dolomite Ti tinh cia vat ligu do chuyén dong cia cde electron trong céc nguyén ti cia mién. Trong mdt mu vat ligu khong tif tinh, cdc diém trong mién co huéng ngdu nhién, vi thé khong 6 su tit héa toan bé cda mau. Trong mét mau vat ligu da duge tir héa, cée mién duge sp xép sao cho cde higu ting ti tinh cla ching tao nén tit tinh manh. dome vim: Dac diém dia chat, nguge véi ché tring long chao, gdm nhing tang da xép chéng cé xép di va ha thap xudng moi huéng tinh tit diém cao nhat n&m @ chinh gitia. Cac vom cé cdu tric nhu thé la do Ap sudt tiv dudi tac djng lén lam cho phan vé trdi dat nh6é lén. Céc vom thugng duge tao thanh do sy phun lén cia cde chat mém déo, nhu mudi hose magma chat nhdo), Cae von mudi doe theo st vinh Bac My hinh thanh do cdc trdm tich mudi bién phun tén, trong khi d6 ede nui Black Hills ¢ South Da- kota 14 két qua cha cdc vom cdu tric duge day Ién do cac khdi khi. dominance tinh tro: Trong di truyén hoe sy che khudt mét alen (mot dang khde cda gen) bdi mét alen khde. Vi- dy, néu mét nguéi thudc dang di hgp tt c6 mot alen mdt mau xanh va mét alen mat mau nau, ngudi nay sé o6 mau mét nfiu, nén alen mat xanh goi la cé tinh lan va alén mat nau e6 tinh trdi. Dominion Astrophysical Observatory dai vat ly thién van Dominion: Pai thién van Canada gan Victoria, British Colum- bia, noi cé kinh phan xa 1,85m bat dau hoat dong tirnam 1918 do Hoi Déng khoa hoc quéc gia Canada diéu hank. Bai vat ly thién vin v6 tayén Dominion két hop & tai Penticton, British Columbia, heat dong v6i dia phat song vo tuyén 26m va viéa vong kinh vo tuyén tong hgp. dopamine: La chat din truyén than kkinh hydroxi tyramine, C,H,,NO,, mot chat trung gian trong su hinh thanh adrenalin. C6 cdc té bao than kinh dae 269 dormancy biét (noron) trong nao sti dung dopamin dé truyén cdc xung than kinh. Khu t& bao than kinh gém cdc noron dopamin. nhu thé nim & hach day, va ving digu khién of dgng. B6nh nhén chiu nhiing con run cia bénh Parkinson ching to su suy yéu than kinh @ trong ving nay. M6t khu nao b6 khac c6 chia dopamin nam @ hé ban tinh, 14 mién gém cdc phan tng vé xtic ding. Nguéi ta nhan thay rang cac bénh nhan phan tng tot véi cde loai thude téc dong lén ede bd thu dopamin & trong ndo. Doppler higu tng Doppler: Su thay déi tan sé (bude s6ng) ella séng quan sat dude do chuyén déng tuong déi giita nguén phat s6ng va quan sat vién. Higu «ng Doppler xAy ra trong su dich chuyén. anh sang 46 ca cdc sao é xa. Hiéu ung nay mang tén eda nha vat iy Ao, Chris- tian Doppler (1803 - 1853). Dorado: Chim sac nim é nam ban edu, cé dang nhy con c& vang, Sao séng nhat ela chom sao nay 1A Alpha Doradus, cach trai dat khoang 200 nam anh sang. dormancy tinh trang ng (tinh trang ngung phét trién): Giai doan hoat dong sinh ly suy gidm cia cdc chéi, hat va cdc mam. Tinh trang ngd gitp cho cay vuot qua nhdng diéu kian kh4e nghiét, chang han nhu cdc cay thudxig nién vugt qua mua dong lanh gid khi cdc hat trong trang thai nga. Cé nhiéu ly do khéc dé nhiéu loai hat thé hién thei ky ngung phat trién ngay cA Khi c6 cic did kign thich hop dé tang truéng. Doi khi, tinh trang ngung phat trign nay bi pha vi béi cdc phuong phap nhan. tao nhu xuyén lop vd hat dé dé dang thong hoi nuée hoac dua hat ra ngoai 4nh sing. Cae hat khée 06 thii ky ngung phat trién sau khi chin. dorsal mat hing: O dong vat 6 xuung song, bé mat gan xuting sing. Bdi vai da sd cde dong vat thi mat lng huGng Ién trén tic la bé mat xa nhdt so voi mat dat. Déi y6i dong vat cé hai tay hai chan, ahu con,dorsal ngudi, thi mat lung huéng ra sau. Khong phai tt cd dong vat déu cé mat lung, eiing giéng nhu khéng phdi tét c dong vat déu c6 tran, Nhitng dong vat khong cé xuong séng cap thap, nhu con sifa, khéng ¢6 dau va kh6ng cé phan trude. DOS: Viét tat cla Disc Operating Sys- tem (Hé diéu hanh dia), la hé diéu hanh may tinh duge thiét ké dac biét dé ding v6i b§ nhé dia, cing con 6 mét tén khac cua hé diéu hanh dac biét MS - BOS. dot matrix printer may in ma trandiém: May in ding cho may tinh, tao ra timg ky tw bang cdch in mét mau, hodc mot ma tran gém cde diém rat nhé. Dau in gém cae dudng hoae cic Ith6i c6 9 hodie 24 kim in. Khi ddu in di chuyén qua lai ngang trén trang gidy, cdc kim duge day vé phia truéc dé go vao ruy bang mye va tao cdc diém tao nén ky tu lén trang gidy nim phfa duéi. May in ma tran diém linh hoat hon méy in bdnh xe hinh hoa etc do né c6 thé in duge dé hoa va van ban vdi nhiéu kigu cha khée nhau. May in ma tran diém ré hon may in laser va may in phun muc, va do cdc kim cia may in go vao trang gidy nén cé thé tao ra cdc ban sao bing carbon. Tuy nhién, may doi matrix 1. Chit bang chéim; 2. Bang muc; 3. Gidy; 4. Dé in; 5, Kim in dot matrix printer 270 downhole measurement in ma tran diém gay én khi hoat dong va khéng tao duge cdc ban in ¢6 chat lugng cao. double bond lién két doi: Hai lién két cOng héa tri gitta cdc nguyén tH ke can trong alkene (- C = C -) va trong xeton. (-€ =0). double decomposition sy phinhiiy doi: Phan dng gifa hai chat héa hoc din dén sy trao d6i thanh phén cde mdi hop chat dé tao ra hai hop chat khae nhau. Vi dy, néu dung dich nitrat bac dua vAa trong dung dich clorua natri thi c6 su trao déi ion dé cho nitrat natri va clorua bac. double star sao ddi: Hai sao xudt hién gdn nhau. Hau hét cdc sao ai hot nhau do trong lue va di chuyén trén quy dao cia nhau tao thanh sao di that con nhdng sao déi khde 6 xa trai dat. Qua vin vong kinh cd hai loai sao déi ndy déu thay nhu nhau. dough b§t nhio: Hin hop gdm bot mi, nude va men ding dé sdn xudt banh mi. Chuén bi b§t nhao bang cdch nhao tron va dat noi am cho “nd” dé cho cdc enzym trong bét nhao phan hay tinh b§t 06 trong bét mi thanh céc phan tit dudng nhé hen va sau dé duge lén men. Qua trinh nay gidi phéng dioxide car- bon lam cho bét nhao ng, downhole measurement phuong phip do bing 6 khoan: Trong dia chat, phugng phép thue nghiém duge tién hanh bing c&ch dua thiét bi xuéng duéi mot 15 khoan. Cac thiét bi nhu thé 6 thé 1a cdc may do dé nghién edu c4c dao dong truyén qua dé tif mot m4y phat, hode dé do dién trd sudt cia d& headc phéng xa tu nhién. dpi: (Viet tat cla dots per inch) So diém trén mét inch: Sé do 4 phan gidi cia hinh anh tao ra é man hinh va may in.dpi Draco: Trong thién van, chom sao lén nhung yéu nim & cue bac. drag ie can, sy cn: Su can tré chuyén dong cua mOt vat thé khi di qua mét juu chat (chat long hoa chat kh0). May bay khi bay qua khéng khi sé gap lye can khi déng hoc Jam hao tén nhién ligu, do 46 may bay thutng duge tao dang thuon dé lam gidm lye can dén mic téi thiéu. Trong trutng hgp xe hoi cing nhu thé. Tau, thuyén khi di chuyén duéi nuée cing chiu téc déng céa luc can vao thanh tau, thuyén. Cée tau chay nhanh Ia cée tau cé cénh quat thay lye 6 than tau nhé cao trén mt nude trong khi chay. DRAM: (Viét tat cia Dynamic random - access memory) BOt nhé truy cap ngdu nhién dng: Thiét bi ohé may tinh gdm mét vi mach tich hgp (chip) bang silic thutng duge ding lam bé nhd truy cap ngdu nhién cia may vi tinh. DRAM sé Jam mat nOi dung ca né néu nhu cif mdi 2 miligiéy ching khéng duce doc ya ghi lai. Qué trinh nay duge goi 1a Jam tuai (refresh) b§ nhé. DRAM chay cham hon nhung ré hon SRAM, mét dang khac cia bé nhd bing vi mach Silic driver chuong trinh diéu khién: Trong may tinh, chuong trinh diéu khién thiét bi ngoai vi. Méi thiét bi néi két véi may tinh cén mét chuong trinh diéu khién, ‘Vi du, thong thudng c6 thé néi nhigu logi m4y in kh4e nhau, m&i logi c6 mot chuong trinh van hanh riéng, véi cing m6t loai may tinh. Diéu nay 6 thé thye hién dugc vi cae chuong trinh diéu khién may in sé dich cdc lénh in chufn eda may tinh thanh cdc lénh dac biét ding cho m4y in. drug thuéc: Bat ky loai hoa chat nao dua vao trong eo thé con ngudi hose dong vat dé lam ting hodc ngan chan mot chic nang sinh hoc, Hau hét cdc loai thudc dang si dung dimg 4é phang ngita hodc diéu tri, hode lam gidm cde 271 drying trigu ching cia bénh, bao gém thuée khéng sinh, thudc gidm dau, thudc gay Oc t€ bao va thude tie ché mi&n dich, Negay nay, c&c loai thuée ding phd bign nhét 1a nicotine (cé trong thuéc 14) va rugu. Ching tac dong én hé than ‘inh va rat c6 hai. drumlin: Ngon déi dai, thoai thodi duge = tao thanh é cac ving dong bang truée day. Cac manh dé vun thu nhat duge & cdc dai bang da tao thanh ngon déi cé dang hinh tring, cao 8 - 60m va dai 0,5 - km. Nhing ngon 4éi nay la dau bigu cho biét huéng di chuyén cda bang. drupe qua hach: Loai qua c6 nhiéu thit, 6 m6t hodc hai hat c6 lép cting bao vé bao quanh, vi du nhu qua anh dao, qua hanh, qué m4n. Qué gém mét lép vd bén ngoai, l6p thit va lép vé eutng ban treng bao quanh hat. Dua cling 1a loai qua hach nhung 16p v6 ngoai khé va cé nhiéu xo, Mam x@i 1a loai qua gop gdm nhiéu qua hach nhé, dry-cleaning phuong phap tdy khé: Phugng phdp lam sach vai bing cdch dong cdc dung méi bay hoi nhu triclaroethene (tricloroethylene) hoa tan cée vet du mé, Phuong phdp nay khong dimg nuéc, Phuong phdp t4y kho duge phat trign lan ddu 6 Phap-nam 1849. Mét sé chat dung méi duge biét 1A c6 hai cho téng Ozone va ‘dung méi tetracloroethene 1a déc 6 trong nue va b6c hoi doc khi dun néng. dry ice nude d4 khO: Dioxide carbon (CO,) rn, ding lam chat lam lanh. G nbigt d6 trén 70°C (110, 2°F), nude da khé thang hoa (bién thanh hoi khong qua giai doan héa léng) thanh khi di- oxide carbon (carbonic) drying sy sfy kha: Su loai bé nuée ra khéi m6t chat ma khéng lam thay déi edu tao héa hoc cha no (khac voi sy khtr nuéc). Cac téc nhan say khé gém ede chat tay ria nhw clorua calci, cdc acid dam d&c nhu acid sulphuric va acidBIP nitric, va cdc loai keo Silic, OTP: Viet tat cia desktop publishing. ductile materia! vat ligudéo, vat ligudé kéo soi: Vat liéu c6 d6 bién dang lén hon giéi han dan héi (xem elasticity) ma khéng bi dut gay. Kim loai va vat ligu déo, e6 thé kéo thanh soi, ho&e c6 thé dap hoae cugn thanh nhig tém méng ma khéng gay, So s4nh véi brittle material. ductless gland tuyén nditigt: Mot thuat ngi khde cia endocrine gland. drump sykétxuat: Trong may t{nh, qué trinh chuyén nhanh do liéu dén bé nhé ngoai hoac may in. K&t xudt man hinh Ja thye hién mét ban in céa man hinh hién hanh. dune cén cat: Dai edt do gis théi cudn thanh. Gié thdi cat bay lén theo huéng gié bén man déi, nhting hat cét bay lén réi rai xudng 6 man déi khudt gid, Dan daa, ddi cét di chuyén theo huéng gis, Cae d6i cdt 1a date diém cia cde ga mac cat va & doc bé bién. Déi cat hinh sao tao thanh bdi céc ngon gid cé huéng khéng nhat dinh. Déi cat doc nim song song theo huéng gid. duodecimal system he thap nhj phan: He ky higu sé hoc e6 co sé 12, mot thai ky duge xem 1a tét hon hé s0 thap phan vi s6 12 ¢6 nhiéu thita sé (2,3,4,6) hon sé 10 (2,5). Bay gid hé thap nhi phan duge thay thé bang bé thap phan duge thifa nh4n rong rai hon. duodenum 4 trang: Trong déng vat c6 xuong séng, mét doan éng tiéu hoa nam gitfa da day va ruét non, c6 vai trd trong viée tiéu hoa carbohydrat, chat béo va protein, Sau d6, cdc phan té nhd hon duge tao thanh sé duge hap thu béi t4 trang hoac hdi trang. Cae chat dua vao ta trang nho cdc cd co that mén vi nim 6 cudi da day. Khi thye ph&m chuyén vao ta trang thue phéim duge tron voi mat 6 trong gan va v6i cde enzym trong tuyén tuy a tuyén 272 tigu héa nam gan trén ruét. Mat sé trung héa tinh acid 6 trong dich tigu héa va giup tiéu héa cde chat béo. duralumin Buy - ra: Hop kim nhom’ nhe duge ding rong rai trong viée ché tao may bay, gsm nhom pha déng, manhé va mangan, dust bow! lang chao byi: Vang nim trong mién Great Plains 6 Bac Mg (tir Texas dén Kansas) chiu sy x6i mon cua xié do han han va khé cn. Lép dat trén mat da bi gid théi di vao nhing dgt han hén nhiing nam 1930 va nhing nam 1980. dust devil bao bui: Bao bui nhé gay ra béi sy dét nong mét ving trén mt dat & sa mac, de biét ¢ sa mac Sahara. Khéng khi cuén lén trén mang theo nhiéu bui nhé, Dutch elm disease: Bénh cay du do nam Certocystis ulmi gay ra. C4c ndm Jan tir cy nay sang cay khdc do loai bo canh cling sdng trong vé cAy, dé tring phia trong lop vé cay. Khong c6 each chifa bénh va bién phap kiém soat 1A hang nam phun thude diét sau bo vio eAy dé ngan chan lay lan hodc dén bd cdc cay tao mOt vanh dai réng quanh hu vue c4y nhiém bénh, Bénh nay duge trinh bay ldn ddu 6 Ha Lan va ddu nhiing nam 1930 da truyén sang Anh va Chau Aureiing nhu Bac My. Vao nhiing nim 1970, mot bénh dich mdi do nhiéu dang virus eta loai ndm nay gay ra, c6 16 1a duge mang tit Canada dén Anh. dye thudc nhugm: La ch&t khi hoa tan vao dung dich vdi vi thi sé nhudm mau, khé tay duge. Thuée nhudm trie tiép két hop ngay véi vai 46 cho mau, thuéc nhugm gidn tiép ddi hdi phdi cé mot chat khae dé xi ly véi vai trude. Thue nhudm t 1a ede chat tan khong mau, khi phoi ngoai khéng khi sé cho mot hop chat cé mau khong tan duge. Cac thudc nhuom ty nhién bao gémdye-transfer thude nhudm cay cham, thude nhudm cay thién thao, thuéc nhugm cay huyét mée, thuée nhugm yén chi, cdn thudc nhudm cOng nghiép (duge sit dung vao thé ky 19) thugng la thuée nhu§m téng hop: Mau xanh axid phat trién nam 1835 va mau tfa nim 1856. Thude nhudm cong nghigp gém thuée nhugjm azo acridine, anthracene va aniline. dye-transfer anhin chuyén mau: Trong nganh anh, anh in duge thuc hién bling edch ding cdc 4m ban tach mau dé, vang va xanh duge in chung véi nhau. dyke dé: Via dé héa thanh duge tao nén do su x4m nhdp cla macma ngang qua cdc I¢p dé c6 s&n. Bé cling con 1a dap nhan tao duge a4p doc ven bi a8 ngan chin lt. dynamics or kinetics déng lfc hoc: Trong co hoc, nghién citu vé mat todn va vat ly chuyén dong cia cde vat thé duéi tae dong cia céc lye lam thay ddi chuyén déng cia ching. dynamite Dinamit: Chat né gém hin hop cda nitroglycerin va dat chia tao Silic do Alfred 273 dysprosium Nobel sang ché dau tién. dynamo Dinamé: May phat dién don gidn, hodc may chuyén héa co nang thanh dién nang. Dang co bén cia dinamé gdm mét nam cham manh, giita hai eye cla nam chAm nay c6 mét vat din quay, thudng dé la cudn day. Co nang do chuyén dong quay dugc chuyén adi thanh dong dign trong lai. Céc dinamé ngay nay hoat dong theo cdc nguyén ly do nha vat ly Anh, Michael Faraday, dua ra nam 1830, la stic dién dong xudt hién trong vat din khi né chuyén dong trong tit trudng. dyne: Don vi lyc trong hé CgS, ky hiéu 1a dyn. M6t newton bang 10° dyn. dysprosium DiproSi: Nguyén td kim Joai cha chudi lanthan, ky higéu Dy, so nguyén ti 66, khéi lugng nguyén tir tuong d6i 162,50. Né 1a mét trong nhiing chat cé tit tinh manh nhat da biét vA cé kha nang hap thu ede neu- tron rat lén. Dugc nha héa hoc Phap, Paul Lecog de Boisbaudran (1838 - 1912) tim ra nam 1886. 4earthquake vuc Mariana 6 Thai binh Duong sau 11.034m. Trai dat da dugc hinh thanh cach day 4,6 ti nam va su sdng bét ddu céch day tit 3,5 - 4 tindm. earthquake sy dong dat: Mot loat nhding s6ng va dap hinh thanh do hién tugng bién dong trong thi gian ngdn bén trong vé trai dat hoac trong lép do gay nén. Diém phat sinh dong dat duge goi la tigu diém, con diém bat ddu dong dat 6 trén mat trai dat thi goi Ja tam ngoai. Cac séng va d4p duge xép thanh hai loai (s6ng P va séng S lan truyén & ben trong trai d4t, va s6ng lan truyén 6 trén mat L va R). Céc tén hai do cde séng trén mat gay nén duge xép theo thang Mercalli c6 cdi bién cAn ett trén nhiing tan hai edu trac cue bé. Nhiing t6n hai nay phy thudc vao ban chat 16p dat nam dudi va ede dé gée. Cuang d dong dat do bang thang Richter cin eu trén bién dé cia ddu vét rong lon nhét ghi duge trén dja chan ky chuaén dat 6 cach tam ngoai 100 km. earth science khoahgc vé traidat: Mon khoa hoc tim hiéu yé ban chat, nguén g6c, sy tiéu héa va hoat d6ng cua trai dat hode ede bd phan ciia trai dét, nhan thie day dai vé vj tri tri dat trong va try va dic bigt 1A trong hé mat trai. Dia ly 14 mén khoa hoc nghién ettu vé tinh chat vat ly cia tréi dat, 06 chi ¥ téi edu trie vat ly va déng hoe ciia tréi dét. Dia héa hoc la mén khoa hoe nghién citu vé tinh chat héa hoc cha trai dat, 06 lién quan 4én thanh phdn va su bién déi héa hoe cia trai dat. Dia chat 1a mon khoa hoc nghién cuu phan vat chat rin eda trai dat, cdc qué trinh hinh thanh va bién déi cia trai d&t trong sudt lich. st'4-5 tinam cha né. earth summit héi nghj thugng dinh vé trai dat: (tén chinh thie 1a Hoi nghi Lién higp quée vé Méi trutng va Phat trién) cudc hop quéc t@ tai thanh pho Rio de Janeiro, Brazil vao thang 6 nim 276 -EBCDIC: echinoderm 1992, h6i nghi thao ra cdc bién phap vé bdo vé méi trutmg thé gigi. Cac higp ude duge dua ra dé chéng choi véi sy néng lén ciia dia cdu va bao vé diti séng hoang da (phan sau khéng duge My ky). (Viet tat cla extended binaryeoded decimal interchange code) (trong vi tinh): Ma chuyén déi thap phan ma héa nhi phan mé rong. EB- CDIC la so dé ma héa dung dé biéu dién 256 ky ty bing céch st dung 8 bit cho méi ky tu. EBCDIC character ky tyEBCDIC: M6t trong cdc ky hi¢u bat ky cua tap hgp 8 bit EBCDIC. eccentricity do léchtém: Trong hinh hoe, 1 tinh ch&t cda mét tiét dién conic (hin tron, elip, parabol hoac hyperbol). N@ la Khoang cach eiia mét diém bat ky trén duding cong dén mdt diém co dinh (tiéu diém) chia cho khodng cach cda diém bat ky dy tei mot dung thing e@ dinh (truc). Hinh trdn c6 d6 léch tam bing O; vdi elip thi né nhé hon 1; véi parabol n6 bang 1; véi hyperbol né lén hon 1. ecdysis sy lft xée: La su lét bd c6 dinh ky lép vé outng bén ngoai cia mot 86 c6n tring va loai chan dot dé chang phét trién. Truée khi 19t xde 88 c6 mot lop vé mém hinh thanh bén trong lép vé ngoai. Sau khi lép v6 ngoai tach ra, cdc dong vat nay sé bd ra bén ngoai vA 16p vé méi eting dan lai. ECG viét tat ela electrocardiogram dign tam 46: Su ghi lai cc hoat déng dign cia tim trén mét bang gidy chuyén dng. Dign tam dé ghi bang mat thiét bi goi la dién tam ky. Viée nay giup chan dodn cdc bénh tim theo nhiing thay ai dic trung trén ECG. echinoderm nhém déng vat da gai: La nhém dong vat khong xuong song sinh sOng duéi nuée thutng e6 ndm phan d6i xing xuyén tam ké cd sao bién, sao léng, hué bién, cdu gai bin va hai sam.earth 277 earth TIEN BG GAN DAY TRONG KHOA HOC TRAI DAT Kham phd qua d&t tit ben ngoai va bén trong. Nhiing nam gan day, nganh dia chat hoc da két hop véi khoa hoe dé tao ra mot nguyén the toan dién vé khoa hoe trai dat va 4a c6 suf ra déi cia hé théng t4p hgp dit ligu tinh vi. Tuy nhién cing cin 06 rat nhiéu tranh cai gitta cae khoa hoc gia nghién edu vé van dé nay. Nhiing nguéi theo thuyét cd dién thi cho ring ech duy nhat dé nghién edu qua dat 1a di ra ngoai, lay mu, ghi lai va nghién citu true tip. Con nhiing ngudi theo cap tién thi juén cho ring c4ch duy nhdt dé c6 edi nhin toan dién vé qué d&t 1a qua bé cam ahan ti xa va cdc dif liéu da vi tinh héa. Tuy nhién, cho di: khoa hoe c6 thay déi nhu thé nao di nifa thi cing edn ch6 cho cd hai phuong ph4p trén. Bo dac qua dat Un diém néi bat nhat cha bd cam nhan tit xa 1a viéc do khodng edch. Bé mat cia qué dat c6 thé duge do chinh xdc bang tr&c dja hoc (do mot may thu dat trén mat dat nhén tin hieu tir vé tinh), bling tia laze (vé tinh sé phan di tin higu phét lén tit mat dat dén mot may thu khéc tren mat déit), va bang phép do giao thoa dutng day so véi tin higu nhan duge @ mat dat tir mt thién thé & xa trai dat. Cac ky thuat nay cb thé do cde khoang cach dai hang ngan km véi sai sé nhd hon 1 em. Neay nay, sy di chuyén trén bé mat trai dat cing nhy sy phat trién cia cdc phién die tang déu cé thé do dac duge. Trude day, 48 do tc 40 di chuyén nay, nguéi ta phai tinh toan sy thay ddi vi tri trung binh eda ching qua ting thap kj hoac thé ky. Cae két qu do dac hin nay cho thay ring méi ndm phién dia tang 8 ngoai dai duong vdn phat trién déu dan 1a 12mm/nam, day noi ngdm 6 Dai tay dugng 14 160mm. Sy di chuyén chinh cia ede lue dia rat bét thueng. Vi dy nhu Great Rift Valley ¢ Dong phi da khong di chuyén trong vong 20 n&m qua, véi thi gian 46 trung binh thi lye dia d6 c6 thé di chuyén één 100mm. Khai thac dau khi ngoai khot Dau khi la nhién li€u thé quan trong nhat cia x8 héi. Khi cdc nguén nay b&t du can kiét, nguti ta bat dau quan tam dén céc thém lye dia cta qua dat. Vao nam 1991, Brazil da bat d4u Khai théc mét ging du sau 752m @ ngoai khvi by bién vé phia Déng Bac cha nude nay. Ngudi ta dy dodn rang vao nam 2000, hen 30% san lugng ddu cda thé gidi sé duge khai thac tis nhimg giéng dau ¢ ngoai khci. Tuy nhién, trit ligng déu chinh van c6 thé nim 6 mét ogi nado khac. Co mot gid thiét duge chap nhan rOng rai ring d4u khi duge hinh thanh tit nhimng tan tich cia thyc vat va ding yAt bj chon vui duéi lép dé tram tich. Ciing c6 mét gid thiét khde cho ring dau khi bét nguén tir cde chat va co nhu métan va hydro bi ket lai trong da Granit va d4 bign chat ti khi tri dat duge hinh thanh; va ddu sé tir dé ri vao cdc long chao tram tich xung quanh. M@t nhém chuyén gia 44 khoan yao dé granit 4 Thuy Dién tiy nim 1987 va da tim thdy déu, Sy thay déi khi haw Voi vide dét chéy dau va céc nhién ligu e6 cacbon da dua vao bu khi quyén mot Ivgng 1én khi CO, va lam tang kha nang thay déi khi hau. Tuy nhién, khi hau dia edu chua bao gié én dinh, do dé nhiing tée dang cia con ngudi lén m@i trugng 6 thé bi thién nhién che lap. Nhitng via thanecho 278 eclipse & Spitzbergen va nhiing tan tich cia sng bang ngay gitla ving sa mae cla Uc chau ching td khi hau da thay adi trén dign réng hang trigu nam qua. Két qué nghién eifu eda chuong trinh Greenland Icecore da che thay ring trong sut thai ky bang ha, nhiét a6 @ hai ving cyc thay 4di tit lanh (Ichodng 12°C thap hon hién tai) cho t6i On hda Cchoang 7°C ciing thép hon hin tai). Mi giai doan bang gid kéo dai tit khodng 500 dén 2000 nim, bat ddu r&t dot ngdt va két thic d&n ddn. Mot sé sy thay déi khi hau dot ngot do thién tai trong qué khit 6 18 1 do tae dOng cia mot thién thach khéng 16 hole sao chéi. Ngudi ta di phat hidn mét vét lém do va cham 06 d6 tudi khoang 214 trigu nam & Canada va vét lém nay duéng nhu oé lign quan dén suf tiét chiing hang loat vao ky Trias- sic. Cée khoa hoc gia vin con dang tim kiém tan tich cia mét thién thach mA ho cho ring da lam tiét ching loai ‘khing long cach d4y 65 triéu nam. Dong vat da gai thudng di chuyén bing nhitng chan hinh éng hode cdc nang chéa nuée 6 thé thut ra hodc vao co thé chung. echo .ti€ng d@i: Tiéng vong, séng déi la sy 14p lai cia mOt séng 4m thanh hay tin higu rada siéu 4m do hién tugng phan xa tit mét bé mat. Bang efich do chink xde théri gian truyén séng di va vé va biét dude téc dq truyén séng rada (tc dé dnh s4ng) hay song siéu am (téc 43 4m thanh trong nude), ngvvi ta c6 thé tinh duge cy ly cia vat phan xa. echolocation dinhvijbing4mthanh: LA phuong phap xdée dinh vi tri cia vat thé bing each sif dung am thanh 6 mét s6 loai dong vat nhu doi va cd heo. Ching sé phat ra mét chubi 4m thanh 6 tan s6 cao (thuting 8 tén sé siéu am ~- ngoai tam nghe cia con nguéi) va lang nghe am thanh phan hdi ti chudng ngai vat dé xdc dinh chinh xde vi tri cla ching. Vi tri cha vat thé cé thé xdc dink duge bing cdch do khodng thdi gian fim thanh duge phét di va phan héi lai. Sy dinh vi bing am thanh rat c6 ich trong nhiing dién kién thi gide binh thutng khéng thé quan sét duge nhu trudng hop clia dei vao ban dém va 3 ca heo @ nhiing ving nuéc duc. Mét sé lo&i chim cfing 6 kha nang nay. echo sounder mdy da tiéng dois La may da tim cdc vat dudi nuée bang Am thanh - Sd dung séng 4m phan hdi. Phan ldn céc tau duge trang bi may dd tiéng doi dé do bé sau cle nude phia duéi, May dd tiéng doi gém mot may phat xung siéu 4m va mét may thu dd xung phan héi ty day bién. Thoi gian tin hiéu due truyén di va phan hdi vé phan anh dé sdu elia nude. Céc thuyén danh cd cig sit dung may do nay dé dd tim nbiing dan cé. eclipse thign thye: Hién tugng mét thién thé di qua béng t6i cia mot thién thé khée, Tut thudng duge ding dé chi hién tugng nhat va nguyét thyc, hién tugng cé thé 14 mét phdn hoge toan phan, nhung cing co thé a8 chi hién tugng che khudt e’e hanh tinh quay quanh sao Moc béi chinh sao Mc. Su che sang mot vi sao béi mot thién thé Thai duong hé duge goi 14 hién tugng che khuat. Nhat thue xay ra khi mat trang di ngang qua phia truée mat tréi nhin tif qua dat va chi cé trong thii ky trang ha huyén. Trong théi gian nhat thyc toan phn, ta chi cdn thay duge nhat hoa. Nhat thuc toan phan chi kéo daieatoparsite sinh thai thutng 1a rt phic tap nhung rat can bing va viée loai bé bat ky mt loai nao dé sé 1A mét tai hoa. Vi du nhu viée tigu diét hét cic loadi an thit chinh sé hiy hoai hé sinh thai do viée tan pha cay cé eda lodi an cd. Nang lugng va chat dinh du@ng duge tiéu thu qua cdc co thé sinh vat trong mdt hé sinh thai theo mt trinh ty nhat dinh. Nang lugng dugc gid lai qua qua trinh quang hgp va chat dinh duang sé duge thye vat héip thy tit 4&t hodc nude. Ca nang lugng va chat dinh dudng nay sé duye chuyén qua loai dong vat an cd vA ké tigp 14 ede loai 4n thit. C&c chat dinh duéng nay sau dé quay tré vé dat qua sy myc rita cia phan va xe ede co thé dong vat va két thac mét chu ky tan nhdn déi véi su én dinh va sinh tén cia hé sinh thai. ectoparsite (vat) ngoai ky sinh: Mot ky sinh sng 6 bé mat ngoai eta ky cha. Vai loai ngoai ky sinh nhu rép giudng chi git tiép xuc dinh ky voi ky chi, trong khi c4c loai khée nhu ran cua, é thudng xuyén trén ky chi. ectoptasm ngoai bao tudng: Lop ngoai cia bao tung trong té bao, lép nay dic hon 1ép trong (ndi bao tung) va lién quan dén cde hoat déng nhu chuyén dong té bao. ectotherm dng vat “méulanh”; Vi du nhv thin lan, than nhiét thay déi theo nhiét d6 bén ngoai (chi y&u 1a tit mat trai) dé hoat déng. Khi cdn gidm nhiét a6 co thé, ching tim dén nhitng noi Janh hon, eddy current dong dién xody, dong Fou- cault: La dong din cdm tng trong mai trudng dan dign nim trong ti truéng bigén thién. Dong dién eddy cé thé gay nhiéu lang phi nang lugng trong mach tit may bién dp va ede may dién khde. edge connector ddundicanh: (Trong vi tinh) 1a mdt méi ndi ti trong mach in ra ngoai mép ban mach dé néi véi 280 efficiency eae gide khac. Thutng duge dang dé néi ban mach chinh véi ban mach phu 4é tang thém bé nh hod cdc tign {ch khac. Edwards Air Force Base cancif khong quan Edwards: Mét trung tém khong quan Hoa Ky dat tai mét long hé khé can 6 California thuong duge ding lam noi ha cénh cia phi thuyén con thoi. EEG viét tdt cia electroence Phalogram digén nado dé; (Xem electroencephalography: Phép ghi dién nao). electroencephalography phépghidién nao: Ky thudt ghi hoat déng dién cia c&c phan nao va chuyén thanh biéu dé goi la dign nao dé (EEG). Thiét bi ghi nhiing hoat dng nay goi 1a dién ndo ky. Dién nao dé phan Anh trang thai nao ding phat hién va dinh vi bénh edu trie trong ndo, thi dy cé¢ khéi u: cing ding chan dodn va xt ly dong kinh. EEPROM (viét tat cila electrically eras- able programmable read only memory) b@ nhé chi doc lp trinh xéa duge bing dién: BG EEPROM c6 thé tdi lap trinh khi vain trong méy tinh, Dit ligu o6 thé x6a béi mt bdi mot tich di¢n va dt ligu moi duge ghi. EPROM viét tit cla erasable program- mable read-only memory Bé nhé ROM xéa duyc va lap trinh duge. Effelsberg khu Effelsberg: Khu vuc duge dat mt vién vong kinh radio diéu chinh duge lén oh&t thé gidi nam 3 gan thanh ph& Bonn, Buc. G day eb m§t chéo nh&n séng radio cé duting kinh 100m do vién Thién van vé tuyén Plank cung céip hoat dong tit nim 1971. efficiency higusudt: La ty sO céng cb. ich ra mAy véi cbng vaio cho méy tigu thu, thudng duge x4c dinh bang sé phan trAm, eng thie dinh nghia higu suat la:efflorescence Cong c6 ich ra may Higu wut x 100% Cong vao may hose: Cong sudt cé ich ra may Hieu sudt = ———_——_ x 100% Céng suat vko méy Vicéng sudt la cOng trong mot giay. Su tén hao nang lugng do ma s4t cho biét rang hiéu sudt luén lun kém hen 100% cho di déi voi may dien khong ¢6 phan quay (nhu may bién dp). Do cing ra bang tinh 36 trong tai oda may véi khodng cach di chuyén tai va cOng vao bang tinh sf tng lye v6i khong cach di chuyén cita ting luc, higu sudt 6 thé duge xdc dinh béi: Phg tdi x Khodng efch di chuyén tai Higu suét = x 100% Ung lve x khodng céch di chuyén cia Gag lye Hode do hé s6 tang luc cia mot may 1a t¥ 86 cla tai trong véi ing luc, va ty s6 tc dé 1a khodng cAch di chuyén cha umg luc chia cho khodng cach di chuyén tai, higu su&t bing: He sd tang luc Hiéu sudit = x 100% TY 6 téc do efflorescence su {én hoa (tinh thé); Chat lang thutng mau trang tao thanh 8 trén bé mat cia gach, khoi xay hay tung bé tong. Né gém cdc muéi todt ra tit mat tudng. Tuy khé coi, nhung nd v6 hai va cé thé lam-tréc 1ép son phi lén chd phong héa. EFTPOS (viét tat cla Electronic Funds Transfer at Point Of Sate) Chuyén tién bing dign tai diém bin: La viée chuyén tién tif tai khodn cia m6t ngfn hang dén mot tai khodn khde bing phuong tién dién ti. ‘Vi du, m@t khéch hang dua mdt chiée 281 egg thé vao méy tinh dat tai mot siéu thi, tite thoi may tinh sé tu ddng ghi ng vao tai khodn ngan hang cia dng ta théng qua hé théng dign thoai va thanh todn hét héa dun mua hang 46. egestion swthai: Viéc thdo bé nhiing thie an khong duge tiéu hoa hoge phan ra khéi rudt qua dudng hau mon. 6 cdc lodi giun, ching phi ding miéng dé thuc ign viée nay vi ching khéng cé hau mon. Su thai 1a céng doan cudi cing trong qué trinh tiéu thu thie aa. egg tring: O dong vat, mot tir khac chi tring hoac giao ti edi (té bao gidi tinh) c6 4 cd dong vat 14n thue vat. Thuat ngw cing chi mét tring da thy tinh phat trién ngoai co thé me nhu 3 Section through 2 fertilized egg ‘yok — shell 10 airspace shell 3 thick white membrane i * outer thin white inner tninwhite where azembryo forms cr amniotic cavily ‘arnnion alantcis spread tight round inside af shell) sheti 7 choriin ‘5 chorigaliantoic membrane 8 yolk Sac 48 umbilicus 4, Lang dé; 2. Day true tritng; 3. Ling tring dem; 4. Lép ling ngodi; 8. Ve; 6. Mang lang; 7. Cui dita; 8. Lang dé; 9. BG doc qud tring dam; 10, Khoting trong mang (tritng): 11. Lop méng trong; 12. Tam phoi; 13. Khoang mang; 14 Tii nang; 15, Mang phoi; 16. Réneldophor tring chim hoac trimg cila loai bd sat. Trimg chim va tring cia bd sét duge bdo vé béi mét l6p vi va dugc cung cAp day dé chat dinh dudng 6 dang long dé. eidophor tivimandnhrong: Hé8 théng phéng to man anh truyén hinh lén dén 10m dat tai cde san van dong va cdc san khdu. Hé thing nay sit dung cdc chim tia sang ba mau (46, xanh duong va xanh 14 c&y) quét qua man hinh; cudng dé cia méi chim tia séng phy thudc vao m4t dé mau trén man anh. Einsteinium Ensteni: Nguyén td héa hoc phéng xa ky hiéu Es, sé nguyén tit 99, khéi lugng nguyén ty 254, Tat cd cae dang vi cia Es phn hay rdt nhanh, Es duge kham pha vao nam 1952 trong dam khéi bui oda mdt vu n6 nhiét thach. Ekman spiral effect higu tng dong mréc xoay Ekman: Mét ting dung cia hidu ting Corilis déi véi dong chay cia dai duong, theo dé, cdc dng chdy sé chay theo mét gée voi huéng gié tao ra ching, G phia B&c ban edu, dong chay bé mat bi x6 léch vé bén trai cia huéng gid. Dong chay bé mat nay sau do téc dong lén dong chay ng&m va khién dong chay ngdm chay theo mét géc léch so véi dang chay bé mat. Va ci tiép tuc nhu vay anh hudng dén ede lép dong chay séu hon. Két qua 14 nuée sé chuyén dong gan vudng géc voi hudng gid tao ra dong xody. C4c huéng chuyén dong nay hoan toan ngugc lai ¢ Nam ban cdu. elastic collision sy va cham dan hdi: Suva cham gitta hai hay nhiéu vat trong 46 dong nang cia tat cd vat duge bao toan (6 tri sé cf dinh); khéng cé phan dong nang nao duge déi ra bit ky dang nang lugng khéc. Dong luong cing dugc bao toan trong cdc va cham nhu vay. Cc phan ti khi c6 thé coi nhu va cham dan héi, nhung cde vat thé ldn thi Ihéng nhu vay vi mdt sé dng nang cla ching sé duge déi ra nhiét hay 4m thanh khi va cham, 282 electric arc elasticity tinh dan hdi: Dan tinh, 14 kha n&ng tré lai dang ci cla mOt vt ran khi lye gay bién dang khéng tén tai nita. Vat liéu dan héi tun theo dinh luat Hooke: Su bin dang ti 1é véi ding sudt dén mot muc nhat dinh goi 1a gidi han dan héi, tng sudt én hon mwe nay 88 bién dang vinh vién vat ligu. Vat liu dan héi gém cac kim loai, cao su. Tuy nhién tat cd cdc vat ligu déu o6 m§t sé mite dé dan hdi. elastomer chat déo bing cao su thién nhién hay cao sunhan tae: Loai vat li¢u téng hop c4c dae tinh cita cao su, 46 12. do cfu trac phan tit cia né ¢6 dang xodn, Elayer lépkhiquyénE: Lop khi quyén cdch bé mat trai dat tir 50 dén 90 dam, 6 mat do ion cac nhat 6 dO cao khong 70 dam, con goi la tang dién ly, hay ting ion héa. Vao ban ngay, lép khi quyén nay ha thdp d&n gdn qua dat nhung lat rdi xa qua dat vao ban dém. electrical cell tébacdien: Noi ma nang lugng héa hoc duge bién di thanh nang luong dién. (Kem cell, electrical) electrical relay Role dign: Mét thiét bi hay m@t cong tic dién tu ma trong do nang lugng dién nhoé duge ding dé diéu khién nang lwong dign lén hon. Nhiéu role ding nam cham dién. (Xen relay.) electric arc hd quang dign: ~Mét dang phéng dian ty duy tri trong ch&t khi, trong dé hién tuong phong dién tp trung trong mt plasma hep va sang chéi. Khi c&c ign cue nfm ngang, duéi tae dung cia dong khi néng bée lén khi phong dién, dai plasma cé dang vong cung. Hé quang o6 thé xay ra trong bit ky ch&t Ihi nao & dp sudt gén 4p sudt khi quyén hoae cao hon. © ap sudt khf quyén va cuang do dong vai Ampe thi nhiét d6 plasma trong hé quang khodng 5000°K. Khi théi mot luéng khi manh vao, nhiét do len tdi 50.000°K. Dac tuyén Von-Ampe cia hé quang la mt dutng di xudng: Cang tingelectic bell cutng dong dién thi higu thé gitia ete dign eye céng gidm. Hé quang dugc ding trong luyén kim dién dé ché tao nhtng kim loai tinh khiét va kho chdy, ding trong ky thuat anh sing va dic biét 1a m§t hién tugng cé hai va cén ching no bing nhting thiét bi dap hd quang. electic bell chudng di¢n: Chuéng tng dung cdc higu ting dién tit. BO phén chinh 1a cugn day quan lén mot loi sdt (nam cham dién). Khi c6 dong dién mét chiéu qua cudn day, 16i hut o6t s&t di dOng. Cot sét tac dung vao tip diém e&t mach dign cé vit diéu chinh. Sau Khi cdt mach dign, 10 80 phan héi kéo cbt s&t tré lai vi tri déng lai mach dién, do dé edt sit dao déng qua lai kéo theo bia gé vao chuéng. electric charge ién tich: Dac tinh Khién mot s6 vat tae dong cde lic vao nhau, Hai vat 6 cing dién tich duong hay 4m d4y nhau ra, trai lai néu 6 dién tich trai dau hay khae nhau, ching 86 hiit nhau vi méi vat déu & trong dién truéng cia vat khac. Trong cdc nguyén ti, cdc electron mang dién mang dién tich dm va cdc proton mang cdc dién tich duong bing cdc electron. Don vi dién t{ch la Culong (ky hiéu 1a C), Cae nguyén t&# khéng 6 dién tich nhung 460i khi nh4n thém electron dé tré thanh ion duong. Sy tich dién thay ¢ cac hién tugng nhu hién tugng tich dién vao cdc do so mi nilong hi duge mac vAo hay eéi ra, hoac vao tée khi chai d4u, thuc su 1a hién tugng c6 thém hay mat elec- tron tai cdc nguyén tu bé mat. Sy di chuyén di¢n tich (nhu ede electron trong day dan déng) tao ra dong dién; dong dign duge do bang Ampe (ky hi¢u A). electric current dong dién: La chuyén dong bat ky cé huéng ela cdc dién tich. Theo ban chat v4t ly, ngudi ta phan ra: / Dong dién dan 1a chuyén dong cb huéng cia cac phdn ti tai dien, xay ra trong céc vat dan hay vat ban din dudi tac dung cla dién trung, 2/ Dong dién 283 electric current Gi luu la chuyén dong etia c4c hat hay vat mang dién trong chan khéng hoac trong moi trudng khéng cé tinh din ign. 3/ Dong dién phn eve 14 chuyén dong cla cdc dién tich lién két trong chat dién mdi. Ngudi ta ding cudng a6 “dong va mat dé dong lam sé do dong digén, dong dién 1a nguén sinh ra tit trudng. Khi xét ngudn géc etia ti trudng, ngudi ta lai chia ra: Dang dién vi mi tue la dong dién dan va dong dién déi luu; dong dién phan tt tue la nhiing dong dién vi mé tugng dng véi chuyén dgng cia cade dién tu trong cdc nguyén td, phan tit va ion tac nén mdi trutng. Dong dién s@ chuyén nang lugng dién ti nguén cung edp dén cdc thanh tt eda mach dién va 6 46 né dugc chuyén thanh nhing dang nang lugng khae nh nhiét, anh sang va chuyén dong. Higu wing nhigt: Khi dong dién di qua mot thanh té ¢6 dién tré thi nang lugng dién sé duge chuyén thanh nang luong nhiét. Néu goi dang dién Ja J, dién trd Ja R va nhiét lugng duge tao ra trong giay la W thi nhiét lugng téa ra duge tinh theo céng thic: W = PRt. Higu dng ti: Khi dong dién di qua mot day dan bat ky sé tao ra mot tir trudng xung quanh n6. Néu day dan nay duge quén thanh cudn thi né sé tao xa mét nam cham dién c6 te trudng hét nhu ti trugng cla mt thanh nam chém. Huéng oda tit tru’ng dude xdc dinh bii qui tc vain nut chai cia Maxwell. Higu ting déng: Khi dat mot cupn day din c6 dong dign chay qua vao trong mot tw trudng thi sé cé mdt luc xudt hién va day day dan a6 theo hudng vuéng gée vdi hudng eta dang dién va cia tit trugng. Huéng chuyén dong nay dugc xde dinh béi qui tde tay trdi cia Fleming. D6 1én odia hie tiy thusc vaio chiéu dai day dan, cutng dé dong dién va dO Idn cia tir trutmg. Khi day din duge quan thanh m6t vong va duge dat gida hai cye cla nam cham sé tao ra duge mot mé to dign ean ban,electric field electric field dign trudng: Ving trong dé mot hat mang dién tich chiu tac dong cia mét lye do c6 sy xudt hién cia mot dién tich khdc; dé 1A mdt Joai trating dién tit electricity dign: Tat cd cdc hién tugng do dién ifch ci dinh gay sy di chuyén @ién tich tao ra bdi sy thifa hay thiéu electron trong vat chat duge tich dién va dong dién do sy chuyén déng cdc electron trong mét mach dién. Chat e6 thé 14 chat din dién nhu kim loai cho dién di qua hoac chat cach dién nh cao su 1a chat din dién r&t kom. Cac chat din dign tugng déi kém c6 thé edi thién duge bing c4ch gia tang nhiét lugng hay anh sdng duge goi 1A chat ban dan. Dong dién duge ding trén quy m6 thuong mai duge da c6 tir dau cée nam 1880, va dA dude dig cho cdc ding co dién, cdc loai may va thdp sang; lic dau la dén hé quang dién, sau nay 1A den day téc sang néng bang than, réi bang vonfram, trong béng thuy tinh o6 khi tro hodc chan khong. Anh sang cing c6 thé phat ra khi cho dong dién di qua dén cé khi, dén hoi kim loai hay dén huynh quang. Cac ting dung khac Ja may dién thoai, mdy thu thanh, v6 tuyén, may truy8n hink, méy X quang va nhiéu tng dung khdc cda nganh dién tit. Hién tuong thanh hé phach hut cde vat nhe nhy céc cong rau hay léng vi sau khi co s4t vAo miéng vai len kho da duge khdm phd 650 nam truée cing nguyén bdi Thales, mét triét gia thanh phé cng bién Miletus 6 Hy Lap od thuge ving Trung Ding (nay la Thé Nhi Ky) va béi nha tu nhién hoe La Ma Pliny William Gilbert, nha vat ly va y hoe eda triéu dinh Anh Elisabeth d@ nhét kham pha dugé nhiéu chat ¢¢ dae tinh nay va dat tén dae tinh 1a “dién” theo tit ngit Hy Lap la “hé phdch”, Trong nhitng nam ddu 1700, nguti 284 electricity ta ting cong nhan cé hai loai dién, vA ring cdc dién khdc loai hit nhau va cic Joai dién cing loai déy nhau ra. Dien tich & thanh thay tinh co xAt vao tam lua duge goi la dign tich duong va dién tich 6 thank hé phach co vao t&m len goi la dién 4m. Hai loai dign tich nay triét tigu nhau khi duge dit chung nhau. Nam 1800, Alessandro Volta kham pha duge mot day pin gém cac tam kém va tam déng nhing vao nude mudi, mde néi tiép nhau, c6 thé phat ra dong dién, va sau nay, trong clung ndm, ong cing phat hién rang dong dién phat ra hy- dro va oxy khi qua nuéc. Nam 1807, Humphry Davy phdn tich Natri cacbonat va Calicaebonat va tach ly duge cdc kim loai la Natri va Kali, kham pha mé ddu céng nghé ma dién. Cac d&c tinh khac duge kham pha IA tac dung nhiét ting dung trong ky thuat thip sing va sudi va hign tugng léch kim nam cham duge mé ta béi Hans Oersted nam 1820 va mé tA chi tiét béi André Ampére nam 1825. Céng trinh nay dan dén viée phat minh ra may dién tin. Su kién dong dién qua day dén lam chuyén 4$ng duge thanh nam cham da goi ¥ cho Michael Faraday kham pha hién tugng day din hay cugn day di chuyén gitta hai cue cla mot nam cham, cam dng ra duge dong dién. Ong di ching minh hién tugng nay nam 1831, dan dén su kién ché tao may phat dién quay dau tién va lé nén tang cho nganh cong nghé dién. Cac dac tinh cha dong dién da duge Georg Ohm trinh bay vao khodng nam 1827, cho biét ring dong dién qua day dan bing tich sé svc dién dong 6 hai ddu day vdi hang sé aac trung cho tinh dn dign cda day. Don vj dién tré (Om) duge dat tén cia Ohm, don vi ste dién déng (von) duge dat tén cia Volta, va don vi dong dién theo tén cla Ampere (Ampe). Céng trinh trong nhting nam cui 1800 cho thay sy lién quan rongelectricity 285 electricity ‘ steam superheater ; H “bocttca yh fe & ote ctumn Fgh pressu inlermediae output TX_pressue turbines: Pressure rf generator 12 spent steam / five gases * 15 dust precipitator 8 iunace 7 water ‘watet preheaies 8 condenser 1. Hoi nube cue nong: 2. Thing dun; 3. Cao 6p; 4. Ong nhd khdi; 5. Nubc da nong; 6. Ap luc vita; 7. Thanh dién (sdn phdm sou cing); 8. May phit; 9. Nghién than; 10. Théi br than; 11. Ong dun; 12. Hoi nube da ding; 13. Nap khi; 14 Quat; 15. Hit bui; 16. Ld nung; 17. Ong théng ga: hon lam nude dam age rai giifa dién véi tit hoc, nhiét va anh sdng; va vao khodng nim 1855 James Clerk Maxwell da cing thife héa ly thuyét dién ti dau tién, Tam quan trong cla dién da duoc chitng t mot cdéch quyét dinh bai sykham phé ra nguyén ti, truéc kia duye coi 14 hat vat chat nhé nhat, gm 16i 4 giita c6 dign tich duong goi 1a hat nhan, quanh l@i ¢6 cde electron mang dién tich 4m quay theo cdc quy dao khdc nhau. Dign la dang nang lugng hi ich va tign loi nhdt, 06 thé sn sang bién thanh nhiét va dnh sang hoae célp co nang cho cde may. Dién c6 thé phat ra tif mot noi va cung ep cho bat ky noi nao vi dong dién 6 thé duoc truyén bang day din. Dién due phat tai ede nha may phat dién, noi nguén nang lugng 6 thé duge khdng ché dé kéo tuabin cilia méy phat. Cac nguén nng lugng théng dung 14 than, dau, thiy nang (thay dién), khi dt thién nhién va nang luong hat nhn. Cong trinh nghién cifu gia tang hiéu luc cla nang lugng gid, nang lugng thiy triéu va nang long dia nhiét dang duge mic tién. Tuy nhién, ohién ligu hat nhan duge x4c nhan 1a nguén dién nang tén kém hon theo nhu 44 tién Jidu va sy quan tam eda thé gidi vé-hién tugng phong xa c6 thé gidi han hwéng phat trién nay trong tuong lai. Dibn duge phat tai nha méy cé dién Ap khodng 25 Kilovén, khéng thuan Igi dé truyén di xa. Dé gidm tén hao cong suat d mite ch&p nhn duge, din phai duge truy8n @ mie dién dp that cao (400 kilévén hay cao hon). Do dé dién phat ra duge tang 4p nhi cdc tram bién thé. Dién cao thé duge dua vao mang chinh cia hé thong dién ludi quic gia, la mang Judi lién két nhiéu nha may phat dién va trung tam diéu phéi. Sau khi truyén dén mOt tram phan phéi dia phuong, dién duge gidm thé bing cdc bién thé gidm dp va phan phéi dénelectric motor cdc h6 tiau thy. Trong s6 cdc thiét bj dac biet chuyén déi nang lugng tryc tiép ra dién nang thong qua cdc thiét bi quay trung gian, thiét bi dem lai nhiéu hita hen nhét la bé bién adi electron nhiét, Cac bo nay chi tiéu thu nhién ligu thong thudng nhu khi propan, tuong ty nhu bp phat dign xdch tay dugc ding trong quan d9i hay bo ding nhién liéu phong xa khong tdi nap trong ede méy tro giup khéng juu va tau va tru khong nguti diéu khién, Than duge dua vao hé thong tit chige phéu 6 bén trai sé duge nghién nat va dua vao 1d luyén. G dé, than sé nung noéng nude dé tao thanh hoi nude. Céng thém hoi nong trong 1d luyén sé nung néng hei nugc hen nifa. Hoi nude sau 46 sé di qua cdc tuécbin. Thugng thi c6 ba loai tuéebin - Loai 4p sust Ién, trang binh va thép ding dé tan dung hét nang lugng cdia hoi nude. electric motor dong co dién: Logi may a6i dién nang ra co nang. Cé nhidu loai khae nhau gém déng co dién mét chigu va dong co cdm tng, hdu hét déutaora chuyén dong quay. Dong co cam ung simple drect-current motor so. tolating split-ring commutator 2 carbon brush 286 electric Power thang cho chuyén dng thing ma khong phdi chuyén dong quay. Dong co dién mét chiéu don gidn gdm m6t nam cham vinh edu hinh méng agua va mot cudn day duge lap sao cho e6 thé quay gita hai cue ela nam cham. Mét o6 gép va ‘mt chéi than. Cugn day quay do tdc dung cia lyc téc déng vao day dan cé dién trong tit truéng. DOng co cdm ting ding dién xoay chiéu. Dong co gdm mét bd nhiéu cugn day c6 dinh (ph4n c6 dinh hay stato) bao quanh mét cugn day khde (phén quay hay rotor) quay dugc ahd dong dién cdm cing trong cun day quay, do 46 khong edn cd gop va chéi than, electric Power congsuat dién: J. Cong sudt tae dung: La tri sO trung binh trong m§t chu ky cla céng sual tic thii cla dong dién xoay chiéu. Trong mach dign xoay chiéu m@t pha (hinh sin) céng suat téc dung P = UI cos (déi véi mach dién ba pha P = 8UI cos). Cong sust tac dung e6 thé biéu din qua cuting a6 dong dién I hodc dién 4p U va dién trd tdc dung r hoa dién din g Theo cong thie P = Ir = U%g, Trong mot mach dign bat ky, cong sudt tac dung bing 4g axis 6f rotation a armature 1 Nam cham vinh cite; 2. Ban chdi bang carbon; 8, Chiéu quay cite tryc; 4. L6i; 5. Khoan xoay ddo mach electric motor