o6 thanh té bao day, dac biét ¢ cde géc cdc t& bao k& cén nhau tiép néi voi nhau. Né 1a m6 a@ va tang stic cting & 190 colloid cdc loai thue vat than thdo (khong cd #6) chi yéu trong than va la. colligative property: Dac tinh phu thudc néng d¢ hat trong dung dich. Whig 4c tinh nay gém cé: 4p luc thm. thu (xem osmosis), su nAng diém séi, ha bang diém (diém dong) va gidm 4p sudt hoi. collimator: (1) Kinh thién vAn nhé gin yao mOt thiét bi quang hoc dé diéu chinh dutng ng&m, (2) thiét bi quang hoc tao tia séng hi tu, (3) thiét bi dé han ché kich thuée va g6c mé cia mot tia bite xa hoac dong hat. collinear: Trong todn hoc, nim trén cing mt dung thang. collision theory ly thuyét va cham: Thuyét gidi thich cdc phan tg héa hoc va phuong thie thay d6i mic d6 phan wing. Dé mét phan tng x@y ra cae hat cia cht phan ting phai va cham, nhung chi cé mét phan trong toan thé hat va cham gay ra thay déi héa hoe, duge goi lA va cham thanh céng. Céc hat va cham thanh céng c6 nang lugng di (nang lugng hoat héa) tai thai diém va cham dé pha v@ cdc lién két héa hoc hign cé va hinh thanh nhing Hién két mi, tao ra san phdém cia phan dng. Tang néng dé chat phah ting va nhiét dé dén dén sy va cham nhiéu hon va vi vay va cham thanh céng cing nhiéu hon, lam tang mite 46 phan ting, Khi chat xc tac va cham véi cdc phan ti chat phan dng cdn it nang lugng hon dé phan tng héa hoc xdy ra va do vay céc hat va cham c6 nang lygng thich hgp nhiéu hon, do d6 mite d6 phan tng tang lén, Colloid keo: Chat c&u tao tit nhéing hat cuc nhé cia mét chat (pha phan tan) phan bé dau va bén trong mot chat khac (pha lién tuc). Kich thich cia hat phan tan trong keo nhé hon hat trong thé huyén phi: nhumg Ién hen eae phan tt trong dung dich that. (Khoang 1-1000 colon a fruitful colfision 191 colour ~ Oo @® 2. g—-Og ~ ae unstable activated comptex an unfruittul collision QD + ©®8 —- QOHO—- OD + GO collision theory nano mét). Cac loai keo lién quan dén khi gém: Sol khi (chit long hoge rin phan t4n trong chat khi, nhu suong, Khoi) va bot khi (chat kh{ phan tan trong chat long). Céc logi keo Jong gm nhu huong (trong thé nay cd hai pha déu 1a cht léng) va huyén phir (hat ran phan t4n trong cht léng). Huyép phi ma trong d6 ca hai pha déu tham. gia lién két thanh mot mang phan tit ba chidu c6 dang nb thach duge goi EY gel (déng): “dung djch” gelatin, tinh bot la nhing thi du phé biéa. Sita 1A mét Jogi nha tuong ty nhién cha chat béo long trong mot chat léng nhu nuéc, eae nhii tuong téng hgp nh son va nude hoa cé chifa ohing chit nhi tuong héa héa hoc dé duy tri dang keo nay va ngan hai pha tach roi nhau. Keo lan dau duge nghién ctu poi nha héa hoc Anh Thomas Graham, nguti da dinh nghia keo Ja chéit khong hda tan qua mgt mang bia thdm thdu (ngugc yéi chéit ong ta goi la keo két tinh, dung djch ca muéi v6 co thi thoa tan). colon két trang: Trong gidi phau hoe, phan rudt gia gitta manh trang va tryc trang, @ d6 nudc va cdc mudi khoang duge hap thy tit thuc phém duge tiéu héa, va can ba hin thanh phn (cxtt). colonization: Trong sinh th4i hoe, su Jan réng ede loai dén mb noi ov tri mdi, thi du mét eanh dong vita duge don sach, mot mép dudng 6 6 mdi Kay dung hodc mot thung ling viva bi la tran qua, Lo&i dau tien chuyén dén duge thiet lap, tao ra cde diéu kign cho phép cae dong vat va thye vat khée di chuyén én (thi dy, cdi thién tinh trang dat hoac tao béng mat). (Qua théi gian, nhiéu loai chuyén dén. ya Khu cu trd tridng thanh, loai dén dgu tien c6 thé bi thay thé dé che nhiéu dvi song thye vat va dong vat hién c6 thay thé. Dién bién nay duge gpi 18 dian thé sinh hoc. colour mau sic: Tinh ch&t hode buse song énh sang phat ra hodc phan chiéu tit mot vat. Anh sang tring bao gsm nhidu buée séng bite xa dién tit hac nhau, va néu mét tia khoe xa di qua mot lang kinh n6 06 thé trdi rong thanh mot quang phé eae mau tuong tng voi nhing bude séng khée nhau. TU bude song dai dén ngén (tit khodng 700 én 400 nona mét) céc mau la: 43, cam, vang, xanh 14 e4y, xanh den, cham va tim. ‘Anh sAng di vao m&t ching ta hoac ¢otouring la phan chiéu tu vat ta thay, hose la tit vat néng hode phat sing. Ngudn sdng ¢6 mdt quang phé dic trung hode day cde buéc séng. VAt néng phat ra 4nh sdng o6 dai séng rong, euéng dé toi da tai méi bude séng tay thude nhiét do. Vat cang néng, bude song cang ngén nh dinh luat Wien mé ta. Khi néng, nhu khi natri trong ddn dung phat ra 4nh sng 6 nhitng buée song riéng biét. Dang budc séng la dae thi eda madi loai khf va c6 thé sti dung dé x4c dinh loai khi dé (xom spectroscopy), Khi mt vat duge chiéu sang bang anh sang trang, mot s& buée séng bi hap thu va mét sé phan chiéu vao mat ngudi quan sdt. Vat c6 mau vi sy hoa tron c4c buéc song trong anh sang phan chiéu. Thi dy, mét vat mau dé hap thy tat cA ede buse song tri buéc séng mau 48 cut quang phd. Mot su ket hgp thich hgp ba mau: xanh den (cyan), d6 tia (magenta) va vang c6 thé tao ra bat ky mau nao. Neuyén ly nay duge sit dung trong in mau, mac dau khi hinh in cé. thé thém mau den vio. Té bao hinh nén trong lip Iét nhay bén ala cdc +€ bao nhan cdu (vong mac) Ja nguyén nhan cia sw nhin mau. C6 ba lai t@ bao hinh nén, M6i loai chi nhay v6i mgt mau, 43, xanh ho&c xanh den. Nao két hop cac tin hiéu tit ede té bao hinh nén tao ra cam gide mau. Khi tat c& cde t@ bao nén déu duge kich thich tuong ting véi cim gide mau tring. Ba mau tueng Ging v6i sy phan ing cia ba Joai té bao n6n goi la mau co ban. Trén ba mau nay cé thé tgo ra bat ky mau nao. Cée cap mau mau tron v6i nhau tao ra mau tréng duge gpi 1a mau phu. Nhiéu he théng phan loai mau duge 8 xudt. He duge sit dung rong rai nhat 1a hé Munsell phan loai mau theo mau (buéc séng), 44 bao hia (do tréng) va dé béng (cutmg 46). colouring chdt nhujm mau: Chat kich thich thye phém dang dé thay déi va cdi tin mau sdc cia thyc phdm ché 192 combined cycle generation bién. Chat nhudm mau gém cde mau nhan tao. Nhu tartrazin vA amaranth ché bién tu céc héa cht ddu khi va cde mau “tu nhién” nhu dip luc té, cara- mel va carotene. MOt sf mau ty nhién thyc té 1a téng hgp theo mau ty nhién, va mét s6 trong dé déng chu ¥ 1a cara- mel téng hgp cé thé eé hai cho stic khée. colour vision su nhin mau: Kha nang cia mat nh4n ra nhang tén sd khde nhau trong phé thay duge nhu 1a mau sic. O phan lén dong vat c6 xuong sing, gdm cA con ngudi, sy nhin mau [A nho ¢6 suf hién dién cia ba loai té bao hinh nén nhay 4nh séng cha vong mac, méi Joai té bao nén phan Ung véi mt mau co ban khéec nhau (dé, xanh 14 edy va xanh den). columbium: (Cb) Tén ca cia nguyén té neobi. Tén nay doi khi cing duge ding trong nganh luyén kim. Goma: Trong thién van hoc, dam may khi va byi bao quanh nh4n sao chéi. coma quang sai: Trong quang hoc, m8t sy sai léch hinh hoe eda mdt thu kinh lam cho cdc tia léch tit mot diém tao ra mot dm hinh sao chéi tran mat phang anh thay vi m6t diém. Combination té hyp: Trong todn hoc. Sy lya chon mé¢t sé phdn tif tir mot sé ]én hon cia cde phan tit khi khong cho ¥ dén thi ty sp xép. Thi du, 123, 213, va 312 duge xem 1a cdc té hyp nhunhau cia ba sé ti 1234, Phan tich té hop duye ding trong nghién ctu sén xudt. combined cycle generation m4y phét Gign chu trinh két hyp: Hé may phat dién ding ca tua-bin khi va cA tua-bin hai nuée. Nhtng nha may két hgp hiéu qua cao hon nha mdy phat dién thong thuing, higu suit chuyén 44i nang lugng khoang 40% (so vdi duéi 38%) déi véi nha may théng thudng. Trong may phat dién chu trinh két hop, tua bin Khi duce caip nang lugng bing nhién ligu khi dét, 46 van hanh may phat combined heat and power genration dign. Khi thai duoc sit dung dé dun nude s&n xudt hoi nude. Hui nuée efip ning lung cho mot tua bin hai nue néi v6i may phat dign tao ra dign bé sung. combined heat and power genration (CHP generation) may phat dign va nbidt két hgp: Mt nha may phat dién va nhiét hitu ich déng théi. Nhiét thuong dudi hinh thitc nu6c néng hoe hoi nude, 06 thé sit dung dé suéi hodc trong cong nghiép. Dién lugng phat ra tif mot nha may CHP th&p hon ti mt nha méy thong thudng, nhung téng hiéu suat chuyén adi nang lugng cao hon. combustion chéy, su ch4y: Dugc dinh nghia theo thugt nga héa hoc 18 sy két hgp nhanh mét chat véi Oxy kom vdi sy phat nhiét va anh sdéng. Ngon lia den cdy va sy né mot hén hop xAng va khong khi la cdc thi du vé sy chdy. comet Sao chéi: Vat thé nhé thé bang quay quanh mat trdi, thugng trén mét qui dao elip kha 1én. Mt sao chéi g6m 6 mét nhan trung tam vai km dung kinh, ni két v6i mot qué cdu tuyét bén viné e&u tao hdu nhv tir bang tron véi bui. Khi sao chéi dén gan mat trai, nhan cha né néng lén, gidi ph6ng khi va bui hinh thanh mét ddu sao chéi méng manh, rong dén 100.000 km bao quanh nhén. Dong khi va byi tach xa ddu sao chéi tao thanh mét hodc nhiéu duéi ¢6 thé kéo dai dén hing triéu km. Nguéi ta tin ring sao ehéi hinh thanh tir hic bat dau hinh thanh Théi duong hé. Hang ti sao chéi co thé ton tai trong vang hao quang bén trén sao Diém vuong (Pluto), Tac dong trong lye ciia cdc ngdi sao chét day mét sé vé phia m&t trdi, khi Sy ching bat dau thay dug ti qua dat. Hau hét sao chdi vong qua mat trdi va quay tré lai khong gian vi tru, khong bao gid thay lai sau hang ngan ho&e hang trigu nam. Di vay, mOt 86 goi 1a sao chdi tudn hoan, thay d6i qui dao cia ching vi lye hut ca cAc hanh tinh, chang xudt hién tra 193 communication lai mbi 200 nam hodc ng&n hon. Trong 86 khodng 800 sao chéi da duge nguti ta tinh todn qui dao, c6 khedng 160 18 tudin hoan. Sao chéi sang nh&t 14 Halley. Sao ch6i cé quy dao ngan nhétt la Encke, yong quanh mat tréi mdi 3,3 nam. Mai ‘nam cé khodng mot té hei&c hon nia sao chéi dufige kham pha. comfort index: Su danh gid diéu kién con ngudi c6 thé chiu duge trong khi hau néng: Né duge tinh thanh nhiét d6 Fahrenheit cOng thém 1/4 dé 4m tuong a6i, biéu thi thanh ti lé phan tram (%). Néu téng sé thp hon 95, diéu kign Ja c6 thé chiu duge dé cho con nguéi thich nghi véi vung nhiét ddi. command language: Trong may tinh, nhém lénh va cae qui the sii dung, nguvi sit dung may ding dé didu hanh mot chuong trinh, Thi du, mt hé diéu hanh c6 thé c6 cdc 1@nh SAVE va DELETE ho&c mét chuong trinh bang luong cé thé cé cde lénh dé thém vao va diéu chinh hé so nhan vién. commensalism hign tug¢ng hdi sinh: Trong sinh vat hoc, méi quan hé giita hai loai nho dé mot lodi cé lgi tir aut lién két, trong khi dé loai kia khong co lgi cing khéng bi hai, thi du, cdc loai dong vat nhiéu chan va bg bac cu tra trén cé kién thg va séng-bang each An chat thai cua con vat chu, nhung khong gay Anh hudng tac hai cho kién. common logarithm: Tén khéc cia logarit thap phan (ca s0 10). communication tin hi€u théng tin: Trong sinh vat hoe, tin higu thong tin ofa sinh vat nay cho sinh vat khac, thutng la véi ¥ dinh dé thay déi hanh vi cia sinh vat nhan thong tin. Cac tin hiéu thong tin c6 thé 1a tin hiéu thi gide (nhu ny cudi cla con ngudi hoe biéu 19 mau sd trén bé long ¢ loai chim), thinh gide (tiéng tru cua ché), khutu gide (mbi phat ra ti tui xa huong eda loai nai), bing dién (xung ¢ c4 dién) ho&e xiic gide (voi due va voi edi xyc communication stellite mii vao nhau). communication stellite vé tinh thing tin: Tram chuyén tiép trong khong gian, 4 chuyén dién thoai, truyén hinh, telex va cde théng tin khde kh&p thé gidi. Thong tin dugc truyén di tif vA dén vé tinh thong qua céc tram mat d&t, Hau hét vé tinh thong tin duge dat trén quy dao dia tinh, nhu thé treo tai mgt diém 6 dinh bén trén mat a&t. Vé tinh dau tién truyén tin higu TV qua Dai Tay Duong la Telstar thang 7 nam 1962. Ngay nay, thé gidi lien ket yéi nhau bing mét hé théng vé tinh thong tin goi la Intelsat. Nhing vé tinh khée duge cde quéc gia sit dung riéng cho viée thong tin trong nuée, cho thong tin thuong mai hodc quan sy. Mot thé hé vé tinh méi goi 1a vé tinh truyén truc tiép truyén thing trye tiép d&n cac anten gia dinh nhd. Vé tinh dung nang lugng mat tréi (xem solar energy). Nang lugng cfn cho mét vé tinh khong Jén, khoang 2 kw, bing nhu cau nang lugng cia mot may subi dién. community quan xi: Trong sinh thai hoc, tap hgp thuc vat, ding vat va edc sinh vat khac séng trong mt khu vye han ché. Quén x4 thutng dat tén theo dac diém trdi nhuleai thue vat dae trung (thi dy qudn x& g8 dao), hofic hinh dang ty nhién (thi du quan x4 hé nude ngot). commutative operation phép hodn vi: Trong to4n hoc, mgt phép todn dc lap vi thit tu cha cdc sé hottc ky higu lign quan. Thi dy, phép cong 14 c6 tinh giao hodn: Két qua 4 + 2 bing két qué 2 + 4, phép trir khéng cé tinh giao hodn vi 4 - 2 = 2, nhung 2-4 = - 2, So sénh voi phép todn két hop va phép toan phan phéi- commutator bé chuyén mach: Thiét bi trong mdéy phaét dién mdt chiéu dao chiéu dong dién trong cugn tng khi phdn ung quay. May phat dién xoay chigu ding mét bé chuyén mach dé chuyén dong dién m@t chiéu trong cugn 194 compass ting thanh dign xoay chiéu. Mot b6 chuyén mach gém cé cdc adi thanh din dién déi nhau c4ch dién vdi nhau va tiép xtc v6i mach ngoai bing cc chéi dign than hodc kim loai. compact dise or CD disc: Dia Com- pact / CD 48 luv tra thong tin 0, dutng kinh khoang 12 cm / 4,5 in, chi yéu dang cho 4m nhac cé thé phat lai trong mt gid, Hoan toan kh4e dia ghi am LP thong thudng, dia compact duge lam. pang nhém cé boc mGt ldp plactic trong suét; dia kim loai duge khde bang tia Ja de cdc vét theo ma sd tugng trung cho cdc Am. Khi phat lai, mt tia la de doc ma nay va tai tao céc phién ban gan chinh xde nhu cdc 4m géc. CD-ROM hay compact-dise read- only memory, ding dé luu tri van ban. hode hinh dnh hon 1a am nhac. Loai dia nay thich hgp cho cde céng trinh lén nhu bach khoa to&an thu, CD-I hay compact-dise interactive, mot dang CD- ROM ding véi mét may doe dia, phan ‘ing mét cdch théng minh véi lénh cua ngudi sti dung. Cac logi dia nay duge ding dé hudin luyén, Bia CD c6 thé ghi duge goi lA WORMS (viét mét lan, doc nhiéu lan: Write once, read many times) ding nhu dia m4y tinh, nhung hién nay con qué dat. Dia CD xéa dug, c6 thé x6a vA ghi nhiéu lan cing duge dung trong céng nghiép may tinh. Cac loai dia nay dugo boc bing hgp chat eta coban va gadoli (gadolinium) lam thay di ey phan cue nh sang chiéu lén n6. Trong may doc, 4nh sang phan chiéu ti dia di qua bé dia compact bit déu tir nam 1983. compass dung cy tim phufong hung -la ban: La ban dude sit dung phé bién nhat Ja ja ban ti, céu tao gsm mot manh yat ligu ti tinh méng ¢6 tia nam cham eye bic, Kim nam cham 6 biéu thi chi huéng quay ty do trén mdt true dung 14p gitia mOt vong la ban dénh déu cdc huéng, Khi la ban duge diéu chinh thich compensation point 195 competition 1. Ranh in; 2, Dia compact; 3, Chizm laser; 4. Tin hitu ra; 5. Nguén loser; 6. Hé théng thu kink; 7. Té bo quang; 8. Chim tia laser; 9, Gumg phan chiéu; 10. Lang kink; 11. Guong phén chidu compact dise Dia compact (nén) chit sé ligu: nhac khde tren rank dang méi 36. Laic ghi Gm, tia laser quét trén rank, duing nét db phdn énh cia tia ghi dusi dang 96 bigu din ém thanh. Tin higu quang bién di thank dang tin hiu dign bing té bio quang dign réi phong vao bp ting dm va loa. hop, huéng bic kim nam chém sé chi huéng bac tif, tt 46 c6 thé tim thay huéng bac that. La ban khéng cé nam cham 1a la ban héi chuyén; phu thudc vao con quay hdi chuyén, va la ban v6 tuyén phu thude viéc sit dung s6ng vé tuyén. Cac loai la ban nay khong bi tdc déng bdi sdt va cdc dj vat c6 ti tinh eda tir trudng qua dat, va duge sit dung réng rai trén tau thuyén va may bay. Xom navigation. Compass: compa, dung cy dé vé vong tron hodc do, gém hai thanh nhon gén. v6i nhau bang mét true quay compensation point diém diéu chinh: Trong sinh hoc, diém di anh sdng cho mét loai thye vat séng. Tai diém nay, tat cA thue ph&m do qué trinh quang hgp tao ra duge ding hét cho su hé hap. Déi véi cdc lodi thuc vat’ séng duéi nu6e, diém diéu chinh la 4} sau tai dé c6 vita di 4nh sing dé déi sdng thue vat dy tin tai (nuée cang sau cang it 4nh s&ng va do d6 su quang hop cing kém). competition sycanhtranh: Trong sinh thai hoc, tung téc gifta hai ho&e nhiéu sinh v@t hoac nhém sinh vat (thi du, Joai) sii dung mét nguén cung c&p chung khéng déi dao. Sy canh tranh lién tue sé din dén su gidm sé lugng mGt hodc cA hai déi thi, va sy tién héa gay ra ca su gidm loai va phat trién sy thich nghi. compller Nhimg loai thyc vat c6 thé canh tranh véi nhau vi anh sang, chat dinh duéng, trong khi déng vat c6 thé canh tranh vi thite An nude uéng hoac ché d. compiler bé bién dich; Chuong trinh méy tinh chuyén cde chuong trinh viét bang ngon ngif cao ep thanh ma may (dang may tinh cé thé hiéu va hoat djng dug). BO bien dich chuyén m@i lénh ngén ngit bac cao thanh nhiéu lénh ma méy trong mét qui trinh goi la “sy dich ma ty dong”, tao ra mot chueng trinh hoan toan déc lap dé may tinh c6 thé hiéu, xi ly diéu hanh nhu théng thuang ma khéng cdn chuong trinh nguén. Whiing may tinh khée nhau va ngon nga cao cp khée nhau edn nhimg b6 bién dich khéc nhau. Ngude lai véi bé thong dich (inter preter), b6 bién dich. can hoi nhiéu thdi gian hon dé bién soan lai thanh chung trinh mdi. Nhung sau khi da duge bién dich lai xong, chuong trinh sé chay nhanh hon m$t chuong trinh théng dich r&t nhiéu. complement phin bi cia m6t tp hyp: Tap hgp cdc phan tit nim trong mot tap hop téng nhung kh6ng nkm trong mét tap hgp duge dinh truée. Thi du, tap hgp téng la tap hgp tt cd ede 38) nguyén duong va tap hgp dinh truéc 8 la tap hop cdc sO chan, thi phdn bi cia tap hgp 5 (S’) 14 tap hop cae sé 18. complementary angles cdc géc phu nhau: Hai géc cd téng bang 90°. complementary metal-oxide semicon- ductor (CMOS): Trong m4y tinh, phuong phép dac biét cu tao che mach tich hgp (chip), Thuan lgi chinh cia Chip CMOS la nhu cdu nang luyng va sy tan nhiét thap, nén e6 thé sit dung ching trong cde may tinh nhé va ding hé dign td. Tuy nhién mach CMOS chi phi cao va t6c d@ hoat déng chém hon mach transistor-transistor logic (TTL). complementary number sé phu: Trong ly thuyét 80, s6 cé duge bang co sé trit di m6t sé khée. Thi du sé pu cia 7 196 complex number trong hé sé co s 10 1a 3. Trong may tinh cdn sit dung sé phu vi phép todn duy nhat cc méy tinh cé thé thuc hién truc tiép la phép céng. Hai sé cé thé trif cho nhau bing cach c6ng thém sé phy cia 88 kia, Hai sé 6 thé chia bing cach trit lién tiép (dimg sé phu tré thanh eae phép cong lién tiép), va phép nhén thue hién bing phép cong lién tiép. Bén phép tofn so hoe chinh duge gidm chuyén thanh ede phép todn cong, tao kha nang cho cdc may tinh so st dung hé théng sé nhi phan. complementation: Trong di truyén hoc, tugng t&c c6 thé xdy ra giita hai gen tuong Ung d6t bién khdc nhau cha mét gen ¢ mOt té chite lugng béi dé ba cho auf thiéu hut eda m3i gen va gitip cho té chite dy thyc hién chic nang mét céch binh thuting. complex number s0 phifc: Trong toan hoe, sé duge viét duéi dang a + ib, véia va 6 la cdc 86 thie va i 1A cain bade 2 cda -1 (tite ? = -1); i duge goi 1a phdn do cda sé phic. Mot sé phuong trinh dai 86 nhu phuong trinh x? + 5 = 0 khong thé gidi dugc néu khong nha dén sé phic, vi céc sé thye khong géim can bac 2 cia sé Am, T8ng cda hai hodc nhiéu sé phic duge cOng riéng bigt timg phan. Argand diagram = ¥ 1. Phée do Argand complex number S6 piutc c6 thé bidu dién tren mot truc toa db, bling dogn thang déu ciia n6 6 toa dé bang sé thuc va phdn do ela sé phite d6. Loai phée dé nay dat ten cla nha todn hoc nguti Phép Jean Roberi Argand 1768- 1822 ngudi nghi ra né. component Thi du: + adi. $6 phic c6 thé bidu dién bing ad thi goi Ja 46 thi Argand, ding toa 46 cart vudng géc, truc x biéu thi phdn thye va true y bidu thj phan do cla sé phiic. Vi vay 86 2 = @ + bi duge ve nhu la diém (a, 6). 88 phe o6 nhiéu dng dung trong cé¢ linh wc khoa hoe kh4e nhau nhu ly thuyét dong di¢n xoay chiéu. component yéc td thinh phin: Trong ton hoc; mét trong cdc vects duge tao thanh khi mét vecto duge phan thanh. hai hoge nhigu phdn. Veeto téng cia ede vecto thanh phan la vecta ban dau. compositae: Ho cic dai, gdm cdc loai thue vat c6 hoa, hai l4 mém dae trung boi chom hoa sinh é dinh ngon. Kem Capitulum). Né 1a he da a6 1a than thao {c6). Cae loai chim thich ding cay ho nay dé lam té, ¢6 1é vi nhiéu loai cay khdc hoc la gay eém gide khé chiu hodc giét chét con tring. CAc loai trong ho nay bao gdm cic va bd cong anh, cfy luong thye nhu atisd, rau diép va c&c loai cay tréng vutn nhu hoa cic, thuge duge v.v.. composite vatlieu ténghyp: Trong cing nghiép, vat ligu ky thuat tgo ra bang cfch két hep céc vat litu riéng bist c6 nhiing dae tinh bé sung nhau thanh dang téng hop. Phan ldn vat igu téng hop c6 edu tric trong dé mot thanh phan edu tao nhiing yéu té dac bigt nhu cac soi phan bé trong mét mang (khoi) lien tuc, Thi du, soi amidng, thay sinh hodc thép cacbon phan pé trong chat d&o, bé tong hode thép. composite function ham hgp: Trong todn hoc, mt ham sé duge tao thanh tit hai hay nhiéu ham khée thuc hién trong chudi, thuéng biéu thi hay 0, nhw trong hé thite (f (g)x = fig]. Thuong ham hgp khéng gian hodn: {f g) khong nhat thiét bing (gD. @-bi)+(+di)=ate)+ 197 compressor composite volcano néilia hin hgp: Nui lita dang hinh nén, sud déc dung tao thanh tai mt mép bi pha vd. N6 cdu tao ti nhitng 6p tro va dung nham xen ké nhau. Nham thach cla méi lia hén hop rat day va thudng lam tac 16 thong, gay ra sy dn nén 4p lye rat lén, khi thost ra, ching gay ra su phun trao rat dt di. Cée thi dy vé mii lia hon hgp Ja Nui St Helen ¢ My va Nai Mayon 6 Philipin. So sénh véi Shield volcano. compost phan d, phan tron: Vat chat hifu eo d cho mue nét bang vi khudn duéi digu kién kiém sot duge dé 1am phan bén gidu dinh dudng: phan u, phfn trén. Nniét do trong mot dng phan a c6 thd Jén dén 66° C/150°F trong qué trinh t, giét chét cdc logi hat «6 dai c6 thé cé trong nd. compound hgp chat; Chat héa hge tao thanh tif hai hodc nhiéu nguyén té lien két v6i nhau, ching khéng thé bj tach rai nhau béi cac phuong thiic vat ly. Cao hop chat lién két voi nhau bang lien két dién héa trj hod cong héa tri. eee DU LIU VE HOP CHAT Nguai ta ude tink khodng 10 trigu hop chdt héa hoe da duge khdm pha. 400.000 hgp chét mdi duoc khém pha méi nam. * moi mdm compressor may nén khi: Thuong 3a khong khi, duge ding phé bién dé cung c&ip nang lugng cho céng cy ding khi nén nhv méy khean duéng, bom phun son va m4y khoan rang. Méy nén kiéu pittong ding cdc pitténg chuyén d§ng trong nhiing binh try tron dé nén khong khi. May nén kiéu roto ding m@t roto chuyén dong lech tam bén trong mt cdi hop. May nén khéng khi trong dong co tuabin shi va phan lye gdm mét roto quay vdi tée dd cao trong mot hop od dinh, trong cdc cdnh céa réto quay gitta ede canh cd dinh (hoac stator) eda hop. computer computer may tink: Thiét bi dién ti lap trinh 6 thé xitly thong tin dirligu va thyc hign vige tinh todn va ede cng viée thao tée kh4c. C6 3 loai méy tinh: may tinh s6, thao téc xi ly nhiing thong tin duoe ma héa thanh s6 nhi phan. May tinh tuong tu lam vige véi nhitng dai lvong thay déi lién tue; va may tinh lai ghép cé dic tring alia cd may tinh si va may tinh tuong taf. C6 4 loai may tinh 90, tug tg voi kich thude va ¥ dinh sit dung né. May tinh oye nhé Ta loai nhé nhit va phé bién nhat, ding trong kinh doanh & gia dinh va trutng hoe. Ching thutng cho ding mt ngudi. Méy tinh loai via duge dimg é cde doanh nghiep qui mé trangbinh va céc phan khoa dai hoe, chang 06 thé duge si dung tif 10 dén 200 ngudi mot lic. May tinh lén 6 thé phye vy vai tram nguti déng thoi, duge sir dung trong ede té chide J6n nhu ede cong ty quéc gia vi cc bd phan cba chinh pha. Sigu may tinh duge si dung chit yéu cho eéc cong tc kchoa hoe phise tap nhu phan tich két qua céc thi nghiém vat ly hat nhan va di b4o thai tig. Lich ei: may tinh chi la mét trong nhiéu céng cu tinh todn. May tinh co hoc du tién duge cong nhan do nha toan hoc Anh Charles Balbage thiét ké néim 1835, nhung né dé khong hao gid vugt qua giai doan thiét ké. Nam 1943, hon m6t thé ky sau, Thomas Flowers ché tao méy tinh dién td dau tién: Co- lossus. Cling lam viéc v6i Ong ta 1A Alan Turing, mt nha ton hoc bay ndm truéc 4a phé bién mét bdo edo khoa hoe: ly thuyét vé mdy tinh, da cé anh hudng Ién d6i véi nhéng phat trién tiép theo sau d6. EDVAC may tinh cde John Von Newmann ché tao nim 1949, 14 may tinh dau tién ding sé nhi phan va Iuu tro cdc lénh diéu hanh bén trong may. Mau may nay van con la dang co ban cla cée may tinh hién nay. Céec phan cén ban: 6 trong tim 1a bé xt ly trung tam (CPU), thye hién tat cd cde cdng vige may tinh, B6 nhé luu try chuong trinh hién ding va thong 198 computer generation tin di ligu; va bé phan “sdp xp logic” chuyén théng tin khdp hé thong. Cac thiét bi ngoai vi binh thueng 14 ban phim va man hinh (VDU) va may in. uma ’ Diéu thuc su nguy hiém khong phai la may tinh bdt déu suy nghi giéng con ngubi, mé la con ngubi bat déu auy nghi gidng may tinh. “May tinh” S.J.Harris, computer - aided design: Ding may tinh dé sang téc va diéu chinh ban ve thiét k&. Xem CAD. computer - aided manufacturing: Ding may tinh dé digu chinh qui trinh san xudt trong eéng nghiép, Xem CAM, computer - assisted learning: Ding may tinh dé dao tao, hudn Iuyén, gido duc Xem CAL. computer game or video game: Trd choi diéu khién trén may tinh, trong 46, may tinh (d6i khi) choi déi lai con ngudi. Trd choi may tinh, dién ti ding hinh vé nhanh, song d6ng trén man hinh va am thanh téng hop. Tra choi méy tinh thuong mai bat dau va phé bién nhanh chong vao gitta nhiing nam 1970 cig véi su bAt ddu ca bé vi xtt Jy va bang cdch sit dung trong nhing chip chuyén dung. computer generation thé hé may tinh: Mot trong ném nhém phan loai méy tinh. Thé hé thi nhat: nhimg may tinh xua nhét, phat trién tirnhimg nam 1940 va 1950, cfu tao tw dién tit va mach, day; thé hé thi hai ti ddu nhimg nam 1960, c4u tao trén co sé transistor va mach in; thé hé thif ba tiv cuéi nhiing nam 1960, dang mach tich hgp va bin ra nhu nhiing ho mé4y tinh nhu IBM 360, thé hé the tu ding bd vi xit ly, t6 hyp ed 1én (LSI) va ng6n ngif lap trinh tinh vi vdn con sit dung trong nhiing nam 1990 va thé hé thit nim trén co 86 xt lf song song va +6 hop rat lon, computer graphics hién dang phat trién. computer graphics 4é hoa dign ton: Ding may tinh dé diéu khién va biéu thi ede théng tin duéi dang hinh vé. San ph4m cé thé 1a mdt biéu dé tron don gidn ho&c mt chuéi hinh anh séng dong trong mgt phim khoa hoc vién tung, hoc mét ban thiét ké ky thuat ba chiéu. Dau vao cé thé thu duge bang cAch “quét” hinh, vé bing chut hoc vé tre tiép én man hinh bang bat quang dién, Ban vé duge luu trét trong may tinh nhu 1a nhimg d6 hoa vach hay dé hoa veets. Dé hoa dién toan ngay cang duge sit dung r6ng rai hon trong thiét ké nha may tinh (CAD) va dé tao 1 typical mainframe campuler system 4 operator's control ee, 7 document reader 199 . Se ta FM computerized axial tomography ya nhiing mé hinh m6 phéng trong ky thuat, khi tugng hoe, y hoc va gidi phdu hoc, va trong nhiéu nganh khoa hoc khae. Nhiing phat trién méi day vé phan mém co dy kién nhiing nha thiét ké trén thé gigi chng bao lau cé thé 1am viéc trén nhiing mau méy tinh ba chiéu phic hgp bang cach dig nhitng may tinh c4 nhan théng thugng duge néi véi nhau bing hé thdng dién thoai hon la ding nhing trung tam Ién. computerized axial tomography: Ky thaat y hoc thudng goi la chup cat Iép (CAT Scan) a4 xem nhimg phan bén trong co thé ma khéng cin tiép xtic voi a communications controller SOS [| | =) =) | 1. Khung may tinh dién hinh; 2. 6 dia; 3. Tap dia; 4. BS diku khién; &, May in; 6, B6 xit iy trung tam; 7. Béu doc tit ligu; 8. BO didu khidn thong tin; 9. Cubi, ohét, man hink computer computer program 4 vector graphics display before and after transtormation tele 3 afer o.0 OGL) ~, raster graphuas display before and ator uanstormation ' 2 3 before ater 1. Vecto hign thi bidu dé trite vé. sau khi bin dong; 2. Truie ; 3. Sau; 4, Dutmg quet didu db didn thi truge vi sau khi bién dang computer graphics Biéu d6 trén vi tinh ching. computer program: Lénh, chuong trinh ma héa cho may tinh. (Kem pro- gram.) computer simutation symd phéng may tinh; Biéu thi mét tinh hudng dvi sdng that trong mot chuong trinh may tinh. Thi du, chuong trinh mé phéng dong khdch hang dang di dén tai mgt nha bang. Ngudi sit dung cé thé thay déi cAc yéu té nhu sé cde quéy dang lam viéc, va xem két qua. Nhimg m6 phéng phic tap hon cé thé “bt chuée” nhiing phan tng héa, tham chi nhéng vu né hat nhan - thi du, thiét bi mé phdng diéu kién bay “bat chuée” hanh vi cda may bay that gitip cho viéc hudn luyén an toan. Mé phéng may tinh rat hiu fch khi tinh huéng xdy ra sé qué nguy hiém, tén 200 concentration nhiéu théi gian hode don gidn 1a khong thé thuc hién mét thi nghiém ho&c kiém tra thuc té, computer terminal: Thiét bj ddu cudi, nha dé ngudi diéu khién, sit dung giao dich véi may tinh; (xem terminal.) computer device céng cy tinh todn: Céng cu dé thuc hién hodc gitip thuc hién sy tinh todn, nhu ban tinh, thuée tinh léga hoge may tinh. Céng cy tinh to4n xua nhét 14 ban. tinh. Cong cy co hoc cé nhitng “hat” truot (tuong ty thue tinh) c6 tir thoi Hy Lap cd. Nam 1642, nha todn hoc Php Blaise Pascal ch€ tao mot may céng, nam 1671 nha todn hoc Pric Gottfried Leibniz ché tao m4y nhan. May tinh co hoc dau tién, duge nha todn hoc Anh Charles Babbage thiét ké nam 1835. Lich si tiép theo eda my tinh xem computer. comcave mit lim: Bé mat cong vao trong. Thi dy, cée bat xudt hin mat Jom khi nhin ti tran xudng. Trong hinh hoe, mot da gid lém 1a mét da gidc co mot géc trong Ién han 180°. Lom trai nguge vdi Léi. comcave lens thiu kinh lém, thiu kinh phan ky: mét chim tia sdng song song sé téa rong khi né di qua nhing thdu kinh lém. Théu kinh lém méng 6 gitta va day hon & cdc mép. Céc dang thau kinh lém gém hai mat lém (dang lém, Ym) va phang lém (mét mat phang mot mat lém). Toan bé thau kinh déu c6 thé cong cd tao thanh théu kinh 18i lém hay thau kinh phan ky mat khum, nhu trong mot 36 thu kinh dang dé diéu chinh. concentration néng 49: Trong héa hoc, lugng chét (tan) 06 trong mét lugng dung dich, X4c dinh lugng nay cé thé ve dinh theo khdi lugng hoc theo thé tich (chi déi v6i chat léng). Bon vi thudng dung 1A mol trong 1 dm‘; gam trong 1 dm? gam trong 100 cm’ va gam computer 201 computer John Napier phét minb logarit William Oughtred phét minh légarit. Wilhelm Schickard (1592 - 1635) phét minh méy tfnh tod co khi. Gottfried Leibniz ché tao méy tinh toan d4u tién cia Ong ta: stepped Reckoner. Joseph - Marie Jacquard phat trién mot may dét ty dong, didu khién bang thé duc 16. 1820 Méy tinh sin xudt hang loat du tién: Arithometic do Charles Thomas de Colmar (1785 - 1870) phat trién. 1322 Charles Babbage hoan chinh mfu ban a4u cla dng co vi sai. 18305 Babbage sng tao mu my phiin tich dau tign. 1890 Herman Hollerith phat trién qui t4c thé duc 18 ding cho diéu tra dan sé My. 1936 Alan Turing phé big ly thuyét ton hoc cda may tinh. 1938 Konrad Zuse s4ng ché méy tinh sO whi phan dau tién bing cach sit dung dai sé Boolean. 1939 Nha vat ly va todn hoc Mg JV Atanasoft (1903 - )ngudi ddu tién dong phuong tién dién tit dé co khi héa cdc phép todn sé hoc. 1943 May gidi ma dién ti colossus phat uién d Bletchluf Park, Anh. Mark I cia Dai hoc Harward hay 14 May tinh di&u khién chudi ty dong la may tinh diéu hanh theo chuong tinh dau tién (IBM tdi tro mt phan tai chinh). 1946 ENIAC (viét tft cia electronic numerator, integrator, analyser va computer): méy tinh so hoan toan dién ti dau tién do Bai hoc Pennsylvania My, hoan tat. 1948 Mark Totia Dai hoc Manchester (Anh) hon tt: méy tinh Iu trif chutong trinh dau tién. William Shockley ca Phong thf nghiém Bell phat minh transistor. 1951 Mark I Ferranti: mAy tinh sdn xugt thing mai dau ttén, Whirlwind mdy tinb “thdi gian tht” ddu tién duge IXp at cho hé théng phong thi khong gian MY. Giace Murray Hopper cia Rimington Rand phat itfinh b9 bién dich. 1952 EDVAC (viét tat ca electronic discrete variable automatic computer) may tinh Iu tr chetong trinh hoan tit tai vign Advanced Study Princeton MY. 1953 Phat ign b6 nhd 16: tir. . 1955 Xay dung mach tich hgp dau tién. 1963 Digital Equipment (DEC) ché tao mdy tinh nhé dau tién. Céng ty Bell Panch xfly dung may tinh todn dién af dau tién. 1964 B4t dau IBM system / 360 ho may tinh arong thfch dau tién. John Kemeny va Thomas Kurts 6 Dai hoc Dartmouth phat minh BASIC (Beginner’s All - Pur- pose Symbolic instruction Code) m§tng6n ng@ may tinh tudng ty FORTRAN, 1965 Phat trién siéu may tinh ddu tién Control Data CD6600. 1971 Intel 4004: bO vi ut ly dau tién. 1974 CLIP-4 méy tinh c6 cu tnic song song dau tién do John Backus IBM phat trién. 1975 Altair 8800: bit d4u méy tinh of aban dau tién (PC) /hay may tinh cre nhd. 1981 Hé thong Xerox star, hé WIMP (viet tft cla windows, icons, menus va point- ing devices) dau tin duge phat rién, IBM bét ddu may tioh cd nhdn IBM. 1984 Apple bdt ddu mdy tinh Macintosh. 1985 Inmos T414, b6 vi xit lf “ngoai cu wie” ddu tién dé x4y dyng may tinh song song duge théng bao. concentration gradient 202 conerete 1988 BO vi xit IY quang hoc dau tién, dung anh sang thay dién, d& dugc phat ién. 1989 Bat dau bé nhé chip silicon cé thé uu tif 200 trigu ky ty. 1990 Microsoft dua ra Windows 3 m6i trudng lam viée phé bién cho may tinh 4 nhan. 1992 Philip b&t ddu may doc dia CD-1 (compact disc - interactive) trén co sd ky thugt Am thanh CD. 1993 trong 100 gam. Thuat ngi nay cling chi qué trinh lam tang néng dé cia mgt dung dich bing cdéch giém chat dung méi. Trong mét dung dich dam dac, chat tan cé mat véi sO lugng Idn. Nuée muéi dam dac e6 khong 30% clorua natri trong nude; xit dam dae c6 khodng 40% hydroxyt natri; va axit sulphuric dim d&c c6 98% axit. concentration gradient gradien néng 49: Su thay déi néng 46 mét chat tu ché nay dén ché khac. Cac hat nhu cdc phan ti duting trong mét chat ing luén luén chuyén dong nén ching ¢6 thé phén bé kh&p chat long. Dac biét, ching di chuyén tit chd 6 néng dd cao dén ché c6 néng d6 thap; nghia lA ching phan tach theo gradien néng dé (xem diffusion). Diéu nay gidi thich ly do tai sao Oxy trong phéi phan tan vao mau. Oxy tap trung trong phdi cao hon trong c&c mao mach bao quanh ede nang khi, Khi ching phan tan theo gradien néng d@ ching 6 khuynh hudéng chuyén vao mau. Vi vay, su trac A6i khi tay thudc vao sy duy tri gradien néng dé lam cho éxy tiép tuc phan tan khap cdc bé mat hé hép. concentric circles nhiing vong tron ding tam: Hai hodc nhiéu vong trdn c6 cing mot tam. conceptacle: Hoc cé dang binh thai cé trong ddu phinh céa rong bién xdm, dang cht ¥ 1a & téo varéch Fucus. Cac giao td hinh thanh trong cdc héc nay va gidi phéng vao nuée qua nhting 16 rt nhd goi la “ostiole” concorde: May bay ché hanh khéch siéu 4m duy nhat dat téc d6 Mach, siéu May tinh trén eo s6 b6 xi ly 64 bit Gdu tién: Intel Pentium di vao thi uuOng. thanh ep 2, (hai ln tde a6 Am thanh) khodng 2.170 km/gid 1.350 m/ph. Con- cord 1a két qua hgp tac caa Anh va Phap, thyc hién chuyén bay ddu tién. nam 1969, va 7 ndm sau dua vao phyc vu thuong mai. Concord dai 62 m, sai canh gén 26 m. concrete bé tong: Vat lidu xay dung cfu tao tiv ximAng, sdi, At va nude. No da dugc sit dung tif thai Ai Cap va La Ma cé. Trong thé ky 20, bé tong ngay cing duge sit dung nhiéu hon thay cho cdc loai vat ligu khdc nhu gach va gé vi kinh té hon. Lich si Nam 5600 ndm trude Cong nguyén: phat hién bé tong duye st dung @ Lepenski Vir, Yugoslavia (san nha trong mot lang @ théi ky dé da). Ném 2500 truéc Cong nguyén: Nguéi La Ma tinh cd phat hign cong dung cia dé véi va silicon nhém dé san. xuéit xi mang “pozzolanic”. * Nam 127 sau Cong nguyén: Bé tng nhe (ding da bet nhéi thanh bétong) duge sit dung xAy dung cdc bite tudng cia dién Pantheon La Ma. Thai Trung c6: Bé tng duge sit dung x4y dyng céc lau dai (trat kin cdc bite tung) va thdnh dutng (nén mong céng trinh kha 1én). 1756: John Smeaton, lan dau, san xudt xi mang ch&t lugng cao ti thoi La Ma cé (dang x4y dung lai Hai dang Eddystone, Anh). 1824; Joseph Aspdin phat minh xi mAng Portland 6 Anh. 1854: William Wilkinson phat minh batong cit thép - ldn dau st dung thanh concurrent lines cong trong xAy dung. 1880: Lan déu ldp dat 10 xi mang quay lién tuc (gidm gia thanh san muat xi mang). 1898; Francois Hennébique: toa nha xay dung bing bé téng edt thép nhiéu tng dau tién (mOt nha may 4 Swansea). 1926: Eugene Freysinnet bat dau thi nghiém bé tong dy ting luc 6 Phap. 1930: My ding bé tong thay cho 44 vei trong cde céng trinh cia lien bang trong thai ky Dai suy thodi; ding dé lat via he, xdy dung nén dudng, dutng vao cdu, dap nude va cde cdng trinh thé thao (san béng, bé bai va sn chi). 1940s - 1980s: S& dung nhiéu bé tong nong (ret) dé xy dung lai cdc thanh phé bi pha hay trong chién tranh & Chau Au va Trung Déng. 1960s: Bé tang duge ding rong rai trong cde nuée céng nghiép nhu 1a vat lieu x4y dyfng kinh té hon thay cho céc Jogi vat ligu truyén théng. concurrent lines cae duting ding qui: Hai ho&e nhiéu duéng thing cing di qua mét diém. Thi dy, tat od ede dusng kinh eda mot vong tron déu déng qui tai tam diém ca vong tron d6. condensation sy ngung ty: Trong héa hau co, mot phan ting trong d6 hai hop chat hitu co két hgp dé hinh thanh m$t phén tit 1én hon, kém theo sy gidm bét m6t phan té nho hon (thutng 1a nuéc). Phan tng nay cing duge goi 1a phan ding cong khi. Polyamide (nhu niléng) va Polyesters (nhw térilen) duge tao ra béi sif tring ngung. condensation number: Trong vat ly hoe, ti 19 gitta sf phan ti ngung tu trén mét bé mat véi ting sé phan ti cham pé mat dé: chi sé ngung ty. condensation polymerization: Phan ‘mg polyme héa, trong 46 mot hoae nhiéu phan ti don gian 6 hon mot nhom chat d& phan ung két hop véi nhau dé hinh thanh mét hep chat cao 203 conductance phan tit (polymer) va cé sy gidm bot nuéc hodc phan té nhé khae. condenser bé tusang: Trong quang hoc, mot thu kinh ho&s mt bo nhiéu thau kinh tiéu cy ngdn dang dé tap trung 4nh sdng vao mét dién tich nhé nhy trong den chiéu hay bé phan chiéu sang kinh hién vi. Bé ty s4ng cling 6 thé ché tao bang cach ding mOt guong lém. condenser: Trong mach dién td, tén goi khéc cia cde tu dign. conditioning: Trong tam ly hoe, hai nguyén téc diéu chink hanh vi chinh ‘Trong diéu chinh cé dién do Ivan Pavlov mé ta, m$t téc nhén kich thich 6 thé gay ra mét phdn xe te dong bling cach k6t hgp lép di lap lai véi mét t4e nhan kkich thich gay ra phan ung ty nhién, Thi dy, tigng chudng lp di lap lai két hop véi thc &n cudi cing sé gay ra chay nuée dai ngay ca kkhi cé tiéng chudng ma khong c6 thie an. Trong diéu chinh nhip digu do nha tam l¥ hoc My Edward Lee Thorndike (1874 - 1949) mé ta, tan sé cda mot phan x2 ty dong 6 thé tang lén bing edch tiép theo sau né mot suf cing co thém hodc mét phén thudng. condom or sheath or prophylactic: Dung cu tranh thu thai, lam bang cao su lép khit vao duong vat cuong eting va gid tinh tring lai. No 1a mot phuong ti8n ngifa thai hitu higu hen thude diét tinh tring, néu sti dung cdn than. Mgt condom ¢¢ thuée diét tinh tring cé hiéu qua dén 97%; khong c6 thude hiéu qua d6n 85%. Condom cing bdo vé chéng eée bénh lay lan qua dutng tinh duc, gém ca bénh AIDS. conductance d9dindién: Kha nang dan dién cda mét loai vat ligu, thuong ky hiéu la G. Véi dong dién mdt chiéu, d6 d&n dign la nghich dao cia dign tré: mot vat din dién tré R cé do dan dién la UR. Véi dong dién xoay chiéu, 46 dan. dign bing dién tra chia cho tré khang conduction 2: G = RV/Z, DO dan dién trutc day biéu thj bing nghich ddo cia ohms (hay mhos; don vj SI eda G la aiemen (8). conduction sy din dién; Ding edc hat mang dién di qua mét vat ligu tao ra dong dién. Sy din dién trong kim loai la dong dién tif ty do dign tich 4m. Sy dan dién trong chat khi vA mét 30 chat Iéng 1a dong cde ion dién tich duong theo mt chiéu va c4c ion dién tich am theo chiéu nguge lai. Sy dan dién trong chat b4én dan nhu silicon la dong cdc dién td va cac 16 trong duong. conduction sy din nhigt: Dong nhiét nang di qua mét vat ligu ma khong chuyén d6ng bat ky phan ndo cia vat ligu ay. (So sénh véi conduction, elec- trical) Nhiét nang hién dién trong tat cd cc loai vat ligu duéi dang dong nang cia cc phan ti rung déng eda vat ligu 46 va c6 thé truyén ti mét phan tt dén phan té ké can duéi dang rung co hoe. Trong kim loai, loai vat ligu dac bit dan nhiét tét, cde dién t ty do truyén nhiét rat nhanh. conductor vat dan: Vat ligu d&n nhiét hoe dién (tri vai vat ligu khéng din hay vat ligu ngan céch). Mot vat din t6t 6 a6 din dign hay nhiét cao, thutng ta vat ligu cé nhidu dién ti tu do nh kim loai. Mét vat din kém (nhu thiy tinh va sit} 06 it dién tu ty do. Cacbon la trugng hep dae biét khi 6 dang 4 kim, nhumg (trong m6t 86 dang cia n6) 1A mt vat ligu dan dign va nhiét tuong adi tét. Cac loai vat ligu nhu silic va germani 6 d dan dién trang binh duce gia tang bing nhiét, 4nh séng hay dién Ap duge goi JA chat ban dan. cone hinh nén: Khéi hodc bé mat cfu tao bdi tap hgp tét cd caic dudng thing di qua mot diém cé dinh (dinh) va cdc diém trén mét duéng tron hod elip ma mat phiing khéng chia dinh. M6t hinh nén tron cé dinh nam tren dutmng cao thang géc di qua tam vong 204 cone tron goi la nén trdn thang, né duge tao ta bang edch quay m6t tam gidc cain hodc cu tric can quanh tryc d6i xing eda né. Hinh nén thang 6 dung cao vudng géc h, bén kinh day r c6 thé tich V = ¥8prth, Khoang cach tit mép day -hinh nén dén dinh due goi la chiéu cao nghiéng. Mét hinh nén thing cé chiéu cao nghiéng], dién tich mat cong la rl va dién tich day Ja r,, vi véy téng dign tich b8 mat 1a A = prl + pr? = p20. +r). cone: Trong thyc vat hoc, cfu trac sinh sdn eda loai cAy cé qué hinh non va edy tué, cing duge goi 1A nén thong. Cu tao cia né gém mét truc é gitta bao quanh béi ohiéu bao ti lap (nhiing 14 44 hai bién dang giéng nhu cdi vay) xép chéng lén nhau mang co quan sinh san. Thutng c6 nén cdi va nén duc tach biét nhau; nén dye mang nang phan hoa chia hat phan hoa va nén c4i lén hdn mang nodn chifa tring hodc té bao trig. Phén hoa tif nén due dua dén nén ci nhi gié (truyén phdn nha gis). Hat pht trién trong non cai va duye gidi phéng khi cdc vay mé ra trong diéu kién khf hdu khé dé ph4n tén hat. Trong m$t sé nhém (thi dy nhu voiume= eran surface atta =nti+ 1) cone Hinh chép nén Hink non: ThE tich vi dign tich cia m6t hinh nén dinh 00% cong thie rit lai don gidn vé mat Phang: hai chidu hay khdi: ba chidu

You might also like