Jannati Zaiwar

www.dawateislami.
net
sLLkíke Íuðh 686
A-1
rfíkkçk ÃkZLku fe Ëwyk

yÍ : þi¾u íkhefík, y{ehu yn÷u MkwLLkík, çkkrLkÞu Ëk’ðíku RM÷k{e, nÍhíku yÕ÷k{k
{ki÷kLkk yçkq rçk÷k÷ {wnB{Ë RÕÞkMk y¥kkh fkrËhe h-Íðe L
ËeLke rfíkkçk Þk RM÷k{e Mkçkf ÃkZLku Mku Ãkn÷u Íi÷ {U Ëe nwE Ëwyk ÃkZ
÷ersÞu V òu fwA ÃkZUøku ÞkË hnuøkk. Ëwyk Þun ni :
íkhs{k : yi yÕ÷kn 1 ! n{ Ãkh RÕ{ku rnõ{ík fu ËhðkÍu ¾ku÷ Ëu ykih n{ Ãkh

yÃkLke hn{ík LkkrÍ÷ Vh{k ! yi y-Í{ík ykih çkwÍwøkeo ðk÷u !
Lkkux : yÔð÷ ykr¾h yuf yuf çkkh ËwYË þheV ÃkZ ÷ersÞu.
íkkr÷çku øk{u {ËeLkk
ð çkfey
ð {ÂøVhík
13 þÔðk÷w÷ {wfho{ 1428
rfÞk{ík fu hkuÍ nMkhík

Vh{kLku {wMíkVk 6 : Mkçk Mku rÍÞkËk nMkhík rfÞk{ík fu
rËLk WMk fku nkuøke rsMku ËwLÞk {U RÕ{ nkrMk÷ fhLku fk {kify r{÷k {økh WMk Lku
nkrMk÷ Lk rfÞk ykih WMk þÏMk fku nkuøke rsMk Lku RÕ{ nkrMk÷ rfÞk ykih ËqMkhkU
Lku íkku WMk Mku MkwLk fh LkVTy WXkÞk ÷urfLk WMk Lku Lk WXkÞk (Þk’Lke RMk Ãkh y{÷
Lk rfÞk).
rfíkkçk fu ¾heËkh {w-íkðßsun nkU

rfíkkçk fe íkçkkyík {U Lkw{kÞkt ¾hkçke nku Þk MkVnkík f{ nkU Þk çkkR®Lzøk
{U ykøku ÃkeAu nku økyu nkU íkku {f-ík-çkíkw÷ {ËeLkk Mku Ásqy Vh{kRÞu.
Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)
www.dawateislami.net
sLLkíke Íuðh A-2
687
{sr÷Mku íkhkrs{ (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Þun rfíkkçk (sLLkíke Íuðh)
þi¾w÷ nËeMk nÍhíku yÕ÷k{k {ki÷kLkk yçËw÷ {wMíkVk
yk’Í{e K Lku WËqo ÍçkkLk {U íknheh Vh{kE ni. {sr÷Mku
y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk Lku RMku ík¾hes fu MkkÚk Ãkuþ rfÞk ni.
{sr÷Mku íkhkrs{ (Ëk’ðíku RM÷k{e) Lku RMk rfíkkçk fku økwshkíke
hM{w÷ ¾ík {U íkhíkeçk Ëu fh Ãkuþ rfÞk ni ykih {f-ík-çkíkw÷ {ËeLkk
Mku þkyuy fhðkÞk ni.
RMk rfíkkçk fku økwshkíke hM{w÷ ¾ík {U íkhíkeçk Ëuíku nwyu
Ësuo Íi÷ {wyk-{÷kík fku Ãkuþu LkÍh h¾Lku fe fkurþþ fe økE ni :
(1) snkt snkt ík÷^VwÍ fu rçkøkzLku fk yLËuþk Úkk ðnkt ík÷^VwÍ fe
ËwÁMík yËkyuøke fu r÷Þu swB÷kU {U zuþ (-) ykih MkkrfLk nVo fu Lke[u
¾kuzk ( T ) ÷økkLku fk yunrík{k{ rfÞk økÞk ni.
(2) WËqo {U ÷^Í fu çke[ {U snkt MkkrfLk ykíkk ni WMk fe søkn
økwshkíke {U ®Mkøk÷ RLðxuoz fku{k ( ’ ) RÂMík’{k÷ rfÞk ni.
{-Mk÷Lk (Ëk’ðík, RÂMík’{k÷) ðøkihk.
RMk rfíkkçk {U yøkh rfMke søkn f{e çkuþe Þk øk-÷íke
ÃkkyU íkku {sr÷Mku íkhkrs{ fku (çk Íheyyu {õíkqçk, E-mail Þk SMS)
{w¥k÷y Vh{k fh Mkðkçk f{kRÞu.
sLLkíke Íuðh 688
A-3
nwYV fe Ãkn[kLk
hkrçkíkk : {sr÷Mku íkhkrs{ (Ëk’ðíku RM÷k{e)

{f-ík-çkíkw÷ {ËeLkk, rMk÷uõxuz nkWMk, yr÷V fe {ÂMsË fu Mkk{Lku,
íkeLk ËhðkÍk, yn{ËykçkkË-1, økwshkík, RÂLzÞk
MO. 9374031409 E-mail : translationmaktabhind@dawateislami.net
sLLkíke Íuðh 1
ÞkË Ëk~ík :
ËkihkLku {wíkk-÷yk ÍYhíkLk yLzh ÷kRLk fersÞu, Rþkhkík r÷¾ fh Mk^nk
LkBçkh Lkkux Vh{k ÷ersÞu. V RÕ{ {U íkh¬e nkuøke.
WLðkLk Mk^nk WLðkLk Mk^nk
sLLkíke Íuðh 2
sLLkíke Íuðh 3
sL™Œ BkU …n™kyu òyUøku Mkku™u fu ftøk™ ykih BkkuŒe
sLLkíke Íuðh
RM÷kBke BkMkkR÷ ð ¾MkkR÷ fk ¾Ík™k
íkk÷eV :
nÍhík þi¾w÷ nËeMk
yÕ÷k{k yçËw÷ {wMíkVk yk’Í{e {wsrÆËe I
™kr~kh
Bkf-ík-çkŒw÷ BkËe™k yn{ËykçkkË
sLLkíke Íuðh 4
;
swB÷k nwfqf çk n¬u Lkkrþh {nVqÍ nI
™kBk rfŒkçk : sL™Œe Íuðh
BkwMkÂLLkV : yÕ÷kBkk yçËw÷ BkwMŒVk yk’ÍBke I
…u~kf~k : Bksr÷Mku y÷ BkËe™Œw÷ RÂÕ{GÞk (~kku’çkyu Œ¾hes)
rMk™u ŒçkkyŒ : Íw÷fk’ËŒw÷ nhkBk, 1434 rn.
™kr~kh : Bkf-ík-çkŒw÷ BkËe™k yn{ËykçkkË
BkõŒçkŒw÷ BkËe™k fe BkwÏŒr÷V ~kk¾U

Mkwhík : ðr÷Þk¼kE {ÂMsË, Ïðkò ËkLkk Ëhøkkn fu ÃkkMk.
{ku. 9377869225
{kuzkMkk : ViÍkLku {ËeLkk, çkkøku rnËkÞík MkkuMkkÞxe, fkp÷us hkuuz.
{ku. 9725824820
¼Y[ : ViÍkLku {ËeLkk, {u{ý fkp÷kuLke, çkwLÞkË Lkøkh, zwtøkhe
þuhÃkqhk hkuz. {ku. 9327522145
çkk÷krMkLkkuh : {ËeLkk {ÂMsË fu Mkk{Lku, rLkMkk÷ [kif
{ku. 9586327091
ò{Lkøkh : Ãkkt[ nkxze. {ku. 9327977293
sLLkíke Íuðh 5
“sL™Œe Íuðh …qhe …ZU” fu 17 nwYV fe r™MçkŒ

Mku RMk rfŒkçk fku …Z™u fe 17 r™GÞŒU
yÍ : ~ki¾u ŒhefŒ yBkehu yn÷u MkwL™Œ nÍhŒu yÕ÷kBkk Bkki÷k™k
yçkq rçk÷k÷ BkwnBBkË RÕÞkMk y¥kkh fkrËhe h-Íðe L
VhBkk™u BkwMŒVk 6 : (( ))
íkhs{k : “{wMkÕ{kLk fe r™GÞŒ W‚ fu yBk÷ ‚u çkunŒh ni.”
Ëku Bk-Ë™e Vq÷ :

(1) rçkøkih yåAe r™GÞŒ fu rf‚e Çke yBk÷u ¾ih fk Mkðkçk
™nª rBk÷Œk.
(2) rsŒ™e yåAe r™GÞŒU rÍÞkËk WŒ™k Mkðkçk Çke rÍÞkËk.
1 ...... RÏ÷kMk fu MkkÚk BkMkkR÷ Mke¾ fh rhÍkyu R÷kne 1
fk nfËkh çk™qtøkk.
2 ...... n¥k÷ ðMy RMk fk çkk ðwÍq ykih
3 ...... rfç÷k Y BkwŒk-÷yk fYtøkk.
4 ...... RMk fu BkwŒk-÷yu fu Íheyu VÍo W÷qBk Mke¾qtøkk.
5 ...... y…™k ðwÍq, økwM÷ ðøkihk ËwÁMŒ fYtøkk.
6 ...... òu BkMy÷k MkBkÍ BkU ™nª ykyuøkk WMk fu r÷Þu ykÞŒu
fheBkk
sLLkíke Íuðh 6
íkh-s-{yu fLÍw÷ EBkk™ : “Œku yi ÷kuøkku RÕBk ðk÷kU Mku …qAku yøkh ŒwBnU RÕBk
Lknª” …h yBk÷ fhŒu nwyu W-÷Bkk Mku Ásqy fYtøkk.
7 ...... “ Þk’™e ™uf ÷kuøkkU fu rÍ¢ fu
ðõŒ hnBkŒ ™krÍ÷ nkuŒe ni.”
RMk rfŒkçk BkU rËÞu økyu çkwÍwøkkuO fu ðkrfykŒ ËqMkhkU fku Mkw™k fh rÍ¢u
Mkkr÷ne™ fe çk-h-fíkU ÷qxqtøkk.
8 ...... (y…™u ÍkŒe ™wM¾u …h) RLËÍTÍYhŒ ¾kMk ¾kMk BkfkBkkŒ
yLzh ÷kR™ fYtøkk.
9 ...... (y…™u ÍkŒe ™wM¾u fu) ÞkË Ëk~Œ ðk÷u MkVnu …h ÍYhe
r™fkŒ r÷¾qtøkk.
10 ...... rsMk BkMy÷u BkU Ëw~ðkhe nkuøke WMk fku çkkh çkkh …Zqtøkk.
11 ...... rÍLËøke Çkh yBk÷ fhíkk hnqtøkk.
12 ...... òu ™nª ò™Œu WLnU rMk¾kŸøkk.
13 ...... Þun rfŒkçk …Z fh W-÷Bkkyu n¬k Mku ™nª W÷Íqtøkk.
14 ...... ËqMkhkU fku Þun rfŒkçk …Z™u fe Œhøkeçk rË÷kŸøkk.
15 ...... (fBk yÍ fBk 12 yËË Þk nMçku ŒkiVef) Þun rfŒkçk ¾heË
fh ËqMkhkU fku ŒkunTVŒ™ Ëqtøkk.
16 ...... RMk rfŒkçk fu BkwŒk-÷yu fk Mkðkçk Mkkhe WBBkŒ fku
EMkk÷ fYtøkk.
17 ...... rfŒkçkŒ ðøkihk BkU ~kh-E øk-÷Œe rBk÷e Œku ™kr~khe™
fku Bkw¥k÷y fYtøkk.
sLLkíke Íuðh 7
y÷ BkËe™Œw÷ RÂÕ{GÞk
yÍ : þi¾u íkhefík, y{ehu yn÷u MkwLLkík, çkkr™Gku Ëk’ðŒu RM÷kBke,
nÍhŒu yÕ÷kBkk Bkki÷k™k yçkq rçk÷k÷ BkwnBBkË RÕÞkMk y¥kkh
fkrËhe h-Íðe rÍÞkE L
Œç÷eøku fwhyk™ku
MkwL™Œ fe yk÷Bkøkeh økih rMkÞkMke Œnhef “Ëk’ðŒu RM÷kBke” ™ufe
fe Ëk’ðŒ, yunTÞkyu MkwL™Œ ykih R~kkyŒu RÕBku ~kheyŒ fku ËwLÞk
Çkh BkU ykBk fh™u fk yÍTBku BkwMkBBkBk h¾Œe ni, R™ ŒBkkBk WBkqh fku
çk nwM™ku ¾qçke Mkh yLòBk Ëu™u fu r÷Þu Bkw-ŒyrÆË Bkòr÷Mk fk
rfÞkBk yBk÷ BkU ÷kÞk økÞk ni rs™ BkU Mku yuf Bksr÷Mk “y÷
BkËe™Œw÷ RÂÕ{GÞk” Çke ni òu Ëk’ðŒu RM÷kBke fu W-÷Bkk ð BkwÂ^íkÞk™u
rfhkBk l …h Bkw~ŒrBk÷ ni, rsMk ™u ¾kr÷Mk RÕBke, Œnfefe
ykih R~kkyŒe fkBk fk çkezk WXkÞk ni. RMk fu BkwLËrhsyu Íi÷ A6
~kku’çku nI :
{1} ~kku’çkyu fwŒwçku yk’÷k nÍhŒ {2} ~kku’çkyu ËMkeo fwŒwçk
{3} ~kku’çkyu RM÷kne fwŒwçk {4} ~kku’çkyu ŒhkrsBku fwŒwçk
{5} ~kku’çkyu Œ^Œe~ku fwŒwçk {6} ~kku’çkyu Œ¾hes
“y÷ BkËe™Œw÷ RÂÕ{GÞk” fe yÔð÷e™ ŒhSn Mkhfkhu
yk’÷k nÍhŒ, RBkkBku yn÷u MkwL™Œ, yÍeBkw÷ çk-h-fík, yÍeBkw÷
sLLkíke Íuðh 8
BkŒoçkŒ, …hðk™yu ~kByu rhMkk÷Œ, BkwsrÆËu Ëe™ku rBkÕ÷Œ, nkrBkÞu

MkwL™Œ, BkkrnÞu rçkËTyŒ, ykr÷Bku ~kheyŒ, …ehu ŒhefŒ, çkkRMku
¾ihku çk-h-fík, nÍhŒu yÕ÷kBkk Bkki÷k™k y÷nks y÷ nkrVÍ
y÷ fkhe ~kkn RBkkBk ynBkË hÍk ¾k™ R fe røkhkt
BkkÞn ŒMkk™eV fku yMhu nkrÍh fu ŒfkÍkU fu BkwŒkrçkf n¥k÷ ðMy
MknT÷ WM÷qçk BkU …u~k fh™k ni. ŒBkkBk RM÷kBke ÇkkE ykih RM÷kBke
çkn™U RMk RÕBke, Œnfefe ykih R~kkyŒe Bk-Ë™e fkBk BkU nh BkwÂBf™
Œykðw™ VhBkkyU ykih Bksr÷Mk fe ŒhV Mku ~kkyuy nku™u ðk÷e
fwŒwçk fk ¾wË Çke BkwŒk-÷yk VhBkkyU ykih ËqMkhkU fku Çke RMk fe
Œhøkeçk rË÷kyU.
yÕ÷kn 1 “Ëk’ðŒu RM÷kBke” fe ŒBkkBk Bkòr÷Mk çk
~kwBkq÷ “y÷ BkËe™Œw÷ RÂÕ{GÞk” fku rË™ øÞkhnðª ykih hkŒ
çkkhnðª Œh¬e yŒk VhBkkyu ykih nBkkhu nh y-Bk÷u ¾ih fku Íuðhu
RÏ÷kMk Mku ykhkMŒk VhBkk fh Ëku™kU snkt fe Çk÷kE fk Mkçkçk
çk™kyu. nBkU Íuhu økwBçkËu ¾Íhk ~knkËŒ, sL™Œw÷ çkfey BkU BkËTV™
ykih sL™Œw÷ rVhËkiMk BkU søkn ™Mkeçk VhBkkyu.
h-BkÍk™w÷ Bkwçkkhf 1425 rn.
sLLkíke Íuðh 9
…u~k ÷^Í
RLMkk™ fe RM÷kn Ëe™u RM÷kBk fk yÔð÷e™ BkõMkË ni. BkËo ð
ykihŒ fe nirMkGÞŒ RMk yu’rŒçkkh Mku yuf Mke ni, çkÕfu ~kheyŒu RM÷krBkGÞk
™u ¾ðkŒe™ fu nwfqf rçk¥kkfeË RþkoË VhBkkyu õÞqtfu yMkoyu ËhkÍ Mku Þun
rMkLVu ™kÍwf ÍwÕBkku rMkŒBk fk r™~kk™k çk™e nwE Úke. fwËhŒ ™u yøkåkuo RMku
BkËo fe Œhn Íe Yn ykih Íe ~kwQh çk™kÞk Úkk ÷urf™ RMk fu MkkÚk çkhŒkð
rBkèe fe çkuò™ BkqŠŒÞkU fk Mkk rfÞk òŒk Úkk. sqyu BkU RMku Ëkð …h ÷økkÞk
ò Mkfíkk Úkk. ¾kðLË fe ÷k~k fu MkkÚk fk™q™™ RMku s÷ fh hk¾ nku™k
…zŒk Úkk. fnª RMku ŒBkkBk çkwhkRÞkU fe sz ykih RLMkk™ fe Mkkhe çkË
çkÂÏíkÞkU fk Mkh-åk~Bkk Þfe™ rfÞk òŒk Úkk ykih fnª åkkuxe fu ™kBkðh
VÕMkVe RMk fu RLMkk™ nku™u fku Çke Bk~fqf r™økknkU Mku Ëu¾k fhŒu Úku. RMk fku
rBkÂÕfGÞŒ fu nwfqf nkrMk÷ ™ Úku. RMku RÍTrËðkS çkLÄ™kU BkU BkwfGÞË fh™u
Mku …n÷u RMk Mku fkuE hkÞ ÷u™u Œf fk ŒMkÔðwh ™ Úkk. Þun, çkÕfu RMk Mku Çke
çkËŒh nk÷kŒ Úku rs™ BkU RM÷kBk Mku …n÷u Þun rMkLVu ™kÍwf røkrh^Œkh Úke.
÷urf™ RM÷kBk ™u …n÷e Bkíkoçkk yu’÷k™ rfÞk fu rsMk Œhn BkËo fu
nwfqf ykihŒ …h nI RMke Œhn ykihŒ fu nwfqf Çke BkËo …h nI. RMk fe Çke
hkÞ ni ykih fk™q™ RMk fe hkÞ fk yunrŒhkBk fhŒk ni. RMku y…™u ðkr÷Ëi™,
y…™u ¾kðLË, y…™e yki÷kË fk ðkrhMk ŒM÷eBk rfÞk økÞk. RMk fku
rBkÂÕfGÞŒ fu nwfqf Œ^ðeÍ rfÞu økyu. BkËo fku çkeðe fu MkkÚk nwM™u Mkw÷qf fk
nwõBk rËÞk. çkuxe fe MkqhŒ BkU RMk fku hnBkŒ fhkh rËÞk. Bkkt fu Y… BkU RMk fu
fËBkkU fku sL™Œ fe åkki¾x Mku Œ~çken Ëe. økhÍ Bkwyk-~khu BkU RMku ðkun
RÍTÍŒ ykih BkfkBk rËÞk rsMk fk RMk Mku …n÷u ŒMkÔðwh Çke ™ rfÞk ò
MkfŒk Úkk.
yçk yuf {wMkÕ{kLk ykihŒ …h Þun ÷krÍBk nku òŒk ni fu ðkun
Œk’÷eBkkŒu RM÷krBkGÞk Mku ðkrfrVGÞŒ ð ykøkkne nkrMk÷ fhu, RLnU y…™u
ÍunT™ BkU ðMkey søkn Ëu. RMk snk™u ™k …kyuËkh BkU RMk fu ~kçkku hkuÍ RMke
fu BkwŒkrçkf økwÍhU. õÞqtfu RMk hÍTBk økknu nÞkŒ BkU SŒ WMke fe ni rsMk ™u
sLLkíke Íuðh 10
y…™k S™k Bkh™k RM÷kBk fu BkwŒkrçkf fh r÷Þk.

RM÷kBke çkn™kU fku RM÷kBke yfkRË ð BkMkkR÷ Mku Y
~k™kMk fhðk™u fu r÷Þu ~kiÏkw÷ nËeMk yÕ÷kBkk yçËw÷ BkwMŒVk y÷ yk’ÍBke
I ™u Þun rfŒkçk “sL™Œe Íuðh” ŒhŒeçk Ëe. rfŒkçk õÞk ni
RM÷kBke BkMkkR÷ ð ¾MkkR÷ fk yuf çkunŒhe™ BkßBkqyk ni, RMk BkU rÍLËøke
økwÍkh™u Mku Bkw-ŒyÂÕ÷f Œõheçk™ ŒBkkBk ne ~kku’çkkU fk ŒÍrfhk ni, Ïðkn
yu’rŒfkËkŒ fk çkÞk™ nku Þk RçkkËkŒ fk, Bkwyk-Bk÷kŒ nkU Þk yÏ÷krfÞkŒ
Œõheçk™ MkÇke fku BkkiMkqV I ™u ykMkk™ …ihkyu BkU y…™e rfŒkçk
BkU rÍ¢ fh rËÞk ni økkuÞk yuf rMk÷uçkMk (syllabus) Mk÷eMk yLËkÍ BkU
Bkwh¥kçk fh fu RM÷kBke çkn™kU fu nkÚkkU BkU Ëu rËÞk. yçk RM÷kBke çkn™kU fku
åkkrnÞu fu ðkun RMk Mku Çkh…qh RÂMíkVkËk fhU ykih ynfkBku ~kheyŒ Mke¾
fh RMk …h yBk÷ …ihk nkU.
n Bksr÷Mku “y÷ BkËe™Œw÷ RrÕBkGÞk” (Ëk’ðŒu RM÷kBke)
™u yfkrçkhe™ ð çkwÍwøkko™u yn÷u MkwL™Œ fe BkkÞk™kÍ fwŒwçk fku n¥k÷ BkõËqh
sËeË Ëkih fu ŒfkÍkU fu BkwŒkrçkf ~kkyuy fh™u fk yÍTBk rfÞk ni åkw™kLåku
Þun rfŒkçk Çke RMk rMkÂÕMk÷u BkU ~kkrBk÷ fe økE ykih ™E fB…kurÍtøk, Bkwfhoh
…úqV he®zøk, Ëeøkh ™wM¾kU Mku Bkwfkçk÷k, ykÞkŒu fwhyk™e fe BkkunŒkŒ Œíçkef
ð ŒMnen, nðk÷k òŒ fe Œ¾hes, y-hçke ð VkhMke RçkkhkŒ fe ËwÁMŒøke
ykih …ihk çkLËe ðøkihk, ™eÍ Bkykr¾Íku Bkhksuy fe VunrhMŒ fu MkkÚk RMku
~kkyuy rfÞk, Þqt Þun ™wM¾k Ëeøkh ™wMk¾ fu Bkwfkçk÷u BkU ËwÁMŒ ykih yøk÷kŒ
Mku Bkwçkhko ™wM¾k fhkh rËÞk ò MkfŒk ni. “y÷ BkËe™Œw÷
RÂÕ{GÞk” fu Bk-Ë™e W-÷Bkk fe Þun fkrð~k ykih R™ fe Bkun™Œ fkrçk÷u
rMkŒkR~k ð ÷kRfu ŒnMke™ ni, yÕ÷kn 1 R™ fe Þun …u~kf~k fçkq÷
VhBkk fh sÍkyu sÍe÷ yŒk VhBkkyu, RLnU BkÍeË rnBBkŒ ykih ÷øk™
fu MkkÚk Ëe™ fe r¾ËBkŒ fk sÍçkk yŒk VhBkkyu.
~kku’çkyu Œ¾hes (Bksr÷Mku y÷ BkËe™Œw÷ RÂÕ{GÞk)
sLLkíke Íuðh 11
VunrhMík {Ík{eLk
fwA BkwMkÂLLkV fu çkkhu BkU 22 rf™ ÷kuøkkU Mku …Ëko VÍo ni ? 80
ŒfheÍ 26 çkunŒhe™ ~kkunh fe ~kk™ 82
Mkçkçku Œk÷eV 27 çkunŒhe™ ~kkunh ðkun ni 82
nBË 30 ykihŒ Bkkt çk™™u fu çkk’Ë 83
™k’Œ 31 çkååkkU fu nwfqf 84
1. Bkwyk-Bk÷kŒ 32 yki÷kË fe …hðrh~k fk Œhefk 87
ykihŒ õÞk ni ? 32 Bkkt çkk… fu nwfqf 91
ykihŒ RM÷kBk Mku …n÷u 33 rh~ŒuËkhkU fu nwfqf 94
ykihŒ RM÷kBk fu çkk’Ë 35 …zkurMkÞkU fu nwfqf 96
ykihŒ fe rÍLËøke fu åkkh Ëkih 37 ykBk {wMkÕ{kLkkU fu nwfqf 97
ykihŒ fk çkåk…™ 38 RLMkk™e nwfqf 99
ykihŒ sçk çkkr÷øk nku òyu 39 ò™ðhkU fu nwfqf 101
ykihŒ ~kkËe fu çkk’Ë 42 hkMŒkU fu nwfqf 102
r™fkn 42 nwfqf yËk fhku Þk BkwykV fhk ÷ku 103
~kkunh fu nwfqf 44 2. yÏ÷krfGÞkŒ 106
~kkunh fu MkkÚk rÍLËøke çkMkh fh™k 46 åkLË çkwhe ykËŒU 106
çkunŒhe™ çkeðe fe …nåkk™ 58 økwMMkk 106
çkunŒhe™ çkeðe ðkun ni 58 økwMMkk fçk çkwhk, fçk yåAk 107
MkkMk çknq fk Íøkzk 60 økwMMku fk R÷ks 108
MkkMk fu VhkRÍ 63 nMkË 108
çknq fu VhkRÍ 63 nMkË fk R÷ks 109
çkuxu fu VhkRÍ 64 ÷k÷åk 110
çkeðe fu nwfqf 64 ÷k÷åk fk R÷ks 111
{wMkÕ{kLk ykihŒkU fk …Ëko 77 fLsqMke 112
…Ëko RÍTÍŒ ni çku RÍTÍŒe ™nª 79 çkwÏ÷ fk R÷ks 113
sLLkíke Íuðh 12
Œfççkwh 114 MkVkE MkwÚkhkE 141

ÎkBkLz fk R÷ks 116 MkkËøke 142
åkwøk÷e 117 Mk¾kðŒ 143
økeçkŒ 118 ~kehª f÷kBke 143
rf™ rf™ ÷kuøkkU fe økeçkŒ òRÍ ni ? 120 økw™knkU fk çkÞk™ 143
çkkunŒk™ 122 økw™knu fçkehk rfMk fku fnŒu nI ? 144
Íqx 122 økw™knu fçkehk fki™ fki™ Mku nI ? 144
fçk ykih fki™ Mkk Íqx òRÍ ni 123 økw™knkU Mku ËwLÞkðe ™wõMkk™ 145
yiçk òuE 124 RçkkËŒkU fu ËwLÞkðe VðkRË 146
økk÷e øk÷kuåk 124 RçkkËŒ fe ~kk™ 147
VwÍq÷ çkõðkMk 125 3. ÁMkqBkkŒ 148
™k ~kw¢e 126 {wMkÕ{kLkkU fe hMBkkU fk çkÞk™ 148
Íøkzk-Œfhkh 128 åkLË çkwhe hMBkU 153
fkrn÷e 129 snuÍ 156
rÍË 130 ŒnðkhkU fe hMBkU 157
çkË økwBkk™e 130 Bkne™kU ykih rË™kU fe ™wnqMkŒ 157
fk™ fk fååkk nku™k 131 BkwnhoBk fe hMBkU 158
rhÞkfkhe 132 BkwnhoBk BkU õÞk fh™k åkkrnÞu 160
Œk’heV …MkLËe 133 ~kçku yk~kqhk fe ™^÷ ™BkkÍ 160
åkLË yåAe ykËŒU 134 yk~kqhk fk hkuÍk 161
rnÕBk 134 Bkòr÷Mku BkwnhoBk 161
ŒðkÍkuy ð RÂLfMkkhe 135 VkrŒnk 162
y^ðku Ëh økwÍh 136 BkwnhoBk fk r¾åkzk 163
Mkçkúku ~kw¢ 137 ~kçku çkhkyŒ fk nÕðk 163
f™kyŒ 138 4. EBkkr™GÞkŒ 165
hnTBk ð ~k^fŒ 139 A fr÷Bku
6
166
Ïkw~k yÏ÷kfe 140 EBkk™u BkwßBk÷ 168
nÞk 141 EBkk™u BkwVMMk÷ 168
sLLkíke Íuðh 13
yÕ÷kn Œyk÷k 169 …kfe fu BkMkkR÷, ðwÍq fk Œhefk 218

™çke ð hMkq÷ 174 ðwÍq fu VhkRÍ 220
Mknkçke 184 ðwÍq fe MkwL™ŒU 220
rVrh~ŒkU fk çkÞk™ 185 ðwÍq fu BkwMŒnççkkŒ 221
rsL™ fk çkÞk™ 187 ðwÍq fu BkfYnkŒ 222
ykMBkk™e rfŒkçkU 187 ðwÍq Œkuz™u ðk÷e åkeÍU 224
ŒõËeh fk çkÞk™ 189 økwM÷ fu BkMkkR÷ 227
yk÷Bku çkhÍ¾ 190 økwM÷ fk Œhefk 229
rfÞkBkŒ fk çkÞk™ 193 rf™ åkeÍkU Mku økwM÷ VÍo nkuŒk ni 230
ÍYhe rnËkÞŒ 199 ŒÞBBkwBk fk çkÞk™ 233
fw£ fe çkkŒU 201 ŒGÞBBkwBk fk Œhefk 233
rð÷kÞŒ fk çkÞk™ 208 ŒGÞBBkwBk fu VhkRÍ 234
…ehe BkwheËe 210 ŒGÞBBkwBk fe MkwL™ŒU 234
5. RçkkËkŒ 212 RÂMíkLò fk çkÞk™ 236
BkMkkR÷ fe [LË RÂMík÷knU 212 …k™e fk çkÞk™ 239
VÍo 212 rf™ rf™ …kr™ÞkU Mku ðwÍq òRÍ ni 239
ðkrsçk 212 rf™ rf™ …kr™ÞkU Mku
MkwL™Œu Bkwy¬Ëk 213 ðwÍq òRÍ ™nª 239
MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk 213 ò™ðhkU fu sqXu fk çkÞk™ 243
BkwMŒnçk 213 fqtyU fu BkMkkR÷ 245
Bkwçkkn 214 ™òMkŒkU fk çkÞk™ 245
nhkBk 214 niÍ ð r™VkMk
BkfYnu ŒnheBke 214 ykih s™kçkŒ fk çkÞk™ 251
RMkkyŒ 215 niÍ ð r™VkMk fu ynfkBk 254
BkfYnu ŒLÍene 215 RÂMíknkÍk fu ynfkBk 257
r¾÷kVu yki÷k 215 sw™wçk fu ynfkBk 257
™BkkÍ 215 Bkk’Íqh fk çkÞk™ 259
~khkRŒu ™BkkÍ 216 ™BkkÍ fu ðõŒkU fk çkÞk™ 260
sLLkíke Íuðh 14
V@ fk ðõŒ 260 ™BkkÍ VkrMkË fh™u ðk÷e åkeÍU 295

ÍkunTh fk ðõŒ 260 ™BkkÍ fu BkfYnkŒ 298
VkyuËk 261 ™BkkÍ Œkuz Ëu™u fu yk’Íkh 300
yMh fk ðõŒ 261 çkeBkkh fe ™BkkÍ fk çkÞk™ 301
Bkøkrhçk fk ðõŒ 262 BkwMkkrVh fe ™BkkÍ fk çkÞk™ 302
R~kk fk ðõŒ 262 MkßËyu rŒ÷kðŒ fk çkÞk™ 304
™BkkÍu rðºk fk ðõŒ 262 rfhkyŒ fk çkÞk™ 306
BkfYn ðõŒkU fk çkÞk™ 263 ™BkkÍ fu çkknh rŒ÷kðŒ fk çkÞk™ 307
yÍk™ fk çkÞk™ 266 ynfkBku BkÂMsË fk çkÞk™ 308
yÍk™ fk Œhefk 268 MkwL™ŒkU ykih ™^÷kU fk çkÞk™ 311
yÍk™ fk sðkçk 269 ™BkkÍu ŒrnGÞŒw÷ ðwÍq 312
Mk÷kŒ …Z™k 270 ™BkkÍu R~hkf 312
RfkBkŒ 270 ™BkkÍu åkk~Œ 312
RÂMíkõçkk÷u rfç÷k fu BkMkkR÷ 271 ™BkkÍu ŒnßswË 313
hõyŒkU fe Œk’ËkË ykih r™GÞŒ 273 Mk÷kŒw¥kMçken 313
™BkkÍ …Z™u fk Œhefk 279 ™BkkÍu nksŒ 314
™BkkÍ BkU ykihŒkU fu åkLË BkMkkR÷ 282 “Mk÷kŒw÷ yMkhkh” 316
y^yk÷u ™BkkÍ fe rfMBkU 283 ™BkkÍu RÂMík¾khk 316
VhkRÍu ™BkkÍ 284 Œhkðen fk çkÞk™ 317
™BkkÍ fu ðkrsçkkŒ 286 ™BkkÍkU fe fÍk 320
™BkkÍ fe MkwL™ŒU 287 swBkwyk fk çkÞk™ 322
™BkkÍ fu BkwMŒnççkkŒ 289 ™BkkÍu EËi™ fk çkÞk™ 324
™BkkÍ fu çkk’Ë rÍ¢ku Ëwyk 289 ™BkkÍu EËi™ fk Œhefk 325
yuf BkM™q™ ðÍeVk 290 Œõçkehu Œ~hef 327
sBkkyŒ ð RBkkBkŒ fk çkÞk™ 290 fwhçkk™e fk çkÞk™ 327
rðºk fe ™BkkÍ 293 fwhçkk™e fk Œhefk 328
Ëwykyu fw™qŒ 294 yfefu fk çkÞk™ 329
MkßËyu MknTð fk çkÞk™ 294 økn™ fe ™BkkÍ 331
sLLkíke Íuðh 15
BkÂGÞŒ fu Bkw-ŒyÂÕ÷fkŒ 331 ðwsqçku yËk fu ~khkRŒ 371

BkÂGÞŒ fu ™n÷k™u fk Œhefk 332 rMknTnŒu yËk fe ~kŒuO 372
fV™ fk çkÞk™ 334 ns fu VhkRÍ 372
s™kÍk ÷u åk÷™u fk çkÞk™ 335 ns fu ðkrsçkkŒ 373
™BkkÍu s™kÍk fe Œhfeçk 337 ns fe MkwL™ŒU 375
fçkú …h ŒÕfe™ 338 ÍYhe ŒBçken 376
rÍÞkhŒu fwçkqh 340 MkVhu ns ð rÍÞkhŒ fu ykËkçk 376
ÍfkŒ 342 nkS Îkh Mku r™f÷Œu ðõŒ 380
ÍuðhkŒ fe ÍfkŒ 344 nkS çkBçkE BkU 381
W~h fk çkÞk™ 346 nkS snkÍ BkU 382
ÍfkŒ fk Bkk÷ rf™ fku rËÞk òyu 347 nkS sÆk BkU 382
rf™ fku ÍfkŒ fk Bkk÷ Ëu™k BkLy ni 347 yunhkBk 383
fkrçk÷u Œðßòun ŒBçken 349 ÍYhe rnËkÞŒ 384
Mk-Ë-fyu rVºk fk çkÞk™ 351 ŒðkVu fk’çkyu BkwfhoBkk 385
Mkwðk÷ rfMku n÷k÷ ni BkfkBku RçkúkneBk fe Ëwyk 387
ykih rfMku ™nª ? 351 Ëwykyu BkwÕŒÍBk 388
Mk-Ëfk fh™u fe VÍe÷Œ 352 Ëwykyu ÍBkÍBk 388
hkuÍk 356 MkVk ð Bkðon fe MkE 388
åkktË Ëu¾™u fk çkÞk™ 358 rBk™k fku hðk™øke 390
hkuÍk Œkuz™u ðk÷e åkeÍuU 361 BkiËk™u y-hVkŒ BkU 390
rs™ åkeÍkU Mku hkuÍk ™nª xqxŒk 362 hkŒ Çkh BkwÍTËr÷Vk BkU 392
hkuÍu fu BkfYnkŒ 363 Bk¬u fe åkLË rÍÞkhŒ økknU 394
hkuÍk Œkuz zk÷™u fk f^Vkhk 363 Bk¬yu BkwfhoBkk Mku hðk™øke 394
fçk hkuÍk Akuz™u fe RòÍŒ ni 364 nkrÍhe Ëhçkkhu BkËe™k 395
åkLË ™^÷e hkuÍkU fe VÍe÷Œ 365 BkËe™yu ŒÂGÞçkk fu åkLË fqtyU 402
yu’rŒfkV 367 BkËe™yu Bkw™Ôðhn fe åkLË BkÂMsËU 404
ns 369 Ëhçkkhu yõËMk Mku ðk…Mke 407
ns ðkrsçk nku™u fe ~kŒuO 370 6. RM÷krBkGÞkŒ 408
sLLkíke Íuðh 16
¾k™u fk Œhefk 408 ÷nTðku ÷yTçk fk çkÞk™ 464

…e™u fk Œhefk 411 RÕBku Ëe™ fe VÍe÷Œ 467
Mkku™u fu ykËkçk 412 n÷k÷ hkuÍe fBkk™u fk çkÞk™ 469
r÷çkkMk fk çkÞk™ 414 ÍYhe ŒBçken 470
Íe™Œ fk çkÞk™ 417 …ehe BkwheËe fu r÷Þu rnËkÞkŒ 473
Bkw-ŒVŠhf BkMkkR÷ 419 BkwheË fku rfMk Œhn hn™k åkkrnÞu ? 476
åk÷™u fu ykËkçk 423 ¾ihku çk-h-fík ðk÷e Bksr÷MkU 478
ykËkçku Bksr÷Mk fk çkÞk™ 424 Bke÷kË ~kheV 479
Bksr÷Mk Mku WXŒu ðõŒ fe Ëwyk 426 h-sçke ~kheV 480
Íçkk™ fe rnVkÍŒ 427 øÞkhnðª ~kheV 481
Bkfk™ BkU ò™u fe RòÍŒ ÷u™k 428 MkehŒu …kf fu Rß÷kMk 481
Mk÷kBk fu BkMkkR÷ 430 nÕfyu rÍ¢ 481
BkwMkk-Vnk ð Bkwyk-™fk WMkuo çkwÍwøkko™u Ëe™ 482
ð çkkuMkk ð rfÞkBk 436 EMkk÷u Mkðkçk 482
çkkuMku fe rfMBkU 438 Œesu fe VkrŒnk 486
Aªf ykih sBkkne fk çkÞk™ 440 åkk÷eMkðU ykih çkhMke fe VkrŒnk 486
¾heËku VhkuÏŒ fu åkLË BkMkkR÷ 442 ~kçku çkhkyŒ fe VkrŒnk 486
™~ku ðk÷e åkeÍkU fk çkÞk™ 449 fqtzkU fe VkrŒnk 486
rçk÷k RòÍŒ rfMke fe VkrŒnk fk Œhefk 487
åkeÍ ÷u ÷u™k 450 7. ŒÍrfhyu Mkkr÷nkŒ 489
ŒMðehkU fk çkÞk™ 451 nÍhŒu ¾Ëeò 490
çkuðk ykihŒkU fk r™fkn 452 nÍhŒu MkkiËn 493
çkeBkkhe ykih R÷ks fk çkÞk™ 453 nÍhŒu ykR~kk 495
çkeBkkh …wMkeo 454 nÍhŒu n^Mkk 497
fwhyk™ fe rŒ÷kðŒ fk Mkðkçk 457 nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk 498
fwhyk™u BkSË nÍhŒu WBBku nçkeçkk 502
ykih rfŒkçkkU fu ykËkçk 460 nÍhŒu Íi™çk rçkLŒu snT~k 505
BkÂMsË ykih rfç÷k fu ykËkçk 461 nÍhŒu Íi™çk rçkLŒu ÏkwÍiBkk 507
sLLkíke Íuðh 17
nÍhŒu BkiBkq™k 508 nÍhŒu yMBkk

nÍhŒu swðirhÞk 509 rçkLŒu yçkq çk¢ 541
nÍhŒu MkrVGÞk 510 nÍhŒu yMBkk rçkLŒu ÞÍeË 545
nÍhŒu Íi™çk 513 nÍhŒu WBBku ¾kr÷Ë 546
nÍhŒu ÁfGÞk 515 nÍhŒu WBBku nk™e 547
nÍhŒu WBBku fwÕMkqBk 516 nÍhŒu WBBku fwÕMkqBk
nÍhŒu VkrŒBkk 516 rçkLŒu Wõçkk 548
nÍhŒu MkrVGÞk 517 nÍhŒu r~kVk 549
yuf yLMkkrhÞk ykihík 519 nÍhŒu WBBku ËhËk 550
nÍhŒu WBBku yBBkkhk 519 nÍhŒu ÁçkÂGÞy
nÍhŒu MkwBkGÞk 522 rçkLŒu ™Íh 550
nÍhŒu ÷wçki™k 523 nÍhŒu WBBku ~khef 551
nÍhŒu ™nrËÞk 524 nÍhŒu WBBku MkkRçk 551
nÍhŒu WBBku WçkiMk 524 nÍhŒu fçk~kk 552
nÍhŒu rÍL™ehn 525 nÍhŒu ¾LMkk 553
nÍhŒu n÷eBkk Mkk’rËÞk 526 nÍhŒu WBBku ðhfk
nÍhŒu WBBku yiBk™ 528 rçkLŒu yçËwÕ÷kn 554
nÍhŒu WBBku Mkw÷iBk 529 nÍhŒu MkÂGÞËn ykR~kk 555
nÍhŒu WBBku nhkBk 532 nÍhŒu BkwykÍk yËrðÞk 556
nÍhŒu VkrŒBkk rçkLŒu ¾¥kkçk 533 nÍhŒu hkrçkyk çkMkrhÞk 557
nÍhŒu WBBkw÷ VÍT÷ 535 nÍhŒu VkrŒBkk ™e~kk…qrhÞk 558
nÍhŒu hçkey rçkLŒu BkwyÂÔðÍ 535 nÍhŒu ykrBk™k hBkr÷GÞk 558
nÍhŒu WBBku Mk÷eŒ 537 nÍhŒu BkiBkq™k MkkiËn 559
nÍhŒu nki÷k rçkLŒu ŒwðŒi 537 ™uf çkerçkÞkU fk RLykBk 560
nÍhŒu yMBkk rçkLŒu WBkiMk 538 8. Bkw-ŒVrhof rnËkÞkŒ 562
nÍhŒu WBBku YBkk™ 539 ËMŒ-fkhe ykih …u~kkU fk çkÞk™ 562
nÍhŒu nk÷k 540 çkk’Í ™rçkÞkU fe ËMŒ-fkhe 563
nÍhŒu WBBku yrŒGÞn 540 çkk’Í ykMkk™ ËMŒ-fkrhÞkt 564
sLLkíke Íuðh 18
™ Œõ÷eV Ëku, ™ Œõ÷eV WXkyku 565 Ëw~Bk™e Ëqh nku òyu 595
ykËkçku MkVh 568 nh ËËo ð BkhÍ Ëqh nku òyu 595
yÕ÷kn ð hMkq÷ e fk åkkuh ykih yåkk™f BkkiŒ Mku rnVkÍŒ 595
Bkwrnçk Þk Bknçkqçk fki™ 569 nksŒkU fu r÷Þu
{wMkÕ{kLkkU fu WÞqçk Aw…kyku 569 rçkÂM{Õ÷kn ykih ™BkkÍ 595
rË÷ fe MkÏŒe fk R÷ks 569 yki÷kË rÍLËk hnuøke 595
çkqZkU fe Œk’ÍeBk fhku 570 ÍnTh fk yMkh ™ nku 596
çkunŒhe™ Îkh ykih çkËŒhe™ Îkh 570 çkw¾kh Mku r~kVk 596
økwYh ykih ÎkBkLz fe çkwhkE 570 Œ…u ÷Íko Mku r~kVk 596
çkwrZÞk ykihŒkU fe r¾ËBkŒ 571 çkkÍkh BkU ™wõMkk™ ™ nku 596
÷zrfÞkU fe …hðrh~k 572 ykMkuçk Ëqh nku òyu 597
Bkkt çkk… fe r¾ËBkŒ 572 ¾Œhu BkU …z ò™u fu ðõŒ 597
çkurxÞkt snL™Bk Mku …Ëko çk™Uøke 573 nh ykVŒ Mku yBkk™ 597
RLMkk™ fe ŒeMk øk-÷rŒÞkt 573 Ë^yu ykMkuçk ð hÆu MkunTh 598
Mk÷efk ykih ykhkBk fe çkkŒU 575 Íkr÷Bk ykih ~kiŒk™ Mku …™kn 599
fkh ykBkË ŒËçkehU 581 Ëwykyu y™Mk 5 601
fezkU BkfkuzkU fku Çkøkk™k 583 nh BkhÍ Mku r~kVk 601
ÍBkk™yu nB÷ fe rnÍuo yçkq Ëwò™k 601
yunrŒÞkŒ ð ŒËkçkeh 584 ¾Vfk™ fk Œk’ðeÍ 603
Íååkk fe ŒËçkehkU fk çkÞk™ 586 ¾ðkMku Mkqhyu VkrŒnk 603
çkååkkU fe yunrŒÞkŒ ykih ŒËkçkeh 587 hkuÍe fe rVhkðk™e 604
9. y-Bkr÷GÞkŒ 589 Bkfk™ Mku rsL™ Çkkøk òyu 604
yk’Bkk÷ ykih ËwykykU fe ~khkRŒ 590 r~kVkyu yBkhkÍ 604
ðÍkRV fu ÍYhe ykËkçk 591 çkeBkkhe ykih ykVŒ Ë^y nku 604
rMkV÷e ð hnBkk™e y-Bkr÷GÞkŒ 592 ¾ðkMku Mkqhyu çk-fhn 605
Bkwð¬÷kŒe y-Bkr÷GÞkŒ Mku çkåkku 593 ~kiŒk™ Çkkøk òyu 605
¾ðkMku rçkÂM{Õ÷kn 594 çkze çk-h-fík 605
nh Œhn fe nksŒ hðkE 594 ¾ðkMku yk-ÞŒw÷ fwhMke 605
sLLkíke Íuðh 19
ŒwBnU fkuE ™ Ëu¾ Mkfu 606 ¾ðkMku Mkqhyu YBk 610

¾ðkMku Mkqhyu yk÷u RBkhk™ 606 ¾ðkMku Mkqhyu ÷wõBkk™ 610
¾ðkMku Mkqhyu r™Mkky 607 ¾ðkMku Mkqhyu MkßËn 610
¾ðkMku Mkqhyu BkkRËn 607 ¾ðkMku Mkqhyu ynÍkçk 610
¾ðkMku Mkqhyu yLykBk 607 ¾ðkMku Mkqhyu Mkçkk 610
ÏkðkMku Mkqhyu yk’hkV 607 ¾ðkMku Mkqhyu VkrŒh 611
¾ðkMku Mkqhyu yLVk÷ 607 ¾ðkMku Mkqhyu ÞkMke™ 611
¾ðkMku Mkqhyu Œkiçkn 607 ¾ðkMku Mkqhyu yMMkk^VkŒ 612
¾ðkMku Mkqhyu Þq™wMk 607 ¾ðkMku Mkqhyu 612
¾ðkMku Mkqhyu nqË 607 ¾ðkMku Mkqhyu ÍwBkh 612
¾ðkMku Mkqhyu ÞqMkwV 607 ¾ðkMku Mkqhyu BkwyrBk™ 612
¾ðkMku Mkqhyu hk’Ë 608 ¾ðkMku Mkqhyu 612
¾ðkMku Mkqhyu RçkúkneBk 608 ¾ðkMku Mkqhyu ~kqhk 612
¾ðkMku Mkqhyu rn@ 608 ¾ðkMku Mkqhyu Íw¾TÁV 612
¾ðkMku Mkqhyu ™n÷ 608 ¾ðkMku Mkqhyu Ëw¾k™ 612
¾ðkMku Mkqhyu çk™e RMkhkE÷ 608 ¾ðkMku Mkqhyu òrMkÞn 612
¾ðkMku Mkqhyu fnTV 609 ¾ðkMku Mkqhyu ynTfkV 613
¾ðkMku Mkqhyu BkhÞBk 609 ¾ðkMku Mkqhyu BkwnBBkË 613
¾ðkMku Mkqhyu Œknk 609 ¾ðkMku Mkqhyu Vín 613
¾ðkMku Mkqhyu yÂBçkÞk 609 ¾ðkMku Mkqhyu nwswhkŒ 613
¾ðkMku Mkqhyu nßs 609 ¾ðkMku Mkqhyu 613
¾ðkMku Mkqhyu {wyrBk™q™ 609 ¾ðkMku Mkqhyu ÍkrhÞkŒ 613
¾ðkMku Mkqhyu ™qh 609 ¾ðkMku Mkqhyu íkqh 613
¾ðkMku Mkqhyu Vwhfk™ 610 ¾ðkMku Mkqhyu ™ßBk 613
¾ðkMku Mkqhyu ~kw-yhky 610 ¾ðkMku Mkqhyu fBkh 613
¾ðkMku Mkqhyu ™B÷ 610 ¾ðkMku Mkqhyu yhonBkk™ 613
¾ðkMku Mkqhyu fMkMk 610 ¾ðkMku Mkqhyu ðkrfyn 614
¾ðkMku Mkqhyu yLfçkqŒ 610 ¾ðkMku Mkqhyu nËeË 614
sLLkíke Íuðh 20
¾ðkMku Mkqhyu Bkwò-Ë÷n 614 ¾ðkMku Mkqhyu yk’÷k 617

¾ðkMku Mkqhyu n~h 614 ¾ðkMku Mkqhyu økkr~kÞn 617
¾ðkMku Mkqhyu BkwBk-Œrn™n 615 ¾ðkMku Mkqhyu V@ 617
¾ðkMku Mkqhyu MkV 615 ¾ðkMku Mkqhyu çk÷Ë 618
¾ðkMku Mkqhyu swBkwyn 615 ¾ðkMku Mkqhyu ð~~kBMk 618
¾ðkMku Mkqhyu Bkw™krVfq™ 615 ¾ðkMku Mkqhyu ðÕ÷i÷ 618
¾ðkMku Mkqhyu Œ÷kf 615 ¾ðkMku Mkqhyu ðÆwnk 618
¾ðkMku Mkqhyu ŒnTheBk 615 ¾ðkMku Mkqhyu y÷Bk ™~hn 618
¾ðkMku Mkqhyu BkwÕf 615 ¾ðkMku Mkqhyu ð¥ke™ 618
¾ðkMku Mkqhyu 615 ¾ðkMku Mkqhyu RfThy 618
¾ðkMku Mkqhyu nk¬n 615 ¾ðkMku Mkqhyu fÿ 618
¾ðkMku Mkqhyu Bkykrhs 616 ¾ðkMku Mkqhyu çkÂGÞ™n 618
¾ðkMku Mkqhyu ™qn 616 ¾ðkMku Mkqhyu rÍ÷Ík÷ 619
¾ðkMku Mkqhyu rsL™ 616 ¾ðkMku Mkqhyu ð÷ ykrËÞkŒ 619
¾ðkMku Mkqhyu BkwÍTÍÂB{÷ 616 ¾ðkMku Mkqhyu y÷ fkrhyn 619
¾ðkMku Mkqhyu BkwÆÂMMkh 616 ¾ðkMku Mkqhyu ŒfkMkwh 619
¾ðkMku Mkqhyu rfÞkBkn 616 ¾ðkMku Mkqhyu ð÷ yMh 619
¾ðkMku Mkqhyu ËnTh 616 ¾ðkMku Mkqhyu y÷ nw-BkÍn 619
¾ðkMku Mkqhyu Bkwh-Mk÷kŒ 616 ¾ðkMku Mkqhyu Ve÷ 619
¾ðkMku Mkqhyu Lkçkky 616 ¾ðkMku Mkqhyu fwhi~k 619
¾ðkMku Mkqhyu ðL™krÍykŒ 616 ¾ðkMku Mkqhyu BkkQ™ 619
¾ðkMku Mkqhyu yçkMk 617 ¾ðkMku Mkqhyu y÷ fkiMkh 619
¾ðkMku Mkqhyu Œõðeh 617 ¾ðkMku Mkqhyu fkrVY™ 620
¾ðkMku Mkqhyu RÂLVŒkh 617 ¾ðkMku Mkqhyu íkççkík 620
¾ðkMku Mkqhyu y÷ BkwŒÂ^VVe™ 617 ¾ðkMku Mkqhyu RÏ÷kMk 620
¾ðkMku Mkqhyu RÂLþfkf 617 ¾ðkMku Mkqhyu V÷f ð yL™kMk 621
¾ðkMku Mkqhyu çkwYs 617 ËqMkhu BkwÏŒr÷V y-Bkr÷GÞkŒ 621
¾ðkMku Mkqhyu Œkrhf 617 rËBkkøk fe fBkÍkuhe 621
sLLkíke Íuðh 21
™Íh fk fBkÍkuh nku™k 621 10. Bke÷kË ð ™k’Œ 633

Íçkk™ BkU ÷wõ™Œ 621 Bke÷kË ~kheV BkLÍqBk 633
RÂÏík÷ksu fÕçk 622 økLSLkyu Lkk’ík 643
ËËuo r~kfBk 622 yÍ : yk’÷k nÍhŒ rfç÷k çkhuÕðe 646
rŒÕ÷e çkZ ò™k 622 yÍ : Bkki÷k™k nMk™ çkhuÕðe 649
™kV x÷ ò™k 622 yÍ : Bkki÷k™k sBke÷whonBkk™ çkhuÕðe 651
çkw¾kh 622 yÍ : nÍhŒu ykMke 655
Vkuzk VwLMke 622 yÍ : nÍhŒu ~kVef òu™…qhe 655
Îkh Mku Mkkt… Çkøkk™k 623 yÍ :
çkkð÷u fw¥ku fk fkx ÷u™k 623 Bkki÷k™k ™MkeBk çkMŒðe 657
çkktÍ nku™k 623 yÍ : nÍhŒu BkwÂ^íkÞu yk’ÍBk
nB÷ røkh ò™k 623 Mkkrnçk rfç÷k çkhuÕðe 662
…iËkR~k fk ËËo 624 yÍ : nÍhŒu BkwnrÆMku yk’ÍBk
çkååkk rÍLËk ™ hn™k 624 rfç÷k rfAkiAðe 662
çkååku fku ™Íh ÷øk™k, yÍ : Bkki÷k™k fwËhŒwÕ÷kn
hku™k, [kIf™k 624 ykrhV çkMŒðe 663
niÍk ykih ðçkkE yBkhkÍ {U 624 yÍ : s™kçk ÏkwBkkh çkkhn çktfðe 664
åkuåkf fk økLzk 625 yÍ nÍhŒu çkiËBk ðkrhMke 665
ËqÄ fBk nku™k 625 yÍ s™kçk nÞkŒ ðkrhMke Mkkrnçk 665
òËq xku™k fu r÷Þu 625 Œhk™yu ™BkkÍ 666
yGÞkBku Bkknðkhe fe fBke 625 ~k-s-hyu ™õ~kçkÂLËGÞk BkwsrÆrËGGkk 666
yGÞkBku Bkknðkhe fe rÍÞkËŒe 626 ~k-s-hyu fkrËrhGÞk h-ÍrðGÞk 667
økkRçk fku ðk…Mk çkw÷k™k 626 …Ls økLsu fkrËhe 670
økheçke Ëqh nku™u fu r÷Þu 627 Bkw™kòŒ 671
çkååkkU fk rÍÞkËk hku™k 627 Bkykr¾Íku Bkhksuy 672
ËËuo Mkh fu r÷Þu 627
ËËuo Mkh (ykÄk MkeMke) 628
åkLË BkwVeË çkkŒU 628
sLLkíke Íuðh 22
fwA BkwMkÂLLkV fu çkkhu BkU

~kiÏkw÷ nËeMk nÍhŒu yÕ÷kBkk yçËw÷ BkwMŒVk yk’ÍBke
rnLË fu rÍÕky BkQ fu økLòLkykçkkË fMçkk ÎkkuMke {U
1333 rMk.rn. BkU …iËk nwyu. yk… fu ðkr÷Ëu BkkrsË fk ™kBk ~ki¾
yçËwhoneBk ykih ðkr÷Ëk fk ™kBk n÷eBkk çkeçke Úkk.
Œk’÷eBk ð íkhrçkÞík : Bkki÷k™k ™u Œk’÷eBk BkÿMkk BkwnBBkrËGÞn
yBkhkunk, BkÿMkk BkLÍhu RM÷kBk çkhu÷e BkU y÷¥khŒeçk Bkki÷k™k
økw÷kBk S÷k™e yk’ÍBke, Bkki÷k™k rnõBkŒwÕ÷kn yBkhkunðe, nÍhŒu
Bkki÷k™k MkÂGÞË ¾÷e÷ fkrÍBke BkwnrÆMk yBkhkunðe, nÍhŒu Bkki÷k™k
~kkn MkhËkh ynBkË BkwnrÆMku yk’ÍBk …krfMŒk™ Mku nkrMk÷ fe. 10
~kÔðk÷w÷ BkwfhoBk 1355 rMk.rn. fku ËkÁ÷ W÷qBk nkrVrÍGÞk MkErËGÞk
rhÞkMkŒ ËkËkU y÷eøkZ ÃknkU[u, nÍhŒu MkËÁ~~kheyn Mku Ëkihyu
nËeMk …Zk, 1356 rMk.rn. {U Mk-LkËu VÍe÷Œ BknoBkŒ nwE.
çkiyŒ ð r¾÷kVŒ : 17 Mk-VÁ÷ BkwÍ^Vh 1353 rMk.rn. BkU nÍhŒu
y÷nks nkrVÍ ~kkn yçkhkh nMk™ ¾k™ Mkkrnçk ™õ~kçkLËe
~kknsnk™ …qhe Mku rMkÂÕMk÷yu ™õ~kçkÂLËGÞk BkU çkiyŒ nwyu ykih
25 Mk-VÁ÷ BkwÍ^Vh 1358 rMk.rn. BkU nwßsŒw÷ RM÷kBk nÍhŒu
Bkki÷k™k y÷nks nkrBkË hÍk ¾k™ Mkkrnçk ™u rMkÂÕMk÷yu
fkrËrhGÞk h-ÍrðGÞk fe r¾÷kVŒ yŒk VhBkkE RMk fu çkk’Ë nÍhŒu
Bkki÷k™k fkÍe Bknçkqçk ynBkË yççkkMke Mkkrnçk ¾÷eVk nkrVÍ
~kkn yçkhkh nMk™ Mkkrnçk ~kkn snk™ …qhe ™u rMkÂÕMk÷yu
™õ~kçkÂLËGÞk BkwsrÆrËGÞk fe r¾÷kVŒ Mku MkhVhkÍ VhBkkÞk.
sLLkíke Íuðh 23
Ë‚kuo ŒËheMk : yk… ™u Ësuo Íi÷ BkËkrhMk BkU ŒËheMk fu VhkRÍ Mkh
yLòBk rËÞu.
{1} BkÿMkk RMnkrfÞk òuÄ…qh BkU yuf Mkk÷.
{2} BkÿMkk BkwnBBkrËGÞn n-™rVGÞk yBkhkunk rÍÕky BkwhkËykçkkË
BkU Œe™ Mkk÷.
{3} ËkÁ÷ W÷qBk y~khrVGÞk Bkwçkkhf …qh BkU ËMk Mkk÷.
{4} ËkÁ÷ W÷qBk ~kknu yk÷Bk ynBkËykçkkË økwshkŒ BkU çk ykunTËyu
~kiÏkw÷ nËeMk Œe™ Mkk÷.
{5} ËkÁ÷ W÷qBk Mk-BkrËGÞk y÷kfk çkBçkE BkU çk ykunTËyu ~kiÏkw÷
nËeMk Œe™ Mkk÷.
{6} BkÿMkk rBkMfer™GÞk ÄkuhkS fkrXÞkðkz BkU çk ykunTËyu ~kiÏkw÷
nËeMk Œe™ Mkk÷.
{ 7} BkÿMkk BkLÍhu nf xktzk rÍ÷y ViÍykçkkË BkU çk ykunTËyu
~kiÏkw÷ nËeMk øÞkhn Mkk÷.
{8} ËkÁ÷ W÷qBk ViÍwhoMkq÷ çkhkô ~kheV BkU çk ykunTËyu ~kiÏkw÷ nËeMk
MkkŒ Mkk÷.
R™ ËMko økknkU BkU Œõheçk™ Œe™ Mkku Mku ÍkRË Œ-÷çkk
yk… fu ËMko Mku Vkrhøkw¥knMke÷ ð ËMŒkh çkLË nku fh rnLËqMŒk™ ð
…krfMŒk™, çktøk÷k Ëu~k, $ø÷uLz ykih y£efk BkU Ëe™e r¾ËBkkŒ
yLòBk Ëu hnu nI.
MkVhu ns ykih yk… fu Bk~kkR¾u n-hBki™ : 19 ~kÔðk÷w÷ BkwfhoBk
1378 r‚.rn. BkU n-hBki™u ~kheVi™ hðk™k nwyu. Bk¬yu BkwfhoBkk BkU
nÍhŒu Bkw^Œe BkwnBBkË Mkk’ËwÕ÷kn y÷ Bk¬e ™u r‚nkn rMk¥kk ð
sLLkíke Íuðh 24
Ë÷kR÷w÷ ¾ihkŒ ~kheV ð rnÍçkw÷ çknTh fe RòÍŒ Ëu fh Mk-LkËU

yŒk VhBkk# ykih Bkw^Œe y÷ Bkkr÷rfGÞk Bkki÷k™k MkÂGÞË y-÷ðe
yççkkMk Bk¬e ™u rMknkn rMk¥kk fe MkLkË yŒk VhBkkE ykih nÍhŒu
~kiÏkw÷ nhBk Bkki÷k™k BkwnBBkË Rç™w÷ y-hçke y÷ sÍkRhe
™u çkw¾khe ykih Bkwy¥kk ~kheV fe Mk-LkËu ¾kMk Mku MkhVhkÍ VhBkkÞk
ykih BkËe™yu Bkw™Ôðhn BkU ~kiÏkwÆ÷kR÷ nÍhŒu yÕ÷kBkk ÞqMkwV rçk™
BkwnBBkË rçk™ y÷e çkkr~k÷e nhehe Bk-Ë™e ™u y…™e Mk-LkËu ¾kMk
fu MkkÚk Ë÷kR÷w÷ ¾ihkŒ ~kheV fe RòÍŒ yŒk VhBkkE.
ðk’Íku Œfheh : yk… yuf çkw÷LË …kÞk Bkwfrhoh Úku. ðk’Íku Œfheh fk
nÕfk çknwŒ ðMkey Úkk. Íçkk™ BkU ~kehe™e, hðk™e ykih ŒkMkeh
Úke. BkwÕf fu íkq÷ku yÍo BkU yk… fu çkÞk™kŒ fe ÄqBk Bkåke nwE Úke.
ŒMkk™eV : yk… fe ¾kMk ¾kMk ŒMkk™eV òu Œçy nku fh BkwÕf
ð çkiY™u BkwÕf BkU Bkõçkqr÷GÞŒ …k åkwfe nI, nMçku Íi÷ nI :
(1) MkehŒw÷ BkwMŒVk 6 (2) sL™Œe Íuðh (3) fhkBkkŒu
Mknkçkk H (4) EBkk™e ŒfhehU (5) ™qhk™e ŒfhehU (6) n¬k™e
ŒfhehU (7) fwhyk™e ŒfhehU (8) RhVk™e ŒfhehU (9) ™ðkrËÁ÷
nËeMk (10) ykir÷Þkyu rhò÷w÷ nËeMk (11) Ynk™e rnfkÞkŒ
(rnMMkyu yÔð÷) (12) Ynk™e rnfkÞkŒ (rnMMkyu ËwðwBk) (13)
Bkk’Bkq÷kŒw÷ yçkhkh (14) rfÞkBkŒ fçk ykyuøke ? (15) Bk~kkR¾u
™õ~kçkÂLËGÞk (16) BkkirMkBku hnBkŒ (17) rçkrn~Œ fe fwÂLsÞkt (18)
snL™Bk fu ¾ŒhkŒ (19) yòRçkw÷ fwhyk™ (20) økhkRçkw÷ fwhyk™
(21) sðkrnÁ÷ nËeMk (22) ykE™yu RçkúŒ (23) MkkBkk™u ykr¾hŒ
(24) BkMkkR÷w÷ fwhyk™
sLLkíke Íuðh 25
~ku’h ð ~kkRhe : ÍBkk™yu Œkr÷çku RÕBke Mku ne yk… fku ~ku’hku Mkw¾™
fk Íkif Úkk. ™k’Œ ykih fkiBke ™ÍBkkU fu R÷kðk økÍ÷ fe rMkLV BkU
Çke Œçy ykÍBkkE VhBkkŒu Úku ykih çkk fkRËk Bkw~kkRhkU BkU Çke
~khef nkuŒu Úku. yk… ™u y…™u y~ykh fk BkßBkqyk Bkwh¥kçk fh
r÷Þk Úkk Bkøkh ËkÁ÷ W÷qBk y~khrVGÞk Bkwçkkhf …qh BkU yk… fu fBkhu
fu yLËh ykøk ÷øk økE rsMk BkU feBkŒe rfŒkçkkU fu MkkÚk Þun ™krËÁ÷
ðwsqË çkÞkÍ Çke ™ÍThu ykŒ~k nku økE. yk… fe fwA ™k’ŒU ykih
LkÍBkU òu rhMkk÷kU BkU A… åkwfe Úkª ykih çkk’Í Œ÷kr{Ík fu …kMk åkLË
™k’ŒU ykih ™ÍBkU RMk Œhn çkkfe hn øk# nI fu
fwA çkw÷çkw÷kU fku ÞkË ni fwA fwBkrhÞkU fku rn^Í
rçk¾he nwE åkBk™ BkU Bkuhe ËkMŒk™ ni
rðMkk÷ : çkhkô ~kheV fu Ëkihu ŒËheMk BkU Ëku çkkh yk… …h Vkr÷s fk
nB÷k nwðk ÷urf™ çk VÍ÷u ÏkwËk 1 R÷ks Mku Vkr÷s fk yMkh
òŒk hnk Bkøkh …n÷u siMke Œwðk™kE çkkfe ™ hne. ðVkŒ Mku A6
Bkkn fç÷ ~kËeË çkeBkkh nwyu rçk÷ ykr¾h 5 h-BkÍk™w÷ Bkwçkkhf
1406 rMk.rn. 15 BkE 1985 rMk.E. çkhkuÍ swBykhkŒ çk ðõŒu yMh
RÕBkku rnõBkŒ, VÍT÷ku fBkk÷ fk Þun Bknhu ËhÏ~kkt nBku~kk fu r÷Þu
økwYçk nku økÞk. ËqMkhu rË™ çkk’Ë ™BkkÍu swBkwyk nÍkhkU Mkkuøk-ðkhkU
™u RMk …ifhu RÕBkku Ëkr™~k ykih Mkkrnçku f÷Bk BkwMkÂLLkV fku R™ fe
ÍkŒe ÍBke™ …h rMk…wËuo ¾kf fh rËÞk. {I}
(Bkw÷Ï¾Mk yÍ MkehŒu MkËÁ~~kheyn )
sLLkíke Íuðh 26
ŒfheÍ
yÍ : nÍhŒu yÕ÷kBkk Bkw^Œe s÷k÷wÆe™ Mkkrnçk I
yÕ÷kBkŒw÷ yMh ~kiÏkw÷ nËeMk nÍhŒu Bkki÷k™k y÷nks yçËw÷
BkwMŒVk Mkkrnçk yk’ÍBke BkwsrÆËe rfç÷k y…™u RÕBke ònku s÷k÷
ykih VÍ÷ku fBkk÷ fu yu’rŒçkkh Mku yfkrçkh W-÷Bkkyu yn÷u MkwL™Œ BkU
yuf ÏkwMkqMke RÂBíkÞkÍ fu MkkÚk BkwBkŒkÍ nI. yk… yuf BkwMkÕ÷BkwMMkwçkqŒ,
Bkkrnhu ËŠMkÞkŒ, MkkrnÁ÷ çkÞk™ ykih yuf ÏkwMkqMke ŒÍuo Œnheh fu BkqrsË
ð fkBÞkçk BkwMkÂLLkV nku™u fe rçk™k …h BkwÕf ð çkiY™u BkwÕf “òBkuWÂMMkVkŒ”
Bk~nqh nI. åkLË ¾kMk ¾kMk ykih ynBk BkkiÍqykŒ …h yk… fe Akuxe çkze
…LËhn rfŒkçkU Œçy nku fh yðkBk ð ÏkðkMk Mku r¾hksu ŒnMke™ nkrMk÷
fh åkwfe nI.
Íuhu ™Íh rfŒkçk “sL™Œe Íuðh” yk… ™u yðkBk ykih ¾kMk fh
ykihŒkU fu r÷Þu ŒM™eV VhBkkE ni rsMk fku BkI çkøkkih …Z fh RMk ™Œesu …h
ÃknkU[k nqt fu ÍYhŒu ÍBkk™k fu r÷nkÍ Mku Þun rfŒkçk çknwŒ ne ynBk,
r™nkÞŒ ne yLkBkku÷ ykih çkunË BkwVeË ni ykih Mknen ð Bkku’ŒBkË
BkMkkR÷ ykih çkunŒhe™ ykËkçk ð ¾MkkRMk fu MkkÚk MkkÚk RçkúŒ ¾iÍ ™MkenŒkU
ykih rh¬ík ytøkuÍ ðkrfykŒ fk ÷k sðkçk BkßBkqyk ni.
Bkki÷k Œyk÷k nÍhŒu BkwMkÂLLkV rfç÷k fku sÍk yŒk VhBkkyu
ykih çkhkËhk™u yn÷u MkwL™Œ ð ¾ðkŒe™u rBkÕ÷Œ fku RMk rfŒkçk fe rÍÞkËk
Mku rÍÞkËk R~kkyŒ fe ŒkiVef çkÏ~ku.
s÷k÷wÆe™ ynBkË yBksËe
¾krËBk ËkÁ÷ R^Œk ViÍwhoMkq÷
çkhkô ~kheV rÍ÷y çkMŒe
25, rÍ÷ fk’Ëk 1399 rMk.rn.
sLLkíke Íuðh 27
Mkçkçku Œk÷eV
{wMkÕ{kLk ykihŒkU fe ykÍkË ¾Þk÷e Mku {wÂM÷Bk Bkwyk-~khu fe Œçkkne
ð çkËnk÷e Ëu¾ fh çkkh çkkh rË÷ fwZŒk ykih s÷Œk Úkk. RMk r÷Þu yuf
BkwÆŒ Mku Þun ¾Þk÷ Úkk fu {wMkÕ{kLk ykihŒkU fe Mk÷knku V÷kn, ykih R™ fe
çkË yu’rŒfkrËÞkU ykih çkË yk’Bkkr÷ÞkU fe RM÷kn fu r÷Þu yuf rfŒkçk r÷¾
Ëqt. Bkøkh y^MkkuMk fu fMhŒu fkh ð nwsqBku yVfkh fu BkiËk™u Bkn~kh BkU RMk
ŒhV Œðßòun fe VwhMkŒ ne ™nª rBk÷e. Þnkt Œf fu Bkuhu {wÂÏ÷Mk BkwheË
Bkki÷ðe yu’òÍ nwMki™ Mkkrnçk fkrËhe Bkkr÷f yu’òÍ çkwf rz…ku nðzk ™u
çkze rË÷MkkuÍe fu MkkÚk Bkuhu ™kBk yuf ¾Œ BkU Œnheh rfÞk fu yuf yiMke
rfŒkçk fe çkunË ÍYhŒ ni òu {wMkÕ{kLk ykihŒkU fe Ëe™e ð ËwLÞkðe ÍYhŒkU
fu Bkw-ŒyÂÕ÷f ÍYhe Bkk’÷qBkkŒ fe òBkuy nku Œkfu ðkun {wMkÕ{kLk çkÂå[ÞkU
fu Œk’÷eBke fkuMko BkU Ëkr¾÷ nku Mkfu ykih {wMkÕ{kLk ÷zrfÞkU fku snuÍ BkU Ëe
ò Mkfu. RMk fu çkk’Ë Bkuhe ŒMkk™eV fu ËqMkhu fÿËk™kU ™u Çke Íçkk™e ykih
f÷Bke Œkih …h ŒfkÍkU fk yiMkk íkqBkkh çkktÄ rËÞk fu BkI ynçkkçk fu RMk
BkwŒk-÷çku fku ™Íh yLËkÍ ™ fh Mkfk. nË nku økE fu Mkçk Mku ykr¾h BkU
rÍ÷y çkMŒe fu MkuX y÷nks BkwÕ÷k BkwnBBkË n™eV Þkh y-÷ðe rs™ fk
çkBçkE fu RÕBk ËkuMŒ ð Ëe™Ëkh MkuXkU BkU ~kwBkkh ni. WLnkU ™u çkhkô ~kheV BkU
Bkuhu Y çkY çkiX fh çkh sMŒk Þun fn rËÞk fu yk… ™u nBkkhu ÷zfkU fu nkÚkkU
BkU Ëu™u fu r÷Þu Œku çknwŒ Mke rfŒkçkU r÷¾ Ëe nI ÷urf™ nBkkhe ÷zrfÞkU fu nkÚkkU
BkU Ëu™u fu r÷Þu yk… ™u yçk Œf fwA Çke ™nª r÷¾k Þun Mkw™ fh BkwÍu çkunË
ŒyMMkwV nwðk ykih BkI ™u Þun yÍTBk fh r÷Þk fu çknwŒ sÕË
yuf yiMke rfŒkçk r÷¾qtøkk òu ykihŒkU ykih BkËkuO Ëku™kU fe RM÷kn fu r÷Þu
Íheyyu rnËkÞŒ ykih BkwÍ økw™nøkkh fu r÷Þu MkkBkk™u ykr¾hŒ çk™ òyu.
sLLkíke Íuðh 28
åkw™kLåku ÏkwËkðLËu fheBk fk çku ~kwBkkh ~kw¢ ni fu rMkVo åkLË Bkkn fe f÷e÷ BkwÆŒ
BkU rfMBk rfMBk fu økw÷nkyu BkÍkBke™ fku åkw™ åkw™ fh BkMkkR÷ ð ¾MkkR÷ fk
yuf Ïkqçk MkqhŒ økw÷ËMŒk “sL™Œe Íuðh” fu ™kBk Mku ™krÍhe™ fe r¾ËBkŒ
BkU ™ÍTh fhŒk nqt Þun rfŒkçk BkwLËrhsyu Íi÷ ËMk WLðk™kU fk BkßBkqyk ni :
{1} Bkwyk-Bk÷kŒ {2} yÏ÷krfGÞkŒ {3} ÁMkqBkkŒ {4} EBkkr™GÞkŒ
{5} RçkkËkŒ {6} RM÷krBkGÞkŒ {7} ŒÍrfhyu Mkkr÷nkŒ
{8} Bkw-ŒVŠhf rnËkÞkŒ {9} y-Bkr÷GÞkŒ {10} Bke÷kË ð ™k’Œ
ykih nh WLðk™ fu ŒnTŒ ÍYhe rnËkÞkŒ ykih RM÷kBke
BkMkkR÷ ð ¾MkkR÷ fk yuf nË Œf fkVe Í¾ehk sBy fh rËÞk ni. RMk
r÷Þu ™krÍhe™ Mku WBBkeË fhŒk nqt fu Bkuhe fkuŒkrnÞkU fe RM÷kn VhBkkyUøku
ykih WBBkŒu {wÂM÷Bkk fe Mk÷knku V÷kn fu r÷Þu RMk rfŒkçk fe R~kkyŒ BkU
y…™e ŒkfŒ Çkh ÍYh rnMMkk ÷Uøku. ÏkwËkðLËu fheBk Bkuhe RMk nfeh f÷Bke
r¾ËBkŒu Ëe™ fku ~k-hVu fçkq÷ Mku MkhVhkÍ VhBkkyu. (ykBke™)
ykr¾h BkU nÍhŒu røkhkBke Bkki÷k™k y÷nks Bkw^Œe s÷k÷wÆe™
Mkkrnçk rfç÷k yBksËe BkwËŠhMk ËkÁ÷ W÷qBk ViÍwhoMkq÷ çkhkô ~kheV ð
yÍeÍw÷ fÿ Bkki÷k™k fwËhŒwÕ÷kn Mkkrnçk h-Íðe BkwËŠhMk ËkÁ÷ W÷qBk
ViÍwhoMkq÷ çkhkô ~kheV fk ~kw¢ økwÍkh nqt fu R™ Ëku™kU Mkkrnçkk™ ™u rfŒkçk fe
ŒMnen BkU rnMMkk ÷u fh Bkuhu çkkh fku n÷fk ykih Bkuhu fÕçk fku BkwíBkR™ fh
rËÞk.
yçËw÷ BkwMŒVk y÷ yk’ÍBke

ÎkkuMke 7 ~kÔðk÷ 1399 rMk.rn.
sLLkíke Íuðh 29
RÂLíkMkkçk
Bkuhe ynr÷Þk Mkkr÷nk ¾kŒq™ fu ™kBk
òu 43 çkhMk Mku r™nkÞŒ ðVkËkhe fu MkkÚk Bkuhe

r¾ËBkŒ fh hne nI, Bkuhu çkååkkU fku …k÷k, Bkuhk Îkh MktÇkk÷k
ykih BkwÍu RÕBke ð Ëe™e r¾ËBkŒkU fu r÷Þu ¾k™øke rV¢kU Mku
ykÍkË fh rËÞk. R™ fu r÷Þu Bkuhe Ëwyk ni fu
ŒwBk Mk÷kBkŒ hnku nÍkh çkhMk

nh çkhMk fu nkU rË™ …åkkMk nÍkh
yçËw÷ BkwMŒVk yk’ÍBke

6 ~kÔðk÷ 1399 rMk.rn.
sLLkíke Íuðh 30
nBË
yi ÏkwËkðLËu snkt ! yi ¾kr÷fu ÷i÷ku ™nkh
nku ™nª MkfŒe Œuhe nBËku Mk™k ni çku ~kwBkkh
Œq Ëku yk÷Bk fk nfefe Bkkr÷fku BkwÏŒkh ni
Íhuo Íhuo …h Œuhk åk÷Œk ni nwõBkku RÂõíkËkh
Œq™u çkÏ~ke ni V÷f fu åkktË ŒkhkU fku åkBkf
Œuhe fwËhŒ Mku økw÷ku økwL[u …u ykŒk ni r™¾kh
hnBkŒu yk÷Bk fu ËkBkk™u fhBk fk ðkrMkŒk !
çkÏ~k Ëu Bkuhu økw™knkU fku ‘nqt ™krËBk’ ~kBkoMkkh
¾ku÷ Ëu Bkuhe ËwykykU fu r÷Þu çkkçku fçkq÷
yÍo fhŒk nqt Œuhu ykøku çk åk~Bku y~fçkkh
sLLkíke Íuðh 31
™k’Œ
hkiÍyu …wh™qh …h nBk fku çkw÷kyU Þk hMkq÷
rVh ðnkt Mku WBkú Çkh ðk…Mk ™ ykyU Þk hMkq÷
BkLÍhu ŒÞçkk çk™k ËuŒk ni rË÷ fku çku fhkh
ÞkË ykŒe nI BkËe™u fe VÍkyU Þk hMkq÷
økwÂÕMkŒk™u rÍLËøke ™ÍThu ¾Íkt nku™u ÷økk !
Çkus Ëku çkkøku BkËe™k fe nðkyU Þk hMkq÷
økwBçkËu ¾Íhk fku Ëu¾U Ë~Œku Mknhk BkU rVhU
Œuhe ykøkku~ku fhBk BkU BkwMfwhkyU Þk hMkq÷
yk… fu Ëhçkkhu yõËMk BkU nÍkhkU fe Œhn
nBk Çke yk fh ËkMŒk™u økBk Mkw™kyU Þk hMkq÷
sLLkíke Íuðh 32
{1}
Bkwyk-Bk÷kŒ
Bkwyk-Bk÷kŒ ™ nkU økh ËwÁMŒ RLMkkt fu
Œku ò™ðh Mku Çke çkËŒh ni ykËBke fe nÞkŒ
ykihŒ õÞk ni ?
ykihŒ - ÏkwËk fe çkze çkze ™u’BkŒkU BkU Mku yuf çknwŒ çkze ™u’BkŒ ni.
ykihŒ - ËwLÞk fe ykçkkË fkhe ykih ËeLkËkhe BkU BkËkuO fu MkkÚk Œfheçk™
çkhkçkh fe ~khef ni.
ykihŒ - BkËo fu rË÷ fk Mkwfq™, Yn fe hknŒ, ÍunT™ fk RíBke™k™,
çkË™ fk åki™ ni.
ykihŒ - ËwLÞk fu Ïkqçk MkqhŒ åkunhu fe yuf ykt¾ ni. yøkh ykihŒ ™
nkuŒe Œku ËwLÞk fe MkqhŒ fk™e nkuŒe.
ykihŒ - ykËBk j ð nÍhŒu nÔðk fu rMkðk ŒBkkBk RLMkk™kU fe
“Bkkt” ni RMk r÷Þu ðkun Mkçk fu r÷Þu fkrçk÷u yunrŒhkBk ni.
ykihŒ - fk ðwsËq RLMkk™e ŒBkÆw™ fu r÷Þu çkunË ÍYhe ni yøkh ykihŒ
™ nkuŒe Œku BkËkuO fe rÍLËøke støk÷e ò™ðhkU Mku çkËŒh nkuŒe.
ykihŒ - çkåk…™ BkU ÇkkE çkn™kU Mku BknççkŒ fhŒe ni. ~kkËe fu çkk’Ë
~kkunh Mku BknççkŒ fhŒe ni. Bkkt çk™ fh y…™e yki÷kË Mku
BknççkŒ fhŒe ni. RMk r÷Þu ykihŒ ËwLÞk BkU ÃÞkh ð BknççkŒ
fk yuf “Œks Bkn÷” ni.
sLLkíke Íuðh 33
ykihŒ RM÷kBk Mku …n÷u

RM÷kBk Mku …n÷u ykihŒkU fk nk÷ çknwŒ ¾hkçk Úkk ËwLÞk BkU
ykihŒkU fe fkuE RÍTÍŒ ð ðwõyŒ ne ™nª Úke. BkËkuO fe ™Íh BkU RMk
Mku rÍÞkËk ykihŒkU fe fkuE nirMkGÞŒ ne ™nª Úke fu ðkun BkËkuO fe
™^Mkk™e Ïðkrn~k …qhe fh™u fk yuf “r¾÷ki™k” Úke. ykihíkU rË™
hkŒ BkËkuO fe rfMBk rfMBk fe r¾ËBkŒ fhŒe Úkª ykih Œhn Œhn fu fkBkkU
Mku Þnkt Œf fu ËqMkhkU fe Bkun™Œ BkÍËqhe fh fu òu fwA fBkkŒe Úkª ðkun
Çke BkËkuO fku Ëu rËÞk fhŒe Úkª Bkøkh Íkr÷Bk BkËo rVh Çke R™ ykihŒkU
fe fkuE fÿ ™nª fhŒu Úku çkÕfu ò™ðhkU fe Œhn R™ fku BkkhŒu …exŒu
Úku Íhk Íhk Mke çkkŒ …h ykihŒkU fu fk™ ™kf ðøkihk yk’Ík fkx
r÷Þk fhŒu Úku ykih fÇke fí÷ Çke fh zk÷Œu Úku. yhçk fu ÷kuøk
÷zrfÞkU fku rÍLËk Ë^™ fh rËÞk fhŒu Úku ykih çkk… fu Bkh™u fu çkk’Ë
WMk fu ÷zfu rsMk Œhn çkk… fe òyuËkË ykih MkkBkk™ fu Bkkr÷f nku
òÞk fhŒu Úku RMke Œhn y…™u çkk… fe çkerðÞkU fu Bkkr÷f çk™ òÞk
fhŒu Úku ykih W™ ykihŒkU fku Íçkh ËMŒe ÷kIrzÞkt çk™k fh h¾ r÷Þk
fhŒu Úku. ykihŒkU fku W™ fu Bkkt çkk… ÇkkE çkn™ Þk ~kkunh fe BkehkMk
BkU Mku fkuE rnMMkk ™nª rBk÷Œk Úkk ™ ykihŒU rfMke åkeÍ fe Bkkr÷f
nwðk fhŒe Úkª yhçk fu çkk’Í fçke÷kU BkU Þun Íkr÷Bkk™k ËMŒqh Úkk fu
çkuðk nku ò™u fu çkk’Ë ykihŒkU fku Îkh Mku çkknh r™fk÷ fh yuf Akuxu
Mku Œtøkku Œkhef ÍkU…zu BkU yuf Mkk÷ Œf fiË BkU h¾k òŒk Úkk ðkun
ÍkU…zu Mku çkknh ™nª r™f÷ MkfŒe Úkª ™ økwM÷ fhŒe Úkª ™ f…zu
çkË÷ MkfŒe Úkª, ¾k™k …k™e ykih y…™e Mkkhe ÍYhŒU WMke ÍkU…zu
BkU …qhe fhŒe Úkª çknwŒ Mke ykihŒU Œku Îkwx Îkwx fh Bkh òŒe Úkª ykih
sLLkíke Íuðh 34
òu rÍLËk çkåk òŒe Úkª Œku yuf Mkk÷ fu çkk’Ë W™ fu yktåk÷ BkU Ÿx
fe BkUÂøLkÞkt zk÷ Ëe òŒe Úkª ykih W™ fku Bksçkqh rfÞk òŒk Úkk fu
ðkun rfMke ò™ðh fu çkË™ Mku y…™u çkË™ fku høkzU rVh Mkkhu ~knTh
fk WMke økLËu r÷çkkMk BkU åk¬h ÷økkyU ykih RÄh WÄh Ÿx fe
BkUÂøLkÞkt VUfŒe nwE åk÷Œe hnU Þun RMk çkkŒ fk yu’÷k™ nkuŒk Úkk fu
R™ ykihŒkU fe RÆŒ ¾íBk nku økE ni RMke Œhn fe ËqMkhe Çke Œhn
Œhn fe ¾hkçk ykih Œõ÷eV Ëun hMBkU Úkª òu økheçk ykihŒkU fu r÷Þu
BkwMkeçkŒkU ykih çk÷kykU fk …nkz çk™e nwE Úkª ykih çkuåkkhe BkwMkeçkŒ
fe Bkkhe ykihŒU Îkwx Îkwx fh ykih hku hku fh y…™e rÍLËøke fu rË™
økwÍkhŒe Úkª rnLËqMŒk™ BkU Œku çkuðk ykihŒkU fu MkkÚk yiMku yiMku ËËo™kf
Íkr÷Bkk™k Mkw÷qf rfÞu òŒu Úku fu rs™ fku Mkkuåk Mkkuåk fh f÷uò Bkwtn fku
yk òŒk ni rnLËq ÄBko BkuU nh ykihŒ fu r÷Þu VÍo Úkk fu ðkun rÍLËøke
Çkh rfMBk rfMBk fe r¾ËBkŒU fh fu “…Œe …qò” (~kkunh fe …qò)
fhŒe hnu ykih ~kkunh fe BkkiŒ fu çkk’Ë WMk fe “råkŒk” fe ykøk fu
~kku’÷kU …h rÍLËk ÷ix fh “MkŒe” nku òyu Þk’™e ~kkunh fe ÷k~k fu
MkkÚk rÍLËk ykihŒ Çke s÷ fh hk¾ nku òyu. økhÍ …qhe ËwLÞk BkU çku
hnTBk ykih Íkr÷Bk BkËo ykihŒkU …h yiMku yiMku ÍwÕBkku rMkŒBk fu …nkz
ŒkuzŒu Úku fu R™ ÍwÕBkkU fe ËkMŒk™ Mkw™ fh yuf ËËoBkLË RLMkk™ fu
Mke™u BkU hLòu økBk Mku rË÷ xwfzu xwfzu nku òŒk ni W™ BkÍ÷qBk ykih
çkufMk ykihŒkU fe Bksçkqhe ð ÷kåkkhe fk Þun yk÷Bk Úkk fu MkBkks BkU
™ ykihŒkU fu fkuE nwfqf Úku ™ R™ fe BkÍT÷qrBkGÞŒ …h ËkËku VrhÞkË
fu r÷Þu rfMke fk™q™ fk fkuE Mknkhk Úkk nÍkhkU çkhMk Œf Þun ÍwÕBkku
rMkŒBk fe Bkkhe ËwÏÞkhe ykihŒU y…™e RMk çku fMke ykih ÷kåkkhe …h
hkuŒe rçk÷-rçk÷kŒe ykih yktMkq çknkŒe hnª Bkøkh ËwLÞk BkU fkuE Çke
R™ ykihŒkU fu ÍÏBkkU …h BkhnBk h¾™u ðk÷k ykih R™ fe BkÍT÷rq BkGÞŒ
sLLkíke Íuðh 35
fu yktMkqykU fku ÃkkUA™u ðk÷k Ëqh Ëqh Œf ™Íh ™nª ykŒk Úkk ™ ËwLÞk BkU
fkuE Çke R™ fu Ëw¾ ËËo fe VrhÞkË Mkw™™u ðk÷k Úkk ™ rfMke fu rË÷ BkU
R™ ykihŒkU fu r÷Þu çkk÷ çkhkçkh Çke hnTBkku fhBk fk fkuE sÍçkk Úkk
ykihŒkU fu RMk nk÷u Íkh …h RLMkkr™GÞŒ hLòu økBk Mku çkuåki™ ykih
çku fhkh Úke Bkøkh RMk fu r÷Þu RMk fu rMkðk fkuE åkkhyu fkh ™nª Úkk
fu ðkun hnBkŒu ÏkwËkðLËe fk RÂLíkÍkh fhu fu yh-nBkwhkornBke™ økiçk
Mku fkuE yiMkk MkkBkk™ …iËk VhBkk Ëu, fu yåkkLkf Mkkhe ËwLÞk BkU yuf
y™ku¾k RÂLf÷kçk ™wBkqËkh nku òyu ykih ÷kåkkh ykihŒkU fk Mkkhk Ëw¾
ËËo Ëqh nku fh R™ fk çkuzk …kh nku òyu åkw™kLåku hnBkŒ fk yk^Œkçk
sçk íkw÷qy nku økÞk Œku Mkkhe ËwLÞk ™u yåkk™f Þun BknMkqMk rfÞk fu
snkt Œkhef Úkk, ÍwÕBkŒ fËk Úkk, MkÏŒ fk÷k Úkk
fkuE …Ëuo Mku õÞk r™f÷k fu Îkh Îkh BkU Wò÷k Úkk
ykihŒ RM÷kBk fu çkk’Ë
sçk nBkkhu hMkq÷u hnBkŒ nÍhŒu BkwnBBkËu BkwMŒVk
6 ÏkwËk fe ŒhV Mku “Ëe™u RM÷kBk” ÷u fh Œ~kheV
÷kyu Œku ËwLÞk Çkh fe MkŒkE nwE ykihŒkU fe rfMBkŒ fk rMkŒkhk åkBkf
WXk. ykih RM÷kBk fe çkËki÷Œ Íkr÷Bk BkËkuO fu ÍwÕBkku rMkŒBk Mku fwåk÷e
ykih hkIËe nwE ykihŒkU fk Ë-hò RMk fËh çkw÷LËku çkk÷k nku økÞk fu
RçkkËkŒ ð Bkwyk-Bk÷kŒ çkÕfu rÍLËøke ykih BkkiŒ fu nh {hTn÷u
ykih nh Bkkuz …h ykihŒU BkËkuO fu Ëku~k çk Ëku~k ¾ze nku øk# ykih BkËkuO
fe çkhkçkhe fu Ë-hsu …h ÃknkU[ øk# BkËkuO fe Œhn ykihŒkU fu Çke
nwfqf Bkwfhoh nku økyu ykih R™ fu nwfqf fe rnVkÍŒ fu r÷Þu ÏkwËkðLËe
fk™q™ ykMBkk™ Mku ™krÍ÷ nku økyu ykih R™ fu nwfqf rË÷k™u fu r÷Þu
RM÷kBke fk™q™ fe Bkk ŒnTŒe BkU yËk÷ŒU fkRBk nku øk#. ykihŒkU fku
sLLkíke Íuðh 36
Bkkr÷fk™k nwfqf nkrMk÷ nku økyu åkw™kLåku ykihŒU y…™u BknTh fe

hfBkkU, y…™e rŒòhŒkU, y…™e òyuËkËkU fe Bkkr÷f çk™k Ëe øk#
ykih y…™u Bkkt çkk…, ÇkkE çkn™, yki÷kË ykih ~kkunh fe BkehkMkkU
fe ðkrhMk fhkh Ëe øk#. økhÍ ðkun ykihŒU òu BkËkuO fe sqrŒÞkU Mku
rÍÞkËk Í÷e÷ku Ïðkh ykih RÂLíknkE Bksçkqhku ÷kåkkh Úkª ðkun BkËkuO
fu rË÷kU fk Mkwfq™ ykih R™ fu ÎkhkU fe BkrÕkfk çk™ øk# åkw™kLåku
fwhyk™u BkSË ™u MkkV MkkV ÷^ÍkU BkU yu’÷k™ VhBkk rËÞk fu,
“yÕ÷kn ™u ŒwBnkhu r÷Þu ŒwBnkhe rsLMk Mku çkerðÞkt …iËk fh Ëª

Œkfu ŒwBnU R™ Mku ŒMfe™ nkrMk÷ nku ykih WMk ™u ŒwBnkhu ËhrBkÞk™ BknççkŒ
ð ~k^fŒ …iËk fh Ëe.”
yçk fkuE BkËo rçk÷k ðßn ™ ykihŒkU fku Bkkh …ex MkfŒk ni
™ R™ fku ÎkhkU Mku r™fk÷ MkfŒk ni ykih ™ fkuE R™ fu Bkk÷ku yMçkkçk
Þk òyuËkËkU fku Ae™ MkfŒk ni çkÕfu nh BkËo BkÍnçke Œkih …h
ykihŒkU fu nwfqf yËk fh™u …h Bksçkqh ni åkw™kLåku ÏkwËkðLËu fwÆqMk ™u
fwhyk™u BkSË BkU VhBkkÞk fu,
“ykihŒkU fu BkËkuO …h yiMku ne nwfqf nI siMku BkËkuO fu ykihŒkU …h

yåAu Mkw÷qf fu MkkÚk.”
ykih BkËo fu r÷Þu VhBkk™ òhe VhBkk rËÞk fu
“ykih yåAu Mkw÷qf Mku ykihŒkU fu MkkÚk rÍLËøke çkMkh fhku.”

ŒBkkBk ËwLÞk Ëu¾ ÷u, fu Ëe™u RM÷kBk ™u rBkÞkt çkeðe fe
RsrŒBkkE rÍLËøke fe MkËkhŒ yøkåkuo BkËo fku yŒk VhBkkE ni ykih
sLLkíke Íuðh 37
BkËkuO fku ykihŒkU …h nkrfBk çk™k rËÞk ni Œkfu r™ÍkBku ¾k™kËkhe BkU
yøkh fkuE çkze {wÂ~f÷ yk™ …zu Œku BkËo y…™e ÏkwËkËkË ŒkfŒ ð
Mk÷krnGÞŒ Mku WMk {wÂ~f÷ fku n÷ fh Ëu ÷urf™ RMk fu MkkÚk MkkÚk
snkt BkËkuO fu fwA nwfqf ykihŒkU …h ðkrsçk fh rËÞu nI. ðnkt ykihŒkU fu
Çke fwA nwfqf BkËkuO …h ÷krÍBk Xnhk rËÞu økyu nI. RMk r÷Þu ykihŒ
ykih BkËo Ëku™kU yuf ËqMkhu fu nwfqf BkU sfzu nwyu nI Œkfu Ëku™kU yuf ËqMkhu
fu nwfqf fku yËk fh fu y…™e RsrŒBkkE rÍLËøke fku ~kkËBkk™e ð
BkMkhoŒ fe sL™Œ çk™k ËU. ykih r™Vkf ð r~kfkf ykih ÷zkE ÍøkzkU
fu snL™Bk Mku nBku~kk fu r÷Þu ykÍkË nku òyU.
ykihŒkU fku Ë-hòŒ ð BkhkrŒçk fe RŒ™e çkwÕkLË BkÂLÍ÷kU …h
ÃknkU[k Ëu™k Þun nwÍqh ™rçkGÞu hnBkŒ 6 fk ðkun
yunMkk™u yÍeBk ni fu ŒBkkBk ËwLÞk fe ykihŒU yøkh y…™e rÍLËøke
fe ykr¾he MkktMk Œf RMk yunMkk™ fk ~kwr¢GÞk yËk fhŒe hnU rVh
Çke ðkun RMk yÍeBkw~~kk™ yunMkk™ fe ~kw¢ økwÍkhe fu VÍo Mku Mkwçkwf
Ëku~k ™nª nku MkfŒª. ! ŒBkkBk ËwLÞk fu BkkunrMk™u yk’ÍBk nwÍhq
™rçkGÞu yfhBk 6 fe ~kk™u hnBkŒ fk õÞk fn™k ?
ðkun ™rçkÞkU BkU hnBkŒ ÷fçk …k™u ðk÷k
BkwhkËU økheçkkU fe çkh ÷k™u ðk÷k
BkwMkeçkŒ BkU økihkU fu fkBk yk™u ðk÷k
ðkun y…™u …hkyu fk økBk ¾k™u ðk÷k
VfehkU fk Bkkðk ÍEVkU fk Bk÷ò
ÞŒeBkkU fk ðk÷e økw÷kBkkU fk Bkki÷k
ykihŒ fe rÍLËøke fu åkkh Ëkih
ykihŒ fe rÍLËøke fu hkMŒu BkU Þqt Œku çknwŒ Mku Bkkuz ykŒu nI
Bkøkh RMk fe rÍLËøke fu åkkh Ëkih ¾kMk Œkih …h fkrçk÷u rÍ¢ nI.
sLLkíke Íuðh 38
{1} ykihŒ fk çkåk…™ {2} ykihŒ çkkr÷øk nku™u fu çkk’Ë

{3} ykihŒ çkeðe çk™ ò™u fu çkk’Ë {4} ykihŒ Bkkt çk™ ò™u fu çkk’Ë
yçk nBk ykihŒ fu R™ åkkhkU ÍBkk™kU fk ykih R™ ðõŒkU BkU
ykihŒ fu VhkRÍ ykih R™ fu nwfqf fk BkwÏŒMkh ŒÍrfhk MkkV MkkV
÷^ÍkU BkU Œnheh fhŒu nI. Œkfu nh ykihŒ R™ nwfqf ð VhkRÍ fku
yËk fh fu y…™e rÍLËøke fku ËwLÞk BkU Çke Ïkw~knk÷ çk™kyu ykih
ykr¾hŒ BkU Çke sL™Œ fe ÷k Íðk÷ ™u’BkŒkU ykih Ëki÷ŒkU Mku MkhVhkÍ
nku fh Bkk÷k Bkk÷ nku òyu.
{1} ykihŒ fk çkåk…™
ykihŒ çkåk…™ BkU y…™u Bkkt çkk… fe ÃÞkhe çkuxe fn÷kŒe ni
RMk ÍBkk™u BkU sçk Œf ðkun ™k çkkr÷øk çkååke hnŒe ni ~kheyŒ fe
ŒhV Mku ™ WMk …h fkuE åkeÍ VÍo nkuŒe ni ™ WMk …h rfMke rfMBk fe
rÍB{kËkrhÞkU fk fkuE çkkuÍ nkuŒk ni ðkun ~kheyŒ fe …kçkÂLËÞkU Mku
rçkÕfw÷ ykÍkË hnŒe ni ykih y…™u Bkkt çkk… fe ÃÞkhe ykih ÷kz÷e
çkuxe çk™e nwE ¾kŒe …eŒe, …n™Œe ykuZŒe ykih ntMkŒe ¾u÷Œe hnŒe
ni ykih ðkun RMk çkkŒ fe nfËkh nkuŒe ni fu Bkkt çkk…, ÇkkE çkn™
ykih Mkçk rh~Œu ™kŒu ðk÷u WMk Mku ÃÞkh ð BknççkŒ fhŒu hnU ykih
WMk fe rË÷ çkMŒøke ykih rË÷òuE BkU ÷øku hnU ykih WMk fe rMknTnŒ
ð MkVkE ykih WMk fe ykrVGÞŒ ykih Çk÷kE BkU nh rfMBk fe
RÂLíknkE fkur~k~k fhŒu hnU Œkfu ðkun nh rfMBk fe rV¢kU ykih hLòU
Mku Vkrhøkw÷ çkk÷ ykih nh ðõŒ Ïkw~k ð ÏkwhoBk ykih Ïkw~knk÷ hnu
sçk ðkun fwA çkku÷™u ÷øku Œku Bkkt çkk… …h ÷krÍBk ni fu WMk fku yÕ÷kn
ð hMkq÷ 6 fk ™kBk Mkw™kyU rVh WMk fku fr÷Bkk
ðøkihk …ZkyU sçk ðkun fwA ykih rÍÞkËk MkBkÍËkh nku òyu Œku WMk
sLLkíke Íuðh 39
fku MkVkE MkwÚkhkE fu Ztøk ykih Mk÷efu rMk¾kyU WMk fku r™nkÞŒ ÃÞkh
ð BknççkŒ ykih ™h{e fu MkkÚk RLMkk™e ~khkVŒkU fe çkkŒU çkŒkyU
ykih yåAe yåAe çkkŒkU fk ~kkif ykih çkwhe çkkŒkU Mku ™VhŒ rË÷kyU
sçk …Z™u fu fkrçk÷ nku òyu Œku Mkçk Mku …n÷u WMk fku fwhyk™ ~kheV
…ZkyU. sçk fwA ykih rÍÞkËk nkur~kÞkh nku òyu Œku WMk fku …kfe ð
™k…kfe ðwÍq ð økwM÷ ðøkihk fk RM÷kBke Œhefk çkŒkyU ykih nh
çkkŒ ykih nh fkBk BkU WMk fku RM÷kBke ykËkçk Mku ykøkkn fhŒu hnU.
sçk ðkun MkkŒ çkhMk fe nku òyu Œku WMk fku ™BkkÍ ðøkihk ÍYrhGÞkíku
Ëe™ fe çkkŒU Œk’÷eBk fhU ykih …Ëuo BkU hn™u fe ykËŒ rMk¾kyU ykih
çkhŒ™ Äku™u, ¾k™u …e™u, Mke™u r…hku™u ykih Akuxu Bkkuxu Îkhu÷q fkBkkU fk
nw™h çkŒkyU ykih y-Bk÷e Œkih …h WMk Mku Þun Mkçk fkBk ÷uŒu hnU
ykih WMk fe fkrn÷e ykih çku …hðkE ykih ~khkhŒkU …h hkuf xkuf
fhŒu hnU ykih ¾hkçk ykihŒkU ykih çkË åk÷™ Îkhk™kU fu ÷kuøkkU Mku Bku÷
òu÷ …h …kçkLËe ÷økk ËU ykih W™ ÷kuøkkU fe MkkunçkŒ Mku çkåkkŒu hnU.
ykr~kfk™k y~ykh ykih økeŒkU ykih ykr~kfe Bkk’~kqfe fu BkÍkBke™
fe rfŒkçkkU Mku, økk™u çkò™u ykih ¾u÷ ŒBkk~kkU Mku Ëqh h¾U Œkfu
çkÂå[ÞkU fu yÏ÷kf ð ykËkŒ ykih åkk÷ åk÷™ ¾hkçk ™ nku òyU.
sçk Œf çkååke çkkr÷øk ™ nku òyu R™ çkkŒkU fk æÞk™ h¾™k nh
Bkkt çkk… fk RM÷kBke VÍo ni. yøkh Bkkt çkk… y…™u R™ VhkRÍ fku
…qhk ™ fhUøku Œku ðkun MkÏŒ økw™knøkkh nkUøku.
{2} ykihŒ sçk çkkr÷øk nku òyu
sçk ykihŒ çkkr÷øk nku økE Œku yÕ÷kn ð hMkq÷
fe ŒhV Mku ~kheyŒ fu ŒBkkBk ynfkBk fe
…kçkLË nku økE. yçk WMk …h ™BkkÍ, hkuÍk ykih ns ð ÍfkŒ fu
sLLkíke Íuðh 40
ŒBkkBk BkMkkR÷ …h yBk÷ fh™k VÍo nku økÞk ykih yÕ÷kn Œyk÷k
fu nwfqf ykih çkLËkU fu nwfqf fku yËk fh™u fe ðkun rÍBBkuËkh nku økE
yçk WMk …h ÷krÍBk ni fu ðkun ÏkwËk fu ŒBkkBk VÍkuO fku yËk fhu ykih
Akuxu çkzu ŒBkkBk økw™knkU Mku çkåkŒe hnu. ykih Þun Çke WMk fu r÷Þu
ÍYhe ni fu y…™u Bkkt çkk… ykih çkzkU fe Œk’ÍeBk ð r¾ËBkŒ çkò
÷kyu ykih y…™u Akuxu ÇkkRÞkU çkn™kU ykih ËqMkhu yÍeÍku yfkrhçk
Mku ÃÞkh ð BknççkŒ fhu. …zkurMkÞkU ykih rh~Œu ™kŒu fu ŒBkkBk AkuxkU,
çkzkU fu MkkÚk W™ fu BkhkrŒçk ð Ë-hòŒ fu r÷nkÍ Mku ™uf Mkw÷qf ykih
yåAk çkhŒkð fhu. yåAe yåAe ykËŒU Mke¾u ykih ŒBkkBk ¾hkçk
ykËŒkU fku Akuz Ëu ykih y…™e rÍLËøke fku …qhu Œkih …h RM÷kBke
Zktåku BkU Zk÷ fh Mkååke …¬e …kçkLËu ~kheyŒ ykih EBkk™ ðk÷e
ykihŒ çk™ òyu ykih RMk fu MkkÚk MkkÚk Bkun™Œ ð Bk~k¬ík ykih
Mkçkúku rhÍk fe ykËŒ zk÷u BkwÏŒMkh Þun fu ~kkËe fu çkk’Ë y…™u Q…h
yk™u ðk÷e ŒBkkBk Îkhu÷q rÍBBkuËkrhÞkU fe Bkk’÷qBkkŒ nkrMk÷ fhŒe
hnu fu ~kkunh ðk÷e ykihŒ fku rfMk Œhn y…™u ~kkunh fu MkkÚk r™çkkn
fh™k ykih y…™k Îkh MktÇkk÷™k åkkrnÞu ðkun y…™e Bkkt ykih çkze
çkqZe ykihŒkU Mku …qA …qA fh RMk fk Ztøk ykih Mk÷efk Mke¾u ykih
y…™u hn™ Mkn™ ykih åkk÷ åk÷™ fku RMk Œhn MkwÄkhu ykih Mktðkhu
fu ™ ~kheyŒ BkU økw™knøkkh Xnhu ™ rçkhkËhe ð MkBkks BkU fkuE RMk
fku Œk’™k Bkkh Mkfu.
¾k™u …e™u, …n™™u ykuZ™u, Mkku™u òøk™u, çkkŒåkeŒ økhÍ
nh fkBk nh çkkŒ BkU snkt Œf nku Mkfu ÏkwË Œõ÷eV WXkyu Bkøkh Îkh
ðk÷kU fku ykhkBk ð hknŒ ÃknkU[kyu. rçkøkih Bkkt çkk… fe RòÍŒ fu
™ fkuE MkkBkk™ y…™u RÂMík’Bkk÷ BkU ÷kyu ™ rfMke ËqMkhu fku Ëu. ™
sLLkíke Íuðh 41
Îkh fk yuf …iMkk Þk yuf Ëk™k Bkkt çkk… fe RòÍŒ fu rçkøkih ¾åko
fhu. ™ rçkøkih Bkkt çkk… Mku …qAu rfMke fu Îkh Þk RÄh WÄh òyu.
økhÍ nh fkBk, nh çkkŒ BkU Bkkt fe RòÍŒ ykih rhÍkBkLËe fku
y…™u r÷Þu ÍYhe MkBkÍu. ¾k™u, …e™u, Mke™u r…hku™u, y…™u çkË™,
y…™u f…zu ykih Bkfk™ ð MkkBkk™ fe MkVkE økhÍ Mkçk Îkhu÷q fkBk
ÄLËkU fk Ztøk Mke¾ ÷u ykih RMk fe y-Bk÷e ykËŒ zk÷ ÷u Œkfu ~kkËe
fu çkk’Ë y…™u MkwMkhk÷ BkU ™uf™kBke fu MkkÚk rÍLËøke çkMkh fh Mkfu
ykih BkÞfu ðk÷kU ykih MkwMkhk÷ ðk÷kU fu Ëku™kU Îkh fe åkneŒe ykih
ÃÞkhe çk™e hnu.
…Ëuo fk ¾kMk Œkih …h ¾Þk÷ ykih æÞk™ h¾u. økih BknhBk
BkËkuO ykih ÷zfkU fu MkkBk™u yk™u ò™u, Œkf Íktf ykih ntMke BkÍkf Mku
RÂLíknkE …hnuÍ h¾u. ykr~kfk™k y~ykh, yÏ÷kf fku ¾hkçk
fh™u ðk÷e rfŒkçkkU ykih hMkkR÷ ð yÏçkkhkŒ fku nhrøkÍ ™ Ëu¾u
çkË rfhËkh ykih çku nÞk ykihŒkU Mku Çke …Ëko fhu ykih nhrøkÍ fÇke
R™ Mku Bku÷òu÷ ™ h¾u ¾u÷ ŒBkk~kkU Mku Ëqh hnu ykih BkÍnçke rfŒkçkU
ÏkwMkqMk™ MkehŒw÷BkwMŒVk ð MkehŒu hMkq÷u y-hçke, ŒBneËu EBkk™
ykih Bke÷kË ~kheV fe rfŒkçkU Bk-Mk÷™ “Íe™Œw÷ Bke÷kË” ðøkihk
W-÷Bkkyu yn÷u MkwL™Œ fe ŒM™eVkŒ …ZŒe hnu.
VÍo RçkkËŒkU fu MkkÚk ™^÷e RçkkËŒU Çke fhŒe hnu. Bk-Mk÷™
rŒ÷kðŒu fwhyk™ ð ŒMçkenu VkrŒBkk Bke÷kË ~kheV …ZŒe …ZkŒe
hnu ykih øÞkhnðª ~kheV ð çkkhnðª ~kheV ð BkwnhoBk ~kheV ðøkihk
fe r™ÞkÍ ð VkrŒnk Çke fhŒe hnu fu R™ yk’Bkk÷ Mku ËwLÞk ð
ykr¾hŒ fe çku ~kwBkkh çk-h-fíkU nkrMk÷ nkuŒe nI. nhrøkÍ nhrøkÍ
çkË yfeËk ÷kuøkkU fe çkkŒ ™ Mkw™u ykih yn÷u MkwL™Œ ð sBkkyŒ fu
sLLkíke Íuðh 42
yfkRË ð yk’Bkk÷ …h r™nkÞŒ BkÍçkqŒe fu MkkÚk fkRBk hnu.

(3) ykihŒ ~kkËe fu çkk’Ë
r™fkn : sçk ÷zfe çkkr÷øk nku òyu Œku Bkkt çkk… …h ÷krÍBk ni fu
sÕË yÍ sÕË Bkw™krMkçk rh~Œk Œ÷k~k fh fu WMk fe ~kkËe fh ËU.
rh~Œu fe Œ÷k~k BkU ¾kMk Œkih Mku RMk çkkŒ fk æÞk™ h¾™k çkunË
ÍYhe ni fu nhrøkÍ nhrøkÍ rfMke çkË BkÍnçk fu MkkÚk rh~Œk ™ nku™u
…kyu çkÕfu Ëe™Ëkh ykih …kçkLËu ~kheyŒ ykih BkÍnçku yn÷u MkwL™Œ
fu …kçkLË fku y…™e rh~ŒuËkhe fu r÷Þu BkwLŒ¾çk fhU. çkw¾khe ð
{wÂM÷Bk fe nËeMk BkU ni fu hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk
fu ykihŒ Mku ~kkËe fh™u BkU åkkh åkeÍU Ëu¾e òŒe nI :
{1} Ëki÷Œ BkLË {2} ¾kLkËk™e ~khkVŒ
{3} Ïkqçk MkqhŒe {4} ËeLkËkhe
“÷urf™ ŒwBk Ëe™Ëkhe fku R™ Mkçk åkeÍkU …h BkwfÆBk MkBkÍku.”
yki÷kË fe ŒBkL™k ykih y…™e ÍkŒ fku çkËfkhe Mku çkåkk™u

fe r™GÞŒ fu r÷Þu r™fkn fh™k MkwL™Œ ni ykih çknwŒ çkzu yßhku
Mkðkçk fk fkBk ni yÕ÷kn Œyk÷k ™u fwhyk™ ~kheV BkU VhBkkÞk fu
“Þk’™e ŒwBk ÷kuøk çku ~kkunh ðk÷e ykihŒkU fk r™fkn fh Ëku ykih
y…™u ™uf åk÷™ økw÷kBkkU ykih ÷kIrzÞkU fk Çke r™fkn fh Ëku.”
nËeMk ~kheV BkU ni fu ŒkihkŒ ~kheV BkU r÷¾k ni fu......
“rsMk ~kÏMk fe ÷zfe çkkhn çkhMk fe WBkú fku ÃknkU[ økE ykih WMk
™u WMk ÷zfe fk r™fkn ™nª rfÞk ykih ðkun ÷zfe çkËfkhe fu økw™kn
sLLkíke Íuðh 43
BkU …z økE Œku RMk fk økw™kn ÷zfe ðk÷u fu Mkh …h Çke nkuøkk.”
ËqMkhe nËeMk BkU ni fu nwÍqh 6 ™u VhBkkÞk fu :

“yÕ÷kn Œyk÷k ™u Œe™ ~kÏMkkU fe RBkËkË y…™u rÍBBkyu fhBk …h ÷e
ni. (1) ðkun økw÷kBk òu y…™u ykfk Mku ykÍkË nku™u fu r÷Þu rfMke fËh hfBk
yËk fh™u fk ynTË fhu ykih y…™u ynTË fku …qhk fh™u fe r™GÞŒ h¾Œk
nku. (2) ÏkwËk fe hkn BkU rsnkË fh™u ðk÷k (3) ðkun r™fkn fh™u ðk÷k Þk
r™fkn fh™u ðk÷e òu r™fkn fu Íheyu nhkBk fkhe Mku çkåk™k åkknŒk nku.”
ykihŒ, sçk Œf WMk fe ~kkËe ™nª nkuŒe ðkun y…™u Bkkt

çkk… fe çkuxe fn÷kŒe ni Bkøkh ~kkËe nku ò™u fu çkk’Ë ykihŒ y…™u
~kkunh fe çkeðe çk™ òŒe ni ykih yçk RMk fu VhkRÍ ykih RMk fe
rÍBBkuËkrhÞkt …n÷u Mku çknwŒ rÍÞkËk çkZ òŒe nI ðkun ŒBkkBk nwfqf
ð VhkRÍ òu çkkr÷øk nku™u fu çkk’Ë ykihŒ …h ÷krÍBk nku økyu Úku
yçk W™ fu R÷kðk ~kkunh fu nwfqf fk Çke çknwŒ çkzk çkkuÍ ykihŒ fu
Mkh …h yk òŒk ni rsMk fk yËk fh™k nh ykihŒ fu r÷Þu çknwŒ ne
çkzk VheÍk ni. ÞkË h¾ku fu ~kkunh fu nwfqf fku yøkh ykihŒ ™ yËk
fhuøke Œku WMk fe ËwLÞkðe rÍLËøke Œçkknku çkhçkkË nku òyuøke ykih
ykr¾hŒ BkU ðkun ËkuÍ¾ fe ÇkzõŒe nwE ykøk BkU s÷Œe hnuøke ykih
WMk fe fçkú BkU Mkkt… rçkåAq WMk fku zMkŒu hnUøku ykih Ëku™kU snkt BkU
Í÷e÷ku Ïðkh ykih Œhn Œhn fu yÍkçkkU BkU røkrh^Œkh hnuøke. RMk
r÷Þu ~kheyŒ fu nwõBk fu BkwŒkrçkf nh ykihŒ …h VÍo ni fu ðkun
y…™u ~kkunh fu nwfqf fku yËk fhŒe hnu ykih WBkú Çkh y…™u ~kkunh
fe VhBkkt çkhËkhe ð r¾ËBkŒ økwÍkhe fhŒe hnu.
sLLkíke Íuðh 44
~kkunh fu nwfqf : yÕ÷kn Œyk÷k ™u ~kkunhkU fku çkerðÞkU …h nkrfBk

çk™kÞk ni ykih çknwŒ çkze çkwÍwøkeo Ëe ni RMk r÷Þu nh ykihŒ …h VÍo
ni fu ðkun y…™u ~kkunh fk nwõBk Bkk™u ykih Ïkw~ke Ïkw~ke y…™u ~kkunh
fu nh nwõBk fe Œkçkuy Ëkhe fhu õÞqtfu yÕ÷kn Œyk÷k ™u ~kkunh fk
çknwŒ çkzk nf çk™kÞk ni ÞkË h¾ku fu y…™u ~kkunh fku hkÍe ð Ïkw~k
h¾™k çknwŒ çkze RçkkËŒ ni ykih ~kkunh fku ™kÏkw~k ykih ™khkÍ
h¾™k çknwŒ çkzk økw™kn ni. hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u
VhBkkÞk fu “yøkh BkI ÏkwËk fu rMkðk rfMke ËqMkhu fu r÷Þu MkßËk fh™u fk
nwõBk ËuŒk Œku BkI ykihŒkU fku nwõBk ËuŒk fu ðkun y…™u ~kkunhkU fku MkßËk rfÞk
fhU.”
ykih hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u Þun Çke VhBkkÞk ni

fu “rsMk ykihŒ fe BkkiiŒ yiMke nk÷Œ BkU ykyu fu BkhŒu ðõŒ WMk fk ~kkunh
WMk Mku Ïkw~k nku ðkun ykihŒ sL™Œ BkU òyuøke.”
ykih Þun Çke VhBkkÞk fu “sçk fkuE BkËo y…™e çkeðe fku rfMke
fkBk fu r÷Þu çkw÷kyu Œku ðkun ykihŒ yøkåkuo åkqÕnu fu …kMk çkiXe nku WMk fku
÷krÍBk ni fu ðkun WX fh ~kkunh fu …kMk åk÷e ykyu.”
nËeMk ~kheV fk BkŒ÷çk Þun ni fu ykihŒ åkknu rfŒ™u Çke

ÍYhe fkBk BkU Bk~økq÷ nku Bkøkh ~kkunh fu çkw÷k™u …h Mkçk fkBkkU fku
Akuz fh ~kkunh fe r¾ËBkŒ BkU nkrÍh nku òyu.
ykih hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u ykihŒkU fku Þun Çke
nwõBk rËÞk fu “yøkh ~kkunh y…™e ykihŒ fku Þun nwõBk Ëu, fu …e÷u htøk fu
sLLkíke Íuðh 45
…nkz fku fk÷u htøk fk çk™k Ëu ykih fk÷u htøk fu …nkz fku MkVuË çk™k Ëu Œku
ykihŒ fku y…™u ~kkunh fk Þun nwõBk Çke çkò ÷k™k åkkrnÞu.”
nËeMk fk BkŒ÷çk Þun ni fu {wÂ~f÷ Mku {wÂ~f÷ ykih Ëw~ðkh

Mku Ëw~ðkh fkBk fk Çke yøkh ~kkunh nwõBk Ëu Œku sçk Çke ykihŒ fku
~kkunh fe ™k VhBkk™e ™nª fh™e åkkrnÞu çkÕfu WMk fu nh nwõBk fe
VhBkkt çkhËkhe fu r÷Þu y…™e ŒkfŒ Çkh fBkh çkMŒk hn™k åkkrnÞu
ykih hMkq÷wÕ÷kn 6 fk Þun Çke VhBkk™ ni fu “~kkunh
çkeðe fku y…™u rçkAki™u …h çkw÷kyu ykih ykihŒ yk™u Mku RLfkh fh Ëu ykih
WMk fk ~kkunh RMk çkkŒ Mku ™khkÍ nku fh Mkku hnu Œku hkŒ Çkh ÏkwËk fu rVrh~Œu
WMk ykihŒ …h ÷k’™Œ fhŒu hnŒu nI.”
ÃÞkhe çkn™ku ! R™ nËeMkkU Mku Mkçkf rBk÷Œk ni fu ~kkunh fk

çknwŒ çkzk nf ni ykih nh ykihŒ …h y…™u ~kkunh fk nf yËk
fh™k VÍo ni ~kkunh fu nwfqf çknwŒ rÍÞkËk nI R™ BkU Mku ™eåku r÷¾u
nwyu åkLË nwfqf çknwŒ rÍÞkËk fkrçk÷u r÷nkÍ nI.
1. ykihŒ rçkøkih y…™u ~kkunh fe RòÍŒ fu Îkh Mku çkknh fnª ™
òyu ™ y…™u rh~ŒuËkhkU fu Îkh ™ rfMke ËqMkhu fu Îkh.
2. ~kkunh fe økih {kisq-Ëøke BkU ykihŒ …h VÍo ni fu ~kkunh fu Bkfk™
ykih Bkk÷ku MkkBkk™ fe rnVkÍŒ fhu ykih rçkøkih ~kkunh fe RòÍŒ rfMke
fku Çke ™ Bkfk™ BkU yk™u Ëu ™ ~kkunh fe Akuxe çkze åkeÍ rfMke fku Ëu.
3. ~kkunh fk Bkfk™ ykih Bkk÷ ð MkkBkk™ Þun Mkçk ~kkunh fe yBkk™ŒU
nI ykih çkeðe R™ Mkçk åkeÍkU fe yBke™ ni yøkh ykihŒ ™u y…™u
~kkunh fe rfMke åkeÍ fku ò™çkqÍ fh çkhçkkË fh rËÞk Œku ykihŒ …h
sLLkíke Íuðh 46
yBkk™Œ BkU r¾Þk™Œ fh™u fk økw™kn ÷krÍBk nkuøkk ykih RMk …h

ÏkwËk fk çknwŒ çkzk yÍkçk nkuøkk.
4. ykihŒ nhrøkÍ nhrøkÍ fkuE yiMkk fkBk ™ fhu òu ~kkunh fku ™k
…MkLË nku.
5. çkååkkU fe r™øknTËk~Œ, R™ fe íkhrçkÞík ykih …hðrh~k ÏkwMkqMk™
~kkunh fe økih {kisq-Ëøke BkU ykihŒ fu r÷Þu çknwŒ çkzk VheÍk ni.
6. ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu Bkfk™ ykih y…™u çkË™ ykih f…zkU fe
MkVkE MkwÚkhkE fk ¾kMk Œkih …h æÞk™ h¾u. Vqnz Bki÷e fwåki÷e ™
çk™e hnu çkÕfu çk™kð ®MkÎkkh Mku hnk fhu Œkfu ~kkunh RMk fku Ëu¾ fh
Ïkw~k nku òyu. nËeMk ~kheV BkU ni fu “çkunŒhe™ ykihŒ ðkun ni fu
sçk ~kkunh WMk fe ŒhV Ëu¾u Œku ðkun y…™u çk™kð rMktÎkkh ykih
y…™e yËkykU Mku ~kkunh fk rË÷ Ïkw~k fh Ëu ykih yøkh ~kkunh
rfMke çkkŒ fe fMkBk ¾k òyu Œku ðkun WMk fMkBk fku …qhe fh Ëu ykih
yøkh ~kkunh økkRçk hnu Œku ðkun y…™e ÍkŒ ykih ~kkunh fu Bkk÷ BkU
rnVkÍŒ ykih ¾ih Ïðkne fk rfhËkh yËk fhŒe hnu.”
~kkunh fu MkkÚk rÍLËøke çkMkh fh™u fk Œhefk : ÞkË h¾ku fu

rBkÞkt çkeðe fk rh~Œk yuf yiMkk BkÍçkqŒ ŒyÕ÷wf ni fu Mkkhe WBkú
RMke çkLÄ™ BkU hn fh rÍLËøke çkMkh fh™e ni. yøkh rBkÞkt çkeðe
BkU …qhk …qhk Rr¥knkË ykih rBk÷k… hnk Œku RMk Mku çkZ fh fkuE
™u’BkŒ ™nª. ykih yøkh ÏkwËk ™ fhu rBkÞkt çkeðe fu ËhrBkÞk™
RÂÏík÷kV …iËk nku økÞk ykih Íøkzu Œfhkh fe ™kiçkŒ yk økE Œku
R‚ Mku çkZ fh fkuE BkwMkeçkŒ ™nª fu rBkÞkt çkeðe Ëku™kU fe rÍLËøke
snL™Bk fk ™Bkq™k çk™ òŒe ni ykih Ëku™kU WBkú Çkh Îkwx™ ykih
s÷™ fe ykøk BkU s÷Œu hnŒu nI.
sLLkíke Íuðh 47
RMk ÍBkk™u BkU rBkÞkt çkeðe fu ÍøkzkU fk V‚kË RMk fËh

rÍÞkËk Vi÷ økÞk ni fu nÍkhkU BkËo ykih nÍkhkU ykihŒU RMk çk÷k BkU
røkrh^Œkh nI ykih {wMkÕ{kLkkU fu nÍkhkU Îkh RMk RÂÏík÷kV fe ykøk
BkU s÷ hnu nI ykih rBkÞkt çkeðe Ëku™kU y…™e rÍLËøke Mku çkuÍkh nku
fh rË™ hkŒ BkkiŒ fe ËwykyU Bkktøkk fhŒu nI. RMk r÷Þu nBk Bkw™krMkçk
MkBkÍŒu nI fu RMk BkfkBk …h åkLË yiMke ™MkenŒU r÷¾ ËU, fu yøkh
BkËo ð ykihŒ R™ …h yBk÷ fh™u ÷økU Œku yÕ÷kn Œyk÷k Mku
WBBkeË ni fu rBkÞkt çkeðe fu ÍøkzkU Mku {wÂM÷Bk Bkwyk-~khk …kf nku
òyuøkk ykih {wMkÕ{kLkkU fk nh Îkh yB™ku Mkwfq™ ykih ykhkBk ð
hknŒ fe sL™Œ çk™ òyuøkk.
{1} nh ykihŒ ~kkunh fu Îkh BkU fËBk h¾Œu ne y…™u Q…h Þun
÷krÍBk fh ÷u ðkun nh ðõŒ ykih nh nk÷ BkU y…™u ~kkunh fk rË÷
y…™u nkÚk BkU r÷Þu hnu ykih WMk fu R~kkhkU …h åk÷Œe hnu yøkh
~kkunh nwõBk Ëu, fu rË™ Çkh Äq… BkU ¾ze hnku Þk hkŒ Çkh òøkŒe nwE
BkwÍu …t¾k Í÷Œe hnku Œku ykihŒ fu r÷Þu ËwLÞk ð ykr¾hŒ fe Çk÷kE
RMke BkU ni fu Úkkuze Œõ÷eV WXk fh ykih Mkçkú fh fu RMk nwõBk …h Çke
yBk÷ fhu ykih rfMke ðõŒ ykih rfMke nk÷ BkU Çke ~kkunh fu nwõBk fe
™k VhBkk™e ™ fhu.
{2} nh ykihŒ fku åkkrnÞu fu ðkun y…™u ~kkunh fu rBkÍks fku …nåkk™
÷u ykih çkøkkih Ëu¾Œe hnu fu WMk fu ~kkunh fku õÞk õÞk åkeÍU ykih
fki™ fki™ Mke çkkŒU ™k …MkLË nI ykih ðkun rf™ rf™ çkkŒkU Mku Ïkw~k
nkuŒk ni ykih fki™ fki™ Mke çkkŒkU Mku ™khkÍ nkuŒk ni WX™u çkiX™u,
Mkku™u òøk™u, …n™™u ykuZ™u ykih çkkŒåkeŒ BkU WMk fe ykËŒ ykih
WMk fk Íkif õÞk ykih fiMkk ni ? Ïkqçk yåAe Œhn ~kkunh fk rBkÍks
sLLkíke Íuðh 48
…nåkk™ ÷u™u fu çkk’Ë ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu ðkun nh fkBk ~kkunh fu

rBkÍks fu BkwŒkrçkf fhu nhrøkÍ nhrøkÍ ~kkunh fu rBkÍks fu r¾÷kV
™ fkuE çkkŒ fhu ™ fkuE fkBk.
{3} ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu ~kkunh fku fÇke s÷e fxe çkkŒU ™ Mkw™kyu
™ fÇke WMk fu MkkBk™u økwMMku BkU råkÕ÷k råkÕ÷k fh çkku÷u ™ WMk fe
çkkŒkU fk fzðk Œe¾k sðkçk Ëu ™ fÇke WMk fku Œk’™k Bkkhu ™ fkuMk™u
Ëu ™ WMk fe ÷kE nwE åkeÍkU BkU yiçk r™fk÷u ™ ~kkunh fu Bkfk™ ð
MkkBkk™ ðøkihk fku nfeh çkŒkyu ™ ~kkunh fu Bkkt çkk… Þk WMk fu
¾k™Ëk™ Þk WMk fe ~kõ÷ku MkqhŒ fu çkkhu BkU fkuE yiMke çkkŒ fnu rsMk
Mku ~kkunh fu rË÷ fku XuMk ÷øku ykih Ïðkn Bk Ïðkn WMk fku Mkw™ fh
çkwhk ÷øku RMk rfMBk fe çkkŒkU Mku ~kkunh fk rË÷ Ëw¾ òŒk ni ykih
h^Œk h^Œk ~kkunh fku çkeðe Mku ™VhŒ nku™u ÷økŒe ni rsMk fk
yLòBk Íøkzu ÷zkE fu rMkðk fwA Çke ™nª nkuŒk Þnkt Œf fu rBkÞkt
çkeðe BkU Íçkh ËMŒ rçkøkkz nku òŒk ni rsMk fk ™Œeò Þun nkuŒk ni
fu Þk Œku Œ÷kf fe ™kiçkŒ yk òŒe ni Þk çkeðe y…™u BkÞfu BkU çkiX
hn™u …h Bksçkqh nku òŒe ni ykih y…™e ÇkkðòU fu Œk’™u Mkw™ Mkw™
fh fku^Œ ykih Îkwx™ fe Çkèe BkU s÷Œe hnŒe ni ykih BkÞfu ykih
MkwMkhk÷ ðk÷kU fu Ëku™kU ¾k™Ëk™kU BkU Çke RMke Œhn RÂÏík÷kV fe
ykøk Çkzf WXŒe ni fu fÇke fkuxo fåknThe fe ™kiçkŒ yk òŒe ni ykih
fÇke Bkkh…ex nku fh BkwfÆBkkŒ fk yuf ™ ¾íBk nku™u ðk÷k rMkÂÕMk÷k
~kwYy nku òŒk ni ykih rBkÞkt çkeðe fe rÍLËøke snL™Bk çk™ òŒe
ni ykih Ëku™kU ¾k™Ëk™ ÷z rÇkz fh Œçkknku çkhçkkË nku òŒu nI.
{4} ykihŒ fku åkkrnÞu fu ~kkunh fe ykBkË™e fe nirMkGÞŒ Mku rÍÞkËk
¾åko ™ Bkktøku çkÕfu òu fwA rBk÷u WMk …h Mkçkúku ~kw¢ fu MkkÚk y…™k Îkh
sLLkíke Íuðh 49
MkBkÍ fh ntMke Ïkw~ke fu MkkÚk rÍLËøke çkMkh fhu yøkh fkuE Íuðh Þk
f…zk Þk MkkBkk™ …MkLË yk òyu ykih ~kkunh fe Bkk÷e nk÷Œ yiMke
™nª ni fu ðkun RMk fku ÷k Mkfu Œku fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ ~kkunh Mku
WMk fe VhBkkR~k ™ fhu ykih y…™e …MkLË fe åkeÍU ™ rBk÷™u …h
fÇke nhrøkÍ fkuE r~kõðk r~kfkÞŒ ™ fhu ™ økwMMku Mku Bkwtn Vw÷kyu ™
Œk’™k Bkkhu, ™ y^MkkuMk Íkrnh fhu. çkÕfu çkunŒhe™ Œhefk Þun ni fu
ykihŒ ~kkunh Mku rfMke åkeÍ fe VhBkkR~k ne ™ fhu õÞqtfu çkkh çkkh fe
VhBkkR~kkU Mku ykihŒ fk ðÍT™ ~kkunh fe r™økkn BkU Îkx òŒk ni. nkt
yøkh ~kkunh ÏkwË …qAu fu BkI ŒwBnkhu r÷Þu õÞk ÷kŸ Œku ykihŒ fku
åkkrnÞu fu ~kkunh fe Bkk÷e nirMkGÞŒ Ëu¾ fh y…™e …MkLË fe åkeÍ
Œ÷çk fhu ykih sçk ~kkunh åkeÍ ÷kyu Œku ðkun …MkLË ykyu Þk ™
ykyu Bkøkh ykihŒ fku nBku~kk Þune åkkrnÞu fu ðkun RMk …h Ïkw~ke fk
RÍnkh fhu. yiMkk fh™u Mku ~kkunh fk rË÷ çkZ òyuøkk ykih WMk fk
nkiMk÷k çkw÷LË nku òyuøkk ykih yøkh ykihŒ ™u ~kkunh fe ÷kE nwE
åkeÍ fku Xwfhk rËÞk ykih WMk BkU yiçk r™fk÷k Þk WMk fku nfeh
MkBkÍk Œku RMk Mku ~kkunh fk rË÷ xqx òyuøkk rsMk fk ™Œeò Þun
nkuøkk fu ~kkunh fu rË÷ BkU çkeðe fe ŒhV Mku ™VhŒ …iËk nku òyuøke
ykih ykøku åk÷ fh Íøkzu ÷zkE fk çkkÍkh økBko nku òyuøkk ykih
rBkÞkt çkeðe fe ~kkËBkk™e ð BkMkhoŒ fe rÍLËøke ¾kf BkU rBk÷ òyuøke.
{5} ykihŒ …h ÷krÍBk ni fu y…™u ~kkunh fe MkqhŒ ð MkehŒ …h ™
Œk’™k Bkkhu ™ fÇke ~kkunh fe Œnfeh ykih WMk fe ™k ~kw¢e fhu ykih
nhrøkÍ nhrøkÍ fÇke RMk rfMBk fe s÷e fxe çkkur÷Þkt ™ çkku÷u fu
nkyu yÕ÷kn ! BkI fÇke RMk Îkh BkU Mkw¾e ™nª hne. nkyu nkyu Bkuhe
Œku Mkkhe WBkú BkwMkeçkŒ ne BkU fxe. RMk Wszu Îkh BkU yk fh BkI ™u õÞk
sLLkíke Íuðh 50
Ëu¾k ? Bkuhu Bkkt çkk… ™u BkwÍu Çkkz BkU ÍkUf rËÞk fu BkwÍu RMk Îkh BkU rçkÞkn
rËÞk BkwÍ r™økkuze fku RMk Îkh BkU fÇke ykhkBk ™Mkeçk ™nª nwðk. nkyu
BkI rfMk V¬z ykih Ër÷Æh Mku rçkÞkne økE. RMk Îkh BkU Œku nBku~kk
WÕ÷q ne çkku÷Œk hnk. RMk rfMBk fu Œk’™kU ykih fkuMk™kU Mku ~kkunh fe
rË÷ r~k-f™e Þfe™e Œkih …h nkuøke òu rBkÞkt çkeðe fu ™kÍwf ŒyÕ÷wfkŒ
fe økhË™ …h Awhe Vuh Ëu™u fu çkhkçkh ni Íkrnh ni fu ~kkunh RMk rfMBk
fu Œk’™kU ykih fkuMk™kU fku Mkw™ Mkw™ fh ykihŒ Mku çkuÍkh nku òyuøkk
ykih BknççkŒ fe søkn ™VhŒ ð yËkðŒ fk yuf yiMkk ¾Œh™kf
íkqVk™ WX ¾zk nkuøkk fu rBkÞkt çkeðe fu Ïkw~k økðkh ŒyÕ÷wfkŒ fe ™kð
zqçk òyuøke rsMk …h ŒBkkBk WBkú …AŒk™k …zuøkk Bkøkh y^MkkuMk !
fu ykihŒkU fe Þun ykËŒ çkÕfu rVŒhŒ çk™ økE ni fu ðkun ~kkunhkU fku
Œk’™u ykih fkuMk™u ËuŒe ne hnŒe nI ykih y…™e ËwLÞk ð ykr¾hŒ
fku Œçkknku çkhçkkË fhŒe hnŒe nI. nËeMk ~kheV BkU ni fu hMkq÷wÕ÷kn
6 ™u VhBkkÞk fu BkI ™u snL™Bk BkU ykihŒkU fku çk fMkhŒ
Ëu¾k. Þun Mkw™ fh Mknkçkyu rfhkBk H ™u …qAk fu Þk hMkq÷Õ÷kn
6 ! RMk fe õÞk ðßn ni fu ykihŒU çk fMkhŒ
snL™Bk BkU ™Íh yk#. Œku yk… 6 ™u VhBkkÞk fu
ykihŒkU BkU Ëku çkwhe ¾M÷ŒkU fe ðßn Mku. yuf Œku Þun fu ykihŒU ËqMkhkU …h
çknwŒ rÍÞkËk ÷k’™ Œk’™ fhŒe hnŒe nI ËqMkhe Þun fu ykihŒU y…™u
~kkunhkU fe ™k~kw¢e fhŒe hnŒe nI åkw™kLåku ŒwBk WBkú Çkh R™ ykihŒkU fu
MkkÚk yåAu Mku yåAk Mkw÷qf fhŒu hnku. ÷urf™ yøkh fÇke yuf Íhk Mke
fBke ŒwBnkhe ŒhV Mku Ëu¾ ÷Uøke Œku Þune fnUøke fu BkI ™u f¼e ŒwBk Mku fkuE
Çk÷kE Ëu¾e ne ™nª.
sLLkíke Íuðh 51
{6} çkeðe fku ÷krÍBk ni fu nBku~kk WXŒu çkiXŒu çkkŒåkeŒ BkU nh nk÷Œ
BkU ~kkunh fu MkkBk™u çkk yËçk hnu ykih WMk fu yu’ÍkÍku RfhkBk fk
¾Þk÷ h¾u. ~kkunh sçk fÇke Çke çkknh Mku Îkh BkU ykyu Œku ykihŒ
fku åkkrnÞu fu Mkçk fkBk Akuz fh WX ¾ze nku ykih ~kkuunh fe ŒhV
Bkw-Œðßsun nku òyu WMk fe rBkÍks …wMkeo fhu ykih Vkih™ ne WMk fu
ykhkBk ð hknŒ fk RÂLíkÍkBk fhu ykih WMk fu MkkÚk rË÷òuE fe
çkkŒU fhu ykih nhrøkÍ nhrøkÍ yiMke fkuE çkkŒ ™ Mkw™kyu ™ fkuE
yiMkk Mkwðk÷ fhu rsMk Mku ~kkunh fk rË÷ Ëw¾u.
{7} yøkh ~kkunh fku ykihŒ fe rfMke çkkŒ …h økwMMkk yk òyu Œku
ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu WMk ðõŒ ¾kBkku~k nku òyu ykih WMk ðõŒ
nhrøkÍ fkuE yiMke çkkŒ ™ çkku÷u rsMk Mku ~kkunh fk økwMMkk ykih
rÍÞkËk çkZ òyu ykih yøkh ykihŒ fe ŒhV Mku fkuE fwMkqh nku òyu
ykih ~kkunh økwMMku BkU Çkh fh ykihŒ fku çkwhk Çk÷k fn Ëu ykih ™khkÍ
nku òyu Œku ykihŒ fku åkkrnÞu fu ÏkwË YX fh ykih økk÷ Vw÷k fh ™
çkiX òyu çkÕfu ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu Vkih™ ne ykrsÍe ykih
Ïkw~kkBkË fh fu ~kkunh Mku BkwykVe Bkktøku ykih nkÚk òuz fh, …kô …fz
fh rsMk Œhn ðkun Bkk™u WMku Bk™k ÷u. yøkh ykihŒ fk fkuE fwMkqh ™
nku çkÕfu ~kkunh ne fk fwMkqh nku sçk Çke ykihŒ fku Œ™ fh ykih Bkwtn
rçkøkkz fh çkiX ™nª hn™k åkkrnÞu çkÕfu ~kkunh fu MkkBk™u ykrsÍe ð
RÂLfMkkhe Íkrnh fh fu ~kkunh fku Ïkw~k fh ÷u™k åkkrnÞu õÞqtfu ~kkunh
fk nf çknwŒ çkzk ni WMk fk BkŒoçkk çknwŒ çkw÷LË ni y…™u ~kkunh Mku
BkwykVe Œ÷kVe fh™u BkU ykihŒ fe fkuE rÍÕ÷Œ ™nª ni çkÕfu Þun
ykihŒ fu r÷Þu RÍTÍŒ ykih V¾ú fe çkkŒ ni fu ðkun BkwykVe Bkktøk fh
y…™u ~kkunh fku hkÍe fh ÷u.
sLLkíke Íuðh 52
{8} ykihŒ fku åkkrnÞu fu ðkun y…™u ~kkunh Mku WMk fe ykBkË™e
ykih ¾åko fk rnMkkçk ™ r÷Þk fhu õÞqtfu ~kkunhkU fu ¾åko …h ykihŒkU fu
hkuf xkuf ÷økk™u Mku WBkqBk™ ~kkunh fku råkz …iËk nku òŒe ni ykih
~kkunhkU …h økihŒ Mkwðkh nku òŒe ni fu Bkuhe çkeðe BkwÍ …h nwfqBkŒ
sŒkŒe ni ykih Bkuhe ykBkË™e ¾åko fk BkwÍ Mku rnMkkçk Œ÷çk fhŒe ni
RMk råkz fk yLòBk Þun nkuŒk ni fu h^Œk h^Œk rBkÞkt çkeðe fu rË÷kU
BkuU RÂÏík÷kV …iËk nku òÞk fhŒk ni RMke Œhn ykihŒ fku åkkrnÞu fu
y…™u ~kkunh fu fnª yk™u ò™u …h hkuf xkuf ™ fhu ™ ~kkunh fu åkk÷
åk÷™ …h ~kwçkk ykih çkË økwBkk™e fhu fu RMk Mku rBkÞkt çkeðe fu
ŒyÕ÷wfkŒ BkU VMkkË ð ¾hkçke …iËk nku òŒe ni ykih Ïðkn Bk Ïðkn
~kkunh fu rË÷ BkU ™VhŒ …iËk nku òŒe ni.
{9} sçk Œf MkkMk ykih ÏkwMkh rÍLËk nI ykihŒ fu r÷Þu ÍYhe ni fu
R™ Ëku™kU fe Çke Œkçkuy Ëkhe ykih r¾ËBkŒ økwÍkhe fhŒe hnu ykih
snkt Œf {wÂBfLk nku Mkfu R™ Ëku™kU fku hkÍe ykih Ïkw~k h¾u. ðh™k
ÞkË h¾ku ! fu ~kkunh R™ Ëku™kU fk çkuxk ni yøkh R™ Ëku™kU ™u y…™u
çkuxu fku zktx z…x fh åkkt… åkzk Ëe Œku Þfe™™ ~kkunh ykihŒ Mku ™khkÍ
nku òyuøkk ykih rBkÞkt çkeðe fu ËhrBkÞk™ çkknBke ŒyÕ÷wfkŒ ŒnMk
™nMk nku òyUøku RMke Œhn y…™u suXkU, ËuðhkU ykih ™LËkU, ÇkkðòU
fu MkkÚk Çke Ïkw~k yÏ÷kfe çkhŒu ykih R™ MkÇkkU fe rË÷òuE BkU ÷øke
hnu ykih fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ R™ BkU Mku rfMke fku ™khkÍ ™ fhu.
ðh™k æÞk™ hnu fu R™ ÷kuøkkU Mku rçkøkkz fk ™Œeò rBkÞkt çkeðe fu
ŒyÕ÷wfkŒ fe ¾hkçke fu rMkðk fwA Çke ™nª. ykihŒ fku MkwMkhk÷ BkU
MkkMk ykih ÏkwMkh Mku y÷øk Úk÷øk hn™u fe nhrøkÍ fÇke fkur~k~k
™nª fh™e åkkrnÞu. çkÕfu rBk÷sw÷ fh hn™u BkU ne Çk÷kE ni. õÞqtfu
sLLkíke Íuðh 53
MkkMk ykih ÏkwMkh Mku rçkøkkz ykih Íøkzu fe Þune sz ni ykih Þun ÏkwË
Mkkuåk™u fe çkkŒ ni fu Bkkt çkk… ™u ÷zfu fku …k÷k …kuMkk ykih RMk
WBBkeË …h WMk fe ~kkËe fe, fu çkwZk…u BkU nBk fku çkuxu ykih WMk fe
ËwÕn™ Mku Mknkhk ykih ykhkBk rBk÷uøkk ÷urf™ ËwÕn™ ™u Îkh BkU fËBk
h¾Œu ne RMk çkkŒ fe fkur~k~k ~kwYy fh Ëe fu çkuxk y…™u Bkkt çkk… Mku
y÷øk Úk÷øk nku òyu Œku ŒwBk ÏkwË ne Mkkuåkku fe ËwÕn™ fe RMk n-h-fŒ
Mkuu Bkkt çkk… fku rfMk fËh økwMMkk ykyuøkk ykih rfŒ™e ÍwtÍ÷knx …iËk
nkuøke RMk r÷Þu Îkh BkU Œhn Œhn fe çkË økwBkkr™Þkt ykih rfMBk rfMBk
fu rVŒ™k ð VMkkË ~kwYy nku òŒu nI Þnkt Œf fu rBkÞkt çkeðe fu rË÷kU
BkU Vqx …iËk nku òŒe ni ykih Íøkzu Œõhkh fe ™kiçkŒ yk òŒe ni
ykih rVh …qhu Îkh ðk÷kU fe rÍLËøke ŒÕ¾ ykih ŒyÕ÷wfkŒ ËhnBk
çkhnBk nku òŒu nI r÷nkÍk çkunŒhe RMke BkU ni fu MkkMk ykih ÏkwMkh fe
rÍLËøke Çkh nhrøkÍ fÇke ykihŒ fku y÷øk hn™u fk ¾Þk÷ Çke
™nª fh™k åkkrnÞu nkt yøkh MkkMk ykih ÏkwMkh ÏkwË ne y…™e Ïkw~ke
Mku çkuxu fku y…™u Mku y÷øk fh ËU Œku rVh y÷øk hn™u BkU fkuE nhs
™nª. ÷urf™ y÷øk hn™u fe MkqhŒ BkU Çke WÕVŒ ð BknççkŒ ykih
Bku÷òu÷ h¾™k RÂLíknkE ÍYhe ni Œkfu nh {wÂ~f÷ BkU …qhu fwBçku fku
yuf ËqMkhu fe RBkËkË fk Mknkhk rBk÷Œk hnu ykih Rr¥kVkf ð Rr¥knkË
fu MkkÚk …qhu fwBçku fe rÍLËøke sL™Œ fk ™Bkq™k çk™e hnu.
{10} ykihŒ fku yøkh MkwMkhk÷ BkU fkuE Œõ÷eV nku Þk fkuE çkkŒ ™k
økðkh økwÍhu Œku ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu nhrøkÍ BkÞfu BkU yk fh
åkwøk÷e ™ ¾kyu õÞqtfu MkwMkhk÷ fe Akuxe Akuxe Mke çkkŒkU fe r~kfkÞŒ
BkÞfu BkU yk fh Bkkt çkk… Mku fh™e Þun çknwŒ ¾hkçk ykih çkwhe çkkŒ
ni MkwMkhk÷ ðk÷kU fku ykihŒ fe RMk n-h-fŒ Mku çkunË Œõ÷eV ÃknkU[Œe
sLLkíke Íuðh 54
ni Þnkt Œf fu Ëku™kU ÎkhkU BkU rçkøkkz ykih ÷zkE Íøkzu ~kwYy nku òŒu
nI rsMk fk yLòBk Þun nkuŒk ni fu ykihŒ ~kkuunh fe ™ÍhkU BkU Çke
fkrçk÷u ™VhŒ nku òŒe ni ykih rVh rBkÞkt çkeðe fe rÍLËøke ÷zkE
ÍøkzkU Mku snL™Bk fk ™Bkq™k çk™ òŒe ni.
{11} ykihŒ fku åkkrnÞu fu snkt Œf nku Mkfu y…™u çkË™ ykih f…zkU
fe MkVkE MkwÚkhkE fk ¾Þk÷ h¾u. Bki÷e fwåki÷e ykih Vqnz ™ çk™ hnu
çkÕfu y…™u ~kkunh fe BkhÍe ykih rBkÍks fu BkwŒkrçkf çk™kð ®MkÎkkh
Çke fhŒe hnu. fBk Mku fBk nkÚk …kô BkU BkuntËe, ftÎke åkkuxe, MkwhBku
fks÷ ðøkihk fk yunrŒBkkBk fhŒe hnu. çkk÷ rçk¾hu ykih Bki÷u fwåki÷u
åkwzu÷ çk™e ™ rVhu fu ykihŒ fk Vqnz …™ ykBk Œkih …h ~kkunh fe
™VhŒ fk çkkRMk nwðk fhŒk ni ÏkwËk ™ fhu fu ~kkunh ykihŒ fu Vqnz
…™ fe ðßn Mku Bkw-Œ™Â^Vh nku òyu ykih ËqMkhe ykihŒkU fe ŒhV
Œkf Íktf ~kwYy fh Ëu Œku rVh ykihŒ fe rÍLËøke Œçkknku çkhçkkË
nku òyuøke ykih rVh WMk fku WBkú Çkh hku™u Äku™u ykih Mkh …ex™u fu
rMkðk fkuE åkkhyu fkh ™nª hn òyuøkk.
{12} ykihŒ fu r÷Þu Þun çkkŒ Çke ¾kMk Œkih …h fkrçk÷u r÷nkÍ ni
fu sçk Œf ~kkunh ykih MkkMk ykih ÏkwMkh ðøkihk ™ ¾k …e ÷U ÏkwË ™
¾kyu çkÕfu Mkçk fku r¾÷k r…÷k fh ÏkwË Mkçk Mku y¾eh BkU ¾kyu.
ykihŒ fe RMk yËk Mku ~kkunh ykih WMk fu Mkçk Îkh ðk÷kU fu rË÷ BkU
ykihŒ fe fÿku BkÂLÍ÷Œ ykih BknççkŒ çkZ òyuøke.
{13} ykihŒ fku åkkrnÞu fu MkwMkhk÷ BkU ò fh y…™u BkÞfu ðk÷kU fe
çknwŒ rÍÞkËk Œk’heV ykih çkzkE ™ çkÞk™ fhŒe hnu õÞqtfu RMk Mku
MkwMkhk÷ ðk÷kU fku Þun ¾Þk÷ nku MkfŒk ni fu nBkkhe çknq nBk ÷kuøkkU
fku çku fÿ MkBkÍŒe ni ykih nBkkhu Îkh ðk÷kU ykih Îkh fu Bkknku÷ fe
sLLkíke Íuðh 55
Œkine™ fhŒe ni RMk r÷Þu MkwMkhk÷ ðk÷u Çkzf fh çknq fe çku fÿe
ykih WMk Mku ™VhŒ fh™u ÷økŒu nI.
{14} Îkh fu yLËh MkkMk, ™LËU Þk suXk™e, Ëuðhk™e Þk fkuE ËqMkhe
ykihŒU yk…Mk BkU åkw…fu åkw…fu çkkŒU fh hne nkU Œku ykihŒ fku åkkrnÞu fu
yiMku ðõŒ BkU W™ fu fheçk ™ òyu ykih ™ Þun swMŒ-sq fhu fu ðkun
yk…Mk BkU õÞk çkkŒU fh hne nI ykih rçk÷k ðßn Þun çkË økwBkk™e
Çke ™ fhu fu fwA Bkuhu ne Bkw-ŒyÂÕ÷f çkkŒU fh hne nkUøke fu RMk Mku
Ïðkn Bk Ïðkn rË÷ BkU yuf ËqMkhu fe ŒhV Mku fe™k …iËk nku òŒk ni
òu çknwŒ çkzk økw™kn nku™u fu MkkÚk MkkÚk çkzu çkzu VMkkË nku™u fk Mkçkçk
çk™ òÞk fhŒk ni.
{15} ykihŒ fku Þun Çke åkkrnÞu fu MkwMkhk÷ BkU yøkh MkkMk Þk ™LËkU
fku fkuE fkBk fhŒu Ëu¾u Œku Íx…x WX fh ÏkwË Çke fkBk fh™u ÷øku RMk
Mku MkkMk ™LËkU fu rË÷ BkU Þun yMkh …iËk nkuøkk fu ðkun ykihŒ fku
y…™k økBkøkwMkkh ykih hVefu fkh çkÕfu y…™k BkËËøkkh MkBkÍ™u
÷økUøke rsMk Mku ÏkwË çk ÏkwË MkkMk ™LËkU fu rË÷ BkU yuf ¾kMk rfMBk fe
BknççkŒ …iËk nku òyuøke ÏkwMkqMk™ MkkMk, ÏkwMkh ykih ™LËkU fe çkeBkkhe
fu ðõŒ ykihŒ fku çkZ åkZ fh r¾ËBkŒ ykih ŒeBkkh Ëkhe BkU rnMMkk
÷u™k åkkrnÞu fu yiMke çkkŒkU Mku MkkMk, ÏkwMkh, ™LËkU çkÕfu ~kkunh fu
rË÷ BkU ykihŒ fe ŒhV Mku sÍTçkyu BknççkŒ …iËk nku òŒk ni ykih
ykihŒ Mkkhu Îkh fe ™ÍhkU BkU ðVkËkh ð r¾ËBkŒ økwÍkh MkBkÍe ò™u
÷økŒe ni ykih ykihŒ fe ™uf™kBke BkU åkkh åkktË ÷øk òŒu nI.
{16} ykihŒ fu VhkRÍ BkU Þun Çke ni fu yøkh ~kkunh økheçk nku ykih
Îkhu÷q fkBkfks fu r÷Þu ™kufhk™e h¾™u fe ŒkfŒ ™ nku Œku y…™u Îkh
fk Îkhu÷q fkBkfks ÏkwË fh r÷Þk fhu RMk BkU nhrøkÍ nhrøkÍ ™
sLLkíke Íuðh 56
ykihŒ fe fkuE rÍÕ÷Œ ni ™ ~kBko. çkw¾khe ~kheV fe çknwŒ Mke

rhðkÞŒkU Mku …Œk åk÷Œk ni fu ÏkwË hMkq÷wÕ÷kn 6 fe
BkwfÆMk Mkkrnçk ÍkËe nÍhŒu VkrŒBkk C fk Çke Þune Bkk’Bkq÷
Úkk fu ðkun y…™u Îkh fk Mkkhk fkBkfks ÏkwË y…™u nkÚkkU Mku rfÞk
fhŒe Úkª fqtyU Mku …k™e Çkh fh ykih y…™e BkwfÆMk …eX …h Bk~f
÷kË fh …k™e ÷kÞk fhŒe Úkª ÏkwË ne åk¬e åk÷k fh ykxk Çke …eMk
÷uŒe Úkª RMke ðßn Mku R™ fu Bkwçkkhf nkÚkkU BkU fÇke fÇke Ak÷u …z
òŒu Úku RMke Œhn yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef
5 fe Mkkrnçk ÍkËe nÍhŒu yMBkk C fu Bkw-ŒyÂÕ÷f
Çke rhðkÞŒ ni fu ðkun y…™u økheçk ~kkunh nÍhŒu Íwçkih 5
fu Þnkt y…™u Îkh fk Mkkhk fkBkfks y…™u nkÚkkU Mku fh r÷Þk fhŒe
Úkª Þnkt Œf fu Ÿx fku r¾÷k™u fu r÷Þu çkkøkku BkU Mku ¾sqhkU fe økwXr÷Þkt
åkw™ åkw™ fh y…™u Mkh …h ÷kŒe Úkª ykih Îkkuzu fu r÷Þu ÎkkMk åkkhk Çke
÷kŒe Úkª ykih Îkkuzu fe Bkkr÷~k Çke fhŒe Úkª.
{17} nh çkeðe fk Þun Çke VÍo ni fu ðkun y…™u ~kkunh fe ykBkË™e
ykih Îkh fu y¾hkòŒ fku nBku~kk ™Íh fu MkkBk™u h¾u ykih Îkh fk
¾åko RMk Œhn åk÷kyu fu RÍTÍŒku ykçkY Mku rÍLËøke çkMkh nkuŒe
hnu. yøkh ~kkunh fe ykBkË™e fBk nku Œku nhrøkÍ nhrøkÍ ~kkunh
…h çkuò VhBkkR~kkU fk çkkuÍ ™ zk÷u. RMk r÷Þu fu yøkh ykihŒ ™u
~kkunh fku Bksçkqh rfÞk ykih ~kkunh ™u çkeðe fe BknççkŒ BkU fÍo fk
çkkuÍ y…™u Mkh …h WXk r÷Þk ykih ÏkwËk ™ fhu WMk fÍo fk yËk
fh™k Ëw~ðkh nku økÞk Œku Îkhu÷q rÍLËøke BkU …hu~kkr™ÞkU fk MkkBk™k
nku òyuøkk ykih rBkÞkt çkeðe fe rÍLËøke Œtøk nku òyuøke RMk r÷Þu
nh ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu Mkçkúku f™kyŒ fu MkkÚk òu fwA Çke rBk÷u
sLLkíke Íuðh 57
ÏkwËk fk ~kw¢ yËk fhu ykih ~kkunh fe rsŒ™e ykBkË™e nku WMke fu
BkwŒkrçkf ¾åko fhu ykih Îkh fu y¾hkòŒ fku nhrøkÍ nhrøkÍ ykBkË™e
Mku çkZ™u ™ Ëu.
{18} ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu MkwMkhk÷ BkU ÃknkU[™u fu çkk’Ë rÍË ykih
nxÄBkeo fe ykËŒ rçkÕfw÷ ne Akuz Ëu. WBkqBk™ ykihŒkU fe ykËŒ
nkuŒe ni fu snkt fkuE çkkŒ W™ fe BkhÍe fu r¾÷kV nwE Vkih™ økwMMku
BkU ykøk çkøkq÷k nku fh W÷x …÷x ~kwYy fh ËuŒe nI Þun çknwŒ çkwhe
ykËŒ ni ÷urf™ BkÞfu BkU åkqtfu Bkkt çkk… y…™e çkuxe fk ™kÍ WXkŒu nI
RMk r÷Þu BkÞfu BkU Œku rÍË ykih nxÄBkeo ykih økwMMkk ðøkihk Mku ykihŒ
fku fwA rÍÞkËk ™wõMkk™ ™nª ÃknkU[Œk ÷urf™ MkwMkhk÷ BkU Bkkt çkk… Mku
™nª çkÕfu MkkMk, ÏkwMkh ykih ~kkunh Mku ðkrMkŒk …zŒk ni R™ BkU Mku
fki™ yiMkk ni òu ykihŒ fu ™kÍ WXk™u fku ŒGÞkh nkuøkk ? RMk r÷Þu
MkwMkhk÷ BkU ykihŒ fe rÍË ykih nxÄBkeo ykih økwMMkk ykih råkz råkzk
…™ ykihŒ fu r÷Þu çkunË ™wõMkk™ fk Mkçkçk çk™ òŒk ni fu …qhu
MkwMkhk÷ ðk÷u ykihŒ fe R™ ¾hkçk ykËŒkU fe ðßn Mku rçkÕfw÷ ne
çkuÍkh nku òŒu nI ykih ykihŒ Mkçk fe ™ÍhkU BkU Í÷e÷ku Ïðkh nku
òŒe ni.
{19} WBkqBk™ MkwMkhk÷ fk Bkknku÷ BkÞfu fu Bkknku÷ Mku y÷øk Úk÷øk
nkuŒk ni ykih Mkçk ™yu ™yu ÷kuøkkU Mku ykihŒ fk ðkrMkŒk …zŒk ni
RMk r÷Þu Mkåk …qAku Œku MkwMkhk÷ nh ykihŒ fu r÷Þu yuf RÂBíknk™
økkn ni snkt WMk fe nh n-h-fŒ ð ‚wfq™ …h ™Íh h¾e òyuøke
ykih WMk fu nh yBk÷ …h ŒLfeË fe òyuøke. ™Þk Bkknku÷ nku™u fe
ðßn Mku MkkMk ykih ™LËkU Mku fÇke fÇke ¾Þk÷kŒ BkU xfhkð Çke
nkuøkk ykih RMk Bkkify …h çkk’Í ðõŒ MkkMk ykih ™LËkU fe ŒhV Mku
sLLkíke Íuðh 58
s÷e fxe ykih Œk’™kU fkuMk™kU fe fzðe fzðe çkkŒU Çke Mkw™™e …zUøke
yiMku BkkifykU …h Mkçkú ykih ¾kBkku~ke ykihŒ fe çkunŒhe™ Zk÷ ni
ykihŒ fku åkkrnÞu fu MkkMk ykih ™LËkU fku nBku~kk çkwhkE fk çkË÷k
Çk÷kE Mku ËuŒe hnu ykih R™ fu Œk’™kU fkuMk™kU …h Mkçkú fh fu rçkÕfw÷
ne sðkçk ™ Ëu ykih åkw… MkkÄ ÷u Þun çkunŒhe™ Œhefyu yBk÷ ni
yiMkk fhŒu hn™u Mku yuf rË™ yiMkk ykyuøkk fu MkkMk ykih
™LËU ÏkwË ne ~kŠBkLËk nku fh y…™e n-h-fŒkU Mku çkkÍ yk òyUøke.
{20} ykihŒ fku MkwMkhk÷ BkU ¾kMk Œkih …h çkkŒåkeŒ BkU RMk åkeÍ fk
æÞk™ h¾™k åkkrnÞu fu ™ Œku RŒ™e rÍÞkËk çkkŒåkeŒ fhu òu MkwMkhk÷
ðk÷kU ykih …zkurMkÞkU fku ™k økðkh økwÍhu ykih ™ RŒ™e fBk çkkŒ fhu
fu rBkL™Œku Ïkw~kkBkË fu çkk’Ë Çke fwA ™ çkku÷u RMk r÷Þu fu Þun økwYh
ð ÎkBkLz fe y÷kBkŒ ni òu fwA çkku÷u Mkkuåk MkBkÍ fh çkku÷u ykih
RŒ™e ™Bko ykih ÃÞkh Çkhu ÷nòU BkU çkkŒ fhu fu rfMke fku ™k økðkh ™
økwÍhu ykih fkuE yiMke çkkŒ ™ çkku÷u rsMk Mku rfMke fu rË÷ …h Çke XuMk
÷øku Œkfu ykihŒ MkwMkhk÷ ðk÷kU ykih rh~Œu ™kŒu ðk÷kU ykih …zkurMkÞkU
Mkçk fe ™ÍhkU BkU nhrË÷ yÍeÍ çk™e hnu.
çkunŒhe™ çkeðe fe …nåkk™ : Q…h r÷¾e nwE rnËkÞŒkU fu BkwŒkrçkf
Mkwðk÷ …iËk nkuŒk ni fu çkunŒhe™ çkeðe fki™ ni ? Œku RMk fk sðkçk
Þun ni fu :
çkunŒhe™ çkeðe ðkun ni !
{1} òu y…™u ~kkunh fe VhBkkt çkhËkhe ykih r¾ËBkŒ økwÍkhe fku
y…™k VÍuo BkLMkçke MkBkÍu.
{2} òu y…™u ~kkunh fu ŒBkkBk nwfqf yËk fh™u BkU fkuŒkne ™ fhu !
{3} òu y…™u ~kkunh fe ÏkqrçkÞkU …h ™Íh h¾u ykih WMk fu WÞqçk
sLLkíke Íuðh 59
ykih ¾krBkÞkU fku ™Íh yLËkÍ fhŒe hnu.

{4} òu ÏkwË Œõ÷eV WXk fh y…™u ~kkunh fku ykhkBk ÃknkU[k™u fe
fkur~k~k fhŒe hnu.
{5} òu y…™u ~kkunh Mku WMk fe ykBkË™e Mku rÍÞkËk fk BkwŒk-÷çkk ™
fhu ykih òu rBk÷ òyu WMk …h Mkçkúku ~kw¢ fu MkkÚk rÍLËøke çkMkh fhu.
{6} òu y…™u ~kkunh fu rMkðk rfMke yß™çke BkËo …h r™økkn ™
zk÷u ykih ™ rfMke fe r™økkn y…™u Q…h …z™u Ëu.
{ 7} òu …Ëuo BkU hnu ykih y…™u ~kkunh fe RÍTÍŒ ð ™kBkqMk fe
rnVkÍŒ fhu.
{8} òu ~kkunh fu Bkk÷ ykih Bkfk™ ð MkkBkk™ ykih ÏkwË y…™e ÍkŒ
fku ~kkunh fe yBkk™Œ MkBkÍ fh nh åkeÍ fe rnVkÍŒ ð r™øknTçkk™e
fhŒe hnu.
{9} òu y…™u ~kkunh fe BkwMkeçkŒ BkU y…™e ò™e ð Bkk÷e fwhçkk™e
fu MkkÚk y…™e ðVkËkhe fk MkwçkqŒ Ëu.
{10} òu y…™u ~kkunh fe rÍÞkËŒe ykih ÍwÕBk …h nBku~kk Mkçkú
fhŒe hnu.
{11} òu BkÞfk ykih MkwMkhk÷ Ëku™kU ÎkhkU BkU nhrË÷ yÍeÍ ykih çkk
RÍTÍŒ nku !
{12} òu …zkurMkÞkU ykih rBk÷™u sw÷™u ðk÷e ykihŒkU fu MkkÚk Ïkw~k
yÏ÷kfe ykih ~khkVŒ ð BkwhÔðŒ fk çkhŒkð fhu ykih Mkçk WMk fe
ÏkqrçkÞkU fu BkÆkn nkU !
{13} òu BkÍnçk fe …kçkLË ykih Ëe™Ëkh nku ykih nwfqfwÕ÷kn ð
nwfqfw÷ RçkkË fku yËk fhŒe hnu.
{14} òu MkwMkhk÷ ðk÷kU fe fzðe fzðe çkkŒkU fku çkhËk~Œ fhŒe hnu.
sLLkíke Íuðh 60
{15} òu Mkçk Îkh ðk÷kU fku r¾÷k r…÷k fh Mkçk Mku ykr¾h BkU ÏkwË
¾kyu r…Þu.
MkkMk çknq fk Íøkzk : nBkkhu MkBkks fk Þun yuf çknwŒ fkrçk÷u
y^MkkuMk ykih ËËo™kf Mkkr™nk ni fu Œõheçk™ nh Îkh BkU MkrËÞkU Mku
MkkMk çknq fe ÷zkE fk Bkk’rhfk òhe ni. ËwLÞk fe çkze Mku çkze
÷zkRÞkU Þnkt Œf fu yk÷Bke støkkU fk ¾krŒBkk nku økÞk Bkøkh MkkMk
çknq fe støku yÍeBk Þun yuf yiMke BkLnqMk ÷zkE ni fu Œõheçk™ nh
Îkh RMk ÷zkE fk BkiËk™u støk çk™k nwðk ni !
rfMk fËh Œyßswçk ykih nihŒ fe çkkŒ ni fu Bkkt rfŒ™u ÷kz
ÃÞkh Mku y…™u çkuxkU fku …k÷Œe ni ykih sçk ÷zfu sðk™ nku òŒu nI
Œku ÷zfkU fe Bkkt y…™u çkuxkU fe ~kkËe ykih R™ fk Mkunhk Ëu¾™u fu
r÷Þu Mkçk Mku rÍÞkËk çkuåki™ ykih çku fhkh hnŒe ni ykih Îkh Îkh fk
åk¬h ÷økk fh y…™u çkuxu fe ËwÕn™ Œ÷k~k fhŒe rVhŒe ni. Þnkt
Œf fu çkzu ÃÞkh ykih åkkn Mku çkuxu fe ~kkËe håkkŒe ni ykih y…™u çkuxu
fe ~kkËe fk Mkunhk Ëu¾ fh Ïkw~ke Mku Vq÷u ™nª MkBkkŒe Bkøkh sçk
økheçk ËwÕn™ y…™k BkÞfk Akuz fh ykih y…™u Bkkt çkk…, ÇkkE
çkn™ ykih rh~Œu ™kŒu ðk÷kU Mku swËk nku fh y…™u MkwMkhk÷ BkU fËBk
h¾Œe ni Œku yuf ËBk MkkMk çknq fe nheV çk™ fh y…™e çknq Mku
÷z™u ÷økŒe ni ykih MkkMk çknq fe støk nku òŒe ni ykih çkuåkkhk
~kkunh Bkkt ykih çkeðe fe ÷zkE fe åk¬e fu Ëku …kxkU fu ËhrBkÞk™
fwåk÷™u ykih r…Mk™u ÷økŒk ni. økheçk ~kkunh yuf ŒhV Bkkt fu yunMkk™kU
fu çkkuÍ Mku Ëçkk nwðk ykih ËqMkhe ŒhV çkeðe fe BknççkŒ BkU sfzk
nwðk Bkkt ykih çkeðe fe ÷zkE fk BkLÍh Ëu¾ Ëu¾ fh fku^ík fe ykøk
BkU s÷Œk hnŒk ni ykih WMk fu r÷Þu çkze {wÂ~f÷ Þun yk™ …zŒe ni
sLLkíke Íuðh 61
fu yøkh ðkun RMk ÷zkE BkU y…™e Bkkt fe rnBkkÞŒ fhŒk ni Œku
çkeðe fu hku™u Äku™u ykih RMk fu Œk’™ku ykih BkÞfu åk÷e ò™u fe
ÄÂBfÞkU Mku WMk fk Çkuò ¾ki÷™u ÷økŒk ni. ykih yøkh çkeðe fe
…kMkËkhe BkU yuf ÷^Í çkku÷ ËuŒk ni Œku Bkkt y…™e åke¾ku …wfkh ykih
fkuMk™kU Mku Mkkhk Îkh Mkh …h WXk ÷uŒe ni ykih Mkkhe rçkhkËhe BkU
“ykihŒ fk BkwheË” “Í™ …hMŒ” “çkeðe fk økw÷Bxk” fn÷k™u
÷økŒk ni ykih yiMku økBko økBko ykih rË÷ ¾hk~k Œk’™u Mkw™Œk ni fu
hLòu økBk Mku WMk fu Mke™u BkU rË÷ Vx™u ÷økŒk ni.
RMk BkU ~kf ™nª fu MkkMk çknq fe ÷zkE BkU MkkMk çknq ykih
~kkunh Œe™kU fk fwA ™ fwA fwMkqh ÍYh nkuŒk ni ÷urf™ Bkuhk çkhMkkU fk
Œsrhçkk Þun ni fu RMk ÷zkE BkU Mkçk Mku çkzk nkÚk MkkMk fk nwðk fhŒk
ni nk÷ktfu nh MkkMk …n÷u ÏkwË Çke çknq hn åkwfe nkuŒe ni. Bkøkh ðkun
y…™u çknq çk™ fh hn™u fk ÍBkk™k rçkÕfw÷ Çkq÷ òŒe ni ykih
y…™e çknq Mku ÍYh ÷zkE fhŒe ni ykih RMk fe yuf ¾kMk ðßn Þun
ni fu sçk Œf ÷zfu fe ~kkËe ™nª nkuŒe. Mkku VeMkËe çkuxu fk ŒyÕ÷wf
Bkkt ne Mku nwðk fhŒk ni. çkuxk y…™e Mkkhe fBkkE ykih òu MkkBkk™
Çke ÷kŒk ni ðkun y…™e Bkkt ne fu nkÚk BkU ËuŒk ni ykih nh åkeÍ Bkkt
ne Mku Œ÷çk fh fu RÂMík’Bkk÷ fhŒk ni ykih rË™ hkŒ MkUfzkU Bkíkoçkk
yBBkkt yBBkkt fn fh çkkŒ çkkŒ BkU Bkkt fku …wfkhŒk ni. RMk Mku Bkkt fk
f÷uò Ïkw~ke Mku Vq÷ fh Mkuh Çkh fk nku òÞk fhŒk ni ykih Bkkt RMk
¾Þk÷ BkU Bkøk™ hnŒe ni fu BkI Îkh fe Bkk÷rf™ nqt. ykih Bkuhk çkuxk
Bkuhk VhBkkt çkhËkh ni ÷urf™ ~kkËe fu çkk’Ë çkuxu fe BknççkŒ çkeðe fe
ŒhV Á¾ fh ÷uŒe ni. ykih çkuxk fwA ™ fwA y…™e çkeðe fku Ëu™u
ykih fwA ™ fwA WMk Mku Bkktøk fh ÷u™u ÷økŒk ni Œku Bkkt fku rVŒhe Œkih
sLLkíke Íuðh 62
…h çkzk Íxfk ÷økŒk ni fu Bkuhk çkuxk, fu BkI ™u RMk fku …k÷ …kuMk fh
çkzk rfÞk. yçk Þun BkwÍ fku ™Íh yLËkÍ fh fu y…™e çkeðe fu
fçÍu BkU åk÷k økÞk. yçk yBBkkt yBBkkt …wfkh™u fe çkòyu çkuøkBk
çkuøkBk …wfkhk fhŒk ni. …n÷u y…™e fBkkE BkwÍu ËuŒk Úkk. yçk
çkeðe fu nkÚk Mku nh åkeÍ r÷Þk rËÞk fhŒk ni. yçk Îkh fe Bkk÷rf™
BkI ™nª hne RMk ¾Þk÷ Mku Bkkt …h yuf ÍÕ÷knx Mkwðkh nku òŒe ni
ykih ðkun çknq fku sÍTçkyu nMkË BkU y…™e nheV ykih BkÆu Bkwfkrçk÷
çk™k fh WMk Mku ÷zkE Íøkzk fh™u ÷økŒe ni ykih çknq BkU Œhn Œhn
fu yiçk r™fk÷™u ÷økŒe ni ykih rfMBk rfMBk fu Œk’™u ykih fkuMk™u
Ëu™k ~kwYy fh ËuŒe ni çknq ~kwYy ~kwYy BkU Œku Þun ¾Þk÷ fh fu, fu
Þun Bkuhu ~kkunh fe Bkkt ni fwA rË™kU Œf åkw… hnŒe ni Bkøkh sçk MkkMk
nË Mku rÍÞkËk çknq fu nÕf BkU Wtøk÷e zk÷™u ÷økŒe ni Œku çknq fku Çke
…n÷u Œku ™VhŒ fe BkŒ÷e yk™u ÷økŒe ni rVh ðkun Çke yuf ËBk
Mke™k Œk™ fh MkkMk fu ykøku Œk’™kU ykih fkuMk™kU fe fi fh™u ÷økŒe ni
ykih rVh Bkwyk-Bk÷k çkZŒu çkZŒu Ëku™kU ŒhV Mku Œwfeo çk Œwfeo Mkwðk÷
ð sðkçk fk Œçkk-Ë÷k nku™u ÷økŒk ni Þnkt Œf fu økkr÷ÞkU fe çkBçkkhe
~kwYy nku òŒe ni. rVh çkZŒu çkZŒu RMk støk fu ~kku’÷u MkkMk ykih çknq
fu ¾k™Ëk™kU fku Çke y…™e ÷…ux BkU ÷u ÷uŒu nI. ykih Ëku™kU ¾k™Ëk™kU
BkU Çke støku yÍeBk ~kwYy nku òŒe ni.
Bkuhu ¾Þk÷ BkU RMk ÷zkE fu ¾krŒBku fe çkunŒhe™ MkqhŒ Þune
ni fu RMk støk fu Œe™kU Vhef Þk’™e MkkMk, çknq ykih çkuxk Œe™kU
y…™u y…™u nwfqf ð VhkRÍ yËk fh™u ÷økU Œku nBku~kk
fu r÷Þu RMk støk fk ¾krŒBkk Þfe™e ni. R™ ŒeLkkU fu nwfqf ð VhkRÍ
õÞk nI ? R™ fku çkøkkih …Zku.
sLLkíke Íuðh 63
MkkMk fu VhkRÍ : nh MkkMk fk Þun VÍo nkuŒk ni fu ðkun y…™e çknq

fku y…™e çkuxe fe Œhn MkBkÍu ykih nh Bkwyk-Bk÷u BkU RMk fu MkkÚk
~k^fŒ ð BknççkŒ fk çkhŒkð fhu yøkh çknq Mku RMk fe fBkrMk™e Þk
™k Œsrhçkk fkhe fe ðßn Mku fkuE øk-÷Œe nku òyu Œku Œk’™u Bkkh™u
ykih fkuMk™u Ëu™u fu çkòyu yÏ÷kf ð BknççkŒ fu MkkÚk RMk fku fkBk
fk Mknen Œhefk ykih Ztøk rMk¾kyu ykih nBku~kk RMk fk ÏkÞk÷ h¾u
fu Þun fBk WBkú ykih ™k Œsrhçkk fkh ÷zfe y…™u Bkkt çkk… Mku swËk
nku fh nBkkhu Îkh BkU ykE ni RMk fu r÷Þu Þun Îkh ™Þk ykih RMk fk
Bkknku÷ ™Þk ni RMk fk Þnkt nBkkhu rMkðk fki™ ni ? yøkh nBk ™u RMk
fk rË÷ Ëw¾kÞk Œku RMk fku ŒMkÕ÷e Ëu™u ðk÷k ykih RMk fu yktMkq
ÃkkUA™u ðk÷k Þnkt ËqMkhk fki™ ni ? çkMk nh MkkMk Þun MkBkÍ ÷u ykih
Xk™ ÷u, fu BkwÍu y…™e çknq Mku nh nk÷ BkU ~k^fŒ ð BknççkŒ fh™e
ni çknq BkwÍu Ïðkn fwA ™nª MkBkÍu Bkøkh BkI Œku RMk fku y…™e çkuxe
ne MkBkÍqtøke Œku rVh MkBkÍ ÷ku, fu MkkMk çknq fk Íøkzk ykÄu Mku
rÍÞkËk ¾íBk nku økÞk.
çknq fu VhkRÍ : nh çknq fku ÷krÍBk ni fu y…™e MkkMk fku y…™e
Bkkt fe søkn MkBkÍu ykih nBku~kk MkkMk fe Œk’ÍeBk ykih RMk fe VhBkkt
çkhËkhe ð r¾ËBkŒ økwÍkhe fku y…™k VÍo MkBkÍu. MkkMk yøkh rfMke
Bkwyk-Bk÷u BkU zktx z…x fhu Œku ¾kBkku~ke Mku Mkw™ ÷u. ykih nhrøkÍ
nhrøkÍ, ¾çkhËkh ¾çkhËkh fÇke MkkMk fku …÷x fh W÷xk MkeÄk
sðkçk ™ Ëu çkÕfu Mkçkú fhu RMke Œhn y…™u ÏkwMkh fku Çke y…™u çkk…
fe søkn ò™ fh WMk fe Œk’ÍeBk ð r¾ËBkŒ fku y…™u r÷Þu ÷krÍBk
MkBkÍu. ykih MkkMk ÏkwMkh fe rÍLËøke BkU R™ Mku y÷øk hn™u fe
Ïðkrn~k ™ Íkrnh fhu ykih y…™e Ëuðhkr™ÞkU ykih suXkr™ÞkU ykih
sLLkíke Íuðh 64
™LËkU Mku Çke nMçku BkhkrŒçk yåAk çkhŒkð h¾u ykih Þun Xk™ ÷u, fu
BkwÍu nh nk÷ BkU RLne ÷kuøkkU fu MkkÚk rÍLËøke çkMkh fh™e ni.
çkuxu fu VhkRÍ : nh çkuxu fku ÷krÍBk ni fu sçk RMk fe ËwÕn™ Îkh yk
òyu Œku nMçku ËMŒqh y…™e ËwÕn™ Mku Ïkqçk Ïkqçk ÃÞkh ð BknççkŒ
fhu ÷urf™ Bkkt çkk… fu y-Ëçkku yunrŒhkBk ykih R™ fe r¾ËBkŒ ð
RŒkyŒ BkU nhrøkÍ nhrøkÍ çkk÷ çkhkçkh Çke Vfo ™ yk™u Ëu. yçk
Çke nh åkeÍ fk ÷i™ Ëi™ Bkkt ne fu nkÚk Mku fhŒk hnu ykih y…™e
ËwÕn™ fku Çke Þune ŒkfeË fhŒk hnu fu rçkøkih Bkuhe Bkkt ykih Bkuhu çkk…
fe hkÞ fu nhrøkÍ nhrøkÍ ™ fkuE fkBk fhu ™ rçkøkih R™ Ëku™kU Mku
RòÍŒ r÷Þu Îkh fe fkuE åkeÍ RÂMík’Bkk÷ fhu. RMk ŒÍuo yBk÷ Mku
MkkMk fu rË÷ fku Mkwfq™ ð RíBke™k™ hnuøkk fu yçk Çke Îkh fe Bkkr÷fk
BkI ne nqt ykih çkuxk çknq Ëku™kU Bkuhu VhBkkt çkhËkh nI. rVh nhrøkÍ
nhrøkÍ fÇke Çke ðkun y…™u çkuxu ykih çknq Mku ™nª ÷zuøke òu ÷zfu
~kkËe fu çkk’Ë y…™e Bkkt Mku ÷k …hðkE çkhŒT™u ÷økŒu nI ykih
y…™e ËwÕn™ fku Îkh fe Bkkr÷fk çk™k r÷Þk fhŒu nI WBkqBk™ WMke
Îkh BkU MkkMk çknq fe ÷zkRÞkt nwðk fhŒe nI ÷urf™ rs™ ÎkhkU BkU MkkMk
çknq ykih çkuxu y…™u BkÍfqhk çkk÷k VhkRÍ fk ¾Þk÷ h¾Œu nI. W™
ÎkhkU BkU MkkMk çknq fe ÷zkRÞkU fe ™kiçkŒ ne ™nª ykŒe. RMk r÷Þu
çkunË ÍYhe ni fu Mkçk y…™u y…™u VhkRÍ ykih ËqMkhkU fu nwfqf fk
¾Þk÷ ð r÷nkÍ h¾U ÏkwËkðLËu fheBk Mkçk fku ŒkiVef Ëu ykih nh
{wMkÕ{kLk fu Îkh fku yB™ku Mkwfq™ fe rçkrn~Œ çk™k Ëu. (ykBke™)
çkeðe fu nwfqf : yÕ÷kn Œyk÷k ™u rsMk Œhn BkËkuO fu fwA nwfqf
ykihŒkU …h ÷krÍBk VhBkkyu nI RMke Œhn ykihŒkU fu Çke fwA nwfqf
BkËkuO …h ÷krÍBk Xnhk rËÞu nI. rs™ fk yËk fh™k BkËkuO …h VÍo ni.
sLLkíke Íuðh 65
åkw™kLåku fwhyk™u BkSË BkU ni :

Þk’™e ykihŒkU fu BkËkuO
fu Q…h RMke Œhn fwA nwfqf nI rsMk Œhn BkËkuO fu ykihŒkU …h, yåAu
çkhŒkð fu MkkÚk, RMke Œhn hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk
ni fu “ŒwBk BkU yåAu ÷kuøk ðkun nI òu ykihŒkU fu MkkÚk yåAe Œhn …u~k
ykyU.”
ykih nwÍqh fk Þun Çke VhBkk™ ni fu “BkI ŒwBk
÷kuøkkU fku ykihŒkU fu çkkhu BkU ðrMkGÞŒ fhŒk nqt r÷nkÍk ŒwBk ÷kuøk Bkuhe ðrMkGÞŒ
fku fçkq÷ fhku.”
ykih yuf nËeMk ~kheV BkU Þun Çke ni fu fkuE BkkurBk™ BkËo
rfMke BkkurBk™k ykihŒ Mku çkwøÍ ð ™VhŒ ™ h¾u õÞqtfu yøkh ykihŒ fe fkuE
ykËŒ çkwhe Bkk’÷qBk nkuŒe nku Œku WMk fe fkuE ËqMkhe ykËŒ …MkLËeËk Çke
nkuøke.
nËeMk fk BkŒ÷çk Þun ni fu yiMkk ™nª nkuøkk fu rfMke ykihŒ
fe ŒBkkBk ykËŒU ¾hkçk ne nkU çkÕfu RMk BkU fwA yåAe fwA çkwhe nh
rfMBk fe ykËŒU nkUøke Œku BkËo fku åkkrnÞu fu ykihŒ fe rMkVo ¾hkçk ykËŒkU
ne fku ™ Ëu¾Œk hnu çkÕfu ¾hkçk ykËŒkU Mku ™Íh rVhk fh WMk fe
yåAe ykËŒkU fku Çke Ëu¾k fhu. çknh nk÷ yÕ÷kn 1 ð hMkq÷
6 ™u ykihŒkU fu fwA nwfqf BkËkuO fu Q…h ÷krÍBk fhkh
Ëu rËÞu nI. r÷nkÍk nh BkËo …h ÍYhe ni fu ™eåku r÷¾e nwE rnËkÞŒkU
…h yBk÷ fhŒk hnu ðh™k ÏkwËk fu Ëhçkkh BkU çknwŒ çkzk økw™nøkkh
ykih rçkhkËhe ykih MkBkks fe ™ÍhkU BkU Í÷e÷ku Ïðkh nkuøkk.
{1} nh ~kkunh fu Q…h WMk fe çkeðe fk Þun nf VÍo ni fu ðkun
sLLkíke Íuðh 66
y…™e çkeðe fu ¾k™u, …n™™u ykih hn™u ykih ËqMkhe ÍYrhGÞkŒu

rÍLËøke fk y…™e nirMkGÞŒ fu BkwŒkrçkf ykih y…™e ŒkfŒ Çkh
RÂLíkÍkBk fhu ykih nh ðõŒ RMk fk ¾Þk÷ h¾u fu Þun yÕ÷kn fe
çkLËe Bkuhu r™fkn fu çkLÄ™ BkU çktÄe nwE ni ykih Þun y…™u Bkkt çkk…,
ÇkkE çkn™ ykih ŒBkkBk yÍeÍku yfkrhçk Mku swËk nku fh rMkVo Bkuhe
nku fh hn økE ni ykih Bkuhe rÍLËøke fu Ëw¾ Mkw¾ BkU çkhkçkh fe ~khef
çk™ økE ni RMk r÷Þu RMk fe rÍLËøke fe ŒBkkBk ÍYrhGÞkík fk
RÂLíkÍkBk fh™k Bkuhk VÍo ni. ÞkË h¾ku ! òu BkËo y…™e ÷k …hðkE
Mku y…™e çkerðÞkU fu ™k™ ð ™Vfk ykih y¾hkòŒu rÍLËøke fk
RÂLíkÍkBk ™nª fhŒu ðkun çknwŒ çkzu økw™knøkkh, nwfqfw÷ RçkkË BkU
røkrh^Œkh ykih fnhu fnTnkh ð yÍkçku ™kh fu MkÍkðkh nI.
{2} ykihŒ fk Þun Çke nf ni fu ~kkunh WMk fu rçkMŒh fk nf yËk
fhŒk hnu. ~kheyŒ BkU RMk fe fkuE nË Bkwfhoh ™nª ni Bkøkh fBk Mku
fBk RMk fËh Œku nku™k åkkrnÞu fu ykihŒ fe Ïðkrn~k …qhe nku òÞk
fhu ykih ðkun RÄh WÄh Œkf Íktf ™ fhu òu BkËo ~kkËe fh fu çkerðÞkU
Mku y÷øk Úk÷øk hnŒu nI ykih ykihŒ fu MkkÚk WMk fu rçkMŒh fk nf
™nª yËk fhŒu ðkun n¬w÷ RçkkË Þk’™e çkeðe fu nf BkU røkrh^Œkh
ykih çknwŒ çkzu økw™knøkkh nI. yøkh ÏkwËk ™ fhu ~kkunh rfMke Bksçkqhe
Mku y…™e ykihŒ fu RMk nf fku ™ yËk fh Mkfu Œku ~kkunh …h ÷krÍBk
ni fu ykihŒ Mku WMk fu RMk nf fku BkwykV fhk ÷u çkeðe fu RMk nf fe
rfŒ™e ynÂB{GÞŒ ni RMk çkkhu BkU nÍhŒu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™
VkYfu yk’ÍBk 5 fk yuf ðkrfyk çknwŒ rÍÞkËk RçkúŒ
¾iÍ ð ™MkenŒ ykBkuÍ ni. BkLfq÷ ni fu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™
5 hkŒ fku hykÞk fe ¾çkhøkehe fu r÷Þu ~knhu BkËe™k BkU
sLLkíke Íuðh 67
øk~Œ fh hnu Úku yåkkLkf yuf Bkfk™ Mku ËËo™kf y~ykh …Z™u fe
ykðkÍ Mkw™e. yk… WMke søkn ¾zu nku økyu ykih økkih Mku Mkw™™u
÷øku Œku yuf ykihŒ Þun ~ku’h çkzu ne ËËo™kf ÷nsu BkU …Z hne Úke fu
“Þk’™e ÏkwËk fe fMkBk yøkh ÏkwËk fu yÍkçkkU fk ¾kiV ™ nkuŒk Œku

rçk÷k ~kwçkk RMk åkkh…kE fu f™khu swÂBçk~k BkU nku òŒu.”
yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ 5 ™u Mkwçn fku ŒnfefkŒ fe
Œku Bkk’÷qBk nwðk fu ykihŒ fk ~kkunh rsnkË fu rMkÂÕMk÷u BkU yMkoyu
ËhkÍ Mku çkknh økÞk nwðk ni ykih Þun ykihŒ WMk fku ÞkË fh fu hLòu
økBk BkU Þun ~ku’h …ZŒe hnŒe ni. yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ 5
fu rË÷ …h RMk fk RŒ™k øknhk yMkh …zk fu Vkih™ ne yk… ™u
ŒBkkBk rMk…n Mkk÷khkU fku Þun VhBkk™ r÷¾ Çkuò fu fkuE ~kkËe ~kwËk
VkiS åkkh Bkkn Mku rÍÞkËk y…™e çkeðe Mku swËk ™ hnu.
{3} ykihŒ fku rçk÷k rfMke çkzu fwMkqh fu fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ ™
Bkkhu. hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu fkuE ~kÏMk ykihŒ
fku RMk Œhn ™ Bkkhu rsMk Œhn y…™u økw÷kBk fku Bkkhk fhŒk ni rVh ËqMkhu
ðõŒ RMk Mku MkkunçkŒ Çke fhu.
nkt y÷çk¥kk yøkh ykihŒ fkuE çkzk fwMkqh fh çkiXu Œku çkË÷k
÷u™u Þk Ëw¾ Ëu™u fu r÷Þu ™nª çkÕfu ykihŒ fe RM÷kn ykih ŒBçken
fe r™GÞŒ Mku ~kkunh RMk fku Bkkh MkfŒk ni Bkøkh Bkkh™u BkU RMk fk
…qhe Œhn æÞk™ hnu fu WMk fku ~kËeË åkkux Þk ÍÏBk ™ ÃknkU[u.
sLLkíke Íuðh 68
rVõn fe rfŒkçkkU BkU r÷¾k ni fu ~kkunh y…™e çkeðe fku åkkh

çkkŒkU …h MkÍk Ëu MkfŒk ni ykih ðkun åkkh çkkŒU Þun nI :
(1) ~kkunh y…™e çkeðe fku çk™kð ®MkÎkkh ykih MkVkE MkwÚkhkE fk
nwõBk Ëu ÷urf™ rVh Çke ðkun Vqnz ykih Bki÷e fwåki÷e çk™e hnu.
(2) ~kkunh MkkunçkŒ fh™u fe Ïðkrn~k fhu ykih çkeðe rçk÷k rfMke
WÍThu þh-E BkLy fhu.
(3) ykihŒ niÍ ykih s™kçkŒ Mku økwM÷ ™ fhŒe nku.
(4) rçk÷k ðßn ™BkkÍ Œfo fhŒe nku.
R™ åkkhkU MkqhŒkU BkU ~kkunh fku åkkrnÞu fu …n÷u çkeðe fku MkBkÍkyu
yøkh Bkk™ òyu Œku çkunŒh ni ðh™k zhkyu ÄBkfkyu. yøkh RMk
…h Çke ™ Bkk™u Œku RMk ~kŒo fu MkkÚk Bkkh™u fe RòÍŒ ni fu Bkwtn …h
™ Bkkhu. ykih yiMke MkÏŒ Bkkh ™ Bkkhu fu nœe xqx òyu Þk çkË™ …h
ÍÏBk nku òyu.
{4} rBkÞkt çkeðe fe Ïkw~k økðkh rÍLËøke çkMkh nku™u fu r÷Þu rsMk
Œhn ykihŒkU fku BkËkuO fu sÍçkkŒ fk r÷nkÍ h¾™k ÍYhe ni RMke
Œhn BkËkuO fku Çke ÷krÍBk ni fu ykihŒkU fu sÍçkkŒ fk ¾Þk÷ h¾U
ðh™k rsMk Œhn BkËo fe ™khkÍøke Mku ykihŒ fe rÍLËøke snL™Bk
çk™ òŒe ni RMke Œhn ykihŒ fe ™khkÍøke Çke BkËkuO fu r÷Þu ðçkk÷u
ò™ çk™ òŒe ni. RMk r÷Þu BkËo fku ÷krÍBk ni fu ykihŒ fe MkehŒ ð
MkqhŒ …h Œk’™k ™ Bkkhu ykih ykihŒ fu BkÞfu ðk÷kU …h Çke Œk’™k
Í™e ykih ™wõŒk åke™e ™ fhu. ™ ykihŒ fu Bkkt çkk… ykih yÍeÍku
yfkrhçk fku ykihŒ fu MkkBk™u çkwhk Çk÷k fnu õÞqtfu R™ çkkŒkU Mku
ykihŒ fu rË÷ BkU BkËo fe ŒhV Mku ™VhŒ fk sÍçkk …iËk nku òŒk ni
sLLkíke Íuðh 69
rsMk fk ™Œeò Þun nkuŒk ni fu rBkÞkt çkeðe fu ËhrBkÞk™ ™kåkkfe

…iËk nku òŒe ni ykih rVh Ëku™kU fe rÍLËøke rË™ hkŒ fe s÷™ ykih
Îkwx™ Mku ŒÕ¾ çkÕfu yÍkçku ò™ çk™ òŒe ni.
{5} BkËo fku åkkrnÞu fu ¾çkhËkh ¾çkhËkh fÇke Çke y…™e ykihŒ fu
MkkBk™u rfMke ËqMkhe ykihŒ fu nwM™ku sBkk÷ Þk WMk fe ÏkqrçkÞkU fk
rÍ¢ ™ fhu ðh™k çkeðe fku Vkih™ ne çkË økwBkk™e ykih Þun ~kwçkk nku
òyuøkk fu ~kkÞË Bkuhu ~kkunh fk WMk ykihŒ Mku fkuE MkktX økktX ni Þk
fBk Mku fBk fÕçke ÷økkð ni ykih Þun ¾Þk÷ ykihŒ fu rË÷ fk yuf
yiMkk fktxk ni fu ykihŒ fku yuf ÷Bnu fu r÷Þu Çke Mkçkúku fhkh ™Mkeçk
™nª nku MkfŒk. ÞkË h¾ku ! fu rsMk Œhn fkuE ~kkunh RMk fku çkhËk~Œ
™nª fh MkfŒk fu WMk fe çkeðe fk rfMke ËqMkhu BkËo Mku MkkÍ çkkÍ nku
RMke Œhn fkuE ykihŒ Çke nhrøkÍ nhrøkÍ fÇke RMk çkkŒ fe Œkçk
™nª ÷k MkfŒe fu WMk fu ~kkunh fk rfMke ËqMkhe ykihŒ Mku ŒyÕ÷wf nku
çkÕfu Œsrhçkk ~kkrnË ni fu RMk Bkwyk-Bk÷u BkU ykihŒ fu sÍçkkŒ BkËo
fu sÍçkkŒ Mku fnª rÍÞkËk çkZ åkZ fh nwðk fhŒu nI r÷nkÍk RMk
Bkwyk-Bk÷u BkU ~kkunh fku ÷krÍBk ni fu çknwŒ yunrŒÞkŒ h¾u ðh™k
çkË økwBkkr™ÞkU fk íkqVk™ rBkÞkt çkeðe fe Ïkw~k økðkh rÍLËøke fku
Œçkknku çkhçkkË fh Ëuøkk.
{6} BkËo rçk÷k ~kwçkk ykihŒ …h nkrfBk ni. r÷nkÍk BkËo fku Þun nf
nkrMk÷ ni fu çkeðe …h y…™k nwõBk åk÷kyu Bkøkh rVh BkËo fu r÷Þu
Þun ÍYhe ni fu y…™e çkeðe Mku rfMke yiMku fkBk fe VhBkkR~k ™ fhu
òu WMk fe ŒkfŒ Mku çkknh nku Þk ðkun fkBk WMk fku RÂLíknkE ™k
…MkLË nku. õÞqtfu yøkåkuo ykihŒ sçkú™ fnTh™ ðkun fkBk fh Ëuøke.
Bkøkh WMk fu rË÷ BkU ™k økðkhe ÍYh …iËk nku òyuøke rsMk Mku rBkÞkt
sLLkíke Íuðh 70
çkeðe fe Ïkw~k rBkÍkS fe rÍLËøke BkU fwA ™ fwA ŒÕ¾e ÍYh …iËk nku
òyuøke. rsMk fk ™Œeò Þun nkuøkk fu h^Œk h^Œk rBkÞkt çkeðe BkU
RÂÏík÷kV …iËk nku òyuøkk.
{7} BkËo fku åkkrnÞu fu ykihŒ fe øk-÷rŒÞkU …h RM÷kn fu r÷Þu
hkufxkuf fhŒk hnu. fÇke MkÏŒe ykih økwMMku fu yLËkÍ BkU ykih fÇke
BknççkŒ ykih ÃÞkh ykih ntMke Ïkw~ke fu MkkÚk Çke çkkŒåkeŒ fhu. òu
BkËo nh ðõŒ y…™e {qtA BkU zLzk çkktÄu rVhŒu nI. Bkk rMkðkyu zktx
Vxfkh ykih Bkkh …ex fu y…™e çkeðe Mku fÇke fkuE çkkŒ ne ™nª
fhŒu. Œku W™ fe çkerðÞkt ~kkunhkU fe BknççkŒ Mku BkkÞqMk nku fh R™
Mku ™VhŒ fh™u ÷økŒe nI. ykih òu ÷kuøk nh ðõŒ çkerðÞkU fk ™kÍ
WXkŒu hnŒu nI ykih çkeðe ÷k¾ øk-÷rŒÞkt fhu Bkøkh rVh Çke Çkeøke
rçkÕ÷e fe Œhn WMk fu MkkBk™u rBkÞkô rBkÞkô fhŒu hnŒu nI W™ ÷kuøkkU
fe çkerðÞkt økwMŒk¾ ykih ~kku¾ nku fh ~kkunhkU fku y…™e WtÂø÷ÞkU
…h ™åkkŒe hnŒe nI. RMk r÷Þu ~kkunhkU fku åkkrnÞu fu nÍhŒu ~ki¾
Mkk’Ëe fu RMk fki÷ …h yBk÷ fhU fu
Þk’™e MkÏŒe ykih ™h{e Ëku™kU y…™u y…™u Bkkifyu …h çknwŒ

yåAe åkeÍ nI siMku VMË ¾ku÷™u ðk÷k ÍÏBk Çke ÷økkŒk ni ykih BkhnBk Çke
h¾ ËuŒk ni. BkŒ÷çk Þun ni fu ~kkunh fku åkkrnÞu fu ™ çknwŒ ne fzðk
çk™u ™ çknwŒ ne BkeXk. çkÕfu MkÏŒe ykih ™h{e Bkkify Bkkify Mku
ËkuLkkU …h yBk÷ fhŒk hnu.
{8} ~kkunh fku Þun Çke åkkrnÞu fu MkVh BkU òŒu ðõŒ y…™e çkeðe Mku
RÂLíknkE ÃÞkh ð BknççkŒ fu MkkÚk ntMke Ïkw~ke Mku Bkw÷kfkŒ fh fu
sLLkíke Íuðh 71
Bkfk™ Mku r™f÷u ykih MkVh Mku ðk…Mk nku fh fwA ™ fwA MkkBkk™ çkeðe
fu r÷Þu ÍYh ÷kyu fwA ™ nku Œku fwA ¾èk BkeXk ne ÷uŒk ykyu ykih
çkeðe Mku fnu fu Þun ¾kMk ŒwBnkhu r÷Þu ne ÷kÞk nqt. ~kkunh fe RMk
yËk Mku ykihŒ fk rË÷ çkZ òyuøkk ykih ðkun RMk ¾Þk÷ Mku çknwŒ
ne Ïkw~k ykih Bkøk™ hnuøke fu Bkuhu ~kkunh fku BkwÍ Mku yiMke BknççkŒ ni
fu ðkun Bkuhe ™ÍhkU Mku økkRçk hn™u fu çkk’Ë Çke BkwÍu ÞkË h¾Œk ni
ykih WMk fku Bkuhk ¾Þk÷ ÷økk hnŒk ni Íkrnh ni fu RMk Mku çkeðe
y…™u ~kkunh fu MkkÚk rfMk fËh rÍÞkËk BknççkŒ fh™u ÷økuøke !
{9} ykihŒ yøkh y…™u BkÞfu Mku fkuE åkeÍ ÷k fh Þk ÏkwË çk™k fh
…u~k fhu Œku BkËo fku åkkrnÞu fu yøkåkuo ðkun åkeÍ rçkÕfw÷ ne ÎkrxÞk
Ë-hsu fe nku. Bkøkh RMk …h Ïkw~ke fk RÍnkh fhu ykih r™nkÞŒ ne
…wh-Œ…kf ykih RÂLíknkE åkkn fu MkkÚk RMk fku fçkq÷ fhu ykih åkLË
yÕVkÍ Œk’heV fu Çke ykihŒ fu MkkBk™u fn Ëu Œkfu ykihŒ fk rË÷
çkZ òyu ykih WMk fk nkiMk÷k çkw÷LË nku òyu. ¾çkhËkh ¾çkhËkh
ykihŒ fu …u~k rfÞu nwyu ŒkunVkU fku fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ ™ Xwfhkyu
™ W™ fku nfeh çkŒkyu ™ W™ BkU yiçk r™fk÷u. ðh™k ykihŒ fk rË÷
xqx òyuøkk ykih WMk fk nkiMk÷k …MŒ nku òyuøkk. ÞkË h¾ku fu xqxk
nwðk ~ke~kk Œku òuzk ò MkfŒk ni Bkøkh xqxk nwðk rË÷ çkze {wÂ~f÷ Mku
swzŒk ni ykih rsMk Œhn ~ke~kk swz ò™u fu çkk’Ë Çke WMk fk Ëkøk
™nª rBkxŒk RMke Œhn xqxk nwðk rË÷ swz òyu rVh Çke rË÷ BkU Ëkøk
Äççkk çkkfe ne hn òŒk ni.
{10} ykihŒ yøkh çkeBkkh nku òyu Œku ~kkunh fk Þun yÏ÷kfe
VheÍk ni fu ykihŒ fe økBk Ïðkhe ykih ŒeBkkh Ëkhe BkU nhrøkÍ
nhrøkÍ fkuE fkuŒkne ™ fhu çkÕfu y…™e rË÷Ëkhe ð rË÷òuE ykih
sLLkíke Íuðh 72
ÇkkøkËkiz Mku ykihŒ fu rË÷ …h ™õ~k rçkXk Ëu fu Bkuhu ~kkunh fku BkwÍ Mku
çkunË BknççkŒ ni. RMk fk ™Œeò Þun nkuøkk fu ykihŒ ~kkunh fu RMk
yunMkk™ fku ÞkË h¾uøke. ykih ðkun Çke ~kkunh fe r¾ËBkŒ økwÍkhe
BkU y…™e ò™ ÷zk Ëuøke.
{11} ~kkunh fku åkkrnÞu fu y…™e çkeðe …h yu’rŒBkkË ykih ÇkhkuMkk
fhu ykih Îkhu÷q Bkwyk-Bk÷kŒ WMk fu rMk…wËo fhu Œkfu çkeðe y…™e
nirMkGÞŒ fku …nåkk™u ykih WMk fk ðfkh WMk BkU ÏkwË yu’rŒBkkËe …iËk
fhu ykih ðkun r™nkÞŒ ne rË÷åkM…e ykih fkur~k~k fu MkkÚk Îkhu÷q
Bkwyk-Bk÷kŒ fu RÂLíkÍkBk fku MktÇkk÷u. hMkq÷wÕ÷kn 6
™u VhBkkÞk fu ykihŒ y…™u ~kkunh fu Îkh fe r™økhk™ ykih BkwnkrVÍ ni
ykih RMk Bkwyk-Bk÷u BkU ykihŒ Mku rfÞkBkŒ BkU ÏkwËkðLËu fwÆqMk …qAøkA
VhBkkyuøkk.
çkeðe …h yu’rŒBkkË fh™u fk Þun VkyuËk nkuøkk fu ðkun
y…™u yk… fku Îkh fu RÂLíkÍkBke Bkwyk-Bk÷kŒ BkU yuf ~kku’çku fe
rÍBBkuËkh ¾Þk÷ fhuøke ykih ~kkunh fku çkze nË Œf Îkhu÷q çk¾uzkU Mku
™òŒ rBk÷ òyuøke ykih Mkwfq™ ð RíBke™k™ fe rÍLËøke ™Mkeçk
nkuøke !
{12} ykihŒ fk WMk fu ~kkunh …h yuf nf Þun Çke ni fu ~kkunh ykihŒ
fu rçkMŒh fe hkÍ ðk÷e çkkŒkU fku ËqMkhkU fu MkkBk™u Lk çkÞk™ fhu çkÕfu
RMk fku hkÍ çk™k fh y…™u rË÷ ne BkU h¾u õÞqtfu nËeMk þheV BkU
ykÞk ni fu hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni fu ÏkwËk fu
™ÍËef çkË Œhe™ ~kÏMk ðkun ni òu y…™e çkeðe fu …kMk òyu. rVh WMk fu
…Ëuo fe çkkŒkU fku ÷kuøkkU …h Íkrnh fhu ykih y…™e çkeðe fku ËqMkhkU fe r™økknkU
BkU ÁMðk fhu.
sLLkíke Íuðh 73
{13} ~kkunh fku åkkrnÞu fu çkeðe fu MkkBk™u ykyu Œku Bki÷u fwåki÷u økLËu
f…zkU BkU ™ ykyu çkÕfu çkË™ ykih r÷çkkMk ð rçkMŒh ðøkihk fe
MkVkE MkwÚkhkE fk ¾kMk Œkih …h ¾Þk÷ h¾u õÞqtfu ~kkunh rsMk Œhn
Þun åkknŒk ni fu WMk fe çkeðe çk™kð rMktÎkkh fu MkkÚk hnu RMke Œhn
ykihŒ Çke Þun åkknŒe ni fu Bkuhk ~kkunh Bki÷k fwåki÷k ™ hnu. r÷nkÍk
rBkÞkt çkeðe Ëku™kU fku nBku~kk yuf ËqMkhu fu sÍçkkŒ ð yunMkkMkkŒ fk
r÷nkÍ h¾™k ÍYhe ni. hMkq÷wÕ÷kn 6 fku RMk çkkŒ
Mku MkÏŒ ™VhŒ Úke fu ykËBke Bki÷k fwåki÷k çk™k hnu ykih WMk fu çkk÷
W÷Íu hnU. RMk nËeMk …h rBkÞkt çkeðe Ëku™kU fku yBk÷ fh™k åkkrnÞu.
{14} ykihŒ fk WMk fu ~kkunh …h Þun Çke nf ni fu ~kkunh ykihŒ fe
™VkMkŒ ykih çk™kð ®MkÎkkh fk MkkBkk™ Þk’™e Mkkçkw™, Œu÷ ftÎke,
BkuntËe, Ïkw~çkq ðøkihk VhknBk fhŒk hnu. Œkfu ykihŒ y…™u yk… fku
MkkV MkwÚkhe h¾ Mkfu. ykih çk™kð ®MkÎkkh fu MkkÚk hnu.
{15} ~kkunh fku åkkrnÞu fu Bkk’Bkq÷e Bkk’Bkq÷e çku çkwLÞkË çkkŒkU …h
y…™e çkeðe fe ŒhV Mku çkË økwBkk™e ™ fhu çkÕfu RMk Bkwyk-Bk÷u BkU
nBku~kk yunrŒÞkŒ ykih MkBkÍËkhe Mku fkBk ÷u. ÞkË h¾ku fu Bkk’Bkq÷e
~kwçknkŒ fe rçk™k …h çkeðe fu Q…h RÕÍkBk ÷økk™k Þk çkË økwBkk™e
fh™k çknwŒ çkzk økw™kn ni.
nËeMk ~kheV BkU ni fu yuf ËenkŒe ™u hMkq÷wÕ÷kn
6 fu Ëhçkkh BkU nkrÍh nku fh fnk fu Bkuhe çkeðe fu
r~kfBk Mku yuf çkååkk …iËk nwðk ni òu fk÷k ni ykih Bkuhk nBk-~kõ÷
™nª ni. RMk r÷Þu Bkuhk ¾Þk÷ ni fu Þun çkååkk Bkuhk ™nª ni. ËenkŒe
fe çkkŒ Mkw™ fh nwÍqh ™u VhBkkÞk fu õÞk Œuhu …kMk fwA
Ÿx nI ? WMk ™u yÍo rfÞk fu Bkuhu …kMk çknwŒ rÍÞkËk Ÿx nI. yk… ™u
sLLkíke Íuðh 74
VhBkkÞk fu ŒwBnkhu Ÿx rfMk htøk fu nI ? WMk ™u fnk Mkw¾o htøk fu nI.

yk… ™u VhBkkÞk fu õÞk W™ BkU fwA ¾kfe htøk fu Çke ni Þk ™nª ? WMk ™u
fnk : S nkt, fwA Ÿx ¾kfe htøk fu Çke nI. yk… ™u VhBkkÞk fu ŒwBk
çkŒkyku fu Mkw¾o ŸxkU fe ™M÷ BkU ¾kfe htøk fu Ÿx fiMku ykih fnkt Mku …iËk nku
økyu ? ËenkŒe ™u sðkçk rËÞk fu Bkuhu Mkw¾o htøk fu ŸxkU fu çkk…
ËkËkykU BkU fkuE ¾kfe htøk fk Ÿx hnk nkuøkk. WMk fe høk ™u RMk fku
y…™u htøk BkU ¾ªåk r÷Þk nkuøkk. RMk r÷Þu Mkw¾o ŸxkU fk çkååkk ¾kfe
htøk fk nku økÞk. Þun Mkw™ fh nwÍqh 6 ™u RþkoË
VhBkkÞk fu {wÂBfLk ni ŒwBnkhu çkk… ËkËkykU BkU Çke fkuE fk÷u htøk fk nwðk
nku. ykih WMk fe høk ™u ŒwBnkhu çkååku fku ¾ªåk fh y…™u htøk fk çk™k r÷Þk
nku. ykih Þun çkååkk WMk fk nBk-~kõ÷ nku økÞk.
RMk nËeMk Mku MkkV Íkrnh ni fu BknTÍ RŒ™e Mke çkkŒ …h, fu
çkååkk y…™u çkk… fk nBk-~kõ÷ ™nª ni nwÍqh ™u WMk
ËenkŒe fku RMk fe RòÍŒ ™nª Ëe fu ðkun y…™u RMk çkååku fu çkkhu
BkU Þun fn Mkfu fu Þun Bkuhk çkååkk ™nª ni. r÷nkÍk RMk nËeMk Mku
MkkrçkŒ nwðk fu BknTÍ ~kwçku fe rçk™k …h y…™e çkeðe fu Q…h
RÕÍkBk ÷økk Ëu™k òRÍ ™nª ni çkÕfu çknwŒ çkzk økw™kn ni.
{16} yøkh rBkÞkt çkeðe BkU fkuE RÂÏík÷kV Þk f~ke-Ëøke …iËk nku
òyu Œku ~kkunh …h ÷krÍBk ni fu Œ÷kf Ëu™u BkU nhrøkÍ nhrøkÍ
sÕËe ™ fhu. çkÕfu y…™u økwMMku fku ÍçŒ fhu ykih økwMMkk WŒh ò™u fu
çkk’Ë XLzu rËBkkøk Mku Mkkuåk MkBkÍ fh ykih ÷kuøkkU Mku Bk~ðhk ÷u fh Þun
økkih fhu õÞk rBkÞkt çkeðe BkU r™çkkn fe fkuE MkqhŒ nku MkfŒe ni Þk
™nª ? yøkh çk™kð ykih r™çkkn fe fkuE ~kõ÷ r™f÷ ykyu Œku
sLLkíke Íuðh 75
nhrøkÍ nhrøkÍ Œ÷kf ™ Ëu. õÞqtfu Œ÷kf fkuE yåAe åkeÍ ™nª ni.
hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni fu n÷k÷ åkeÍkU BkU Mkçk Mku
rÍÞkËk ÏkwËk fu ™ÍËef ™k …MkLËeËk åkeÍ Œ÷kf ni.
yøkh ÏkwËk ™ ÏðkMŒk yiMke MkÏŒ ÍYhŒ …u~k yk òyu fu

Œ÷kf Ëu™u fu rMkðk fkuE åkkhk ™ hnu Œku yiMke MkqhŒ BkU Œ÷kf Ëu™u fe
RòÍŒ ni. ðh™k Œ÷kf fkuE yåAe åkeÍ ™nª ni !
çkk’Í òrn÷ Íhk Íhk Mke çkkŒkU …h y…™e çkeðe fku
Œ÷kf Ëu ËuŒu nI ykih rVh …AŒkŒu nI ykih ykr÷BkkU fu …kMk Íqx çkku÷
çkku÷ fh BkMy÷k …qAŒu rVhŒu nI, fÇke fnŒu nI fu økwMMku BkU Œ÷kf Ëe
Úke, fÇke fnŒu nI fu Œ÷kf Ëu™u fe r™GÞŒ ™nª Úke, økwMMku BkU rçk÷k
RÂÏíkÞkh Œ÷kf fk ÷^Í Bkwtn Mku r™f÷ økÞk, fÇke fnŒu nI fu
ykihŒ Bkknðkhe fe nk÷Œ BkU Úke, fÇke fnŒu nI fu BkI ™u Œ÷kf Ëe
Bkøkh çkeðe ™u Œ÷kf ÷e ™nª. nk÷ktfu R™ øktðkhkU fku Bkk’÷qBk nku™k
åkkrnÞu fu R™ Mkçk MkqhŒ BkU Œ÷kf …z òŒe ni ykih çkk’Í Œku yiMku
çkË ™Mkeçk nI fu Œe™ Œ÷kf Ëu fh Íqx çkku÷Œu nI fu BkI ™u yuf ne çkkh
fnk Úkk ykih Þun fn fh çkeðe fku h¾ ÷uŒu nI ykih WBkú Çkh rÍ™kfkhe
fu økw™kn BkU …zu hnŒu nI. R™ Íkr÷BkkU fku RMk fk yunMkkMk ne ™nª
nkuŒk fu Œe™ Œ÷kf fu çkk’Ë ykihŒ çkeðe ™nª hn òŒe. çkÕfu ðkun
yuf yiMke yß™çke ykihŒ nku òŒe ni fu rçkøkih n÷k÷k fhkyu WMk
Mku Ëkuçkkhk r™fkn ™nª nku MkfŒk. ÏkwËkðLËu fheBk R™ ÷kuøkkU fku
rnËkÞŒ Ëu. (ykBke™)
{17} yøkh rfMke fu …kMk Ëku çkerðÞkt Þk RMk Mku rÍÞkËk nkU Œku WMk
…h VÍo ni fu ŒBkkBk çkerðÞkU fu ËhrBkÞk™ yËT÷ ykih çkhkçkhe fk
sLLkíke Íuðh 76
Mkw÷qf ykih çkhŒkð fhu. ¾k™u, …e™u, Bkfk™, MkkBkk™, hku~k™e,

çk™kð ®MkÎkkh fe åkeÍkU økhÍ ŒBkkBk Bkwyk-Bk÷kŒ BkU çkhkçkhe çkhŒu.
RMke Œhn nh çkeðe fu …kMk hkŒ økwÍkh™u fe çkkhe Bkwfhoh fh™u BkU
Çke çkhkçkhe fk ¾Þk÷ BkÕnqÍ h¾u. ÞkË h¾ku ! fu yøkh rfMke ™u
y…™e ŒBkkBk çkerðÞkU fu MkkÚk ÞõMkkt ykih çkhkçkh Mkw÷qf ™nª rfÞk
Œku ðkun n¬w÷ RçkkË BkU røkrh^Œkh ykih yÍkçku snL™Bk fk nfËkh
nkuøkk.
nËeMk ~kheV BkU ni fu “rsMk ~kÏMk fu …kMk Ëku çkerðÞkt nkU ykih
WMk ™u W™ fu ËhrBkÞk™ yËT÷ ykih çkhkçkhe fk çkhŒkð ™nª rfÞk Œku ðkun
rfÞkBkŒ fu rË™ BkiËk™u Bkn~kh BkU RMk nk÷Œ BkU WXkÞk òyuøkk fu WMk fk
ykÄk çkË™ Bk^÷qs (Vkr÷s ÷økk nwðk) nkuøkk.”
{18} yøkh çkeðe fu rfMke fki÷ ð Vu’÷, çkËÏkqE, çkË yÏ÷kfe,

MkÏŒ rBkÍkS, Íçkk™ ËhkÍe ðøkihk Mku ~kkunh fku fÇke fÇke fwA
yrÍGÞŒ ykih Œõ÷eV ÃknkU[ òyu Œku ~kkunh fku åkkrnÞu fu Mkçkúku
ŒnBBkw÷ ykih çkhËk~Œ Mku fkBk ÷u. õÞqtfu ykihŒkU fk xuZk…™ yuf
rVíkhe åkeÍ ni.
hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni fu ykihŒ nÍhŒu
ykËBk j fe Mkçk Mku xuZe …M÷e Mku …iËk fe økE yøkh fkuE ~kÏMk xuZe
…M÷e fku MkeÄe fh™u fe fkur~k~k fhuøkk Œku …M÷e fe nœe xqx òyuøke Bkøkh
ðkun fÇke MkeÄe ™nª nku Mkfuøke. Xef RMke Œhn yøkh fkuE ~kÏMk y…™e
çkeðe fku rçkÕfw÷ ne MkeÄe fh™u fe fkur~k~k fhuøkk Œku Þun xqx òyuøke Þk’™e
Œ÷kf fe ™kiçkŒ yk òyuøke. r÷nkÍk yøkh ykihŒ Mku VkyuËk WXk™k ni Œku
WMk fu xuZu…™ fu çkk ðwsqË WMk Mku VkyuËk WXk ÷ku Þun rçkÕfw÷ MkeÄe fÇke nku
sLLkíke Íuðh 77
ne ™nª MkfŒe. rsMk Œhn xuZe …M÷e fe nœe fÇke MkeÄe ™nª nku MkfŒe.
{19} ~kkunh fku åkkrnÞu fu ykihŒ fu y¾hkòŒ fu çkkhu BkU çknwŒ

rÍÞkËk çk¾e÷e ykih fLsqMke ™ fhu ™ nË Mku rÍÞkËk VwÍq÷ ¾åkeo
fhu. y…™e ykBkË™e fku Ëu¾ fh çkeðe fu y¾hkòŒ Bkwfhoh fhu. ™
y…™e ŒkfŒ Mku çknwŒ fBk, ™ y…™e ŒkfŒ Mku çknwŒ rÍÞkËk.
{20} ~kkunh fku åkkrnÞu fu y…™e çkeðe fku Îkh fe åknkh Ëeðkhe fu
yLËh fiË fh fu ™ h¾u çkÕfu fÇke fÇke ðkr÷Ëi™ ykih rh~ŒuËkhkU fu
Þnkt yk™u ò™u fe RòÍŒ ËuŒk hnu ykih WMk fe Mknur÷ÞkU ykih
rh~ŒuËkhe ðk÷e ykihŒkU ykih …zkuMk™kU Mku Çke rBk÷™u sw÷™u …h
…kçkLËe ™ ÷økkyu. çk~kŒuo fu R™ ykihŒkU fu Bku÷òu÷ Mku rfMke rVŒ™
ð VMkkË fk yLËu~kk ™ nku ykih yøkh W™ ykihŒkU fu Bku÷ rBk÷k… Mku
çkeðe fu çkË åk÷™ Þk çkË yÏ÷kf nku ò™u fk ¾Œhk nku Œku W™
ykihŒkU Mku Bku÷òu÷ …h …kçkLËe ÷økk Ëu™k ÍYhe ni ykih Þun ~kkunh
fk nf ni.
{wMkÕ{kLk ykihŒkU fk …Ëko : yÕ÷kn ð hMkq÷ ( )
™u RLMkk™e rVŒhŒ fu ŒfkÍkU fu BkwŒkrçkf çkËfkhe fu ËhðkÍkU fku
çkLË fh™u fu r÷Þu ykihŒkU fku …Ëuo BkU h¾™u fk nwõBk rËÞk ni. …Ëuo fe
VŠÍGÞŒ ykih RMk fe ynÂB{GÞŒ fwhyk™u BkSË ykih nËeMkkU Mku
MkkrçkŒ ni. åkw™kLåku fwhyk™u BkSË BkU yÕ÷kn Œyk÷k ™u ykihŒkU
…h …Ëko VÍo VhBkkŒu nwyu RþkoË VhBkkÞk fu,
“ŒwBk y…™u ÎkhkU fu yLËh hnku ykih çku …Ëko nku fh çkknh ™
r™f÷ku rsMk Œhn …n÷u ÍBkk™u fu Ëkihu òrnr÷GÞŒ BkU ykihŒU çku …Ëko çkknh
sLLkíke Íuðh 78
r™f÷ fh ÎkqBkŒe rVhŒe Úkª.”

RMk ykÞŒ BkU yÕ÷kn Œyk÷k ™u MkkV MkkV ykihŒkU …h
…Ëko VÍo fh fu Þun nwõBk rËÞk ni fu ðkun ÎkhkU fu yLËh hnk fhU ykih
ÍBkk™yu òrnr÷GÞŒ fe çku nÞkE ð çku …Ëoøke fe hMBk fku Akuz ËU.
ÍBkk™yu òrnr÷GÞŒ BkU fw^Vkhu yhçk fk Þun ËMŒqh Úkk fu W™ fe
ykihŒU Ïkqçk çk™ Mktðh fh çku …Ëko r™f÷Œe Úkª. ykih çkkÍkhkU ykih
Bku÷kU BkU BkËkuO fu Ëku~k çkËku~k ÎkqBkŒe rVhŒe Úkª. RM÷kBk ™u RMk çku
…Ëoøke fe çku nÞkE Mku hkufk ykih nwõBk rËÞk fu ykihŒU ÎkhkU fu yLËh
hnU ykih rçk÷k ÍYhŒ çkknh ™ r™f÷U ykih yøkh rfMke ÍYhŒ Mku
RLnU Îkh Mku çkknh r™f÷™k ne …zu Œku ÍBkk™yu òrnr÷GÞŒ fu
BkwŒkrçkf çk™kð rMktÎkkh fh fu çku …Ëko ™ r™f÷U. çkÕfu …Ëuo fu MkkÚk
çkknh r™f÷U. nËeMk ~kheV BkU ni hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u
VhBkkÞk fu “ykihŒ …Ëuo BkU hn™u fe åkeÍ ni rsMk ðõŒ ðkun çku …Ëko nku fh
çkknh r™f÷Œe ni Œku ~kiŒk™ WMk fku Íktf Íktf fh Ëu¾Œk ni.”
ykih yuf nËeMk BkU ni fu “çk™kð ®MkÎkkh fh fu RŒhk RŒhk fh

åk÷™u ðk÷e ykihŒ fe rBkMkk÷ WMk Œkhefe fe ni rsMk BkU rçkÕfw÷ hku~k™e ne
™ nku.”
RMke Œhn nÍhŒu yçkq BkqMkk y~yhe 5 Mku rhðkÞŒ

ni fu “nwÍqhu yõËMk 6 ™u VhBkkÞk òu ykihŒ Ïkw~çkq
÷økk fh BkËkuO fu …kMk Mku økwÍhu Œkfu ÷kuøk WMk fe Ïkw~çkq MkqtÎkU ðkun ykihŒ çkË
åk÷™ ni.”
ÃÞkhe çkn™ku ! yks f÷ òu ykihŒU çk™kð ®MkÎkkh ykih
sLLkíke Íuðh 79
WÞkO r÷çkkMk …n™ fh Ïkw~çkq ÷økkyu rçk÷k …Ëko çkkÍkhkU BkU ÎkqBkŒe nI
ykih rMk™uBkk, rÚkÞuxhkU BkU òŒe nI ðkun R™ nËeMkkU fe hku~k™e BkU
y…™u çkkhu BkU ÏkwË ne ViMk÷k fh ÷U, fu ðkun fki™ nI ? ykih rfŒ™e
çkze økw™knøkkh nI ?
yi yÕ÷kn 1 fe çkÂLËÞku ! ŒwBk ÏkwËk fu VÍT÷ Mku {wMkÕ{kLk
nku. yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 ™u ŒwBnU EBkk™ fe
Ëki÷Œ Mku Bkk÷kBkk÷ rfÞk ni. ŒwBnkhu EBkk™ fk ŒfkÍk Þun ni fu ŒwBk
yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 fu ynfkBk fku Mkw™ku ykih
R™ …h yBk÷ fhku. yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 ™u
ŒwBnU …Ëuo BkU hn™u fk nwõBk rËÞk ni. RMk r÷Þu ŒwBk fku ÷krÍBk ni fu
ŒwBk …Ëuo BkU hnk fhku ykih y…™u ~kkunh ykih y…™u çkk… ËkËkykU fe
RÍTÍŒku yÍBkŒ ykih W™ fu ™kBkqMk fku çkhçkkË ™ fhku. Þun ËwLÞk
fe åkLË hkuÍk rÍLËøke yk™e Vk™e ni. ÞkË h¾ku ! yuf rË™ Bkh™k
ni ykih rVh rfÞkBkŒ fu rË™ yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6
fku Bkwtn rË¾k™k ni. fçkú ykih snL™Bk fu yÍkçkkU fku ÞkË fhku
nÍhŒu ¾kŒq™u sL™Œ çkeçke VkrŒBkk Ínhk C ykih WBBkŒ
fe BkkykU Þk’™e hMkq÷wÕ÷kn 6 fe BkwfÆMk çkerðÞkU fu
™õ~ku fËBk …h åk÷ fh y…™e ËwLÞk ð ykr¾hŒ fku Mktðkhku. ykih
ÏkwËk fu r÷Þu ÞnqËku ™Mkkhk ykih BkwÂ~hfe™ fe ykihŒkU fu ŒhefkU …h
åk÷™k Akuz Ëku.
…Ëko RÍTÍŒ ni çku RÍTÍŒe ™nª : yks f÷ çkk’Í BkwÂÕnË rfMBk fu
Ëw~Bk™k™u RM÷kBk {wMkÕ{kLk ykihŒkU fku Þun fn fh çknfkÞk fhŒu nI
fu RM÷kBk ™u ykihŒkU fku …Ëuo BkU h¾ fh ykihŒkU fe çku RÍTÍŒe fe ni
RMk r÷Þu ykihŒkU fku …ËkuO Mku r™f÷ fh nh BkiËk™ BkU BkËkuO fu Ëku~k
sLLkíke Íuðh 80
çkËku~k ¾ze nku ò™k åkkrnÞu. Bkøkh ÃÞkhe çkn™ku ! Ïkqçk yåAe
Œhn MkBkÍ ÷ku, fu R™ BkËkuO fk Þun …úku…uøkLzk RŒ™k økLËk ykih
rÎk™kð™k Vhuçk ykih Äkufk ni fu ~kkÞË ~kiŒk™ fku Çke ™ MkqÍk nkuøkk.
yi yÕ÷kn 1 fe çkÂLËÞku ! ŒwBnª RLMkkV fhku fu ŒBkkBk
rfŒkçkU Ïkw÷e …ze hnŒe nI ykih çku …Ëko hnŒe nI Bkøkh fwhyk™
~kheV …h nBku~kk røk÷kV åkZk fh WMk fku …Ëuo BkU h¾k òŒk ni Œku
çkŒkyku õÞk fwhyk™u BkSË …h røk÷kV åkZk™k Þun fwhyk™ fe
RÍTÍŒ ni Þk çku RÍTÍŒe ? RMke Œhn ŒBkkBk ËwLÞk fe BkÂMsËU ™tøke
ykih çku …Ëko h¾e økE nI Bkøkh ¾k™yu fk’çkk …h røk÷kV åkZk fh
RMk fku …Ëuo BkU h¾k økÞk ni Œku çkŒkyku õÞk fk’çkyu BkwfÆMkk …h
røk÷kV åkZk™k RMk fe RÍTÍŒ ni Þk çku RÍTÍŒe ? ŒBkkBk ËwLÞk fku
Bkk’÷qBk ni fu fwhyk™u BkSË ykih fk’çkyu BkwyÍTÍBkk …h røk÷kV
åkZk fh R™ Ëku™kU fe RÍTÍŒku yÍBkŒ fk yu’÷k™ rfÞk økÞk ni fu
ŒBkkBk rfŒkçkkU BkU Mkçk Mku y^Í÷ku yk’÷k fwhyk™ ni. ykih ŒBkkBk
BkÂMsËkU BkU y^Í÷ku yk’÷k fk’çkyu BkwyÍTÍBkk ni RMke Œhn
{wMkÕ{kLk ykihŒkU fku …Ëuo fk nwõBk Ëu fh yÕ÷kn 1 ð hMkq÷
6 fe ŒhV Mku RMk çkkŒ fk yu’÷k™ rfÞk økÞk ni fu
yõðkBku yk÷Bk fe ŒBkkBk ykihŒkU BkU {wMkÕ{kLk ykihŒ ŒBkkBk ykihŒkU
Mku y^Í÷ku yk’÷k ni.
ÃÞkhe çkn™ku ! yçk ŒwBnª fku RMk fk ViMk÷k fh™k ni fu
RM÷kBk ™u {wMkÕ{kLk ykihŒkU fku …ËkuO BkU h¾ fh R™ fe RÍTÍŒ
çkZkE ni Þk R™ fe çku RÍTÍŒe fe ni ?
rf™ ÷kuøkkU Mku …Ëko VÍo ni ? : nh økih BknhBk BkËo Ïðkn yß™çke
nku Ïðkn rh~ŒuËkh çkknh hnŒk nku Þk Îkh fu yLËh nh yuf Mku …Ëko
sLLkíke Íuðh 81
fh™k ykihŒ …h VÍo ni. nkt, W™ BkËkuO Mku òu ykihŒ fu BknhBk nI …Ëko
fh™k ykihŒ …h VÍo ™nª. BknhBk ðkun BkËo nI rs™ Mku ykihŒ fk
r™fkn fÇke Çke ykih rfMke MkqhŒ BkU Çke òRÍ ™nª nku MkfŒk.
Bk-Mk÷™ çkk…, ËkËk, åkåkk, BkkBkqt, ™k™k, ÇkkE, ÇkŒeò, ÇkkLò,
…kuŒk, ™ðkMkk, ÏkwMkh R™ ÷kuøkkU Mku …Ëko fh™k ÍYhe ™nª ni. økih
BknhBk ðkun BkËo nI rs™ Mku ykihŒ fk r™fkn nku MkfŒk ni siMku
åkåkkÍkË ÇkkE, BkkBkqtÍkË ÇkkE, VqVeÍkË ÇkkE, ¾k÷kÍkË ÇkkE,
suX ykih Ëuðh ðøkihk Þun Mkçk ykihŒ fu økih BknhBk nI. ykih R™
Mkçk ÷kuøkkU Mku …Ëko fh™k ykihŒ …h VÍo ni. nBkkhu Þnkt Þun çknwŒ ne
øk÷Œ r¾÷kVu ~kheyŒ hðks ni fu ykihŒU y…™u ËuðhkU Mku rçkÕfw÷
…Ëko ™nª fhŒª. çkÕfu ËuðhkU Mku ntMke BkÍkf ykih R™ fu MkkÚk nkÚkk
…kE Œf fh™u fku çkwhk ™nª MkBkÍŒª. nk÷ktfu Ëuðh ykihŒ fk BknhBk
™nª ni. RMk r÷Þu ËqMkhu ŒBkkBk økih BknhBk BkËkuO fe Œhn ykihŒkU fku
ËuðhkU Mku …Ëko fh™k VÍo ni. çkÕfu nËeMk ~kheV BkU Œku Þnkt Œf ËuðhkU
Mku …Ëuo fe ŒkfeË ni fu Þk’™e Ëuðh ykihŒ fu nf BkU yiMkk ne
¾Œh™kf ni siMku BkkiŒ. ykih ykihŒ fku Ëuðh Mku RMke Œhn Ëqh Çkkøk™k
åkkrnÞu rsMk Œhn ÷kuøk BkkiŒ Mku ÇkkøkŒu nI.
çknh nk÷ Ïkqçk yåAe Œhn MkBkÍ ÷ku, fu økih BknhBk Mku
…Ëko VÍo ni, åkknu ðkun yß™çke BkËo nku Þk rh~ŒuËkh, Ëuðh, suX
Çke økih BknhBk nI RMk r÷Þu R™ ÷kuøkkU Mku Çke …Ëko fh™k ÍYhe ni
RMke Œhn fw^Vkh ð BkwÂ~hfe™ fe ykihŒkU Mku Çke {wMkÕ{kLk ykihŒkU
fku …Ëko fh™k ÷krÍBk ni. ykih W™ fku ÎkhkU BkU yk™u ò™u Mku hkuf Ëu™k
åkkrnÞu.
sLLkíke Íuðh 82
BkMy÷k : ykihŒ fk …eh Çke ykihŒ fk økih BknhBk ni RMk r÷Þu

BkwheËk fku y…™u …eh Mku Çke …Ëko fh™k VÍo ni. ykih …eh fu r÷Þu Çke
Þun òRÍ ™nª fu y…™e BkwheËk fku çku …Ëko Ëu¾u Þk ŒLnkE BkU WMk fu
…kMk çkiXu. çkÕfu …eh fu r÷Þu Þun Çke òRÍ ™nª fu ykihŒ fk nkÚk
…fz fh WMk fku çkiyŒ fhu. siMkk fu nÍhŒu ykR~kk C ™u
ykihŒkU fe çkiyŒ fu Bkw-ŒyÂÕ÷f VhBkkÞk fu nwÍqh
Mku ykihŒkU fk RÂBíknk™ VhBkkŒu Úku òu ykihŒ
RMk ykÞŒ fk Rõhkh fh ÷uŒe Úke Œku yk… 6 WMk
Mku VhBkkŒu Úku fu BkI ™u ŒwÍ Mku Þun çkiyŒ ÷u ÷e. Þun çkiyŒ çk Íheyyu
f÷kBk nkuŒe Úke. ÏkwËk fe fMkBk fÇke Çke nwÍqh 6
fk nkÚk rfMke ykihŒ fu nkÚk Mku çkiyŒ fu ðõŒ ™nª ÷økk.
çkunŒhe™ ~kkunh fe ~kk™ : ~kkunhkU fu çkkhu BkU Q…h r÷¾e nwE

rnËkÞkŒ fe hku~k™e BkU Þun Mkwðk÷ …iËk nkuŒk ni fu çkunŒhe™ ~kkunh
fki™ ni ? Œku RMk Mkwðk÷ fk sðkçk Þun ni fu
çkunŒhe™ ~kkunh ðkun ni !
{1} òu y…™e çkeðe fu MkkÚk ™h{e, Ïkw~k ÏkwÕfe ykih nwM™u Mkw÷qf fu
MkkÚk …u~k ykyu !
{2} òu y…™e çkeðe fu nwfqf fku yËk fh™u BkU rfMke rfMBk fe øk^÷Œ
ykih fkuŒkne ™ fhu !
{3} òu y…™e çkeðe fk RMk Œhn nku fh hnu fu rfMke yß™çke
ykihŒ …h r™økkn ™ zk÷u !
{4} òu y…™e çkeðe fku y…™u yi~kku ykhkBk BkU çkhkçkh fk ~khef
MkBkÍu.
sLLkíke Íuðh 83
{ 5} òu y…™e çkeðe …h fÇke ÍwÕBk ykih rfMke rfMBk fe çkuò

rÍÞkËŒe ™ fhu.
{6} òu y…™e çkeðe fe ŒwLË rBkÍkS ykih çkË yÏ÷kfe …h Mkçkú
fhu.
{ 7} òu y…™e çkeðe fe ÏkqrçkÞkU …h ™Íh h¾u ykih Bkk’Bkq÷e
øk-÷rŒÞkU fku ™Íh yLËkÍ fhu.
{8} òu y…™e çkeðe fe BkwMkeçkŒkU, çkeBkkrhÞkU ykih hLòu økBk BkU
rË÷òuE, ŒeBkkh Ëkhe ykih ðVkËkhe fk MkwçkqŒ Ëu.
{9} òu y…™e çkeðe fku …Ëuo BkU h¾ fh RÍTÍŒku ykçkY fe rnVkÍŒ
fhu.
{10} òu y…™e çkeðe fku ËeLkËkhe fe ŒkfeË fhŒk hnu ykih ~kheyŒ
fe hkn …h åk÷kyu.
{11} òu y…™e çkeðe ykih yn÷ku RÞk÷ fku fBkk fBkk fh rhÍTfu
n÷k÷ r¾÷kyu.
{12} òu y…™e çkeðe fu BkÞfu ðk÷kU ykih WMk fe Mknur÷ÞkU fu MkkÚk
Çke yåAk Mkw÷qf fhu.
{13} òu y…™e çkeðe fku rÍÕ÷Œku ÁMðkE Mku çkåkkyu h¾u.
{14} òu y…™e çkeðe fu y¾hkòŒ BkU çk¾e÷e ykih fLsqMke ™
fhu.
{15} òu y…™e çkeðe …h RMk Œhn fLxÙku÷ h¾u fu ðkun rfMke
çkwhkE fe ŒhV Á¾ Çke ™ fh Mkfu.
{4} ykihŒ Bkkt çk™ ò™u fu çkk’Ë
ykihŒ sçk Mkkrnçku yki÷kË ykih çkååkkU fe Bkkt çk™ òyu Œku
RMk …h BkÍeË rÍBBkuËkrhÞkU fk çkkuÍ çkZ òŒk ni õÞqtfu ~kkunh ykih
sLLkíke Íuðh 84
ðkr÷Ëi™ ðøkihk fu nwfqf fu R÷kðk çkååkkU fu nwfqf Çke ykihŒ fu Mkh …h

Mkwðkh nku òŒu nI rs™ fku yËk fh™k nh Bkkt fk VÍuo BkLMkçke ni. òu
Bkkt y…™u çkååkkU fk nf yËk ™ fhuøke Þfe™™ ðkun ~kheyŒ fu
™ÍËef çknwŒ çkze økw™knøkkh, ykih MkBkks fe ™ÍhkU BkU Í÷e÷ku
Ïðkh Xnhuøke.
çkååkkU fu nwff
q
{1} nh Bkkt …h ÷krÍBk ni fu y…™u çkååkkU Mku ÃÞkh ð BknççkŒ fhu
ykih nh Bkwyk-Bk÷u BkU W™ fu MkkÚk BkwÂ~Vfk™k çkhŒkð fhu ykih W™
fe rË÷òuE ð rË÷ çkMŒøke BkU ÷øke hnu ykih W™ fe …hðrh~k ykih
íkhrçkÞík BkU …qhe …qhe fkur~k~k fhu.
{2} yøkh Bkkt fu ËqÄ BkU fkuE ¾hkçke ™ nku Œku Bkkt y…™k ËqÄ y…™u
çkååkkU fku r…÷kyu fu ËqÄ fk çkååkkU …h çkzk yMkh …zŒk ni.
{3} çkååkkU fe MkVkE MkwÚkhkE, R™ fe ŒLËwÁMŒe ð Mk÷kBkŒe fk
¾kMk Œkih …h æÞk™ h¾u.
{4} çkååkkU fku nh rfMBk fu hLòu økBk ykih Œõ÷eVkU Mku çkåkkŒe hnu.
{5} çku Íçkk™ çkååku y…™e ÍYrhGÞkík çkŒk ™nª MkfŒu. RMk r÷Þu
Bkkt fk VÍo ni fu çkååkkU fu R~kkhkŒ fku MkBkÍ fh W™ fe ÍYrhGÞkík fku
…qhe fhŒe hnu.
{6} çkk’Í BkkyU råkÕ÷k fh Þk rçkÕ÷e fe çkku÷e çkku÷ fh Þk rMk…kne
fk ™kBk ÷u fh, Þk fkuE ÄBkkfk fh fu Akuxu çkååkkU fku zhkÞk fhŒe nI. Þun
çknwŒ ne çkwhe çkkŒU nI. çkkh çkkh yiMkk fh™u Mku çkååkkU fk rË÷ fBkÍkuh
nku òŒk ni ykih ðkun çkzu nku™u fu çkk’Ë zh…kuf nku òÞk fhŒu nI.
{7} çkååku sçk fwA çkku÷™u ÷øku Œku Bkkt fku åkkrnÞu fu WLnU çkkh çkkh
yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 fk ™kBk Mkw™kyu, W™ fu
sLLkíke Íuðh 85
MkkBk™u çkkh çkkh fr÷Bkk …Zu, Þnkt Œf fu ðkun fr÷Bkk …Z™k Mke¾
òyU.
{8} sçk çkååku çkÂå[Þkt Œk’÷eBk fu fkrçk÷ nku òyU Œku Mkçk Mku
…n÷u W™ fku fwhyk™ ~kheV ykih Ëer™ÞkŒ fe Œk’÷eBk rË÷kyU.
{9} çkååkkU fku RM÷kBke ykËkçk ð yÏ÷kf ykih Ëe™ku BkÍnçk fe
çkkŒU rMk¾kyU.
{10} yåAe çkkŒkU fe høçkŒ rË÷kyU ykih çkwhe çkkŒkU Mku ™VhŒ
rË÷kyU.
{11} Œk’÷eBkku íkhrçkÞík …h ¾kMk Œkih …h Œðßòun fhU ykih
íkhrçkÞík fk æÞk™ h¾U. õÞqtfu çkååku MkkËk ðhf fu Bkkr™LË nkuŒu nI.
MkkËk fkøkÍ …h òu ™õ~kku r™økkh çk™kyu òyU ðkun çk™ òŒu nI
ykih çkååkkU çkÂå[ÞkU fk Mkçk Mku …n÷k BkÿMkk Bkkt fe økkuË ni. RMk
r÷Þu Bkkt fe Œk’÷eBkku íkhrçkÞík fk çkååkkU …h çknwŒ øknhk yMkh
…zŒk ni. r÷nkÍk nh Bkkt fk VÍuo BkLMkçke ni fu çkååkkU fku RM÷kBke
ŒnÍeçk ð ŒBkÆw™ fu Mkktåku BkU Zk÷ fh W™ fe çkunŒhe™ íkhrçkÞík
fhu. yøkh Bkkt y…™u RMk nf fku ™ yËk fhuøke Œku økw™knøkkh nkuøke !
{12} sçk çkååkk Þk çkååke MkkŒ çkhMk fu nku òyU Œku W™ fku ŒnkhŒ
ykih ðwÍq ð økwM÷ fk Œhefk rMk¾kyU ykih ™BkkÍ fe Œk’÷eBk Ëu fh
W™ fku ™BkkÍe çk™kyU ykih …kfe ð ™k…kfe ykih n÷k÷ ð nhkBk
ykih VÍo ð MkwL™Œ ðøkihk fu BkMkkR÷ W™ fku çkŒkyU.
{13} ¾hkçk ÷zfkU ykih ÷zrfÞkU fe MkkunçkŒ, W™ fu MkkÚk ¾u÷™u Mku
çkååkkU fku hkufu ykih ¾u÷ ŒBkk~kkU fu Ëu¾™u Mku, ™kåk økk™u, rMk™uBkk
rÚkÞuxh ðøkihk ÷ÂøðGÞkŒ Mku çkååkkU ykih çkÂå[ÞkU fku ¾kMk Œkih …h
çkåkkyU.
sLLkíke Íuðh 86
{14} nh Bkkt çkk… fk VÍo ni fu çkååkkU ykih çkÂå[ÞkU fku nh çkwhu fk{kU
Mku çk[kyU ykih W™ fku yåAu fkBkkU fe høçkŒ rË÷kyU Œkfu çkååku
ykih çkÂå[Þkt RM÷kBke ykËkçk ð yÏ÷kf fu …kçkLË ykih EBkk™Ëkhe
ð Ëe™Ëkhe fu òinh Mku ykhkMŒk nku òyU ykih Mknen Bkk’™kU BkU
{wMkÕ{kLk çk™ fh RM÷kBke rÍLËøke çkMkh fhU.
{15} Þun Çke çkååkkU fk nf ni fu W™ fe …iËkR~k fu MkkŒðU rË™
Bkkt çkk… W™ fk Mkh Bkwtzk fh çkk÷kU fu ðÍT™ fu çkhkçkh åkktËe ¾ihkŒ
fhU ykih çkååku fk fkuE yåAk ™kBk h¾U. ¾çkhËkh ¾çkhËkh nhrøkÍ
nhrøkÍ çkååkkU çkÂå[ÞkU fk fkuE çkwhk ™kBk ™ h¾U.
{16} sçk çkååkk …iËk nku Œku Vkih™ ne WMk fu ËkyU fk™ BkU yÍk™
ykih çkkyU fk™ BkU RfkBkŒ …ZU Œkfu çkååkk ~kiŒk™ fu ¾÷÷ Mku
BknVqÍ hnu ykih Aqnkhk ðøkihk fkuE BkeXe åkeÍ åkçkk fh WMk fu Bkwtn
BkU zk÷ ËU Œkfu çkååkk ~kehª Íçkk™ ykih çkk yÏ÷kf nku.
{17} ™Þk Bkuðk, ™Þk V÷ …n÷u çkååkkU fku r¾÷kyU rVh ÏkwË ¾kyU
fu çkååku Çke ŒkÍk V÷ nI. ™yu V÷ fku ™Þk V÷ Ëu™k yåAk ni.
{18} åkLË çkååku çkÂå[Þkt nkU Œku òu åkeÍU ËU Mkçk fku ÞõMkkt ykih
çkhkçkh ËU. nhrøkÍ fBke çku~ke ™ fhU ðh™k çkååkkU fe nf Œ-÷Ve
nkuøke. çkÂå[ÞkU fku nh åkeÍ çkååkkU fu çkhkçkh ne ËU. çkÕfu çkÂå[ÞkU
fe rË÷òuE ð rË÷Ëkhe fk ¾kMk Œkih …h ¾Þk÷ h¾U. õÞqtfu çkÂå[ÞkU
fk rË÷ çknwŒ ™kÍwf nkuŒk ni.
{ 19} ÷zrfÞkU fku r÷çkkMk ykih Íuðh Mku ykhkMŒk ykih çk™kð
rMktÎkkh fu MkkÚk h¾U Œkfu ÷kuøk høçkŒ fu MkkÚk r™fkn fk …iøkkBk ËU. nkt
RMk fk ¾Þk÷ h¾U fu ðkun ÍuðhkŒ …n™ fh çkknh ™ r™f÷U fu åkkuhkU
zkfqykU Mku ò™ fk ¾Œhk ni. çkÂå[ÞkU fku çkk÷k¾k™kU …h ™ hn™u ËU,
fu RMk BkU çku nÞkE fk ¾Œhk ni.
sLLkíke Íuðh 87
{20} n¥k÷ RBfk™ çkkhn çkhMk fe WBkú BkU çkÂå[ÞkU fe ~kkËe fh ËU Bkøkh
¾çkhËkh nhrøkÍ nhrøkÍ rfMke çkË-Ëe™ Þk çkË BkÍnçk Bk-Mk÷™
hkrVÍe, ¾krhS, ðnkçke, økih BkwfÂÕ÷Ë ðøkihk fu Þnkt ÷zfkU Þk ÷zrfÞkU
fe ~kkËe ™ fhU ðh™k yki÷kË fe çknwŒ çkze nf Œ-÷Ve nkuøke ykih
Bkkt çkk… fu MkhkU …h çknwŒ çkzu økw™kn fk çkkuÍ nkuøkk ykih ðkun
yÍkçku snL™Bk fu nfËkh nkUøku. RMke Œhn VkrMkfkU, VkrshkU, ~khkrçkÞkU,
çkËfkhkU, nhkBk fe fBkkE ¾k™u ðk÷kU, MkqË¾kuhkU ykih ™k òRÍ fkBk
ÄLËk fh™u ðk÷kU fu Þnkt Çke ÷zfkU ykih ÷zrfÞkU fe ~kkrËÞkt ™ fhU ykih
rh~Œk Œ÷k~k fh™u BkU Mkçk Mku …n÷u ykih Mkçk Mku rÍÞkËk BkÍnçku
yn÷u MkwL™Œ ykih Ëe™Ëkh nku™u fk ¾kMk Œkih …h æÞk™ h¾U.
yki÷kË fe …hðrh~k fh™u fk Œhefk : nh Bkkt çkk… fku Þun ò™
÷u™k åkkrnÞu fu çkåk…™ BkU òu yåAe çkwhe ykËŒU çkååkkU BkU …wÏŒk nku
òŒe nI ðkun WBkú Çkh ™nª AqxŒe nI. RMk r÷Þu Bkkt çkk… fku ÷krÍBk
ni fu çkå[kU fku çkåk…™ ne BkU yåAe ykËŒU rMk¾kyU ykih çkwhe
ykËŒkU Mku çkåkkyU çkk’Í ÷kuøk Þun fn fh yÇke çkååkk ni. çkzk
nkuøkk Œku Xef nku òyuøkk. çkå[kU fku ~khkhŒkU ykih øk÷Œ ykËŒkU Mku
™nª hkufŒu. ðkun ÷kuøk Ëh nfefŒ çkååkkU fu BkwMŒÂõçk÷ fku ¾hkçk
fhŒu nI ykih çkzu nku™u fu çkk’Ë çkååkkU fu çkwhu yÏ÷kf ykih økLËe
ykËŒkU …h hkuŒu ykih BkkŒBk fhŒu nI RMk r÷Þu r™nkÞŒ ÍYhe ni fu
çkåk…™ ne BkU çkååkkU fe fkuE ~khkhŒ Þk çkwhe ykËŒ Ëu¾U Œku RMk …h
hkufxkuf fhŒu hnU çkÕfu MkÏŒe fu MkkÚk zktxŒu VxfkhŒu hnU. ykih Œhn
Œhn Mku çkwhe ykËŒkU fe çkwhkRÞkU fku çkååkkU fu MkkBk™u Íkrnh fh fu
çkååkkU fku R™ ¾hkçk ykËŒkU Mku ™VhŒ rË÷kŒu hnU ykih çkååkkU fe
ÏkqrçkÞkU ykih yåAe yåAe ykËŒkU …h Ïkqçk Ïkqçk ~kkçkk~k fn fh
sLLkíke Íuðh 88
R™ fk Bk™ çkZkyU çkÕfu fwA RLykBk Ëu fh R™ fk nkiMk÷k çkw÷LË

fhU. RMk Mku fç÷ çkååkkU fu nwfqf fu çkÞk™ BkU çkååkkU fu r÷Þu çknwŒ Mke
BkwVeË çkkŒU nBk r÷¾ åkwfu nI yçk RMk Mku fwA ÍkRË çkkŒU Çke nBk
r÷¾Œu nI. Bkkt çkk… …h ÷krÍBk ni fu R™ çkkŒkU fk ¾kMk Œkih …h
æÞk™ h¾U. Œkfu çkååkkU ykih çkÂå[ÞkU fk BkwMŒÂõçk÷ hku~k™ ykih
~kk™Ëkh çk™ òyu.
{1} çkååkkU fku ËqÄ r…÷k™u ykih ¾k™k r¾÷k™u fu r÷Þu ðõŒ Bkwfhoh
fh ÷ku. òu ykihŒU nh ðõŒ çkååkkU fku ËqÄ r…÷kŒe Þk sÕËe sÕËe
çkååkkU fku rË™ hkŒ BkU çkkh çkkh ¾k™k r¾÷kŒe hnŒe nI W™ fu çkååkkU
fk nkrÍBkk ¾hkçk ykih Bku’Ëk fBkÍkuh nku òÞk fhŒk ni ykih çkååku
fi ËMŒ fe çkeBkkrhÞkU BkU BkwçŒ÷k nku fh fBkÍkuh nku òÞk fhŒu nI.
{2} çkååkkU fku MkkV MkwÚkhk h¾ku Bkøkh çknwŒ rÍÞkËk çk™kð ®MkÎkkh
BkŒ fhku, fu RMk Mku yõMkh ™Íh ÷øk òÞk fhŒe ni.
{3} çkååkkU fku nh ËBk økkuË BkU ™ r÷Þu hnku çkÕfu sçk Œf ðkun çkiX™u
fu fkrçk÷ ™ nkU …k÷™u BkU rÍÞkËk Œh Mkw÷kyu h¾ku. ykih sçk ðkun
çkiX™u fu fkrçk÷ nkU Œku W™ fku h^Œk h^Œk BkM™ËkU ykih ŒõÞkU fk
Mknkhk Ëu fh rçkXk™u fe fkur~k~k fhku. nh ËBk økkuË BkU r÷Þu hn™u Mku
çkååku fBkÍkuh nku òÞk fhŒu nI. ykih ðkun økkuË BkU hn™u fe ykËŒ
…z ò™u Mku çknwŒ Ëuh BkU åk÷Œu ykih çkiXŒu nI.
{4} çkk’Í ykihŒU y…™u çkååkkU fku rBkXkE fMkhŒ Mku r¾÷kÞk fhŒe
nI. Þun MkÏŒ BkwrÍh ni. rBkXkE ¾k™u Mku ËktŒ ¾hkçk ykih Bku’Ëk
fBkÍkuh, ykih çk fMkhŒ MkVhkðe çkeBkkrhÞkt ykih Vkuzu VwLMke fk hkuøk
çkååkkU fku ÷øk òŒk ni. rBkXkRÞkU fe søkn ø÷qfkuÍ fu rçkÂMfx çkååkkU
fu r÷Þu yåAe røkÍk ni.
sLLkíke Íuðh 89
{5} çkååkkU fu MkkBk™u rÍÞkËk ¾k™u fe çkwhkE çkÞk™ fhŒu hnku ykih
nh ðõŒ ¾kŒu …eŒu hn™u Mku Çke çkååkkU fku ™VhŒ rË÷kŒu hnku.
Bk-Mk÷™ Þqt fnk fhku, fu òu rÍÞkËk ¾kŒk ni ðkun støk÷e ykih çkÆq
nkuŒk ni ykih nh ðõŒ ¾kŒu …eŒu hn™k Þun çkLËhkU fe ykËŒ ni.
{6} çkååkkU fe nh rÍË …qhe BkŒ fhku fu RMk Mku çkååkkU fk rBkÍks
rçkøkz òŒk ni ykih ðkun rÍÆe nku òŒu nI ykih Þun ykËŒ WBkú Çkh
™nª AqxŒe.
{7} çkååkkU fu nkÚk Mku VfehkU fku ¾k™k ykih …iMkk rË÷kÞk fhku. RMke
Œhn ¾k™u …e™u fe åkeÍU çkååkkU fu nkÚk Mku WMk fu ÇkkE çkn™kU fku Þk
ËqMkhu çkååkkU fku rË÷kÞk fhku Œkfu Mk¾kðŒ fe ykËŒ nku òyu ykih
ÏkwË øk-hÍe ykih ™^Mk …hðhe fe ykËŒ …iËk ™ nku ykih çkååkk
fLsqMk ™ nku òyu.
{8} råkÕ÷k fh çkku÷™u ykih sðkçk Ëu™u Mku nBku~kk çkååkkU fku hkufku.
¾kMk fh çkÂå[ÞkU fku Œku Ïkqçk Ïkqçk zktx Vxfkh fhku. ðh™k çkze nku™u
fu çkk’Ë Çke Þune ykËŒ …ze hnuøke Œku BkÞfu ykih MkwMkhk÷ Ëku™kU
søkn Mkçk fe ™ÍhkU BkU Í÷e÷ku Ïðkh çk™e hnuøke ykih BkwtnVx ykih
çkË ŒBkeÍ fn÷kyuøke.
{9} økwMMkk fh™k ykih çkkŒ çkkŒ …h YX fh Bkwtn Vw÷k™k çknwŒ çkwhk
ni ykih çknwŒ Íkuh Mku ntMk™k Ïðkn Bk Ïðkn ÇkkE çkn™kU Mku ÷z™k
Íøkz™k, åkwøk÷e ¾k™k, økk÷e çkf™k R™ n-h-fŒkU …h ÷zfkU ykih
¾kMk fh ÷zrfÞkU fku çknwŒ rÍÞkËk ŒBçken rfÞk fhku. R™ çkwhe
ykËŒkU fk …z ò™k WBkú Çkh fu r÷Þu ÁMðkE fk MkkBkk™ ni.
{10} yøkh çkååkk fnª Mku rfMke fe fkuE åkeÍ WXk ÷kyu yøkåkuo
rfŒ™e ne Akuxe õÞqt ™ nku. RMk …h Mkçk Îkh ðk÷u ¾Vk nku òyU
sLLkíke Íuðh 90
ykih Mkçk Îkh ðk÷u çkååku fku åkkuh åkkuh fn fh ~kBko rË÷kyU ykih çkååku
fku Bksçkqh fhU fu ðkun Vkih™ WMk åkeÍ fku snkt Mku ðkun ÷kÞk ni WMke
søkn WMk fku h¾ ykyu rVh åkkuhe Mku ™VhŒ rË÷k™u fu r÷Þu WMk fk
nkÚk Äw÷kyU ykih fk™ …fz fh WMk Mku Œkiçkk fhkyU Œkfu çkååkkU fu
ÍunT™ BkU yåAe Œhn Þun çkkŒ sBk òyu fu …hkE åkeÍ ÷u™k åkkuhe ni
ykih åkkuhe çknwŒ ne çkwhk fkBk ni.
{11} çkååku økwMMku BkU yøkh fkuE åkeÍ ŒkuzU VkuzU Þk rfMke fku Bkkh çkiXU
Œku çknwŒ rÍÞkËk zktxku. çkÕfu Bkw™krMkçk MkÍk Ëku Œkfu çkååku rVh
yiMkk ™ fhU RMk Bkkify …h ÷kz ÃÞkh ™ fhku.
{12} fÇke fÇke çkååkkU fku çkwÍwøkkuO ykih ™uf ÷kuøkkU fe rnfkÞŒU
Mkw™kÞk fhku. Bkøkh ¾çkhËkh ¾çkhËkh ykr~kfe Bkk’~kqfe fu rfMMku
fnkr™Þkt çkååkkU fu fk™ BkU ™ …zU. ™ yiMke rfŒkçkU çkååkkU fu nkÚkkU BkU
Ëku rs™ Mku yÏ÷kf ¾hkçk nkU.
{13} ÷zfkU ykih ÷zrfÞkU fku ÍYh fkuE yiMkk nw™h rMk¾k Ëku rsMk
Mku ÍYhŒ fu ðõŒ ðkun fwA fBkk fh çkMkh yðfkŒ fh MkfU. Bk-Mk÷™
rMk÷kE fk Œhefk Þk BkkuÍk çkr™Þk™, Mðuxh çkw™™k, Þk hMMke
çkx™k Þk åk¾ko fkŒ™k, ¾çkhËkh ¾çkhËkh R™ nw™h fe çkkŒkU fku
rMk¾k™u BkU ~kBkkuo ykh BknMkqMk ™ fhku.
{14} çkååkkU fku çkåk…™ ne Mku RMk çkkŒ fe ykËŒ zk÷ku fu ðkun
y…™k fkBk ÏkwË y…™u nkÚk Mku fhU ðkun y…™k rçkAku™k ÏkwË y…™u
nkÚk Mku rçkAkyU. ykih Mkwçn fku ÏkwË y…™u nkÚk Mku y…™k rçkMŒh
÷…ux fh WMk fe søkn …h h¾U. y…™u f…zkU ykih ÍuðhkU fku ÏkwË
MktÇkk÷ fh h¾U.
{15} ÷zrfÞkU fku çkhŒ™ Äku™u ykih ¾k™u …e™u ÎkhkU ykih MkkBkk™ fe
sLLkíke Íuðh 91
MkVkE MkwÚkhkE ykih Mkòðx, f…zk Äku™u, f…zk htøk™u, Mke™u r…hku™u
fk Mkçk fkBk Bkkt fku ÷krÍBk ni fu çkåk…™ ne Mku rMk¾k™k ~kwYy fh Ëu
ykih ÷zrfÞkU fku Bkun™Œ Bk~k¬ík WXk™u fe ykËŒ …z òyu RMk fe
fkur~k~k fh™e åkkrnÞu.
{16} Bkkt fku ÷krÍBk ni fu çkååkkU fu rË÷ BkU çkk… fk zh rçkXkŒe hnu
Œkfu çkååkkU fu rË÷kU BkU çkk… fk zh hnu.
{17} çkååku ykih çkÂå[Þkt fkuE fkBk Aw… Aw…k fh fhU Œku W™ fe
hkufxkuf fhku fu Þun yåAe ykËŒ ™nª.
{18} çkååkkU Mku fkuE Bkun™Œ fk fkBk r÷Þk fhku Bk-Mk÷™ ÷zfkU fu
r÷Þu ÷krÍBk ni fu ðkun fwA Ëqh Ëkiz r÷Þk fhU ykih ÷zrfÞkt åk¾ko
åk÷kyU Þk åk¬e …eMk ÷U Œkfu W™ fe rMknTnŒ Xef hnu.
{19} çkååkkU ykih çkÂå[ÞkU fku ¾k™u, …n™™u ykih ÷kuøkkU Mku rBk÷™u
rBk÷k™u ykih BknrV÷kU BkU WX™u çkiX™u fk Œhefk ykih Mk÷efk rMk¾k™k
Bkkt çkk… fu r÷Þu ÍYhe ni.
{20} åk÷™u BkU ŒkfeË fhku fu çkååku sÕËe sÕËe ykih ËkizŒu nwyu ™
åk÷U ykih ™Íh Q…h WXk fh RÄh WÄh Ëu¾Œu nwyu ™ åk÷U. ykih ™
çkeåk Mkzf …h åk÷U. çkÕfu nBku~kk Mkzf fu f™khu f™khu åk÷U.
Bkkt çkk… fu nwfqf : nh BkËo ð ykihŒ …h y…™u Bkkt çkk… fu nwfqf fku
Çke yËk fh™k VÍo ni. ¾kMk fh ™eåku r÷¾u nwyu åkLË nwfqf fk
¾Þk÷ Œku ¾kMk Œkih …h h¾™k çkunË ÍYhe ni.
{1} ¾çkhËkh ¾çkhËkh nhrøkÍ nhrøkÍ y…™u rfMke fki÷ ð Vu’÷
Mku Bkkt çkk… fku rfMke rfMBk fe fkuE Œõ÷eV ™ ËU. yøkåkuo Bkkt çkk…
yki÷kË …h fwA rÍÞkËŒe Çke fhU Bkøkh rVh Çke yki÷kË …h VÍo ni
fu ðkun nhrøkÍ nhrøkÍ fÇke Çke ykih rfMke nk÷ BkU Çke Bkkt çkk… fk
rË÷ ™ Ëw¾kyU.
sLLkíke Íuðh 92
{2} y…™e nh çkkŒ ykih y…™u nh yBk÷ Mku Bkkt çkk… fe Œk’ÍeBkku
ŒfheBk fhu ykih nBku~kk W™ fe RÍTÍŒ ð nwhBkŒ fk ¾Þk÷ h¾u.
{3} nh òRÍ fkBk BkU Bkkt çkk… fu nwõBkkU fe VhBkkt çkhËkhe fhu.
{4} yøkh Bkkt çkk… fku fkuE Çke nksŒ nku Œku ò™ku Bkk÷ Mku W™ fe
r¾ËBkŒ fhu.
{5} yøkh Bkkt çkk… y…™e ÍYhŒ Mku yki÷kË fu Bkk÷ ð MkkBkk™ BkU
Mku fkuE åkeÍ ÷u ÷U Œku ¾çkhËkh ¾çkhËkh nhrøkÍ nhrøkÍ çkwhk ™
Bkk™U. ™ RÍnkhu ™khkÍøke fhU. çkÕfu Þun MkBkÍU fu BkI ykih Bkuhk Bkk÷ Mkçk
Bkkt çkk… ne fk ni nËeMk ~kheV BkU ni fu nwÍhq u yõËMk 6
™u yuf ~kÏMk Mku Þun VhBkkÞk fu Þk’™e Œq ykih Œuhk
Bkk÷ Mkçk Œuhu çkk… fk ni.
{6} Bkkt çkk… fk RÂLíkfk÷ nku òyu Œku yki÷kË …h Bkkt çkk… fk Þun
nf ni fu W™ fu r÷Þu BkÂøVhŒ fe ËwykyU fhŒu hnU ykih y…™e
™^÷e RçkkËŒkU ykih ¾ih ð ¾ihkŒ fk Mkðkçk W™ fe YnkU fku ÃknkU[kŒu
hnU. ¾k™kU ykih ~kehe™e ðøkihk …h VkrŒnk rË÷k fh W™ fe yhðkn
fku EMkk÷u Mkðkçk fhŒu hnU.
{7} Bkkt çkk… fu ËkuMŒkU ykih W™ fu rBk÷™u sw÷™u ðk÷kU fu MkkÚk
yunMkk™ ykih yåAk çkhŒkð fhŒu hnU.
{8} Bkkt çkk… fu rÍBBku òu fÍo nku WMk fku yËk fhU Þk rs™ fkBkkU fe
ðkun ðrMkGÞŒ fh økyu nkU. W™ fe ðrMkGÞŒkU …h yBk÷ fhU.
{9} rs™ fkBkkU Mku rÍLËøke BkU Bkkt çkk… fku Œõ÷eV nwðk fhŒe Úke
W™ fe ðVkŒ fu çkk’Ë Çke W™ fkBkkU fku ™ fhU fu RMk Mku W™ fe YnkU fku
Œõ÷eV ÃknkU[uøke.
{10} fÇke fÇke Bkkt çkk… fe fçkúkU fe rÍÞkhŒ fu r÷Þu Çke òÞk
sLLkíke Íuðh 93
fhU, W™ fu BkÍkhkU …h VkrŒnk …ZU, Mk÷kBk fhU ykih W™ fu r÷Þu

Ëwykyu BkÂøVhŒ fhU RMk Mku Bkkt çkk… fe yhðkn fku Ïkw~ke nkuøke
ykih VkrŒnk fk Mkðkçk rVrh~Œu ™qh fe Úkkr÷ÞkU BkU h¾ fh W™ fu
MkkBk™u …u~k fhUøku ykih Bkkt çkk… Ïkw~k nku fh y…™u çkuxu çkurxÞkU fku
ËwykyU ËUøku.
ËkËk, ËkËe, ™k™k, ™k™e, åkåkk, VqVe, BkkBkq,t ¾k÷k, ðøkihk fu nwffq
Çke Bkkt çkk… ne fe Œhn nI Þqtne çkzu ÇkkE fk nf Çke çkk… ne siMkk
ni åkw™kLåku nËeMk ~kheV BkU ni fu,
Þk’™e çkzu ÇkkE fk nf Akuxu ÇkkE …h yiMkk ni siMkk fu çkk… fk nf

çkuxu …h ni.
RMk ÍBkk™u BkU ÷zfu ykih ÷zrfÞkt Bkkt çkk… fu nwfqf Mku rçkÕfw÷
òrn÷ ykih økkrV÷ nI. RLk fe Œk’ÍeBkku ŒõheBk ykih VhBkkt çkhËkhe
ð r¾ËBkŒ økwÍkhe Mku Bkwtn Bkkuzu nwyu nI. çkÕfu fwA Œku RŒ™u çkzu çkË
çkÏŒ ykih ™k ÷kRf nI fu Bkkt çkk… fku y…™u fki÷ ð Vu’÷ Mku yrÍGÞŒ
ykih Œõ÷eV ËuŒu nI. ykih RMke Œhn økw™knu fçkehk BkU BkwçŒ÷k nku
fh fnhu fnTnkh ð økÍçku sççkkh BkU røkrh^Œkh ykih yÍkçku snL™Bk
fu nfËkh çk™ hnu nI.
Ïkqçk ÞkË h¾ku ! fu ŒwBk y…™u Bkkt çkk… fu MkkÚk yåAk Þk
çkwhk òu Mkw÷qf Çke fhkuøku ðiMkk ne Mkw÷qf ŒwBnkhe yki÷kË Çke ŒwBnkhu
MkkÚk fhuøke ykih Þun Çke ò™ ÷ku, fu Bkkt çkk… fu MkkÚk yåAk Mkw÷qf
fh™u Mku rhÍTf BkU Œh¬e ykih WBkú BkU ¾ihku çk-h-fík ™Mkeçk nkuŒe ni.
Þun yÕ÷kn Œyk÷k fu Mkååku hMkq÷ 6 fk VhBkk™ ni
òu nhrøkÍ nhrøkÍ fÇke øk÷Œ ™nª nku MkfŒk. RMk çkkŒ …h
EBkk™ h¾ku fu
sLLkíke Íuðh 94
nÍkh VÕMkrVÞkU fe [w™ª åkw™kt çkË÷e

™çke fe çkkŒ çkË÷™e ™ Úke, ™nª çkË÷e
rh~ŒuËkhkU fu nwfqf : yÕ÷kn Œyk÷k ™u fwhyk™ ~kheV BkU ykih
nwÍqh ™rçkGÞu yfhBk 6 ™u nËeMk ~kheV BkU çkkh
çkkh rh~ŒuËkhkU fu MkkÚk yunMkk™ ykih yåAu çkhŒkð fk nwõBk VhBkkÞk
ni r÷nkÍk R™ ÷kuøkkU fu nwfqf fku Çke yËk fh™k nh {wMkÕ{kLk BkËo ð
ykihŒ …h ÷krÍBk ykih ÍYhe ni. ¾kMk Œkih …h R™ åkLË çkkŒkU …h
yBk÷ fh™k Œku ÷krÍBke ni :
{1} yøkh y…™u yÍeÍku yfrhçkk BkwVr÷Mk ð BkkunŒks nkU ykih
¾k™u fBkk™u fe ŒkfŒ ™ h¾Œu nkU Œku y…™e ŒkfŒ Çkh ykih y…™e
økwLòR~k fu BkwŒkrçkf W™ fe Bkk÷e BkËË fhŒu hnU.
{2} fÇke fÇke y…™u rh~ŒuËkhkU fu Þnkt ykŒu òŒu Çke hnU ykih W™
fe Ïkw~ke ykih økBke BkU nBku~kk ~khef hnU.
{3} ¾çkhËkh ¾çkhËkh nhrøkÍ nhrøkÍ rh~ŒuËkhkU Mku fíyu ŒyÕ÷wf
fh fu rh~Œu fku ™ fkxU. rh~ŒuËkhe fkx zk÷™u fk çknwŒ çkzk økw™kn ni
hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni fu
“Þk’™e y…™u rh~ŒuËkhkU Mku fíyu ŒyÕ÷wf fh™u ðk÷k sL™Œ BkU
™nª Ëkr¾÷ nkuøkk.”
yøkh rh~ŒuËkhkU fe ŒhV Mku fkuE Œõ÷eV Çke ÃknkU[ òyu
Œku RMk …h Mkçkú fh™k ykih rVh Çke W™ Mku Bku÷òu÷ ykih ŒyÕ÷wf
fku çkh fhkh h¾™k çknwŒ çkzu Mkðkçk fk fkBk ni.
nËeMk ~kheV BkU ni fu òu ŒwBk Mku ŒyÕ÷wf Œkuzu ŒwBk WMk Mku Bku÷
sLLkíke Íuðh 95
rBk÷k… h¾ku ykih òu ŒwBk …h ÍwÕBk fhu WMk fku BkwykV fh Ëku. ykih òu
ŒwBnkhu MkkÚk çkË Mkw÷qfe fhu ŒwBk WMk fu MkkÚk ™uf Mkw÷qf fhŒu hnku.
ykih yuf nËeMk BkU Þun Çke ni fu rh~ŒuËkhkU fu MkkÚk yåAk Mkw÷qf
fh™u Mku ykËBke y…™u yn÷ku RÞk÷ fk Bknçkqçk çk™ òŒk ni. ykih WMk fe
Bkk÷Ëkhe çkZ òŒe ni. ykih WMk fe WBkú BkU ËhkÍe ykih çk-h-fík nkuŒe ni.
R™ nËeMkkU Mku Þun Mkçkf rBk÷Œk ni fu rh~ŒuËkhkU fu MkkÚk ™uf

Mkw÷qf fh™u fk rfŒ™k çkzk yßhku Mkðkçk ni ykih ËwLÞk ð ykr¾hŒ
BkU RMk fu VðkRË ð Bk™kVuy rfMk fËh rÍÞkËk nI ykih rh~ŒuËkhkU fu
MkkÚk çkË Mkw÷qfe ykih W™ Mku ŒyÕ÷wf fkx ÷u™u fk økw™kn rfŒ™k
ÇkÞk™f ykih ¾kiV™kf ni ykih Ëku™kU snkt BkU RMk fk ™wõMkk™ ykih
ðçkk÷ rfMk fËh rÍÞkËk ¾Œh™kf ni. RMk r÷Þu nh {wMkÕ{kLk BkËo
ð ykihŒ …h ÷krÍBk ni fu y…™u rh~ŒuËkhkU fu nwfqf yËk fh™u ykih
W™ fu MkkÚk yåAk çkhŒkð ykih ™uf Mkw÷qf fh™u fk ¾kMk Œkih …h
æÞk™ h¾u. ÞkË h¾ku fu ~kheyŒ fu ynfkBk …h yBk÷ fh™k ne
{wMkÕ{kLk fu r÷Þu Ëku™kU snk™ BkU Mk÷knku V÷kn fk MkkBkk™ ni ~kheyŒ
fku Akuz fh fÇke Çke fkuE {wMkÕ{kLk Ëku™kU snk™ BkU …Lk… ™nª
MkfŒk.
òu ÷kuøk Íhk Íhk Mke çkkŒkU …h y…™e çkn™kU, çkurxÞkU,
VqrVÞkU, ¾k÷kykU, BkkBkqykU, åkåkkykU, ÇkŒeòU, ÇkkLòU ðøkihk Mku
Þun fn fh fíyu ŒyÕ÷wf fh ÷uŒu nI fu yks Mku BkI Œuhk rh~ŒuËkh
™nª ykih Œq Çke Bkuhk rh~ŒuËkh ™nª. ykih rVh Mk÷kBk f÷kBk,
sLLkíke Íuðh 96
rBk÷™k sw÷™k çkLË fh ËuŒu nI Þnkt Œf fu rh~ŒuËkhkU fe ~kkËe ð

økBke fe ŒfheçkkŒ fk çkkEfkìx fh ËuŒu nI. nË nku økE fu çkk’Í çkË
™Mkeçk y…™u fheçke rh~ŒuËkhkU fu s™kÍu ykih fV™ ËV™ BkU Çke
~khef ™nª nkuŒu Œku R™ nËeMkkU fe hku~k™e BkU ŒwBk ÏkwË ne ViMk÷k fhku
fu Þun ÷kuøk rfŒ™u çkzu çkË çkÏŒ, rnhBkkt ™Mkeçk ykih økw™knøkkh nI ?
(Œkiçkk Œkiçkk )
…zkurMkÞkU fu nwfqf : yÕ÷kn Œyk÷k ™u fwhyk™u BkSË BkU ykih WMk
fu ÃÞkhu hMkq÷ 6 ™u ynkËeMk BkU nBkMkkÞkU ykih …zkurMkÞkU
fu Çke fwA nwfqf Bkwfhoh VhBkkyu nI. rs™ fku yËk fh™k nh {wMkÕ{kLk
BkËo ð ykihŒ fu r÷Þu ÷krÍBk ð ÍYhe ni. fwhyk™u BkSË BkU ni :
“Þk’™e fheçke ykih Ëqh ðk÷u …zkurMkÞkU fu MkkÚk ™uf Mkw÷qf ykih
yåAk çkhŒkð h¾ku.”
ykih nËeMk ~kheV BkU ykÞk ni fu hMkq÷wÕ÷kn 6
™u VhBkkÞk fu nÍhŒu rsçkúkE÷ j BkwÍ fku nBku~kk …zkurMkÞkU fu nwfqf
fu çkkhu BkU ðrMkGÞŒ fhŒu hnu. Þnkt Œf fu BkwÍu Þun ¾Þk÷ nku™u ÷økk fu
~kkÞË yLfheçk …zkuMke fku y…™u …zkuMke fk ðkrhMk Xnhk ËUøku.
yuf nËeMk BkU Þun Çke ni fu yuf rË™ nwÍqh ðwÍq

VhBkk hnu Úku Œku Mknkçkyu rfhkBk H yk… fu ðwÍq fu Äkuð™
fku ÷qx ÷qx fh y…™u åkunhkU …h Bk÷™u ÷øku Þun BkLÍh Ëu¾ fh
yk… 6 ™u VhBkkÞk fu ŒwBk ÷kuøk yiMkk õÞqt fhŒu nku ?
Mknkçkk H ™u yÍo rfÞk fu nBk ÷kuøk yÕ÷kn 1 fu hMkq÷
6 fe BknççkŒ fu sÍçku BkU Þun fh hnu nI. Þun Mkw™ fh
sLLkíke Íuðh 97
yk… 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu rsMk fku Þun çkkŒ …MkLË

nku, fu ðkun yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 Mku BknççkŒ fhu,
Þk yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 WMk Mku BknççkŒ fhU WMk fku
÷krÍBk ni fu ðkun nBku~kk nh çkkŒ BkU Mkåk çkku÷u. ykih WMk fku sçk rfMke åkeÍ
fk yBke™ çk™kÞk òyu Œku ðkun yBkk™Œ fku yËk fhu ykih y…™u …zkurMkÞkU
fu MkkÚk yåAk Mkw÷qf fhu.
ykih hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu ðkun ~kÏMk

fkrBk÷ Ë-hsu fk {wMkÕ{kLk ™nª òu ÏkwË …ux Çkh fh ¾k ÷u ykih WMk fk
…zkuMke Çkqfk hn òyu.
çknh nk÷ y…™u …zkurMkÞkU fu r÷Þu BkwLËrhsyu Íi÷ çkkŒkU

fk ¾Þk÷ h¾™k åkkrnÞu :
{1} y…™u …zkuMke fu Ëw¾ Mkw¾ BkU nBku~kk ~khef hnu ykih çk ðõŒu
ÍYhŒ W™ fe nh rfMBk fe RBkËkË Çke fhŒk hnu.
{2} y…™u …zkurMkÞkU fe ¾çkhøkehe ykih W™ fe ¾ih Ïðkne ykih
Çk÷kE BkU nBku~kk ÷økk hnu.
{3} fwA nrËGÞkU ykih ŒkunVkU fk Çke ÷i™ Ëi™ h¾u åkw™kLåku nËeMk
~kheV BkU ni fu sçk ŒwBk ÷kuøk ~kkuhçkk …fkyku Œku WMk BkU fwA rÍÞkËk
…k™e zk÷ fh ~kkuhçku fku çkZkyku Œkfu ŒwBk ÷kuøk RMk fu Íheyu y…™u
…zkurMkÞkU fe ¾çkhøkehe ykih W™ fe BkËË fh Mkfku.
ykBk {wMkÕ{kLkkU fu nwfqf : ò™™k åkkrnÞu fu y…™u rh~ŒuËkhkU fu

R÷kðk {wMkÕ{kLk nku™u fe nirMkGÞŒ Mku nh {wMkÕ{kLk fu ËqMkhu {wMkÕ{kLk
sLLkíke Íuðh 98
…h Çke fwA nwfqf nI. nh {wMkÕ{kLk fu r÷Þu ÍYhe ni fu R™ fku yËk

fhu. R™ nwfqf BkU Mku åkLË Þun nI :
{1} Bkw÷kfkŒ fu ðõŒ nh {wMkÕ{kLk y…™u {wMkÕ{kLk ÇkkRÞkU fku
Mk÷kBk fhu ykih BkËo BkËo Mku ykih ykihŒ ykihŒ Mku BkwMkk-Vnk fhu Œku
Þun çknwŒ ne yåAk ykih çkunŒhe™ yBk÷ ni.
Bkøkh RMk fk æÞk™ hnu fu fkrVhkU, BkwÂ~hfkU ykih BkwhíkÆkU,
RMke Œhn sqyk ¾u÷™u ykih ~khkçk …e™u ykih RMk rfMBk fu økw™knkU
BkU Bk~økq÷ hn™u ðk÷kU fku Ëu¾u Œku nhrøkÍ nhrøkÍ R™ ÷kuøkkU fku
Mk÷kBk ™ fhu. õÞqtfu rfMke fku Mk÷kBk fh™k Þun WMk fe Œk’ÍeBk ni
ykih nËeMk ~kheV BkU ni fu sçk fkuE {wMkÕ{kLk rfMke VkrMkf fe Œk’ÍeBk
fhŒk ni Œku økÍçku R÷kne Mku y~ko fkt… òŒk ni.
{2} {wMkÕ{kLkkU fu Mk÷kBk fk sðkçk Ëu. ÞkË h¾ku fu Mk÷kBk fh™k

MkwL™Œ ni ykih Mk÷kBk fk sðkçk Ëu™k ðkrsçk ni.
{3} {wMkÕ{kLk Aªf fh “ ” fnu Œku “ ” fn fh
WMk fk sðkçk Ëu.
{4} fkuE {wMkÕ{kLk çkeBkkh nku òyu Œku WMk fe çkeBkkh …wMkeo fhu.
{5} y…™e ŒkfŒ Çkh nh {wMkÕ{kLk fe ¾ih Ïðkne ykih WMk fe
BkËË fhu.
{6} {wMkÕ{kLkkU fe ™BkkÍu s™kÍk ykih W™ fu Ë^™ BkU ~khef nku.
{7} nh {wMkÕ{kLk fk {wMkÕ{kLk nku™u fe nirMkGÞŒ Mku yu’ÍkÍku RõhkBk
fhu.
{8} fkuE {wMkÕ{kLk Ëk’ðŒ Ëu Œku WMk fe Ëk’ðŒ fku fçkq÷ fhu.
{9} {wMkÕ{kLk fu yiçkkU fe …Ëko …ku~ke fhu ykih W™ fku RÏ÷kMk fu
sLLkíke Íuðh 99
MkkÚk W™ yiçkkU Mku çkkÍ hn™u fe ™MkenŒ fhu.

{10} yøkh rfMke çkkŒ BkU rfMke {wMkÕ{kLk Mku hÂLs~k nku òyu Œku
Œe™ rË™ Mku rÍÞkËk WMk Mku Mk÷kBk ð f÷kBk çkLË ™ h¾u.
{11} {wMkÕ{kLkkU BkU Íøkzk nku òyu Œku MkwÕn fhk Ëu.
{12} rfMke {wMkÕ{kLk fku ò™e Þk Bkk÷e ™wõMkk™ ™ ÃknkU[kyu ™
rfMke {wMkÕ{kLk fe ykçkY huÍe fhu.
{13} {wMkÕ{kLkkU fku yåAe çkkŒkU fk nwõBk ËuŒk hnu ykih çkwhe çkkŒkU
Mku BkLy fhŒk hnu.
{14} nh {wMkÕ{kLk fk ŒkunVk fçkq÷ fhu ykih ÏkwË Çke WMk fku fwA
ŒkunVu BkU rËÞk fhu.
{15} y…™u Mku çkzkU fk y-Ëçkku yunrŒhkBk, ykih AkuxkU …h hnTBk ð
~k^fŒ fhŒk hnu.
{16} {wMkÕ{kLkkU fe òRÍ rMkVkrh~kkU fku fçkq÷ fhu.
{17} òu çkkŒ y…™u r÷Þu …MkLË fhu ðkune nh {wMkÕ{kLk fu r÷Þu
…MkLË fhu.
{18} BkÂMsËkU Þk Bksr÷MkkU BkU rfMke {wMkÕ{kLk fku WXk fh WMk fe
søkn ™ çkiXu.
{19} hkMŒk Çkq÷u nwykU fku MkeÄk hkMŒk çkŒkyu.
{20} rfMke {wMkÕ{kLk fku ÷kuøkkU fu MkkBk™u Í÷e÷ku ÁMðk ™ fhu.
{21} rfMke {wMkÕ{kLk fe økeçkŒ ™ fhu. ™ WMk …h çkkunŒk™ ÷økkyu.
RLMkk™e nwfqf : çkk’Í yiMku Çke nwfqf nI òu nh ykËBke fu ËqMkhu
ykËBke …h nI Ïðkn ðkun fkrVh nku Þk {wMkÕ{kLk, ™ufqfkh nku Þk
çkËfkh. R™ nwfqf BkU Mku åkLË Þun nI :
{1} rçk÷k ¾Œk nhrøkÍ nhrøkÍ rfMke RLMkk™ fe ò™ ð Bkk÷ fku
sLLkíke Íuðh 100
™wõMkk™ ™ ÃknkU[kyu.
{2} rçk÷k rfMke ~kh-E ðßn fu rfMke RLMkk™ fu MkkÚk çkË Íçkk™e
ð MkÏŒ f÷kBke ™ fhu.
{3} rfMke BkwMkeçkŒ ÍËk fku Ëu¾u Þk rfMke fku Çkqf ÃÞkMk Þk çkeBkkhe
BkU BkwçŒ÷k …kyu Œku WMk fe BkËË fhu. ¾k™k …k™e Ëu Ëu. Ëðk R÷ks
fh Ëu.
{4} rs™ rs™ MkqhŒkU BkU ~kheyŒ ™u MkÍkykU Þk ÷zkRÞkU fe RòÍŒ
Ëe ni W™ MkqhŒkU BkU ¾çkhËkh ¾çkhËkh nË Mku rÍÞkËk ™ çkZu ykih
nhrøkÍ nhrøkÍ ÍwÕBk ™ fhu. Þun ~kheyŒu RM÷kBk fe BkwfÆMk Œk’÷eBk
fe Y Mku nh RLMkk™ fk nh RLMkk™ …h nf ni òu RLMkk™e nirMkGÞŒ
Mku yuf ËqMkhu …h ÷krÍBk ni. nËeMk ~kheV BkU ni fu,
“Þk’™e hnTBk fh™u ðk÷kU …h hnBkk™ hnTBk VhBkkŒk ni. ŒwBk

÷kuøk ÍBke™ ðk÷kU …h hnTBk fhku Œku ykMBkk™ ðk÷k ŒwBk ÷kuøkkU …h hnTBk
VhBkkyuøkk.”
ykih yuf ËqMkhe nËeMk BkU hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk-÷Bke™
6 ™u Þun RþkoË VhBkkÞk fu,
“Þk’™e ŒBkkBk BkÏ÷qf yÕ÷kn fe RÞk÷ ni òu WMk fe …hðrh~k

fe BkkunŒks ni ykih ŒBkkBk BkÏ÷qf BkU Mkçk Mku rÍÞkËk yÕ÷kn fu ™ÍËef
ðkun ÃÞkhk ni òu yÕ÷kn fe RÞk÷ Þk’™e WMk fe BkÏ÷qf fu MkkÚk yåAk
Mkw÷qf fhu.”
sLLkíke Íuðh 101
ò™ðhkU fu nwfqf : yÕ÷kn Œyk÷k hnBkk™ ð hneBk ykih

yh-nBkwhkornBke™ ni ykih WMk fu ÃÞkhu hMkq÷ hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk-÷Bke™
nI. RMk r÷Þu RM÷kBk òu ÏkwËk fk Çkuò nwðk ykih hMkq÷ fk ÷kÞk
nwðk Ëe™ ni RMk r÷Þu RMk Ëe™ BkU ò™ðhkU fu Çke fwA nwffq nI rs™ fk
yËk fh™k nh {wMkÕ{kLk …h ÍYhe ni. ò™ðhkU fu åkLË nwffq Þun nI :
{1} rs™ ò™ðhkU fk økku~Œ ¾k™k nhkBk ni sçk Œf ðkun EÍk ™
ÃknkU[kyU rçk÷k ÍYhŒ W™ fku fí÷ fh™k BkLy ni.
{2} rs™ ò™ðhkU fk økku~Œ n÷k÷ ni W™ fku Çke sçk fu ¾k™u fu
r÷Þu ™ nku çkÕfu BknTÍ ŒVhen fu r÷Þu rçk÷k ÍYhŒ fí÷ fh™k.
siMkk fu çkk’Í r~kfkhe ÷kuøk ¾k™u Þk fkuE VkyuËk WXk™u fu r÷Þu ™nª
r~kfkh fhŒu çkÕfu r~kfkh ¾u÷Œu nI Þk’™e BknTÍ ¾u÷fqË fu Œkih …h
ò™ðhkU fk Ïkq™ fh fu W™ fku Íkyuy fh ËuŒu nI. Þun ~kheyŒ BkU
òRÍ ™nª ni.
{3} òu …k÷Œq ò™ðh fkBk fhŒu nI W™ fku ÎkkMk åkkhk ykih …k™e
Ëu™k VÍo ni. ykih W™ fe ŒkfŒ Mku rÍÞkËk W™ Mku fkBk ÷u™k Þk Çkqfk
ÃÞkMkk h¾™k ykih rçk÷k ÍYhŒ ÏkwMkqMk™ W™ fu åkunhkU …h Bkkh™k
økw™kn ykih ™k òRÍ ni.
{4} …rhLËkU fu çkååkkU fku ÎkkUMk÷kU Mku r™fk÷ ÷u™k Þk …rhLËkU fku
®…shkU BkU çkLË fh Ëu™k ykih rçk÷k ÍYhŒ W™ …rhLËkU fu Bkkt çkk…
ykih òuzu fku Ëw¾ ÃknkU[k™k çknwŒ çkze çku hnTBke ykih ÍwÕBk ni òu
rfMke {wMkÕ{kLk fu r÷Þu òRÍ ™nª ni.
{5} çkk’Í ÷kuøk rfMke ò™Ëkh fkuu çkktÄ fh ÷xfk ËuŒu nI ykih WMk
…h økw÷i÷ Þk çkLËqf Mku r™~kk™k çkkÍe fe Bk~f fhŒu nI Þun Çke …h÷u
Ë-hsu fe çku hnTBke ykih ÍwÕBk ni òu nh {wMkÕ{kLk fu r÷Þu nhkBk ni.
sLLkíke Íuðh 102
{6} rs™ ò™ðhkU fku Íçn fh™k nku Þk BkqÍe nku™u fe ðßn Mku fí÷
fh™k nku Œku {wMkÕ{kLk fu r÷Þu ÷krÍBk ni fu WMk fku ŒuÍ Äkh nrÚkÞkh
Mku çknwŒ sÕË Íçn Þk fí÷ fh Ëu. rfMke ò™ðh fku Œz…k Œz…k fh
Þk Çkqfk ÃÞkMkk h¾ fh Bkkh zk÷™k Þun Çke çkze çku hnTBke ni òu
nhrøkÍ nhrøkÍ RM÷kBk BkU òRÍ ™nª ni.
hkMŒkU fu nwfqf : çkw¾khe ~kheV BkU ni fu nwÍqh ™rçkGÞu yfhBk
6 ™u Mknkçkyu rfhkBk Mku VhBkkÞk fu ŒwBk ÷kuøk hkMŒkU
…h çkiX™u Mku çkåkku. Œku Mknkçkyu rfhkBk H ™u yÍo rfÞk : Þk
hMkq÷Õ÷kn 6 ! hkMŒkU BkU çkiX™u Mku Œku nBk ÷kuøkkU fu
r÷Þu fkuE åkkhk ne ™nª ni. õÞqtfu R™ hkMŒkU ne BkU Œku nBk ÷kuøk çkiX
fh çkkŒåkeŒ rfÞk fhŒu nI. Œku hMkq÷u yfhBk 6 ™u
VhBkkÞk fu yøkh ŒwBk ÷kuøk hkMŒkU …h çkiXku Œku hkMŒkU fk nf yËk fhŒu
hnku. ÷kuøkkU ™u fnk fu Þk hMkq÷Õ÷kn 6 ! hkMŒkU fu
nwfqf õÞk nI ? Œku yk… 6 ™u VhBkkÞk fu hkMŒkU fu
nwfqf …ktåk nI òu Þun nI :
{1} r™økkn ™eåke h¾™k. BkŒ÷çk Þun ni fu hkMŒk åkqtfu ykBk økwÍh
økkn nkuŒk ni RMk r÷Þu hkMŒu …h çkiX™u ðk÷kU fku ÷krÍBk ni fu
r™økknU ™eåke h¾U. Œkfu økih BknhBk ykihŒkU ykih {wMkÕ{kLkkU fu
WÞqçk Bk-Mk÷™ fkuZe, MkVuË Ëkøk ðk÷u Þk ÷tøkzu ÷q÷u fku çkkh çkkh Îkqh
Îkqh fh ™ Ëu¾U rsMk Mku W™ ÷kuøkkU fe rË÷ ykÍkhe nku.
{2} rfMke BkwMkkrVh Þk hknøkeh fku EÍk ™ ÃknkU[kyU. BkŒ÷çk Þun
ni fu hkMŒkU BkU RMk Œhn ™ çkiXU fu hkMŒk Œtøk nku òyu. Þqt ne hkMŒk
åk÷™u ðk÷kU fk BkÍkf ™ WzkyU. ™ W™ fe Œnfeh ykih yiçkòuE
fhU. ™ ËqMkhe rfMke rfMBk fe Œõ÷eV ÃknkU[kyU.
sLLkíke Íuðh 103
{3} nh økwÍh™u ðk÷u fu Mk÷kBk fk sðkçk ËuŒu hnU.

{4} hkMŒk åk÷™u ðk÷kU fku yåAe çkkŒU çkŒkŒu hnU.
{5} r¾÷kVu ~kheyŒ ykih çkwhe çkkŒkU Mku ÷kuøkkU fku BkLy fhŒu hnU.
nwfqf fku yËk fhku, Þk BkwykV fhk ÷ku ! : yøkh rfMke fk ŒwBnkhu
Q…h fkuE nf Úkk ykih ŒwBk WMk fku rfMke ðßn Mku yËk ™nª fh Mkfu
Œku yøkh ðkun nf yËk fh™u fu fkrçk÷ fkuE åkeÍ nku Bk-Mk÷™ rfMke
fk ŒwBnkhu Q…h fÍo hn økÞk Úkk Œku RMk fku yËk fh™u fe Œe™ MkqhŒU
nI Þk Œku ÏkwË nf ðk÷u fku WMk fk nf Ëu Ëku. Þk’™e rsMk Mku fÍo r÷Þk
Úkk WMke fku fÍo yËk fh Ëku Þk WMk Mku fÍo BkwykV fhk ÷ku ykih yøkh
ðkun ~kÏMk Bkh økÞk nku Œku WMk fu ðkrhMkkU fku WMk fk nf Þk’™e fÍo
yËk fh Ëku. ykih yøkh ðkun nf yËk fh™u fe åkeÍ ™ nku çkÕfu
BkwykV fhk™u fu fkrçk÷ nku Bk-Mk÷™ rfMke fe økeçkŒ fe nku Þk rfMke
…h ŒkunBkŒ ÷økkE nku Œku ÍYhe ni fu WMk ~kÏMk Mku RMk fku BkwykV
fhk ÷ku. ykih yøkh rfMke ðßn Mku nfËkhkU Mku ™ W™ fu nwfqf fku
BkwykV fhk Mkfk ™ yËk fh Mkfk. Bk-Mk÷™ Mkkrnçkk™u nf Bkh åkwfu
nkU Œku W™ ÷kuøkkU fu r÷Þu nBkuu~kk çkÂÏþ~k fe Ëwyk fhŒk hnu ykih
yÕ÷kn Œyk÷k Mku Œkiçkk ð RÂMíkøVkh fhŒk hnu Œku WBBkeË ni fu
rfÞkBkŒ fu rË™ yÕ÷kn Œyk÷k Mkkrnçkk™u nf fku çknwŒ rÍÞkËk
yßhku Mkðkçk Ëu fh RMk çkkŒ fu r÷Þu hkÍe fh Ëuøkk fu ðkun y…™u
nwfqf fku BkwykV fh ËU. ykih yøkh ŒwBnkhk fkuE nf ËqMkhkU …h nku.
ykih WMk nf fu rBk÷™u fe WBBkeË nku Œku ™h{e fu MkkÚk ŒfkÍk fhŒu
hnku. ykih yøkh ðkun ~kÏMk Bkh økÞk nku Œku çkunŒh Þune ni fu ŒwBk
sLLkíke Íuðh 104
y…™u nf fku BkwykV fh Ëku. rfÞkBkŒ fu rË™ RMk fu

çkË÷u BkU çknwŒ çkzk ykih çknwŒ rÍÞkËk yßhku Mkðkçk rBk÷uøkk.
( )
ykBk Œkih …h ÷kuøk çkLËkU fu nwfqf yËk fh™u fe fkuE
ynÂB{GÞŒ ™nª MkBkÍŒu. nk÷ktfu çkLËkU fu nwfqf fk Bkwyk-Bk÷k
çknwŒ ne ynBk, r™nkÞŒ ne Mktøke™ ykih çkunË ¾kiV™kf ni. çkÕfu
yuf nirMkGÞŒ Mku Ëu¾k òyu Œku nwfqfwÕ÷kn (yÕ÷kn fu nwfqf) Mku
rÍÞkËk nwfqfw÷ RçkkË (çkLËkU fu nwfqf) MkÏŒ nI. yÕ÷kn Œyk÷k Œku
yh-nBkwhkornBke™ ni ðkun y…™u VÍ÷ku fhBk Mku y…™u çkLËkU …h
hnTBk VhBkk fh y…™u nwfqf BkwykV VhBkk Ëuøkk Bkøkh çkLËkU fu nwfqf
fku yÕ÷kn Œyk÷k WMk ðõŒ Œf ™nª BkwykV VhBkkyuøkk sçk Œf
çkLËu y…™u nwfqf fku ™ BkwykV fh ËU. r÷nkÍk çkLËkU fu nwfqf fku yËk
fh™k Þk BkwykV fhk ÷u™k çkunË ÍYhe ni ðh™k rfÞkBkŒ BkU çkze
{wÂ~f÷kU fk MkkBk™k nkuøkk.
nËeMk ~kheV BkU ni fu nwÍqhu yfhBk 6 ™u
yuf Bkíkoçkk Mknkçkyu rfhkBk H Mku VhBkkÞk fu õÞk ŒwBk ÷kuøk
ò™Œu nku fu BkwVr÷Mk fki™ ~kÏMk ni ? Œku Mknkçkyu rfhkBk H ™u
yÍo rfÞk fu rsMk ~kÏMk fu …kMk rËhnBk ykih ËqMkhu Bkk÷ ð MkkBkk™
™ nkU ðkune BkwVr÷Mk ni Œku nwÍqh ™u VhBkkÞk fu Bkuhe
WBBkŒ BkU yk’÷k Ë-hsu fk BkwVr÷Mk ðkun ~kÏMk ni fu ðkun rfÞkBkŒ fu rË™
™BkkÍ hkuÍk ykih ÍfkŒ fe ™urfÞkU fku ÷u fh BkiËk™u n~h BkU ykyuøkk Bkøkh
WMk fk Þun nk÷ nkuøkk fu WMk ™u ËwLÞk BkU rfMke fku økk÷e Ëe nkuøke rfMke …h
ŒkunBkŒ ÷økkE nkuøke. rfMke fk Bkk÷ ¾k r÷Þk nkuøkk. rfMke fk Ïkq™ çknkÞk
sLLkíke Íuðh 105
nkuøkk, rfMke fku Bkkhk nkuøkk Œku Þun Mkçk nwfqf ðk÷u y…™u y…™u nwfqf fku
Œ÷çk fhUøku Œku yÕ÷kn Œyk÷k WMk fe ™urfÞkU Mku ŒBkkBk nwfqf ðk÷kU fku W™
fu nwfqf fu çkhkçkh ™urfÞkt rË÷kyuøkk. yøkh RMk fe ™urfÞkU Mku ŒBkkBk nwfqf
ðk÷kU fu nwfqf ™ yËk nku Mkfu çkÕfu ™urfÞkt ¾íBk nku øk# ykih nwfqf çkkfe hn
økyu Œku yÕ÷kn Œyk÷k nwõBk Ëuøkk fu ŒBkkBk nwfqf ðk÷kU fu økw™kn RMk fu
Mkh …h ÷kË Ëku. åkw™kLåku Mkçk nf ðk÷kU fu økw™knkU fku Þun Mkh …h WXkyuøkk
rVh snL™Bk BkU zk÷ rËÞk òyuøkk. Œku Þun ~kÏMk Mkçk Mku çkzk BkwVr÷Mk
nkuøkk.
RMk r÷Þu RÂLíknkE ÍYhe ni fu Þk Œku nwfqf fku yËk fh Ëku
Þk BkwykV fhk ÷ku. ðh™k rfÞkBkŒ fu rË™ nwfqf ðk÷u ŒwBnkhe Mkçk
™urfÞkU fku Ae™ ÷Uøku ykih W™ fu økw™knkU fk çkkuÍ ŒwBk y…™u Mkh …h
÷u fh snL™Bk BkU òykuøku. ÏkwËk fu r÷Þu Mkkuåkku fu ŒwBnkhe çku fMke ð
çku çkMke ykih BkwVr÷Mke fk rfÞkBkŒ BkU õÞk nk÷ nkuøkk.
sLLkíke Íuðh 106
{2}
yÏ÷krfGÞkŒ
BkwnBBkË Þk’™e ðkun nVuo ™wÏkwMíkª rfÕfu rVŒhŒ fk
rfÞk rsMk ™u BkwfBBk÷ ™wM¾yu “yÏ÷kfu RLMkk™e”
åkLË çkwhe çkkŒU
nh BkËo ð ykihŒ …h ÷krÍBk ni fu çkwhe ¾M÷ŒkU ykih ¾hkçk
ykËŒkU Mku y…™uu yk… fku ykih y…™u yn÷ku RÞk÷ fku çkåkkyu h¾u
ykih ™uf ¾M÷ŒkU ykih yåAe ykËŒkU fku ÏkwË Çke RÂÏíkÞkh fhu
ykih y…™u Mkçk Bkw-ŒyÂÕ÷fe™ fku Çke RMk …h fkhçkLË nku™u fe
RÂLíknkE ŒkfeË fhu. Þqt Œku yåAe ykËŒkU ykih çkwhe ykËŒkU fe
Œk’ËkË çknwŒ rÍÞkËk ni Bkøkh nBk Þnkt W™ åkLË çkwhe ¾M÷ŒkU
ykih ¾hkçk ykËŒkU fk rÍ¢ fhŒu nI, rs™ BkU yõMkh {wMkÕ{kLk
ÏkwMkqMk™ ykihŒU røkrh^Œkh nI ykih R™ çkwhe ykËŒkU fe ðßn Mku
÷kuøk y…™u Ëe™ku ËwLÞk fku Œçkknku çkhçkkË fh fu Ëku™kU snkt fe
MkykËŒkU Mku BknYBk nku hnu nI.
{1} økwMMkk : çku Bkn÷ ykih çku Bkkify çkkŒ …h çk fMkhŒ økwMMkk
fh™k, Þun çknwŒ ¾hkçk ykËŒ ni. yõMkh yiMkk nkuŒk ni fu RLMkk™
økwMMku BkU yk fh ËwLÞk fu çknwŒ Mku çk™u çk™kyu fkBkkU fku rçkøkkz ËuŒk
ni ykih fÇke fÇke økwMMku fe ÍÕ÷knx BkU ÏkwËkðLËu fheBk fe ™k ~kw¢e
ykih fw£ fk fr÷Bkk çkf™u ÷økŒk ni ykih y…™u EBkk™ fe Ëki÷Œ
fku økkhŒ ykih çkhçkkË fh zk÷Œk ni. RMke r÷Þu hMkq÷wÕ÷kn
6 ™u y…™e WBBkŒ fku çku Bkn÷ ykih çkkŒ çkkŒ
…h økwMMkk fh™u Mku BkLy VhBkkÞk. åkw™kLåku nËeMk ~kheV BkU ni fu yuf
~kÏMk çkkhøkknu ™çkwÔðŒ BkU nkrÍh nwðk ykih yÍo rfÞk fu Þk
sLLkíke Íuðh 107
hMkq÷Õ÷kn 6 ! BkwÍu rfMke yBk÷ fk nwõBk ËersÞu

Bkøkh çknwŒ ne Úkkuzk nku. Œku yk… ™u RþkoË VhBkkÞk fu “økwMMkk BkŒ
fh” WMk ™u fnk fu fwA ykih RþkoË VhBkkRÞu Œku yk… ™u rVh Þune
VhBkkÞk fu “økwMMkk BkŒ fh” økhÍ fE çkkh WMk ~kÏMk ™u ËhÞk^Œ
rfÞk Bkøkh nh Bkíkoçkk yk… 6 ™u Þune VhBkkÞk fu
“økwMMkk BkŒ fh.” Þun çkw¾khe ~kheV fe nËeMk ni.
yuf nËeMk BkU ykÞk ni fu hMkq÷u ÏkwËk 6 ™u

Þun RþkoË VhBkkÞk fu …n÷ðk™ ðkun ™nª ni òu ÷kuøkkU fku …Akz ËuŒk ni
çkÕfu …n÷ðk™ ðkun ni òu økwMMku fe nk÷Œ BkU y…™u ™^Mk …h fkçkq h¾u.
økwMMkk fçk çkwhk, fçk yåAk ni ? : økwMMku fu Bkwyk-Bk÷u BkU Þnkt Þun
çkkŒ yåAe Œhn MkBkÍ ÷ku, fu økwMMkk çkÍkŒu ÏkwË ™ yåAk ni ™
çkwhk. Ëh nfefŒ økwMMku fe yåAkE ykih çkwhkE fk Ëkhku BkËkh
Bkkify ykih Bkn÷ fe yåAkE ykih çkwhkE …h ni yøkh çku Bkn÷
økwMMkk rfÞk ykih RMk fu y-MkhkŒ çkwhu Íkrnh nwyu Œku Þun økwMMkk
çkwhk ni ykih yøkh çkh Bkn÷ økwMMkk rfÞk ykih RMk fu y-MkhkŒ
yåAu Íkrnh nwyu Œku Þun økwMMkk yåAk ni. Bk-Mk÷™ rfMke Çkqfu
ÃÞkMku ËqÄ …eŒu çkååku fu hku™u …h ŒwBk fku økwMMkk yk økÞk ykih ŒwBk ™u
çkååku fk øk÷k ÎkkUx rËÞk Œku åkqtfu ŒwBnkhk Þun økwMMkk rçkÕfw÷ ne çku
Bkn÷ ni RMk r÷Þu Þun økwMMkk çkwhk ni ykih yøkh rfMke zkfq fku zkfk
zk÷Œu ðõŒ Ëu¾ fh ŒwBk fku økwMMkk yk økÞk ykih ŒwBk ™u çkLËqf åk÷k
fh WMk zkfq fk ¾krŒBkk fh rËÞk Œku åkqtfu ŒwBnkhk Þun økwMMkk rçkÕfw÷
çkh Bkn÷ ni. r÷nkÍk Þun økwMMkk çkwhk ™nª çkÕfu yåAk ni. nËeMk
sLLkíke Íuðh 108
~kheV BkU rsMk økwMMku fe BkÍBBkŒ ykih çkwhkE çkÞk™ fe økE ni, Þun
ðkune økwMMkk ni òu çku Bkn÷ nku ykih rsMk fu y-MkhkŒ çkwhu nkU. rçkÕfw÷
Íkrnh çkkŒ ni fu økwMMku BkU hnTBk fe søkn çku hnTBke ykih yËT÷ fe
søkn ÍwÕBk, ~kw¢ fe søkn ™k ~kw¢e, EBkk™ fe søkn fw£ nku Œku
Çk÷k fki™ fn MkfŒk ni fu Þun økwMMkk yåAk ni ? Þfe™™ Þun økwMMkk
çkwhk ni ykih Þun çknwŒ ne çkwhe ¾M÷Œ ykih r™nkÞŒ ne ¾hkçk ykËŒ
ni RMk Mku çkåk™k nh {wMkÕ{kLk BkËo ð ykihŒ fu r÷Þu ÷krÍBk ni.
økwMMku fk R÷ks : sçk çku Bkn÷ økwMMku fe ÍÕ÷knx ykËBke …h
Mkwðkh nku òyu Œku hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu WMk
fku åkkrnÞu fu ðkun Vkih™ ne ðwÍq fhu. RMk r÷Þu fu çku Bkn÷ ykih BkwrÍh
økwMMkk rË÷k™u ðk÷k ~kiŒk™ ni ykih ~kiŒk™ ykøk Mku …iËk rfÞk økÞk ni ykih
ykøk …k™e Mku çkwÍ òŒe ni RMk r÷Þu ðwÍq økwMMku fe ykøk fku çkwÍk ËuŒk ni.
ykih yuf nËeMk BkU Þun Çke ykÞk ni fu yøkh ¾zu nku™u fe
nk÷Œ BkU økwMMkk yk òyu Œku ykËBke fku åkkrnÞu fu Vkih™ çkiX òyu Œku økwMMkk
WŒh òyuøkk. ykih yøkh çkiX™u Mku Çke økwMMkk ™ WŒhu Œku ÷ix òyu Œkfu
økwMMkk ¾íBk nku òyu.
{2} nMkË : rfMke fku ¾kŒk …eŒk Þk V÷Œk Vq÷Œk ykMkqËk nk÷
Ëu¾ fh rË÷ s÷k™k ykih WMk fe ™u’BkŒkU fu Íðk÷ fe ŒBkL™k
fh™k. RMk ¾hkçk sÍçku fk ™kBk “nMkË” ni. Þun çknwŒ ne ¾çkeMk
ykËŒ ykih r™nkÞŒ ne çkwhe çk÷k ykih økw™knu yÍeBk ni. nMkË
fh™u ðk÷u fe Mkkhe rÍLËøke s÷™ ykih Îkwx™ fe ykøk BkU s÷Œe
hnŒe ni ykih RMku åki™ ykih Mkwfq™ ™Mkeçk ™nª nkuŒk. yÕ÷kn
sLLkíke Íuðh 109
Œyk÷k ™u fwhyk™u BkSË BkU y…™u ÃÞkhu hMkq÷ 6

fku nwõBk rËÞk ni fu : “nMkË fh™u ðk÷u fu nMkË Mku yk… ÏkwËk fe …™kn
BkktøkŒu hrnÞu.”
ykih hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu “nMkË
™urfÞkU fku RMk Œhn ¾k òíkk ni rsMk Œhn ykøk ÷fze fku ¾k ÷uŒe ni.”
ykih nwÍqh 6 ™u Þun Çke VhBkkÞk ni fu ŒwBk

÷kuøk yuf ËqMkhu …h nMkË ™ fhku ykih yuf ËqMkhu Mku fíyu ŒyÕ÷wf ™ fhku
ykih yuf ËqMkhu Mku çkwøÍ ™ h¾ku. ykih yi yÕ÷kn fu çkLËku ! ŒwBk yk…Mk BkU
ÇkkE ÇkkE çk™ fh hnku.
nMkË RMk r÷Þu çknwŒ çkzk økw™kn ni fu nMkË fh™u ðk÷k

økkuÞk yÕ÷kn Œyk÷k …h yu’rŒhkÍ fh hnk ni fu Vw÷kt ykËBke RMk
™u’BkŒ fu fkrçk÷ ™nª Úkk WMk fku Þun ™u’BkŒ õÞqt Ëe ni ? yçk ŒwBk
ÏkwË ne MkBkÍ ÷ku, fu yÕ÷kn Œyk÷k …h fkuE yu’rŒhkÍ fh™k
rfŒ™k çkzk økw™kn nkuøkk.
nMkË fk R÷ks : nÍhŒ RBkkBk økÍk÷e I ™u VhBkkÞk
ni fu nMkË fÕçk fe çkeBkkrhÞkU BkU Mku yuf çknwŒ çkze çkeBkkhe ni ykih
RMk fk R÷ks Þun ni fu nMkË fh™u ðk÷k XLzu rË÷ Mku Þun Mkkuåk ÷u, fu
Bkuhu nMkË fh™u Mku nhrøkÍ nhrøkÍ rfMke fe Ëki÷Œ ð ™u’BkŒ çkhçkkË
™nª nku MkfŒe. ykih BkI rsMk …h nMkË fh hnk nqt Bkuhu nMkË Mku WMk
fk fwA Çke ™nª rçkøkz MkfŒk. çkÕfu Bkuhu nMkË fk ™wõMkk™ Ëe™ku
ËwLÞk BkU BkwÍ fku ne ÃknkU[ hnk ni fu BkI Ïðkn Bk Ïðkn rË÷ fe s÷™
BkU BkwçŒ÷k nqt ykih nh ðõŒ nMkË fe ykøk BkU s÷Œk hnŒk nqt ykih
sLLkíke Íuðh 110
Bkuhe ™urfÞkt çkhçkkË nku hne nI ykih BkI rsMk …h nMkË fh hnk nqt
Bkuhe ™urfÞkt rfÞkBkŒ BkU WMk fku rBk÷ òyUøke. rVh Þun Çke Mkkuåku fu
BkI rsMk …h nMkË fh hnk nqt. WMk fku ÏkwËkðLËu fheBk ™u Þun ™u’BkŒU
Ëe nI ykih RMk …h ™khkÍ nku fh nMkË {U s÷ hnk nqt Œku BkI økkuÞk
ÏkwËkðLËu Œyk÷k fu Vu’÷ …h yu’rŒhkÍ fh fu y…™k Ëe™ku EBkk™
¾hkçk fh hnk nqt. Þun Mkkuåk fh rVh y…™u rË÷ BkU RMk ¾Þk÷ fku
sBkkyu fu yÕ÷kn Œyk÷k y÷eBk ð nfeBk ni. òu ~kÏMk rsMk åkeÍ
fk ynT÷ nkuŒk ni yÕ÷kn Œyk÷k WMk fku ðkune åkeÍ yŒk VhBkkŒk
ni. BkI rsMk …h nMkË fh hnk nqt, yÕ÷kn fu ™ÍËef åkqtfu ðkun R™
™u’BkŒkU fk ynT÷ Úkk, RMk r÷Þu yÕ÷kn Œyk÷k ™u WMk fku Þun
™u’BkŒU yŒk VhBkkE nI ykih BkI åkqtfu R™ fk ynT÷ ™nª Úkk RMk r÷Þu
yÕ÷kn Œyk÷k ™u BkwÍu ™nª Ëª. RMk Œhn nMkË fk BkhÍ rË÷ Mku
r™f÷ òyuøkk ykih nkrMkË fku nMkË fe s÷™ Mku ™òŒ rBk÷ òyuøke.
Mkåk ni
WMk fu yÕŒkV Œku nI ykBk ~kneËe Mkçk …h
ŒwÍ Mku õÞk rÍË Úke yøkh Œq rfMke fkrçk÷ nkuŒk
{3 } ÷k÷åk : Þun çknwŒ ne çkwhe ¾M÷Œ ykih r™nkÞŒ ¾hkçk
ykËŒ ni yÕ÷kn Œyk÷k fe ŒhV Mku çkLËu fku òu rhÍTf ð ™u’BkŒ
ykih Bkk÷ku Ëki÷Œ Þk ònku BkŒoçkk rBk÷k ni WMk …h hkÍe nku fh
f™kyŒ fh ÷u™k åkkrnÞu. ËqMkhkU fe Ëki÷ŒkU ykih ™u’BkŒkU fku Ëu¾
Ëu¾ fh ÏkwË Çke WMk fku nkrMk÷ fh™u fu Vih BkU …hu~kk™ nk÷ hn™k
ykih øk÷Œ ð Mknen nh rfMBk fe ŒËçkehkU BkU rË™ hkŒ ÷øku hn™k
Þune sÍTçkyu rnMko ð ÷k÷åk fn÷kŒk ni ykih rnMko ð ŒBky Ëh
nfefŒ RLMkk™ fe yuf …iËkR~ke ¾M÷Œ ni.
sLLkíke Íuðh 111
åkw™kLåku nËeMk ~kheV BkU ni fu yøkh ykËBke fu …kMk Ëku

BkiËk™ Çkh fh Mkku™k nku òyu Œku rVh ðkun yuf ŒeMkhu BkiËk™ fku
Œ÷çk fhuøkk fu ðkun Çke Mkku™u Mku Çkh òyu ykih Rç™u ykËBk fu …ux
fku fçkú fe rBkèe fu rMkðk fkuE åkeÍ ™nª Çkh MkfŒe ykih òu ~kÏMk
RMk Mku Œkiçkk fhu yÕ÷kn Œyk÷k WMk fe Œkiçkk fku fçkq÷ VhBkk
÷uøkk.
ykih yuf nËeMk BkU ni fu Rç™u ykËBk çkqZk nku òŒk ni Bkøkh
WMk fe Ëku åkeÍU sðk™ hnŒe nI yuf WBBkeË ËqMkhe Bkk÷ fe BknççkŒ.
÷k÷åk ykih rnMko fk sÍçkk Ïkqhkf, r÷çkkMk, Bkfk™, MkkBkk™,

Ëki÷Œ, RÍTÍŒ, ~kkunhŒ økhÍ nh ™u’BkŒ BkU nwðk fhŒk ni. yøkh
÷k÷åk fk sÍçkk rfMke RLMkk™ BkU çkZ òŒk ni Œku ðkun RLMkk™
Œhn Œhn fe çkË yÏ÷krfÞkU ykih çku BkwhÔðŒe fu fkBkkU BkU …z òŒk
ni ykih çkzu Mku çkzu økw™knkU Mku Çke ™nª åkqfŒk. çkÕfu Mkåk …qrAÞu Œku
rnMko ð ŒBky ykih ÷k÷åk Ëh nfefŒ nÍkhkU økw™knkU fk Mkh åk~Bkk
ni RMk Mku ÏkwËk fe …™kn Bkktøk™e åkkrnÞu.
÷k÷åk fk R÷ks : RMk fÕçke BkhÍ fk R÷ks Mkçkúku f™kyŒ ni
Þk’™e òu fwA ÏkwËk fe ŒhV Mku çkLËu fku rBk÷ òyu WMk …h hkÍe nku
fh ÏkwËk fk ~kw¢ çkò ÷kyu ykih RMk yfeËu …h sBk òyu fu RLMkk™
sçk Bkkt fu …ux BkU hnŒk ni, WMke ðõŒ rVrh~Œk ÏkwËk fu nwõBk Mku
RLMkk™ fe åkkh åkeÍU r÷¾ ËuŒk ni. RLMkk™ fe WBkú, RLMkk™ fe
hkuÍe, RLMkk™ fe ™uf ™Mkeçke, RLMkk™ fe çkË ™Mkeçke, Þune RLMkk™
fk ™rð~Œyu ŒõËeh ni. ÷k¾ Mkh Bkkhku Bkøkh ðkune rBk÷uøkk òu
sLLkíke Íuðh 112
ŒõËeh BkU r÷¾ rËÞk økÞk ni RMk fu çkk’Ë Þun MkBkÍ fh, fu ÏkwËk fe
rhÍk ykih WMk fe yŒk …h hkÍe nku òyku ykih Þun fn fh ÷k÷åk
fu fÕyu fku Zk Ëku, fu òu Bkuhe ŒõËeh BkU Úkk ðkun BkwÍu rBk÷k ykih òu
Bkuhe ŒõËeh BkU nkuøkk ðkun ykrÞLËk rBk÷uøkk ykih yøkh fwA fBke fe
ðßn Mku fÕçk BkU Œõ÷eV nku ykih ™^Mk RÄh WÄh ÷…fu Œku Mkçkú fh
fu ™^Mk fe ÷økkBk ¾ªåk ÷ku. RMke Œhn h^Œk h^Œk fÕçk BkU f™kyŒ
fk ™qh åkBkf WXuøkk ykih rnMko ð ÷k÷åk fk ytÄuhk çkkË÷ Ax òyuøkk.
ÞkË h¾ku !
rnMko rÍÕ÷Œ Çkhe Vfehe ni
òu f™kyŒ fhu, Œðtøkh ni
{4} fLsqMke : çk¾e÷e çknwŒ ne BkLnqMk ¾M÷Œ ni. çk¾e÷ Bkk÷
h¾Œu nwyu ¾k™u …e™u, …n™™u ykuZ™u, ðŒ™ ykih MkVh nh søkn
nh nk÷ BkU nh åkeÍ BkU nh rfMBk fe Œõ÷eVut WXkŒk ni ykih nh
søkn Í÷e÷ nkuŒk ni ykih fkuE Çke RMk fku yåAe ™Íh Mku ™nª
Ëu¾Œk ni. hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni fu Mk¾e
yÕ÷kn Mku fheçk ni, sL™Œ Mku fheçk ni, RLMkk™kU Mku fheçk ni, snL™Bk Mku
Ëqh ni. ykih çk¾e÷ yÕ÷kn Mku Ëqh ni, sL™Œ Mku Ëqh ni, RLMkk™kU Mku Ëqh ni,
snL™Bk Mku fheçk ni ykih Þfe™™ Mk¾e òrn÷, RçkkËŒ økwÍkh çk¾e÷ Mku
rÍÞkËk yÕ÷kn 1 fku ÃÞkhk ni.
ykih nwÍqhu yfhBk 6 ™u Þun Çke VhBkkÞk

ni fu ÄkufuçkkÍ ykih çk¾e÷ ykih yunMkk™ sŒk™u ðk÷k sL™Œ BkU ™nª
Ëkr¾÷ nkuøkk.
sLLkíke Íuðh 113
ykih Þun Çke nËeMk BkU ykÞk ni fu Ëku ¾M÷ŒU yiMke nI òu Ëku™kU
yuf MkkÚk BkkurBk™ BkU Rfêk sBy ™nª nkUøke. yuf fLsqMke ËqMkhe çkË
yÏ÷kfe.
nËeMk fk BkŒ÷çk Þun ni fu Þun Ëku™kU ¾M÷ŒU çkwhe nI ykih

Þun Ëku™kU çkwhe ¾M÷ŒU BkkurBk™ BkU yuf MkkÚk ™nª …kE òyUøke.
BkkurBk™ yøkh çk¾e÷ nkuøkk Œku çkË yÏ÷kf ™nª nkuøkk. ykih
yøkh çkË yÏ÷kf nkuøkk Œku çk¾e÷ ™nª nkuøkk. ykih yøkh ŒwBk
rfMke yiMku BkLnqMk ykËBke fku Ëu¾ku fu ðkun çk¾e÷ Çke ni ykih çkË
yÏ÷kf Çke ni Œku MkBkÍ ÷ku, fu WMk fu EBkk™ BkU fwA VwŒqh ÍYh ni
ykih Þun fkrBk÷ Ë-hsu fk {wMkÕ{kLk ™nª ni.
çkwÏ÷ fk R÷ks : nÍhŒu RBkkBk økÍk÷e I ™u VhBkkÞk
fu fLsqMke yuf yiMkk BkhÍ ni fu RMk fk R÷ks çkunË Ëw~ðkh ni
ÏkwMkqMk™ çkwëk ykËBke çk¾e÷ nku Œku ðkun Œõheçk™ ÷k R÷ks ni
ykih fLsqMke fk Mkçkçk Bkk÷ fe BknççkŒ ni. sçk Œf Bkk÷ fe BknççkŒ
rË÷ Mku ÍkR÷ ™nª nkuøke fLsqMke fe çkeBkkhe h^y ™nª nku MkfŒe.
rVh Çke RMk fu Ëku R÷ks çknwŒ ne fkBÞkçk ykih fkhykBkË nI ykih
ðkun Þun nI yÔð÷ Þun fu ykËBke Mkkuåku fu Bkk÷ fu BkfkrMkË õÞk nI ?
ykih BkI rfMk r÷Þu …iËk rfÞk økÞk nqt ? ykih BkwÍu ËwLÞk BkU Bkk÷ sBy
fh™u fu MkkÚk MkkÚk fwA yk÷Bku ykr¾hŒ fu r÷Þu Çke Í¾ehk sBy
fh™k åkkrnÞu sçk Þun ¾Þk÷ rË÷ BkU sBk òyuøkk Œku rVh rË÷ BkU
ËwLÞk fe çku MkçkkŒe ykih yk÷Bku ykr¾hŒ fk æÞk™ …iËk nkuøkk ykih
™k øknkt rË÷ BkU yuf yiMkk ™qh …iËk nku òyuøkk fu ËwLÞk Mku ykih
ËwLÞk fu Bkk÷ku yMçkkçk Mku çku høçkŒe ykih ™VhŒ …iËk nku™u ÷økuøke
sLLkíke Íuðh 114
rVh çk¾e÷e ykih fLsqMke fe çkeBkkhe ÏkwË çkÏkwË Ë^y nku òyuøke
ykih sÍTçkyu Mk¾kðŒ RMk Œhn …iËk nku òyuøkk fu ÏkwËk fe hkn BkU
Bkk÷ ¾åko fhŒu nwyu WMk fku ÷ÍTÍŒ BknMkqMk nku™u ÷økuøke.
ykih ËqMkhk R÷ks Þun ni fu çk¾e÷kU ykih Mk¾e ÷kuøkkU fe
rnfkÞkŒ …Zu ykih ykr÷BkkU Mku çk fMkhŒ RMk rfMBk fu ðkrfykŒ
Mkw™Œk hnu fu çk¾e÷kU fk yLòBk rfŒ™k çkwhk nwðk ni ykih Mk¾e
÷kuøkkU fk yLòBk rfŒ™k yåAk nwðk ni RMk rfMBk fu ðkrfykŒ ð
rnfkÞkŒ …ZŒu …ZŒu, Mkw™Œu Mkw™Œu çk¾e÷e Mku ™VhŒ ykih Mk¾kðŒ
fe høçkŒ rË÷ BkU …iËk nku òŒe ni ykih h^Œk h^Œk fLsqMke fk BkhÍ
ÍkR÷ nku òŒk ni.
{5} Œfççkwh : Þun ~kiŒk™e ¾M÷Œ RŒ™e çkwhe ykih RMk fËh
Œçkkn fw™ ykËŒ ni fu Þun ÇkqŒ çk™ fh rsMk RLMkk™ fu Mkh …h
Mkwðkh nku òyu MkBkÍ ÷ku, fu WMk fe ËwLÞk ð ykr¾hŒ fe Œçkkne
Þfe™e ni ~kiŒk™ y…™e RMk BkLnqMk ¾M÷Œ fe ðßn Mku BkhËqËu
çkkhøkknu R÷kne 1 nwðk. ykih ÏkwËkðLËu fnTnkh ð sççkkh ™u ÷k’™Œ
fk Œkif WMk fu øk÷u BkU …n™k fh WMk fku sL™Œ Mku r™fk÷ rËÞk.
Œfççkwh fu Bkk’™e Þun nI fu ykËBke ËqMkhkU fku y…™u Mku nfeh
MkBkÍu. Þune sÍçkk ~kiŒk™ BkÕQ™ fu rË÷ BkU …iËk nku økÞk Úkk fu sçk
yÕ÷kn Œyk÷k ™u nÍhŒu ykËBk j fu MkkBk™u rVrh~ŒkU fku
MkßËk fh™u fk nwõBk VhBkkÞk Œku rVrh~Œu åkqtfu Œfççkwh fe ™wnqMkŒ Mku
…kf Úku Mkçk rVrh~ŒkU ™u MkßËk fh r÷Þk ÷urf™ ~kiŒk™ fu Mkh BkU
Œfççkwh fk MkkiËk MkBkkÞk nwðk Úkk WMk ™u yfz fh fn rËÞk fu
sLLkíke Íuðh 115
“Þk’™e BkI nÍhŒu ykËBk Mku yåAk nqt. yi yÕ÷kn ! Œq™u BkwÍ fku
ykøk Mku …iËk rfÞk ni ykih ykËBk fku rBkèe Mku …iËk VhBkkÞk.”
WMk BkÕQ™ ™u nÍhŒu ykËBk j fku y…™u Mku nfeh
MkBkÍk ykih MkßËk ™nª rfÞk.
ÞkË h¾ku fu rsMk ykËBke BkU Œfççkwh fe ~kiŒk™e ¾M÷Œ …iËk nku
òyuøke WMk fk ðkune yLòBk nkuøkk òu ~kiŒk™ fk nwðk fu ðkun Ëku™kU
snk™ BkU ÏkwËkðLËu fnTnkh ð sççkkh fe rVxfkh Mku BkhËqË ykih
Í÷e÷ku Ïðkh nku økÞk. ÞkË h¾ku fu Œfççkwh ÏkwËk fku çkunË ™k
…MkLË ni ykih Þun çknwŒ ne çkzk økw™kn ni. nËeMk ~kheV BkU ni fu
rsMk ~kÏMk fu rË÷ BkU hkE çkhkçkh EBkk™ nkuøkk ðkun snL™Bk BkU
™nª Ëkr¾÷ nkuøkk ykih rsMk ~kÏMk fu rË÷ BkU hkE çkhkçkh Œfççkwh
nkuøkk ðkun sL™Œ BkU ™nª Ëkr¾÷ nkuøkk.
yuf ËqMkhe nËeMk BkU ykÞk ni fu BkiËk™u Bkn~kh BkU Œfççkwh

fh™u ðk÷kU fku RMk Œhn ÷kÞk òyuøkk fu W™ fe MkqhŒU RLMkk™kU fe
nkUøke Bkøkh W™ fu fË åÞtqrxÞkU fu çkhkçkh nkUøku ykih rÍÕ÷íkku ÁMðkE
BkU Þun rÎkhu nwyu nkUøku ykih Þun ÷kuøk ÎkMkexŒu nwyu snL™Bk fe ŒhV
÷kyu òyUøku ykih snL™Bk fu WMk su÷¾k™u BkU fiË fh rËÞu òyUøku
rsMk fk ™kBk “çkq÷Mk” (™k WBBkeËe) ni ykih ðkun yiMke ykøk BkU
s÷kyu òyUøku òu ŒBkkBk ykøkkU fku s÷k Ëuøke rsMk fk ™kBk “™kÁ÷
yLÞkh” ni ykih W™ ÷kuøkkU fku snL™rBkÞkU fk …e… r…÷kÞk òyuøkk.
ÃÞkhe çkn™ku ykih yÍeÍ ÇkkRÞku ! fk™ ¾ku÷ fh Mkw™ ÷ku,

fu ŒwBk ÷kuøk òu ¾k™u, f…zu, åkk÷ åk÷™, Bkfk™ ð MkkBkk™, ŒnÍeçk
sLLkíke Íuðh 116
ð ŒBkÆw™, Bkk÷ku Ëki÷Œ nh åkeÍ BkU y…™u fku ËqMkhkU Mku yåAk ykih
ËqMkhkU fku nfeh MkBkÍŒu hnŒu nku. RMke Œhn çkk’Í W-÷Bkk ykih
çkk’Í RçkkËŒ økwÍkh RÕBkku RçkkËŒ BkU y…™u fku ËqMkhkU Mku çkunŒh
ykih ËqMkhkU fku y…™u Mku nfeh MkBkÍ fh yfzŒu nI. Þune Œfççkwh ni.
ÏkwËk fu r÷Þu RMk ~kiŒk™e ykËŒ fku Akuz Ëku ykih ŒðkÍkuy ð
RÂLfMkkhe fe ykËŒ zk÷ku. Þk’™e ËqMkhkU fku y…™u Mku çkunŒh ykih
y…™u fku ËqMkhkU Mku fBkŒh MkBkÍku.
nËeMk ~kheV BkU ni fu òu ~kÏMk yÕ÷kn 1 fu r÷Þu ŒðkÍkuy
ð RÂLfMkkhe fhuøkk yÕ÷kn Œyk÷k WMk fku çkw÷LË VhBkk Ëuøkk.
ðkun ÏkwË fku Akuxk MkBkÍuøkk Bkøkh yÕ÷kn Œyk÷k ŒBkkBk RLMkk™kU
fe r™økknkU BkU WMk fku yÍBkŒ ðk÷k çk™k Ëuøkk ykih òu ~kÏMk ÎkBkLz
ykih Œfççkwh fhuøkk yÕ÷kn Œyk÷k WMk fku …MŒ fh Ëuøkk. ðkun
ÏkwË fku çkzk MkBkÍuøkk Bkøkh yÕ÷kn Œyk÷k WMk fku ŒBkkBk RLMkk™kU
fe ™Íh BkU fw¥ku ykih r¾LÍeh Mku rÍÞkËk Í÷e÷ çk™k Ëuøkk.
ÎkBkLz fk R÷ks : ÎkBkLz fk R÷ks Þun ni fu økheçkkU ykih rBkMfe™kU

fe MkkunçkŒ BkU hn™u ÷øku ykih W™ ÷kuøkkU fe r¾ËBkŒ fhu. ŒðkÍkuy
ð RÂLfMkkhe fk Œhefk RÂÏíkÞkh fhu ykih y…™u rË÷ BkU Þun Xk™
÷u, fu BkI nh {wMkÕ{kLk fe Œk’ÍeBk ykih WMk fk yu’ÍkÍku RõhkBk
fYtøkk. Ïðkn WMk fu f…zu rfŒ™u ne Bki÷u õÞqt ™ nkU BkI WMk fku y…™u
çkhkçkh rçkXkŸøkk ykih nh ðõŒ RMk fk æÞk™ h¾u fu ÏkwËkðLËu
fheBk fk ~kw¢ ni fu BkwÍ fku WMk ™u ËqMkhkU Mku yåAk çk™kÞk ni ÷urf™
ðkun sçk åkknu BkwÍ fku Mkkhu snk™ Mku çkËŒh çk™k MkfŒk ni y…™e
fBkŒhe ykih fkuŒkne fk ¾Þk÷ yøkh rË÷ BkU sBk økÞk Œku Œfççkwh
fk ÇkqŒ ÷k¾kU fkuMk Ëqh Çkkøk òyuøkk. ( )
sLLkíke Íuðh 117
{6} åkwøk÷e : Þk’™e rfMke fe çkkŒ Mkw™ fh rfMke ËqMkhu Mku RMk Œkih
…h fn Ëu™k fu Ëku™kU BkU RÂÏík÷kV ykih Íøkzk nku òyu. Þun çknwŒ
çkzk økw™kn ykih çknwŒ ¾hkçk ykËŒ ni. Œsrhçkk ni fu BkËkuO Mku
rÍÞkËk ykihŒU RMk økw™kn BkU BkwçŒ÷k nI. nËeMk ~kheV BkU åkwøk÷
¾kuhe fku hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u økw™knu fçkehk çkŒkÞk
ni.
Þnkt Œf fu yuf nËeMk BkU Þun ykÞk ni fu åkwøk÷ ¾kuh sL™Œ BkU
™nª Ëkr¾÷ nkuøkk.
ykih yuf nËeMk BkU Þun Çke ni fu ŒwBk ÷kuøkkU BkU Mkçk Mku rÍÞkËk
ÏkwËk fu ™ÍËef ™k …MkLËeËk ðkun ni òu RÄh WÄh fe çkkŒkU BkU ÷økkE
çkwÍkE fh fu {wMkÕ{kLk ÇkkRÞkU BkU RÂÏík÷kV ykih Vqx zk÷Œk ni.
ykih yuf nËeMk BkU Þun Çke VhBkk™u hMkq÷ 6

ni fu åkwøk÷ ¾kuh fku ykr¾hŒ Mku …n÷u WMk fe fçkú BkU yÍkçk rËÞk
òyuøkk.
RMk fu R÷kðk åkwøk÷e fe çkwhkE fu çkkhu BkU çknwŒ Mke nËeMkU ykE nI.
{wMkÕ{kLk ÇkkRÞku ykih çkn™ku ! rfMke fe fkuE çkkŒ Mkw™ku
Œku Ïkqçk MkBkÍ ÷ku, fu ŒwBk RMk çkkŒ fu yBke™ nku økyu yøkh ËqMkhkU
Œf RMk çkkŒ fu ÃknkU[k™u BkU fkuE Ëe™ku ËwLÞk fk VkyuËk nku sçk Œku
ŒwBk ÍYh WMk çkkŒ fk åkh[k fhku ÷urf™ yøkh WMk çkkŒ fku ËqMkhkU
Œf ÃknkU[k™u BkU Ëku {wMkÕ{kLkkU fu ËhrBkÞk™ RÂÏík÷kV ykih Íøkzu fk
yLËu~kk nku Œku ¾çkhËkh ¾çkhËkh nhrøkÍ fÇke Çke WMk çkkŒ fk
™ åkh[k fhku ™ rfMke ËqMkhu Mku fnku ðh™k ŒwBk …h yBkk™Œ BkU
sLLkíke Íuðh 118
r¾Þk™Œ fh™u ykih åkwøk÷ ¾kuhe fk økw™kn nkuøkk ykih RMk økw™kn
fk ËwLÞk BkU Çke ŒwBk …h Þun ðçkk÷ …zuøkk fu ŒwBk Mkçk fe r™økknkU BkU
çku ðfkh ykih Í÷e÷ku Ïðkh nku òykuøku ykih ykr¾hŒ BkU Çke
yÍkçku snL™Bk fu nfËkh Xnhkuøku.
{7} økeçkŒ : rfMke fku økkRçkk™k çkwhk fn™k Þk …eX …eAu WMk fk
fkuE yiçk çkÞk™ fh™k Þune økeçkŒ ni åkw™kLåku yuf nËeMk BkU ni fu
nwÍqh ™u Mknkçkyu rfhkBk H Mku VhBkkÞk fu õÞk
ŒwBk ÷kuøk òLkŒu nku, fu økeçkŒ õÞk åkeÍ ni ? Mknkçkk H ™u fnk fu
yÕ÷kn 1 ykih WMk fu hMkq÷ 6 rÍÞkËk ò™™u
ðk÷u nI. nwÍqh 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu ŒwBnkhk y…™u
ÇkkE fe W™ çkkŒkU fku çkÞk™ fh™k rs™ fku ðkun ™k …MkLË MkBkÍŒk ni.
Þune økeçkŒ ni. Œku Mknkçkk H ™u yÍo rfÞk fu Þk hMkq÷Õ÷kn
6 ! Þun çkŒkRÞu fu yøkh Bkuhu WMk Ëe™e ÇkkE BkU
ðkfuE ðkun çkkŒU BkkisqË nkU Œku õÞk W™ çkkŒkU fk rÍ¢ fh™k Çke
økeçkŒ fn÷kyuøkk ? nwÍqh ™u VhBkkÞk fu yøkh WMk fu
yLËh ðkun çkkŒU ðkfuE nkUøke sÇke Œku ŒwBk WMk fe økeçkŒ fh™u ðk÷u
fn÷kykuøku ykih yøkh WMk BkU ðkun çkkŒU ™ nkU ykih ŒwBk y…™e ŒhV Mku
Îkz fh fnkuøku sçk Œku ŒwBk WMk …h çkkunŒk™ ÷økk™u ðk÷u nku òykuøku òu
yuf ËqMkhk økw™knu fçkehk ni rsMk fk fh™u ðk÷k snL™Bk fk #Ä™ çk™uøkk.
ÞkË h¾ku
økeçkŒ RŒ™k çkzk økw™kn ni fu nwÍqh
!
6 ™u Þnkt Œf VhBkkÞk fu
Þk’™e økeçkŒ rÍ™k Mku çkzk økw™kn ni.
sLLkíke Íuðh 119
nwÍqh fk Þun Çke RþkoË ni fu BkI ™u Bku’hks fe

hkŒ BkU fwA ÷kuøkkU fku RMk nk÷ BkU Ëu¾k fu ðkun snL™Bk BkU y…™u ™kÏkw™kU
Mku y…™u åkunhkU fku ¾whåk ¾whåk fh ™kuåk hnu nI. BkI ™u nÍhŒu rsçkúkE÷
j Mku …qAk fu Þun fki™ ÷kuøk nI ? Œku WLnkU ™u çkŒkÞk fu Þun ðkun ÷kuøk
nI òu ËwLÞk BkU ÷kuøkkU fe økeçkŒ ykih ykçkY huÍe rfÞk fhŒu Úku.
ÞkË h¾ku fu …eX …eAu rfMke ykËBke fe W™ çkkŒkU fku çkÞk™

fh™k rs™ fku ðkun …MkLË ™nª fhŒk Þun økeçkŒ ni Ïðkn WMk fk
fkuE Íkrnhe yiçk nku Þk çkkrŒ™e, WMk fk …iËkR~ke yiçk nku Þk WMk
fk y…™k …iËk rfÞk nwðk yiçk nku. WMk fu çkË™, WMk fu f…zkU, WMk
fu ¾kLkËk™ ð ™Mkçk, WMk fu yõðk÷ ð y^yk÷ åkk÷-Zk÷, WMk
fe çkku÷ åkk÷ økhÍ rfMke yiçk fku Çke çkÞk™ fh™k Þk Œk’™k Bkkh™k
Þun Mkçk økeçkŒ ne BkU Ëkr¾÷ ni r÷nkÍk RMk økeçkŒ fu økw™kn Mku
nh {wMkÕ{kLk BkËo ð ykihŒ fku çkåk™k ÷krÍBk ykih ÍYhe ni.
fwhyk™u BkSË BkU yÕ÷kn Œyk÷k ™u RþkoË VhBkkÞk fu :
“ykih yuf ËqMkhu fe økeçkŒ ™ fhku. õÞk ŒwBk BkU fkuE Þun …MkLË
fhuøkk fu y…™u Bkhu nwyu ÇkkE fk økku~Œ ¾kyu ? Œku Þun ŒwBnU økðkhk ™ nkuøkk.
BkŒ÷çk Þun ni fu økeçkŒ RMk fËh rÎk™kð™k økw™kn ni siMku
y…™u BkwËko ÇkkE fk økku~Œ ¾k™k, Œku rsMk Œhn ŒwBk nhrøkÍ
nhrøkÍ fÇke Þun økðkhk ™nª fh MkfŒu fu y…™u Bkhu nwyu ÇkkE fe
÷k~k fk økku~Œ fkx fkx fh ¾kyku. RMke Œhn nhrøkÍ nhrøkÍ
fÇke rfMke fe økeçkŒ BkŒ rfÞk fhku.
sLLkíke Íuðh 120
rf™ rf™ ÷kuøkkU fe økeçkŒ òRÍ ni ? : nÍhŒu yÕ÷kBkk yçkq

Í-frhGÞk BkwnÞT Æw e™ rçk™ ~khV ™-ððe (Bkw-Œð^Vk 676 rn.) ™u {wÂM÷Bk
~kheV fe ~kno BkU r÷¾k ni fu ~kh-E yøkhkÍ ð BkfkrMkË fu r÷Þu rfMke
fe økeçkŒ fh™e òRÍ ykih Bkwçkkn ni ykih RMk fe A6 MkqhŒU nI :
yÔð÷} BkÍ÷qBk fk nkrfBk fu MkkBk™u rfMke Íkr÷Bk fu Íkr÷Bkk™k
WÞqçk fku çkÞk™ fh™k. Œkfu WMk fe ËkË hMke nku Mkfu.
ËwðwBk} rfMke ~kÏMk fe çkwhkRÞkU fku hkuf™u fu r÷Þu rfMke Mkkrnçku RrõŒËkh
fu MkkBk™u WMk fe çkwhkRÞkU fku çkÞk™ fh™k Œkfu ðkun y…™u hku’çk
Ëkçk Mku WMk ~kÏMk fku çkwhkRÞkU Mku hkuf Ëu.
rMkðwBk} Bkw^Œe fu MkkBk™u VŒðk Œ÷çk fh™u fu r÷Þu rfMke fu WÞqçk fku
…u~k fh™k.
åknkÁBk} {wMkÕ{kLkkU fku ~kh ð VMkkË ykih ™wõMkk™ Mku çkåkk™u fu r÷Þu
rfMke fu WÞqçk fku çkÞk™ fh Ëu™k Bk-Mk÷™ Íqxu hkrðÞkU, Íqxu økðknkU,
çkË BkÍnçkkU fe økwBkhkrnÞkU, Íqxu BkwMkÂLLkVkU ykih ðkRÍkU fu Íqx
ykih R™ ÷kuøkkU fu Bk¢ku Vhiçk fku ÷kuøkkU Mku çkÞk™ fh Ëu™k. Œkfu ÷kuøk
økwBkhkne fu ™wõMkk™ Mku çkåk òyU RMke Œhn ~kkËe rçkÞkn fu çkkhu BkU
Bk~ðhk fh™u ðk÷u Mku Vhefu Mkk™e fu ðkfuE yiçkkU fku çkŒk Ëu™k Þk
¾heËkhkU fku ™wõMkk™ Mku çkåkk™u fu r÷Þu MkkBkk™ Þk MkkiËk çkuåk™u ðk÷u
fu WÞqçk Mku ÷kuøkkU fku ykøkkn fh Ëu™k.
…LswBk} òu ~kÏMk y÷÷ yu’÷k™ rVMfku Vwsqh ykih rfMBk rfMBk fu
økw™knkU fk Bkwh-íkrfçk nku Bk-Mk÷™ åkkuh, zkfq, rÍ™kfkh, r¾Þk™Œ
fh™u ðk÷k, yiMku y~¾kMk fu WÞqçk fku ÷kuøkkU Mku çkÞk™ fh Ëu™k Œkfu
÷kuøk ™wõMkk™ Mku BknVqÍ hnU ykih R™ ÷kuøkkU fu VLËkU BkU ™ VtMkU.
~k~kwBk} rfMke ~kÏMk fe …nåkk™ fhk™u fu r÷Þu WMk fu rfMke Bk~nqh
yiçk fku WMk fu ™kBk fu MkkÚk rÍ¢ fh Ëu™k. siMku nÍhkŒu BkwnrÆMke™ fk
sLLkíke Íuðh 121
Œhefk ni fu yuf ne ™kBk fu åkLË hkrðÞkU BkU RÂBíkÞkÍ ykih W™ fe

…nåkk™ fu r÷Þu yk’Bk~k (åkwtÄk), yk’hs (÷tøkzk), yk’Bkk (yLÄk)
ynTð÷ (¼Uøkk) ðøkihk yiçkkU fku W™ fu ™kBkkU fu MkkÚk rÍ¢ fh ËuŒu nI.
rsMk fk BkõMkË nhrøkÍ nhrøkÍ ™ Œkine™ ð ŒLfeMk ni ™ EÍk
hMkk™e çkÕfu RMk fk BkõMkË rMkVo hkrðÞkU fe ~k™kÏŒ ykih R™ fe
…nåkk™ fk r™~kk™ çkŒk™k ni.
Q…h rÍ¢ fe nwE MkqhŒkU BkU åkqtfu rfMke fu yiçkkU fku çkÞk™ fh
Ëu™k ni RMk r÷Þu rçk÷k ~kwçkk Þun økeçkŒ Œku ni ÷urf™ R™ MkqhŒkU BkU
~kheyŒ ™u òRÍ h¾k ni fu yøkh fkuE ~kÏMk rfMke fe økeçkŒ fh Ëu
Œku ™ fkuE nhs ni ™ fkuE økw™kn çkÕfu çkk’Í MkqhŒkU BkU RMk rfMBk fe
økeçkŒ {wMkÕ{kLkkU …h ðkrsçk nku òŒe ni. Bk-Mk÷™ yiMku BkkifykU
…h, fu yøkh ŒwBk ™u rfMke fu yiçk fku çkÞk™ ™ fh rËÞk Œku rfMke
{wMkÕ{kLk fu ™wõMkk™ BkU …z ò™u fk Þfe™ Þk økkr÷çk økwBkk™ nku.
rBkMkk÷ fu Œkih …h yuf {wMkÕ{kLk hfBk ÷u fh ò hnk nku ykih yuf
MkVuË …ku~k zkfq ŒMçken ð BkwMkÕ÷k r÷Þu çkwÍwøko çk™ fh WMk {wMkÕ{kLk
fu MkkÚk MkkÚk åk÷ hnk nku ykih {wMkÕ{kLk rçkÕfw÷ ne WMk zkfq fu çkkhu
BkU ÷k RÕBk nku ykih ŒwBk fku Þfe™ ni fu Þun zkfq ÍYh ÍYh RMk Çkku÷u
Çkk÷u {wMkÕ{kLk fku Äkufk Ëu fh ÷qx ÷uøkk ykih ŒwBk WMk zkfq fu yiçk fku
ò™Œu nku Œku RMk MkqhŒ BkU yuf Çkku÷uÇkk÷u {wMkÕ{kLk fku ™wõMkk™ Mku
çkåkk™u fu r÷Þu zkfq fu yiçk fku WMk {wMkÕ{kLk Mku çkÞk™ fh Ëu™k ŒwBk
…h ðkrsçk ni. nÍhŒu ~ki¾ Mkk’Ëe I ™u RMke çkkŒ fku
RMk Œhn çkÞk™ VhBkkÞk ni fu
sLLkíke Íuðh 122
Þk’™e ŒwBk yøkh Ëu¾ku fu yuf yLÄk ò hnk ni ykih WMk fu ykøku
fqtðkt ni Œku ŒwBk …h ÷krÍBk ni fu yLÄu fku çkŒk Ëku, fu Œuhu ykøku fqtðkt ni RMk Mku
çkåk fh åk÷. ykih yøkh ŒwBk WMk fku Ëu¾ fh åkw… hn økyu ykih yLÄk fwtðU
BkU røkh …zk Œku Þfe™™ ŒwBk økw™nøkkh Xnhkuøku.
{8} çkkunŒk™ : Íqx Bkqx y…™e ŒhV Mku økZ fh rfMke …h fkuE
RÕÍkBk Þk yiçk ÷økk™k RMk fku RÂ^íkhk, ŒkunBkŒ ykih çkkunŒk™
fnŒu nI. Þun çknwŒ ¾çkeMk ykih Í÷e÷ ykËŒ ni ykih çknwŒ çkzk
økw™kn ni. ¾kMk fh rfMke …kf ËkBk™ BkËo Þk ykihŒ …h rÍ™kfkhe
fe ŒkunBkŒ ÷økk™k Þun Œku RŒ™k çkzk økw™kn ni fu ~kheyŒ fu
fk™q™ BkU RMk ~kÏMk fku yMMke (80) fkuzu Bkkhu òyUøku ykih WBkú Çkh
rfMke Bkwyk-Bk÷u BkU RMk fe økðkne fçkq÷ ™nª fu òyuøke ykih
rfÞkBkŒ fu rË™ Þun ~kÏMk ËkuÍ¾ fu yÍkçk BkU røkrh^Œkh nkuøkk.
{9} Íqx : Þun ðkun økLËe rÎk™kð™e ykih Í÷e÷ ykËŒ ni fu Ëe™ku
ËwLÞk BkU Íqxu fk fnª fkuE rXfk™k ™nª. Íqxk ykËBke nh søkn
Í÷e÷ku Ïðkh nkuŒk ni ykih nh Bksr÷Mk ykih nh RLMkk™ fu MkkBk™u
çku ðfkh ykih çku yu’rŒçkkh nku òŒk ni ykih Þun çkzk økw™kn ni fu
yÕ÷kn Œyk÷k ™u fwhyk™u BkSË BkU yu’÷k™ VhBkk rËÞk ni fu :
Þk’™e fk™ ¾ku÷ fh Mkw™ ÷ku, fu ÍqxkU …h ÏkwËk fe ÷k’™Œ ni

ykih ðkun ÏkwËk fe hnBkŒkU Mku BknYBk fh rËÞu òŒu nI. fwhyk™u
BkSË fe çknwŒ Mke ykÞŒkU ykih çknwŒ Mke nËeMkkU BkU Íqx fe çkwhkRÞkU
fk çkÞk™ ni. RMk r÷Þu ÞkË h¾ku fu nh {wMkÕ{kLk BkËo ð ykihŒ …h
VÍo ni fu RMk ÷k’™Œe ykËŒ Mku rÍLËøke Çkh çkåkŒk hnu. çknwŒ Mku
Bkkt çkk… çkååkkU fku åkw… fhk™u fu r÷Þu zhk™u fu Œkih …h fn rËÞk fhŒu
sLLkíke Íuðh 123
nI fu åkw… hnku Îkh BkU “Bkkô” çkiXk ni Þk åkw… hnku MkLËqf BkU ÷œq h¾u
nwyu nI ŒwBk hkuykuøku Œku Mkçk ÷œq Äq÷ rBkèe nku òyUøku. nk÷ktfu ™ Îkh
{U “Bkkô” nkuŒk ni ™ MkLËqf BkU ÷œq nkuŒu nI ™ hku™u Mku ÷œq Äq÷ rBkèe
nku òŒu nI Œku Ïkqçk MkBkÍ ÷ku Þun Mkçk Çke Íqx ne ni. RMk rfMBk fe
çkkur÷Þkt çkku÷ fh ðkr÷Ëi™ økw™knu fçkehk fhŒu hnŒu nI ykih RMk
rfMBk fe çkkŒkU fku ÷kuøk Íqx ™nª MkBkÍŒu. nk÷ktfu Þfe™™ nh ðkun
çkkŒ òu ðkrfyu fu r¾÷kV nku Íqx ni ykih nh Íqx nhkBk ni Ïðkn
çkååku Mku Íqxe çkkŒ fnku Þk çkzu Mku. ykËBke Mku Íqxe çkkŒ fnku Þk
ò™ðh Mku. Íqx çknh nk÷ Íqx ni ykih Íqx nhkBk ni.
fçk ykih fki™ Mkk Íqx òRÍ ni : fkrVh Þk Íkr÷Bk Mku y…™e
ò™ çkåkk™u fu r÷Þu Þk Ëku {wMkÕ{kLkkU fku støk Mku çkåkk™u ykih MkwÕn
fhk™u fu r÷Þu yøkh fkuE Íqxe çkkŒ çkku÷ Ëu Œku ~kheyŒ ™u RMk fe
ÁÏ‚Œ Ëe ni. Bkøkh snkt Œf nku Mkfu RMk Bkkify …h Çke yiMke çkkŒ
çkku÷u ykih yiMku yÕVkÍ Bkwtn Mku r™fk÷u fu ¾w÷k nwðk Íqx ™ nku çkÕfu
rfMke Bkk’™k fu r÷nkÍ Mku ðkun Mknen Çke nku RMk fku y-hçke Íçkk™
BkU “ŒkurhÞk” fnŒu nI. Bk-Mk÷™ zkfq ™u ŒwBk Mku …qAk fu ŒwBnkhu …kMk
Bkk÷ ni fu ™nª ? ykih ŒwBk fku Þfe™ ni fu yøkh BkI Rõhkh fh ÷qtøkk
Œku zkfq BkwÍu fí÷ fh fu Bkuhk Bkk÷ ÷qx ÷uøkk Œku WMk ðõŒ Þun fn Ëku
“Bkuhu …kMk fkuE Bkk÷ ™nª ni” ykih r™GÞŒ Þun fh ÷ku fu Bkuhe suçk
Þk Bkuhu nkÚk BkU fkuE Bkk÷ ™nª ni.
çkõMk Þk Íku÷u BkU ni Œku RMk Bkk’™e fu r÷nkÍ Mku ŒwBnkhk Þun
fn™k fu Bkuhu …kMk fkuE Bkk÷ ™nª ni Þun Mkåk ni ykih RMk Bkk’™e fu
r÷nkÍ Mku Bkuhe rBkÂÕfGÞŒ BkU fkuE Bkk÷ ™nª ni Þun Íqx ni. RMke
rfMBk fu yÕVkÍ fku y-hçke BkU “ŒkurhÞk” fnk òŒk ni. ykih snkt
sLLkíke Íuðh 124
snkt Þun r÷¾k nwðk ni fu Vw÷kt Vw÷kt BkkifykU …h {wMkÕ{kLk Íqx çkku÷
MkfŒk ni. RMk fk Þune BkŒ÷çk ni fu “ŒkurhÞk” fu yÕVkÍ çkku÷u.
ykih yøkh ¾w÷k nwðk Íqx çkku÷™u …h fkuE {wMkÕ{kLk Bksçkqh fh
rËÞk òyu Œku WMk fku ÷krÍBk ni fu ðkun rË÷ Mku WMk Íqx fku çkwhk
ò™Œu nwyu ò™ku Bkk÷ fku çkåkk™u fu r÷Þu rMkVo Íçkk™ Mku Íqx çkku÷ Ëu
ykih RMk Mku Œkiçkk fh ÷u. ( )
{10} yiçkòuE : RÄh WÄh fk™ ÷økk fh ÷kuøkkU fe çkkŒkU fku Aw…
Aw… fh Mkw™™k Þk Œkf Íktf fh ÷kuøkkU fu yiçkkU fku Œ÷k~k fh™k. Þun
çkze ne rAAkuhe n-h-fŒ ykih ¾hkçk ykËŒ ni. ËwLÞk BkU RMk fk
yLòBk çkË™kBke ykih rÍÕ÷Œku ÁMðkE ni ykih ykr¾hŒ BkU RMk
fe MkÍk snL™Bk fk yÍkçk ni yiMkk fh™u ðk÷kU fu fk™kU ykih ykt¾kU
BkU rfÞkBkŒ fu rË™ MkeMkk r…Îk÷k fh zk÷k òyuøkk. fwhyk™u BkSË
BkU ykih nËeMkkU BkU ÏkwËkðLËu fwÆqMk ykih nBkkhu hMkq÷u yfhBk
6 ™u VhBkkÞk fu
Þk’™e rfMke fu yiçkkU fku Œ÷k~k fh™k nhkBk ykih økw™kn ni BkËkuO fe
çk r™MçkŒ ykihŒkU BkU Þun yiçk rÍÞkËk …kÞk òŒk ni r÷nkÍk
ÃÞkhe çkn™ku ! ŒwBk RMk økw™kn Mku ÏkwË Çke çkåkku ykih ËqMkhe ykihŒkU
fku Çke çkåkkyku.
{11} økk÷e øk÷kuåk : RMk økLËe ykËŒ fe çkwhkE nh Akuxk çkzk
ò™Œk ni. Þfe™™ Vqnz ykih VkunT~k yÕVkÍ ykih økLËu f÷kBkkU fku
çkku÷™k Þun fBke™kU ykih hÍe÷ ð Í÷e÷ ÷kuøkkU fk Œhefk ni. ykih
~kheyŒ BkU nhkBk ð økw™kn ni. nËeMk ~kheV BkU ni fu
sLLkíke Íuðh 125
Þk’™e rfMke {wMkÕ{kLk Mku økk÷e øk÷kuåk fh™k Þun VkrMkf fk fkBk ni.
yks f÷ ykihŒ ð BkËo MkÇke RMk çk÷k BkU BkwçŒ÷k nI rsMk
fk ™Œeò Þun ni fu çkzkU fe VkunT~k f÷krBkÞkU ykih økkr÷ÞkU fku Mkw™
Mkw™ fh çkååku Çke økLËe ykih Vqnz økkr÷Þkt çkf™u ÷økŒu nI ykih rVh
çkåk…™ Mku çkwZk…u Œf RMk økLËe ykËŒ BkU røkrh^Œkh hnŒu nI r÷nkÍk
nh BkËo ð ykihŒ …h ÷krÍBk ni fu fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ økkr÷Þkt
ykih økLËu yÕVkÍ Bkwtn Mku ™ r™fk÷U. fki™ ™nª ò™Œk fu fÇke fÇke
økk÷e øk÷kuåk fe ðßn Mku ÏkqthuÍ ÷zkRÞkt nku òÞk fhŒe nI ykih
{wMkÕ{kLkkU fe ò™ ð Bkk÷ fk yÍeBk ™wõMkk™ nku òÞk fhŒk ni RMk
r÷Þu {wÂM÷Bk Bkwyk-~khu fku Œçkkn fh™u BkU çkË Íçkkr™ÞkU ykih
økkr÷ÞkU fk çknwŒ çkzk ËÏ÷ ni. r÷nkÍk RMk ykËŒ fku Œfo fh Ëu™k
çkunË ÍYhe ni ¾kMk fh ykihŒkU fku y…™e MkwMkhk÷ BkU RMk fk nh
ðõŒ ¾Þk÷ h¾™k åkkrnÞu. õÞqtfu MkUfzkU ykihŒkU fku Œ÷kf W™ fe
çkË Íçkkr™ÞkU ykih økkr÷ÞkU fe ðßn Mku nku òÞk fhŒe ni ykih rVh
BkÞfu ykih MkwMkhk÷ ðk÷kU BkU BkwMŒrf÷ ÍøkzkU fe çkwLÞkË …z òŒe ni
ykih Ëku™kU ¾k™Ëk™ Œçkkne ð çkhçkkËe fu økkh BkU røkh fh n÷kf
nku òŒu nI.
{12} VwÍq÷ çkõðkMk : BkËkuO ykih ykihŒkU fe çkwhe ykËŒkU BkU Mku
yuf çknwŒ çkwhe ykËŒ çknwŒ rÍÞkËk çkku÷™k ykih VwÍ÷ q çkõðkMk ni.
fBk çkku÷™k ykih ÍYhŒ fu BkwŒkrçkf çkkŒåkeŒ Þun çknwŒ ne …MkLËeËk
ykËŒ ni. ÍYhŒ Mku rÍÞkËk çkkŒ ykih VwÍq÷ fe çkõðkMk fk yLòBk
Þun nkuŒk ni fu fÇke fÇke yiMke çkkŒU Çke Íçkk™ Mku r™f÷ òŒe nI
sLLkíke Íuðh 126
rsMk Mku çknwŒ çkzu çkzu rVŒ™u …iËk nku òŒu nI ykih ~kh ð VMkkË fu
íkqVk™ WX ¾zu nkuŒu nI. RMk r÷Þu hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u
VhBkkÞk ni fu
Þk’™e yÕ÷kn Œyk÷k fku Þun ™k …MkLË ni fu rçk÷k ÍYhŒ fe÷ ykih fk÷
ykih VwÍq÷ yõðk÷ ykËBke fe Íçkk™ Mku r™f÷U. RMke Œhn fMkhŒ Mku
÷kuøkkU fu MkkBk™u rfMke åkeÍ fk Mkwðk÷ fhŒu hn™k ykih VwÍq÷ fkBkkU BkU
y…™u Bkk÷kU fku çkhçkkË fh™k Þun Çke yÕ÷kn Œyk÷k fku ™k
…MkLË ni Þun Çke Mkhfkhu Ëku yk÷Bk 6 fk VhBkk™
ni fu y…™e Íçkk™kU fku VwÍ÷ q çkkŒkU Mku nBku~kk çkåkkyu h¾ku.
õÞqtfu çknwŒ Mke VwÍq÷ çkkŒU yiMke Çke Íçkk™kU Mku r™f÷ òŒe
nI òu çkku÷™u ðk÷kU fku snL™Bk BkU ÃknkU[k ËuŒe nI. RMke r÷Þu ŒBkkBk
çkwÍwøkkuO ™u Þun VhBkkÞk ni fu Œe™ ykËŒkU fku ÷krÍBk …fzku. fBk
çkku÷™k, fBk Mkku™k, fBk ¾k™k õÞqtfu rÍÞkËk çkku÷™k, rÍÞkËk
Mkku™k, rÍÞkËk ¾k™k, Þun ykËŒU çknwŒ ne ¾hkçk nI ykih R™
ykËŒkU fe ðßn Mku RLMkk™ Ëe™ku ËwLÞk BkU ÍYh ™wõMkk™ WXkŒk ni.
{ 13} ™k~kw¢e : ÏkwËkðLËu fheBk fu RLykBkkU ykih RLMkk™kU fu
yunMkk™kU fe ™k~kw¢e, RMk BkLnqMk ykih çkwhe ykËŒ BkU ™Ôðu VeMkË
BkËo ð ykihŒ røkrh^Œkh nI. çkÕfu ykihŒU Œku r™™k™ðu VeMkË RMk
çk÷k BkU BkwçŒ÷k nI. Íhk rfMke Îkhk™u fku Þk rfMke ykihŒ fu f…zkU Þk
ÍuðhkŒ fku y…™u Mku Ïkw~knk÷ ykih yåAk Ëu¾ r÷Þk Œku ÏkwËk fe
™k~kw¢e fh™u ÷økŒe nI ykih fn™u ÷økŒe nI fu ÏkwËk ™u nBkU ™k
sLLkíke Íuðh 127
Bkk’÷qBk rfMk swBko fe MkÍk BkU BkwVr÷Mk ykih økheçk çk™k rËÞk. ÏkwËk
fk nBk …h fkuE VÍT÷ ne ™nª nkuŒk. BkI r™økkuze yiMku Vqxu fhBk ÷u fh
ykE nqt fu ™ BkÞfu BkU Mkw¾ ™Mkeçk nwðk ™ MkwMkhk÷ BkU ne fwA Ëu¾k.
Vw÷k™e Vw÷k™e Îke ËqÄ BkU ™nk hne ni ykih BkI VkfkU Mku Bkh hne nqt.
RMke Œhn ykihŒkU fe ykËŒ ni fu WMk fk ~kkunh y…™e ŒkfŒ Çkh
f…zu, ÍuðhkŒ, MkkÍku MkkBkk™ ËuŒk hnŒk ni ÷urf™ yøkh fÇke rfMke
Bksçkqhe Mku ykihŒ fe fkuE VhBkkR~k …qhe ™nª fh Mkfk Œku ykihŒU
fn™u ÷økŒe nI fu ŒwBnkhu Îkh BkU nkyu nkyu fÇke Mkw¾ ™Mkeçk ™nª
nwðk. RMk Wszu Îkh BkU nBku~kk ™tøke Çkqfe ne hn økE, fÇke Çke
ŒwBnkhe ŒhV Mku BkI ™u fkuE Çk÷kE Ëu¾e ne ™nª. Bkuhe rfMBkŒ Vqx
økE ŒwBnkhu siMku V¥kq Vfeh Mku rçkÞkne økE. Bkuhu Bkkt çkk… ™u BkwÍu
Çkkz BkU ÍkUf rËÞk. RMk rfMBk fe ™k~kw¢e fhŒe ykih s÷e fxe çkkŒU
Mkw™kŒe hnŒe nI. åkw™kLåku nwÍhq u yõËMk 6 ™u VhBkkÞk
fu BkI ™u snL™Bk BkU rÍÞkËk Œk’ËkË ykihŒkU fe Ëu¾e Œku Mknkçkk H
™u fnk : Þk hMkq÷Õ÷kn 6 ! RMk fe õÞk ðßn ni fu
ykihŒU rÍÞkËk snL™Bke nku øk# ? Œku nwÍqh 6 ™u
VhBkkÞk fu RMk fk Mkçkçk Þun ni fu ykihŒU yuf ËqMkhu …h çknwŒ rÍÞkËk
÷k’™Œ Bk÷kBkŒ fhŒe hnŒe nI ykih ™k~kw¢e fhŒe hnŒe nI. Œku Mknkçkk
H ™u yÍo rfÞk Þk hMkq÷Õ÷kn 6 ! õÞk
ykihŒU ÏkwËk fe ™k~kw¢e rfÞk fhŒe nI ? yk… 6 ™u
RþkoË VhBkkÞk fu ykihŒU yunMkk™ fe ™k~kw¢e fhŒe nI ykih y…™u ~kkunhkU
fe ™k~kw¢e fhŒe nI. R™ ykihŒkU fe Þun ykËŒ ni fu ŒwBk rÍLËøke Çkh BkU
R™ fu MkkÚk yunMkk™ fhŒu hnku ÷urf™ yøkh fÇke fwA Çke fBke Ëu¾Uøke Œku
Þune fn ËUøke fu BkI ™u fÇke Çke ŒwBnkhe ŒhV Mku fkuE Çk÷kE Ëu¾e ne ™nª.
sLLkíke Íuðh 128
yÍeÍ çkn™ku ! Mkw™ ÷ku, ÏkwËk fu RLykBkkU ykih ~kkunh Þk

ËqMkhkU fu yunMkk™kU fe ™k~kw¢e çknwŒ ne ¾hkçk ykËŒ ykih çknwŒ
çkzk økw™kn ni. nh {wMkÕ{kLk BkËo ð ykihŒ fu r÷Þu ÷krÍBk ni fu ðkun
nBku~kk y…™u Mku fBkÍkuh ykih røkhe nwE nk÷Œ ðk÷kU fku Ëu¾k fhu fu
yøkh Bkuhu …kMk ÎkrxÞk f…zu ykih Íuðh nI Œku ÏkwËk fk ~kw¢ ni fu Vw÷kt
ykih Vw÷k™e Mku Œku nBk çknwŒ ne yåAe nk÷Œ BkU nI fu W™ ÷kuøkkU fku
çkË™ Zkt…™u fu r÷Þu Vxu …whk™u f…zu Çke ™Mkeçk ™nª nkuŒu. RMke
Œhn yøkh Bkuhu ~kkunh ™u Bkuhu r÷Þu Bkk’Bkq÷e røkÍk fk RÂLíkÍkBk
rfÞk ni Œku RMk …h Çke ~kw¢ ni õÞqtfu Vw÷k™e Vw÷k™e ykihŒU Œku Vkfk
rfÞk fhŒe nI. çknh nk÷ yøkh ŒwBk y…™u Mku fBkÍkuh ykih økheçkkU
…h ™Íh h¾kuøke Œku ~kw¢ yËk fhkuøke ykih yøkh ŒwBk y…™u Mku
Bkk÷ËkhkU …h ™Íh fhkuøke Œku ŒwBk ™k~kw¢e fe çk÷k BkU VtMk fh y…™u
Ëe™ku ËwLÞk fku Œçkknku çkhçkkË fh zk÷kuøke. RMk r÷Þu ÷krÍBk ni fu
™k~kw¢e fe ykËŒ Akuz fh nBku~kk ÏkwËk fu RLykBkkU ykih ~kkunh
ðøkihk fu yunMkk™kU fk ~kwr¢Þk yËk fhŒu hn™k åkkrnÞu. yÕ÷kn
Œyk÷k fwhyk™u BkSË BkU VhBkkŒk ni :
“Þk’™e yøkh ŒwBk ~kw¢ yËk fhŒu hnkuøku Œku BkI rÍÞkËk Mku rÍÞkËk
™u’BkŒU ËuŒk hnqtøkk. ykih yøkh ŒwBk ™u ™k~kw¢e fe Œku Bkuhk yÍkçk çknwŒ ne
MkÏŒ ni.”
RMk ykÞŒ ™u yu’÷k™ fh rËÞk fu ~kw¢ yËk fh™u Mku ÏkwËk fe
™u’BkŒU çkZŒe nI ykih ™k~kw¢e fh™u Mku ÏkwËk fk yÍkçk WŒh …zŒk ni.
{14} Íøkzk-Œfhkh : çkkŒ çkkŒ …h MkkMk MkwMkh ykih çknq Þk
~kkunh Þk ykBk {wMkÕ{kLk BkËkuO ykih ykihŒkU Mku Íøkzk Œfhkh fh
sLLkíke Íuðh 129
÷u™k Þun Çke çknwŒ çkwhe ykËŒ ni ykih økw™kn fk fkBk ni. nËeMk
~kheV BkU ni fu Íøkzk÷q ykËBke ÏkwËk fku çkunË ™k …MkLË ni.
RMk r÷Þu yøkh rfMke Mku fkuE RÂÏík÷kV nku òyu Þk rBkÍks fu
r¾÷kV fkuE çkkŒ nku òyu Œku Mknq÷Œ ykih Bkk’fq÷ økw^ŒTøkq Mku
Bkwyk-Bk÷kŒ fku Œi fh ÷u™k r™nkÞŒ ne WBËk ykih çkunŒhe™ ykËŒ
ni Íøkzu Œfhkh fe ykËŒ fBke™kU ykih çkË ŒnÍeçk ÷kuøkkU fk Œhefk
ni ykih Þun ykËŒ RLMkk™ fu r÷Þu yuf çknwŒ ne çkze BkwMkeçkŒ ni
õÞqtfu Íøkzk÷q ykËBke fk fkuE Çke ËkuMŒ ™nª nkuŒk çkÕfu ðkun nh
~kÏMk fe r™økknkU BkU fkrçk÷u ™VhŒ nku òŒk ni ykih ÷kuøk RMk fu
Íøkzu fu zh Mku RMk fku Bkwtn ™nª ÷økkŒu RMk Mku çkkŒ ™nª fhŒu.
{15} fkrn÷e : Þun yiMke BkLnqMk ykËŒ ni fu RMk fe ðßn Mku
MkUfzkU ËqMkhe ¾hkçk ykËŒU …iËk nku òŒe nI. Íkrnh ni fu Bkfk™,
MkkBkk™, f…zkU ykih çkË™ fe økLËøke, çkhŒ™kU MkkBkk™kU fe çku
ŒhŒeçke, ðõŒ …h ¾k™u …e™u Mku BknYBke, ~kkunh ykih MkwMkhk÷
ðk÷kU Mku ™khkÍøke, çkååkkU fk Vqnz …™, Œhn Œhn fe çkeBkkrhÞkt
ðøkihk ðøkihk Þun Mkkhe çk÷kyU ykih BkwMkeçkŒU RMke fkrn÷e fu Mkçk
yLzu çkå[u nI. RMke r÷Þu RMk ykËŒ fku nhrøkÍ nhrøkÍ y…™u
fheçk ™nª yk™u Ëu™k åkkrnÞu çkÕfu Ëe™e ð ËwLÞkðe fkBkkU BkU nh
ðõŒ åkkfku åkkiçkLË nku fh ÷øku hn™k åkkrnÞu. Ïkqçk ÞkË h¾ku ! fu
Bkun™Œe ykËBke nh ~kÏMk fk ÃÞkhk nkuŒk ni ykih fkrn÷ ykËBke
nh yuf Ëh Mku Vxfkhk òŒk ni ykih nh fkBk BkU Bkkh …zŒe ni.
fkrn÷ ykËBke ™ ËwLÞk fk fkBk fh MkfŒk ni ™ Ëe™ fk RMke r÷Þu
hMkq÷u ÏkwËk 6 Þun Ëwyk Bkktøkk fhŒu Úku fu
sLLkíke Íuðh 130
Þk’™e yi yÕ÷kn ! BkI fkrn÷e Mku Œuhe …™kn BkktøkŒk nqt.

{16} rÍË : y…™e rfMke çkkŒ …h RMk Œhn yz ò™k fu fkuE
÷k¾ MkBkÍkyu Bkøkh rfMke fe çkkŒ ykih rMkVkrh~k fçkq÷ ™ fhu.
RMk çkwhe ¾M÷Œ fk ™kBk “rÍË” ni Þun RMk fËh ¾hkçk ykih
BkLnqMk ykËŒ ni fu ykËBke fe ËwLÞk ð ykr¾hŒ fku Œçkknku çkhçkkË
fh zk÷Œe ni yiMku ykËBke fku ËwLÞk BkU Mkçk ÷kuøk “rÍÆe” ykih
“nxÄBko” fn™u ÷økŒu nI ykih fkuE Çke RMk fku Bkwtn ÷økk™u ykih RMk
Mku çkkŒ fh™u fu r÷Þu ŒGÞkh ™nª nkuŒk. Þune ðkun ¾çkeMk ykËŒ Úke
rsMk ™u yçkq snT÷ fku snL™Bk BkU Äfu÷ rËÞk fu nBkkhu …iøkBçkh
6 ykih BkkurBk™kU ™u RMk fku ÷k¾kU Bkíkoçkk MkBkÍkÞk
ykih RMk ™u ~k¬w÷ fBkh ykih ftfrhÞkU fu fr÷Bkk …Z™u fk Bkku’rsÍk
Çke Ëu¾ r÷Þk Bkøkh rVh Çke y…™e rÍË …h yzk hnk ykih EBkk™
™ ÷kÞk. fwhyk™ku nËeMk BkU Þun nwõBk ni fu nh {wMkÕ{kLk BkËo ð
ykihŒ …h ÷krÍBk ni fu y…™u çkwÍwøkkuO ykih {wÂÏ÷Mk ËkuMŒkU fk Bk~ðhk
ÍYh Bkk™ ÷u ykih {wMkÕ{kLkkU fe òRÍ rMkVkrh~k fku fçkq÷ fh fu
y…™e hkÞ ykih y…™e çkkŒ fku Akuz Ëu ykih nf Íkrnh nku ò™u fu
çkk’Ë nhrøkÍ nhrøkÍ y…™e hkÞ ykih y…™e çkkŒ …h rÍË fh fu
yzk ™ hnu. çknwŒ Mku ykËBke ¾kMk Œkih Mku ykihŒU RMk çkwhe ykËŒ
BkU BkwçŒ÷k nI. ÏkwËk fu r÷Þu R™ Mkçk fku åkkrnÞu fu RMk çkwhe ykËŒ
fku Akuz fh Ëku™kU snk™ fe MkykËŒkU Mku MkhVhkÍ nkU.
{17} çkË økwBkk™e : çknwŒ Mku BkËkuO ykih ykihŒkU fe Þun ykËŒ
nkuŒe ni fu snkt WLnkU ™u Ëku ykËrBkÞkU fku y÷øk nku fh åkw…fu åkw…fu
sLLkíke Íuðh 131
çkkŒU fhŒu nwyu Ëu¾k Œku Vkih™ W™ fku Þun çkË økwBkk™e nku òŒe ni fu
Þun Bkuhu ne Bkw-ŒyÂÕ÷f fwA çkkŒU nku hne nI ykih Bkuhu ne r¾÷kV
fkuE MkkrÍ~k nku hne ni RMke Œhn ykihŒU yøkh y…™u ~kkunhkU fku
yåAk r÷çkkMk …n™ fh fnª òŒu nwyu Ëu¾Œe nI Þk ~kkunhkU fku rfMke
ykihŒ fu çkkhu BkU fwA fnŒu nwyu Mkw™ ÷uŒe nI Œku W™ fku Vkih™ y…™u
~kkunhkU fu çkkhu BkU Þun çkË økwBkk™e nku òŒe ni fu ÍYh Bkuhu ~kkunh fe
Vw÷k™e ykihŒ Mku fwA MkkÍçkkÍ ni RMke Œhn ~kkunhkU fk nk÷ ni fu
yøkh R™ fe çkerðÞkt BkÞfu BkU rÍÞkËk Xnh øk# Þk BkÞfu fu rh~ŒuËkhkU
Mku çkkŒ Þk R™ fe ¾krŒhku BkËkhkŒ fh™u ÷økU Œku ~kkunhkU fku Þun çkË
økwBkk™e nku òŒe ni fu Bkuhe çkeðe Vw÷kt Vw÷kt BkËkuO Mku BknççkŒ fhŒe ni
fnª fkuE çkkŒ Œku ™nª ni ! çkMk RMk çkË økwBkk™e BkU Œhn Œhn fe
swMŒ-sq ykih xkun ÷økk™u fe rV¢ BkU BkwçŒ÷k nku fh rË™ hkŒ rËBkkøk
BkU yÕ÷Bk økÕ÷Bk rfMBk fu ¾Þk÷kŒ fe r¾åkze …fk™u ÷økŒu nI ykih
fÇke fÇke hkE fk …nkz ykih VktMk fk çkktMk çk™k zk÷Œu nI.
ÃÞkhe çkn™ku ykih ÇkkRÞku ! ÞkË h¾ku fu çkË økwBkkr™ÞkU fe
Þun ykËŒ çknwŒ çkwhe çk÷k ykih çknwŒ çkzk økw™kn ni.
fwhyk™u BkSË BkU yÕ÷kn Œyk÷k ™u RþkoË VhBkkÞk fu
Þk’™e çkk’Í økwBkk™ økw™kn nI.

r÷nkÍk sçk Œf ¾w÷e nwE Ë÷e÷ Mku ŒwBk fku rfMke çkkŒ fk
Þfe™ ™ nku òyu nhrøkÍ nhrøkÍ BknTÍ çku çkwLÞkË økwBkk™kU Mku fkuE
hkÞ fkRBk ™ fh r÷Þk fhku.
{18} fk™ fk fååkk : çknwŒ Mku BkËkuO ykih ykihŒkU BkU Þun ¾hkçk
ykËŒ nwðk fhŒe ni fu yåAk çkwhk Þk Mkååkk Íqxk òu ykËBke Çke
sLLkíke Íuðh 132
fkuE çkkŒ fn Ëu WMk …h Þfe™ fh ÷uŒu nI ykih rçk÷k Ak™çke™ ykih

ŒnfefkŒ fu WMk çkkŒ fku Bkk™ fh WMk …h Œhn Œhn fu ¾Þk÷kŒ ð
™-ÍrhGÞkŒ fk Bkn÷ Œk’Bkeh fh™u ÷økŒu nI Þun ðkun ykËŒu çkË ni
òu ykËBke fku ~kwfqfku ~kwçkwnkŒ fu Ë÷Ë÷ BkU VtMkk ËuŒe ni ykih Ïðkn
Bk Ïðkn ykËBke y…™u {wÂÏ÷Mk ËkuMŒkU fku Ëw~Bk™ çk™k ÷uŒk ni ykih
ÏkwË økhÍ ð rVŒ™k …hðh ÷kuøk y…™e åkk÷kU BkU fkBÞkçk nku òŒu
nI. RMk r÷Þu ÏkwËkðLËu fwÆqMk ™u fwhyk™u BkSË BkU RþkoË VhBkkÞk fu
“Þk’™e sçk fkuE VkrMkf ykËBke ŒwBnkhu …kMk fkuE ¾çkh ÷kyu
Œku ŒwBk Ïkqçk yåAe Œhn òtåk …zŒk÷ fh ÷ku.”
BkŒ÷çk Þun ni fu nh ~kÏMk fe ¾çkh …h ÇkhkuMkk fh fu ŒwBk
Þfe™ BkŒ fh r÷Þk fhku çkÕfu Ïkqçk yåAe Œhn ŒnfefkŒ ykih
Ak™çke™ fh fu ¾çkhkU …h yu’rŒBkkË fhku. ðh™k ŒwBk Mku çkze çkze
øk-÷rŒÞkt nkuŒe hnUøke. r÷nkÍk ¾çkhËkh ! ¾çkhËkh ! fk™ fu
fååku BkŒ çk™ku ykih nh ykËBke fe çkkŒ Mkw™ fh rçk÷k ŒnfefkŒ
rfÞu ™ Bkk™ r÷Þk fhku.
{19} rhÞkfkhe : fwA BkËkuO ykih ykihŒkU fe Þun ¾hkçk ykËŒ
nkuŒe ni fu ðkun Ëe™ Þk ËwLÞk fk òu fkBk Çke fhŒu nI ðkun ~kkunhŒ ð
™kBkðhe ykih rË¾kðu fu r÷Þu fhŒu nI. RMk ¾hkçk ykËŒ fk ™kBk
“rhÞkfkhe” ni ykih Þun MkÏŒ økw™kn ni nËeMk ~kheV BkU ni fu
rhÞkfkhe fh™u ðk÷kU fku rfÞkBkŒ fu rË™ ÏkwËk fk Bkw™kËe RMk Œhn BkiËk™u
Bkn~kh BkU …wfkhuøkk fu yi çkËfkh. yi çkË ynTË. yi rhÞkfkh ! Œuhk yBk÷
økkhŒ nku økÞk ykih Œuhk Mkðkçk çkhçkkË nku økÞk. Œq ÏkwËk fu Ëhçkkh Mku
sLLkíke Íuðh 133
r™f÷ ò ykih WMk ~kÏMk Mku y…™k Mkðkçk Œ÷çk fh rsMk fu r÷Þu Œq™u
yBk÷ rfÞk Úkk.
RMke Œhn yuf ËqMkhe nËeMk BkU ni fu rsMk yBk÷ BkU Íhko Çkh
Çke rhÞkfkhe fk ~kkRçkk nku WMk yBk÷ fku yÕ÷kn Œyk÷k fçkq÷ ™nª
VhBkkŒk ni.
ykih Þun Çke nwÍqh 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu
snL™Bk BkU yuf yiMke ðkËe ni rsMk fku yÕ÷kn Œyk÷k ™u rhÞkfkhe fh™u
ðk÷u fkrhÞkU fu r÷Þu ŒGÞkh VhBkkÞk ni.
{20} Œk’heV …MkLËe : fwA BkËo ykih ykihŒU RMk ¾hkçk ykËŒ
BkU BkwçŒ÷k nI fu òu ~kÏMk W™ fu Bkwtn …h W™ fe Œk’heV fh Ëu ðkun
WMk Mku Ïkw~k nku òŒu nI ykih òu ~kÏMk W™ fu yiçkkU fe r™~kk™ Ëune fh
Ëu WMk …h Bkkhu økwMMku fu ykøk çkøkq÷k nku òŒu nI. ykËBke fe Þun
¾M÷Œ Çke r™nkÞŒ ™krfMk ykih çknwŒ çkwhe ykËŒ ni. y…™e
Œk’heV fku …MkLË fh™k ykih y…™e ŒLfeË …h ™khkÍ nku ò™k
Þun çkze çkze økwBkhkrnÞkU ykih økw™knkU fk Mkh-åk~Bkk ni RMk r÷Þu
yøkh fkuE ~kÏMk ŒwBnkhe Œk’heV fhu Œku ŒwBk y…™u rË÷ BkU Mkkuåkku
yøkh ðkfuE ðkun Ïkqçke ŒwBnkhu yLËh BkkisqË nku Œku ŒwBk RMk …h
ÏkwËk fk ~kw¢ yËk fhku fu WMk ™u ŒwBk fku RMk fe ŒkiVef yŒk VhBkkE
ykih nhrøkÍ y…™e RMk Ïkqçke …h yfz fh RŒhk fh Ïkw~k ™ nku
òyku. ykih yøkh fkuE ~kÏMk ŒwBnkhu MkkBk™u ŒwBnkhe ¾krBkÞkU fku
çkÞk™ fhu Œku nhrøkÍ nhrøkÍ RMk …h ™khkÍøke fk RÍnkh ™
fhku. çkÕfu WMk fku y…™k {wÂÏ÷Mk ËkuMŒ MkBkÍ fh WMk fe fÿ fhku
sLLkíke Íuðh 134
ykih y…™e ¾krBkÞkU fe RM÷kn fh ÷ku ykih RMk çkkŒ fku yåAe
Œhn ÍunT™ ™~ke™ fh ÷ku fu nh Œk’heV fh™u ðk÷k ËkuMŒ ™nª nwðk
fhŒk ykih nh ŒLfeË fh™u ðk÷k Ëw~Bk™ ™nª nwðk fhŒk. fwhyk™ku
nËeMk fe BkwfÆMk Œk’÷eBk Mku …Œk åk÷Œk ni fu y…™e Œk’heV …h
Ïkw~k nku fh Vq÷ ò™u ðk÷k ykËBke yÕ÷kn Œyk÷k ykih WMk fu
hMkq÷ 6 fku çkunË ™k …MkLË ni ykih RMk rfMBk fu
BkËkuO ykih ykihŒkU fu RËo røkËo yõMkh åkk…÷qMke fh™u ðk÷kU fk
BkßBky Rfêk nku òÞk fhŒk ni ykih Þun ÏkwË-økhÍ ÷kuøk Œk’heVkU
fk …w÷ çkktÄ fh ykËBke fku çku ðwfqV çk™kÞk fhŒu nI. ykih Íqxe
Œk’heVkU Mku ykËBke fku WÕ÷q çk™k fh y…™k BkŒ÷çk r™fk÷ r÷Þk
fhŒu nI. ykih rVh ÷kuøkkU Mku y…™e BkŒ÷çk çkhykhe ykih çku ðwfqV
çk™k™u fe ËkMŒk™ çkÞk™ fh fu ÷kuøkkU fku Ïkw~k ŒçE ykih ntMk™u
ntMkk™u fk MkkBkk™ VhknBk fhŒu hnŒu nI. r÷nkÍk nh BkËo ð ykihŒ
fku åkk…÷qMke fh™u ðk÷kU ykih Bkwtn …h Œk’heV fh™u ðk÷kU fe yGÞkhk™k
åkk÷kU Mku nkur~kÞkh hn™k åkkrnÞu ykih nhrøkÍ nhrøkÍ y…™e
Œk’heV Mkw™ fh Ïkw~k ™ nku™k åkkrnÞu.
åkLË yåAe ykËŒU
{1} rnÕBk : økwMMku fku çkhËk~Œ fh ÷u™k ykih økwMMkk rË÷k™u ðk÷e
çkkŒkU …h økwMMkk ™ fh™k RMk fku rnÕBk ykih çkwËo-çkkhe fnŒu nI Þun
{wMkÕ{kLk fe çknwŒ ne çkw÷LË BkŒoçkk ykËŒ ni ykih RMk ykËŒ
ðk÷u fku ÏkwËkðLËu fwÆqMk ËwLÞk ð ykr¾hŒ BkU çkzu çkzu BkhkrŒçk ð
Ë-hòŒ yŒk VhBkkŒk ni åkw™kLåku fwhyk™u BkSË {U hççkw÷ RÍTÍŒ
™u VhBkkÞk fu
sLLkíke Íuðh 135
“Þk’™e økwMMkk …e ò™u ðk÷kU, ykih ÷kuøkkU fku BkwykV fh Ëu™u ðk÷kU
(ykih RMk rfMBk fu yåAu yåAu fkBk fh™u ðk÷kU) fku yÕ÷kn Œyk÷k y…™k
Bknçkqçk çk™k ÷uŒk ni.”
yÕ÷knw yõçkh ! økwMMku fku ÍçŒ ykih çkhËk~Œ fh™u ðk÷kU
fku ÏkwËkðLËu fwÆqMk y…™k Bknçkqçk çk™k ÷uŒk ni. v fkuE
çkLËk Þk çkLËe yÕ÷kn Œyk÷k fk Bknçkqçk ykih ÃÞkhk çk™ òyu
RMk Mku çkZ fh ykih fki™ Mke ËqMkhe ™u’BkŒ nku MkfŒe ni ?
r÷nkÍk ÃÞkhe çkn™ku ykih ÇkkRÞku ! ŒwBk y…™e Þun ykËŒ
çk™k ÷ku, fu fkuE rfŒ™e ne MkÏŒ çkkŒ ŒwBk fku fn Ëu Bkøkh ŒwBk WMk
fku ¾LËk …u~kk™e fu MkkÚk çkhËk~Œ fh ÷ku ykih økwMMkk yk òyu Œku
økwMMku fku …e òyku ykih nhrøkÍ nhrøkÍ y…™u økwMMku fk RÍnkh ™
fhku. ™ fkuE RÂLíkfkBk ÷ku. yøkh ŒwBk ™u Þun ykËŒ zk÷e Œku rVh
Þfe™ fh ÷ku, fu ŒwBk ÏkwËk ykih WMk fe ŒBkkBk BkÏ÷qf fu ÃÞkhu çk™
òykuøku ykih ÏkwËkðLËu fheBk çkzu çkzu Ë-hòŒ ð BkhkrŒçk fk ŒwBk fku
Œks …n™k fh ™uf çkÏŒe ykih Ïkw~k ™Mkeçke fk ŒksËkh çk™k Ëuøkk.
{2} ŒðkÍkuy ð RÂLfMkkhe : y…™u fku ËqMkhkU Mku Akuxk ykih
fBkŒh MkBkÍ fh ËqMkhkU fe Œk’ÍeBkku ŒõheBk fu MkkÚk ¾krŒhku BkËkhŒ
fh™k RMk ykËŒ fku ŒðÍkuy ykih RÂLfMkkhe fnŒu nI. Þun ™uf
ykËŒ Ëh nfefŒ òinhu ™kÞkçk ni fu yÕ÷kn Œyk÷k rsMk fku RMk
ykËŒ fe ŒkiVef yŒk VhBkk ËuŒk ni økkuÞk WMk fku ¾ihu fMkeh fk
¾Ík™k yŒk VhBkk ËuŒk ni òu ~kÏMk nh yuf fku y…™u Mku çkunŒh
ykih y…™u fku Mkçk Mku fBkŒh MkBkÍuøkk ðkun nBku~kk ÎkBkLz ykih
Œfççkwh fe ~kiŒk™e ¾M÷Œ Mku çkåkk hnuøkk ykih yÕ÷kn Œyk÷k WMk
fku Ëku™kU snk™ BkU Mkh çkwÕkLËe ykih yÍBkŒ fk çkkË~kkn çkÕfu
~knL~kkn çk™k Ëuøkk. nËeMk ~kheV BkU ni fu òu ~kÏMk yÕ÷kn fe
sLLkíke Íuðh 136
rhÍkòuE fu r÷Þu ŒðkÍkuy ykih RÂLfMkkhe fe ¾M÷Œ RÂÏíkÞkh fhuøkk

yÕ÷kn Œyk÷k WMk fku Mkh çkw÷LËe yŒk VhBkkyuøkk.
nÍhŒu ~ki¾ Mkk’Ëe I ™u VhBkkÞk fu
Þk’™e BkwÍ fku Bkuhu …eh ykrhVu ÏkwËk ykih hku~k™ rË÷ ~ki¾ ~knkçkwÆe™
MkkunThðËeo I ™u ËrhÞkE MkVh BkU f~Œe …h Þun Ëku ™MkenŒ
VhBkkE nI yuf Þun fu y…™u fku yåAk ykih çkzk ™ MkBkÍku. ykih ËqMkhe Þun
fu ËqMkhkU fku çkwhk ykih fBkŒh ™ MkBkÍku çkÕfu Mkçk fku y…™u Mku çkunŒh ykih
y…™u fku Mkçk Mku fBkŒh MkBkÍ fh ËqMkhkU fu MkkBk™u ŒðkÍkuy ykih RÂLfMkkhe
fk BkwÍk-nhk fhŒu hnku ykih ¾çkhËkh nhrøkÍ nhrøkÍ fÇke Çke Œfççkwh
ykih ÎkBkLz fe ~kiŒk™e zøkh …h åk÷ fh ËqMkhkU fku y…™u Mku nfeh ™ MkBkÍku.
ÞkË h¾ku fu ŒðkÍkuy ykih ykrsÍe ð RÂLfMkkhe fe ykËŒ
h¾™u ðk÷k ykËBke nh ~kÏMk fe ™ÍhkU BkU yÍeÍ nku òŒk ni. ykih
Bkw-ŒfÂççkh ykËBke Mku nh ~kÏMk ™VhŒ fh™u ÷økŒk ni. RMk r÷Þu
nh BkËo ð ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu ŒðkÍkuy fe ykËŒ RÂÏíkÞkh fhu
ykih fÇke Çke Œfççkwh ykih ÎkBkLz ™ fhu.
{3} y^ðku Ëh økwÍh : nhrøkÍ yøkh fkuE ~kÏMk ŒwBnkhu MkkÚk
ÍwÕBk ð rÍÞkËŒe fh çkiXu Þk EÍk ÃknkU[kyu Þk rfMke Mku ¾Œk Þk
sLLkíke Íuðh 137
fwMkqh nku òyu Þk ŒwBnU rfMke Œhn fk ™wõMkk™ ÃknkU[kyu Œku çkË÷k ð
RÂLíkfkBk ÷u™u fe çkòyu WMk fku BkwykV fh Ëu™k Þun çknwŒ ne
çkunŒhe™ ¾M÷Œ ykih r™nkÞŒ ne ™VeMk ykËŒ ni. ÷kuøkkU fe
¾ŒkykU fku BkwykV fh Ëu™k Þun fwhyk™u BkSË fk BkwfÆMk nwõBk ykih
hMkq÷kU fk Bkwçkkhf Œhefk ni. ÏkwËkÔkLËu fwÆqMk ™u fwhyk™u BkSË BkU
VhBkkÞk fu
“Þk’™e ÷kuøkkU fe ¾ŒkykU fku BkwykV fh Ëku ykih Ëh økwÍh fe

¾M÷Œ RÂÏíkÞkh fhku.” nBkkhu hMkq÷ 6 ™u Bk¬k fu
W™ BkwsrhBkkU ykih ¾ŒkfkhkU fku rsLnkU ™u çkhMkkU Œf yk… …h Œhn
Œhn fu ÍwÕBk rfÞu Úku. Vínu Bk¬k fu rË™ sçk Þun Mkçk BkwsrhBke™
yk… fu MkkBk™u ÷hÍŒu ykih fkt…Œu nwyu ykyu Œku yk… ™u W™ Mkçk
BkwsrhBkkU fe ¾ŒkykU fku BkwykV VhBkk rËÞk ykih rfMke Mku Çke fkuE
RÂLíkfkBk ykih çkË÷k ™nª r÷Þk. rsMk fk Þun yMkh nwðk fu
ŒBkkBk fw^Vkhu Bk¬k ™u RMk yÏ÷kfu BkwnBBkËe 6 Mku
Bkw-ŒyÂMMkh nku fh fr÷Bkk …Z r÷Þk.
yÍeÍ ÇkkRÞku ykih ÃÞkhe çkn™ku ! ŒwBk Çke y…™e Þune
ykËŒ çk™k ÷ku, fu Îkh BkU Þk Îkh fu çkknh nh søkn ÷kuøkkU fu fwMkqh
BkwykV fh rËÞk fhku. RMk Mku ÷kuøkkU fe ™ÍhkU BkU ŒwBnkhk ðfkh çkZ
òyuøkk ykih ÏkwËkðLËu fheBk Çke ŒwBk …h BkunThçkk™ nku fh ŒwBnkhe
¾ŒkykU fku çkÏ~k Ëuøkk.
{4} Mkçkúku ~kw¢ : BkwMkeçkŒkU ykih rsMBkk™e ð Ynk™e Œõ÷eVkU …h
y…™u ™^Mk fku RMk Œhn fkçkq BkU h¾™k fu ™ Íçkk™ Mku fkuE çkwhk
÷^Í r™f÷u, ™ Îkçkhk Îkçkhk fh ykih …hu~kk™ nk÷ nku fh RÄh
sLLkíke Íuðh 138
WÄh ÇkxõŒk ykih ÇkkøkŒk rVhu çkÕfu çkze Mku çkze ykVŒkU ykih
BkwMkeçkŒkU fu MkkBk™u yÍTBkku RÂMíkõ÷k÷ fu MkkÚk sBk fh zxu hn™k,
RMk fk ™kBk Mkçkú ni. Mkçkú fk rfŒ™k çkzk Mkðkçk ykih y@ ni RMk
fku çkååkk çkååkk ò™Œk ni. fwhyk™u BkSË BkU yÕ÷kn Œyk÷k fk
VhBkk™ ni fu
“Þk’™e Mkçkú fh™u ðk÷u fu MkkÚk yÕ÷kn Œyk÷k fe BkËË nwðk

fhŒe ni.”
ykih ÏkwËkðLËu fheBk ™u y…™u nçkeçk 6
Mku Þun RþkoË VhBkkÞk fu
Þk’™e yi Bknçkqçk ! yk… RMke Œhn Mkçkú fhU rsMk Œhn ŒBkkBk
rnBBkŒ ðk÷u hMkq÷kU ™u Mkçkú rfÞk ni.
RMk ËwLÞk BkU hLs ð hknŒ ykih økBk ð Ïkw~ke fk åkku÷e
ËkBk™ fk MkkÚk ni nh ~kÏMk fku RMk ËwLÞkðe rÍLËøke BkU Œõ÷eV ykih
ykhkBk Ëku™kU Mku …k÷k …z™k ÍYhe ni RMk r÷Þuu nh RLMkk™ …h
÷krÍBk ni fu fkuE ™u’BkŒ ð hknŒ rBk÷u Œku WMk …h ÏkwËk fk ~kw¢ yËk
fhu ykih fkuE Œõ÷eV ð hLs ÃknkU[u Œku WMk …h Mkçkú fhu. økhÍ Mkçkú
fe ykËŒ yuf r™nkÞŒ ne çkunŒhe™ ykËŒ ni ykih BkMk÷ Bk~nqh
ni fu Mkçkú fk V÷ BkeXk nwðk fhŒk ni. RMk r÷Þu nh BkËo ð ykihŒ fku
åkkrnÞu fu Mkçkú fk ËkBk™ fÇke nkÚk Mku ™ Akuzu.
{5} f™kyŒ : RLMkk™ fku òu fwA ÏkwËk fe ŒhV Mku rBk÷ òyu WMk
…h hkÍe nku fh rÍLËøke çkMkh fhŒu nwyu rnMko ykih ÷k÷åk fku Akuz
Ëu™k, RMk fku “f™kyŒ” fnŒu nI. f™kyŒ fe ykËŒ RLMkk™ fu
sLLkíke Íuðh 139
r÷Þu ÏkwËk fe çknwŒ çkze ™u’BkŒ ni. f™kyŒ …MkLË RLMkk™ Mkwfq™ ð
RíBke™k™ fe Ëki÷Œ Mku Bkk÷kBkk÷ hnŒk ni ykih nheMk ykih ÷k÷åke
RLMkkLk nBku~kk …hu~kk™ hnŒk ni rfMke ™u õÞk Ïkqçk fnk ni
Þk’™e yi f™kyŒ fe ykËŒ Œq BkwÍ fku Œðtøkh ykih Bkk÷Ëkh çk™k

Ëu. õÞqtfu ŒwÍ Mku çkZ fh ËwLÞk BkU fkuE ™u’BkŒ ™nª ni.
nh RLMkkLk ÏkwMkqMk™ ykihŒkU fku åkkrnÞu fu R™ fku çkuxu, ~kkunhkU
fe ŒhV Mku òu fwA rBk÷ òyu WMk …h hkÍe hn fh f™kyŒ fhU. ykih
ËqMkhe ykihŒkU fe Ëu¾k Ëu¾e rnMko ykih ÷k÷åk fe ykËŒ Mku nBku~kk Ëqh
hnU Œku W™ fe rÍLËøke r™nkÞŒ ne Mkwfq™ ð RíBke™k™
fu MkkÚk çkMkh nkuøke ykih ™ ðkun ÏkwË …hu~kk™ nk÷ hnUøke, ™ y…™u
~kkunh fku …hu~kk™e BkU zk÷Uøke.
{6} hnTBk ð ~k^fŒ : ÏkwËk fe nh BkÏ÷qf, RLMkk™ nku Þk ò™ðh
yøkh ðkun hnTBk fu fkrçk÷ nkU Œku W™ …h hnTBk fh™k ykih W™ fu
MkkÚk BkunThçkk™e ð ~k^fŒ fk Mkw÷qf ykih çkhŒkð fh™k Þun RLMkk™
fe çkunŒhe™ ¾M÷Œ ykih yk’÷k Ë-hsu fe fkrçk÷u Œk’heV ykËŒ
ni ykih ËwLÞk ð ykr¾hŒ BkU RMk …h çkunË Mkðkçk rBk÷Œk ni.
nËeMk ~kheV BkU hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni fu
hnTBk fh™u ðk÷kU …h hnBkk™ hnTBk VhBkkŒk ni. yi ÷kuøkku ! ŒwBk
ÍBke™ ðk÷kU …h hnTBk fhku Œku ykMBkk™ ðk÷k ŒwBk …h hnTBk VhBkkyuøkk.
fhku BkunThçkk™e ŒwBk yn÷u ÍBkª …h

ÏkwËk BkunThçkkt nkuøkk y~kuo çkhª …h
sLLkíke Íuðh 140
™Bko-ÏkqE, BkunThçkk™e ykih hnTBkku fhBk fe ykËŒ ÏkwËkðLËu

fheBk fe çknwŒ ne çkze ™u’BkŒ ni. nËeMk ~kheV BkU ni fu rsMk fku
rh^f ykih ™Bko-rË÷e fe ykËŒ ÏkwËkðLËu fheBk fe ŒhV Mku yŒk fh
Ëe økE WMk fku ËwLÞk ð ykr¾hŒ fe Çk÷kRÞkU fk çknwŒ çkzk rnMMkk
rBk÷ økÞk. ykih òu ™Bko-rË÷e ykih hnTBk ð BkunThçkk™e fe ¾M÷Œ
Mku BknYBk fh rËÞk økÞk ðkun ËwLÞk ð ykr¾hŒ fe Çk÷kRÞkU Mku
BknYBk nku økÞk.
{7} Ïkw~k yÏ÷kfe : nh yuf fu MkkÚk Ïkw~kYE ykih Ïkw~k yÏ÷kfe

fu MkkÚk …u~k yk™k Þun ðkun …iøkBçkhk™k ¾M÷Œ ni rsMk fu çkkhu BkU nwÍhq u
yfhBk 6 ™u RþkoË VhBkkÞk ni fu Þfe™™ ŒwBk Mkçk
{wMkÕ{kLkkU BkU Mkçk Mku rÍÞkËk BkwÍu ðkun ~kÏMk Bknçkqçk ni rsMk fu yÏ÷kf yåAu
nkU.
yuf ~kÏMk ™u çkkhøkknu rhMkk÷Œ BkU yÍo rfÞk fu Þk hMkq÷Õ÷kn
6 ! Mkçk Mku çkunŒhe™ åkeÍ òu yÕ÷kn Œyk÷k ™u
RLMkk™ fku yŒk VhBkkE ni ðkun õÞk åkeÍ ni ? Œku yk…
6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu “yåAu yÏ÷kf.”
ykih yk… 6 ™u Þun Çke RþkoË VhBkkÞk fu rfÞkBkŒ

fu rË™ BkkurBk™ fu BkeÍk™u yBk÷ BkU Mkçk Mku rÍÞkËk ðÍT™Ëkh ™ufe yåAu
yÏ÷kf nkUøku.
nh BkËo ð ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu y…™u Îkh ðk÷kU ykih

…zkurMkÞkU çkÕfu nh rBk÷™u sw÷™u ðk÷u fu MkkÚk Ïkw~k yÏ÷kfe fu MkkÚk
sLLkíke Íuðh 141
…u~k ykyu. Ïkw~ke fk RÍnkh fhŒu nwyu ykih BkwMfwhkŒu nwyu ÷kuøkkU Mku
rBk÷™k sw÷™k çknwŒ çkze MkykËŒ ykih Ïkw~k ™Mkeçke fe ykËŒ
ykih Mkðkçk fk fkBk ni òu ÷kuøk nh ðõŒ økk÷ Vw÷kyu, Bkwtn ÷xfkyu
ykih …u~kk™e …h çk÷ zk÷u nwyu Œuðhe åkZkyu nwyu nh ykËBke Mku
çkË yÏ÷kfe fu MkkÚk …u~k ykŒu nI ðkun çknwŒ ne BkLnqMk ð BkøkYh nI
ykih ðkun ËwLÞk ð ykr¾hŒ fe MkykËŒkU ykih Ïkw~k ™MkerçkÞkU Mku
BknYBk nI. ™ W™ fku fÇke Ïkw~ke ™Mkeçk nkuŒe ni. ™ W™ Mku rBk÷ fh
ËqMkhkU fk rË÷ Ïkw~k nkuŒk ni çkÕfu yiMku BkËkuO ykih ykihŒkU fu åkunhkU …h
nh ðõŒ yiMke hQ™Œ ykih ™wnqMkŒ çkhMkŒe hnŒe ni fu W™ fk
åkunhk Ëu¾ fu yiMkk Bkk’÷qBk nkuŒk ni fu Þun yÇke yÇke Mkku fh WXu nI
ykih yÇke Bkwtn Çke ™nª ÄkuÞk ni.
{8} nÞk : nh ykËBke ÏkwMkqMk™ ykihŒkU fu nf BkU nÞk fe ykËŒ
ðkun y™Bkku÷ Íuðh ni òu ykihŒ fe R^VŒ ð …kf ËkBk™e fk Ëkhku
BkËkh ykih r™Mðkr™GÞŒ fu nwM™ku sBkk÷ fe ò™ ni rsMk BkËo Þk
ykihŒ BkU nÞk fk òinh nkuøkk ðkun ŒBkkBk yiçk ÷økk™u ðk÷u ykih
çkwhu fkBkkU Mku rVíkhe Œkih …h Áf òyuøkk ykih ŒBkkBk hÍkR÷ Mku …kf
MkkV hn hn fh yåAu yåAu fkBkkU ykih VÍkR÷ ð BknkrMk™ fu ÍuðhkŒ
Mku ykhkMŒk nku òyuøkk. åkw™kLåku hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u
RþkoË VhBkkÞk fu
Þk’™e nÞk ËhÏŒu EBkk™ fe yuf çknwŒ çkze ~kk¾ ni.
{9} MkVkE MkwÚkhkE : Þun Bkwçkkhf ykËŒ Çke BkËkuO ykih ykihŒkU fu
r÷Þu r™nkÞŒ ne çkunŒhe™ ¾M÷Œ ni òu RLMkkr™GÞŒ fu Mkh fk yuf
çknwŒ ne feBkŒe Œks ni. yBkehe nku Þk Vfehe nh nk÷ BkU MkVkE ð
sLLkíke Íuðh 142
MkwÚkhkE RLMkk™ fu ðfkh ð ~khV fk ykE™k Ëkh, ykih Bknçkqçku

…hðh Ëøkkh ni. RMk r÷Þu nh {wMkÕ{kLk fk Þun RM÷kBke r™~kk™ ni
fu ðkun y…™u çkË™, y…™u Bkfk™ ð MkkBkk™, y…™u ËhðkÍu ykih
MknT™ ðøkihk nh nh åkeÍ fe …kfe ykih MkVkE MkwÚkhkE fk nh ðõŒ
æÞk™ h¾u. økLËøke ykih Vqnz …™ RLMkk™ fe RÍTÍŒku yÍBkŒ fu
çkË Œhe™ Ëw~Bk™ nI RMk r÷Þu nh BkËo ð ykihŒ fku nBku~kk MkVkE
MkwÚkhkE fe ykËŒ zk÷™e åkkrnÞu. MkVkE MkwÚkhkE Mku rMknTnŒku
ŒLËwÁMŒe çkZŒe hnŒe ni ykih MkUfzkU çkÕfu nÍkhkU çkeBkkrhÞkt Ëqh nku
òŒe nI. nËeMk ~kheV BkU ni fu yÕ÷kn Œyk÷k …kf ni ykih …kfeÍøke
fku …MkLË VhBkkŒk ni.
hMkq÷wÕ÷kn 6 fku Vqnz ykih Bki÷u fwåki÷u hn™u

ðk÷u ÷kuøkkU Mku çkunË ™VhŒ Úke. åkw™kLåku yk… 6
y…™u Mknkçkyu rfhkBk H fku nBku~kk MkVkE MkwÚkhkE fk nwõBk
ËuŒu hnŒu ykih RMk fe ŒkfeË VhBkkŒu hnŒu Úku.
Vqnz ykihŒU òu MkVkE MkwÚkhkE fk ¾Þk÷ ™nª h¾Œe nI
ðkun nBku~kk ~kkunhkU fe ™ÍhkU BkU Í÷e÷ku Ïðkh hnŒe nI çkÕfu çknwŒ Mke
ykihŒkU fku W™ fu Vqnz …™ fe ðßn Mku Œ÷kf rBk÷ òŒe ni RMk r÷Þu
ykihŒkU fku MkVkE MkwÚkhkE fk ¾kMk Œkih …h ¾Þk÷ h¾™k åkkrnÞu.
{10} MkkËøke : ¾qhkf, …ku~kkf, MkkBkk™u rÍLËøke, hn™ Mkn™ nh
åkeÍ BkU çku ò ŒfÕ÷wVkŒ Mku çkåk™k ykih rÍLËøke fu nh ~kku’çku BkU
MkkËøke h¾™k Þun çknwŒ ne ÃÞkhe ykËŒ ykih r™nkÞŒ ne ™VeMk
¾M÷Œ ni. MkkËk ŒÍuo rÍLËøke BkU yBkehe nku Þk Vfehe, nh søkn
nh nk÷ BkU hknŒ ne hknŒ ni RMk ykËŒ ðk÷k ykËBke ™ rfMke …h
sLLkíke Íuðh 143
çkkuÍ çk™Œk ni ™ ÏkwË rfMBk rfMBk fu çkkuÍkU Mku Íuhu çkkh nkuŒk ni.
rÍLËøke fu nh ~kku’çku BkU MkkËøke ne hMkq÷wÕ÷kn 6
ykih yk… fe BkwfÆMk çkerðÞkU fk ðkun Bkwçkkhf Œhefk ni òu ŒBkkBk
ËwLÞk fu BkËkuO ykih ykihŒkU fu r÷Þu Bk~y÷u hkn ni. nh {wMkÕ{kLk BkËo
ykih ykihŒ fku åkkrnÞu fu MkkËøke fe rÍLËøke çkMkh fh fu hMkq÷wÕ÷kn
6 fe RMk MkwL™Œu fheBkk …h yBk÷ fhu ykih ËwLÞk
ð ykr¾hŒ fe hknŒkU ykih MkykËŒkU Mku MkhVhkÍ nku.
{11} Mk¾kðŒ : y…™e ŒkfŒ ykih nirMkGÞŒ fu r÷nkÍ Mku Mk¾kðŒ
fe ykËŒ yuf r™nkÞŒ ne ™VeMk ¾M÷Œ ni. åkw™kLåku fLsqMke fu
çkÞk™ BkU Mk¾kðŒ fe VÍe÷Œ ykih RMk fu çkkhu BkU nËeMk ~kheV nBk
Œnheh fh åkwfu nI.
{12} ~kehª f÷kBke : nh ykËBke Mku çkkŒåkeŒ fh™u BkU ™Bko ÷nò
ykih ~kehª Íçkk™e fu MkkÚk økw^Œ-økq fe ykËŒ Þun RLMkk™e ¾MkkR÷
BkU Mku çkunŒhe™ ykËŒ ni. RMk Mku nh ykËBke fk rË÷ SŒk ò
MkfŒk ni økw^Œ-økq BkU fzðk ÷nò, åke¾™k råkÕ÷k™k, zktx Vxfkh,
Bkwtn rçkøkkz fh sðkçk Ëu™k Þun RŒ™e BkhËqË ykËŒU nI fu RMk Mku
ykËBke nh yuf fe ™Íh BkU fkrçk÷u ™VhŒ nku òŒk ni.
økw™knkU fk çkÞk™
økw™knkU fe Ëku rfMBkU nI. økw™knu Mkøkehk (Akuxu Akuxu økw™kn)
økw™knu fçkehk (çkzu çkzu økw™kn). økw™knu Mkøkehk ™urfÞkU ykih RçkkËŒkU
fe çk-h-fík Mku BkwykV nku òŒu nI ÷urf™ økw™knu fçkehk WMk ðõŒ Œf
BkwykV ™nª nkuŒu sçk Œf fu ykËBke Mkååke Œkiçkk fh fu yn÷u nwfqf
Mku W™ fu nwfqf fku BkwykV ™ fhk ÷u.
sLLkíke Íuðh 144
økw™knu fçkehk rfMk fku fnŒu nI ? : økw™knu fçkehk WMk økw™kn fku
fnŒu nI rsMk Mku çkåk™u …h ÏkwËkðLËu fwÆqMk ™u BkÂøVhŒ fk ðk’Ëk
VhBkkÞk ni.
ykih çkk’Í W-÷Bkkyu rfhkBk ™u VhBkkÞk fu nh ðkun økw™kn
rsMk fu fh™u ðk÷u …h yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 ™u
ðEË Mkw™kE Þk ÷k’™Œ VhBkkE Þk yÍkçk ð økÍçk fk rÍ¢ VhBkkÞk
ðkun økw™knu fçkehk ni.
økw™knu fçkehk fki™ fki™ Mku nI ? : økw™knu fçkehk fe Œk’ËkË çknwŒ
rÍÞkËk ni Bkøkh R™ BkU Mku åkLË Bk~nqh fçkehk økw™knkU fk nBk Þnkt
rÍ¢ fhŒu nI òu Þun nI :
{ 1} r~kfo fh™k. { 2} òËq fh™k. { 3} Ïkq™u ™knf fh™k.
{4} MkqË ¾k™k. {5} ÞŒeBk fk Bkk÷ ¾k™k. {6} rsnkËu fw^Vkh Mku
Çkkøk ò™k. {7} …kf ËkBk™ BkkurBk™ BkËkuO ykih ykihŒkU …h rÍ™k
fe ŒkunBkŒ ÷økk™k. {8} rÍ™k fh™k. {9} Rø÷kBk çkkÍe fh™k.
{10} åkkuhe fh™k. {11} ~khkçk …e™k. {12} Íqx çkku÷™k ykih
Íqxe økðkne Ëu™k. {13} ÍwÕBk fh™k. {14} zkfk zk÷™k. {15}
Bkkt çkk… fku Œõ÷eV Ëu™k {16} niÍ ð r™VkMk fe nk÷Œ BkU çkeðe Mku
MkkunçkŒ fh™k. {17} sqyk ¾u÷™k. {18} Mkøkehk økw™knkU …h
RMkhkh fh™k. {19} yÕ÷kn 1 fe hnBkŒ Mku ™k WBBkeË nku
ò™k. {20} yÕ÷kn 1 fu yÍkçk Mku çku ¾kiV nku ò™k. {21}
™kåk Ëu¾™k. {22} ykihŒkU fk çku …Ëko nku fh rVh™k. {23} ™k…
Œku÷ BkU fBke fh™k. {24} åkwøk÷e ¾k™k. { 25} økeçkŒ fh™k.
{26} Ëku {wMkÕ{kLkkU fku yk…Mk BkU ÷zk Ëu™k. {27} yBkk™Œ BkU
r¾Þk™Œ fh™k. {28} rfMke fk Bkk÷ Þk ÍBke™ ð MkkBkk™ ðøkihk
sLLkíke Íuðh 145
økMçk fh ÷u™k. {29} ™BkkÍ hkuÍk ykih ns ð ÍfkŒ ðøkihk VhkRÍ

fku Akuz Ëu™k {30} {wMkÕ{kLkkU fku økk÷e Ëu™k.
R™ Mku ™knf Œkih …h Bkkh…ex fh™k ðøkihk ðøkihk MkUfzkU

økw™knu fçkehk nI. rs™ Mku çkåk™k nh {wMkÕ{kLk BkËo ykih ykihŒ …h
VÍo ni ykih MkkÚk ne ËqMkhkU fku Çke R™ økw™knkU Mku hkuf™k ÷krÍBk
ykih ÍYhe ni.
nËeMk ~kheV BkU ni fu yøkh rfMke {wMkÕ{kLk fku fkuE økw™kn fhŒu
Ëu¾u Œku WMk …h ÷krÍBk ni fu y…™k nkÚk çkZk fh WMk fku økw™kn fh™u Mku
hkuf Ëu. ykih yøkh nkÚk Mku WMk fku hkuf™u fe ŒkfŒ ™nª h¾Œk Œku Íçkk™ Mku
BkLy fh Ëu ykih yøkh RMk fe Çke ŒkfŒ ™ nku Œku fBk Mku fBk y…™u rË÷
Mku WMk økw™kn fku çkwhk MkBkÍ fh WMk Mku çkuÍkhe Íkrnh fh Ëu ykih Þun
EBkk™ fk r™nkÞŒ ne fBkÍkuh Ë-hò ni.
yuf ykih nËeMk BkU Þun Çke ykÞk ni fu fkuE ykËBke rfMke fkiBk
BkU hn fh økw™kn fk fkBk fhu ykih ðkun fkiBk fwÔðŒ h¾Œu nwyu Çke WMk
ykËBke fku økw™kn fh™u Mku ™ hkufu Œku yÕ÷kn Œyk÷k WMk yuf ykËBke fu
økw™kn fu Mkçkçk …qhe fkiBk fku W™ fu Bkh™u Mku …n÷u yÍkçk BkU BkwçŒ÷k
VhBkkyuøkk.
økw™knkU Mku ËwLÞkðe ™wõMkk™

økw™knkU Mku ykr¾hŒ fk ™wõMkk™ ykih yÍkçku snL™Bk fe
MkÍkykU ykih fçkú BkU rfMBk rfMBk fu yÍkçkkU BkU BkwçŒ÷k nku™k. RMk
fku Œku nh ~kÏMk ò™Œk ni Bkøkh ÞkË h¾ku fu økw™knkU fe ™wnqMkŒ Mku
sLLkíke Íuðh 146
ykËBke fku ËwLÞk BkU Çke Œhn Œhn fu ™wõMkk™ ÃknkU[Œu hnŒu nI rs™
BkU Mku åkLË Þun nI :
{1} hkuÍe fBk nku ò™k. {2} çk÷kykU fk nwsqBk. {3} WBkú Îkx
ò™k. {4} rË÷ BkU ykih çkk’Í Bkíkoçkk ŒBkkBk çkË™ BkU yåkk™f
fBkÍkuhe …iËk nku fh rMknTnŒ ¾hkçk nku ò™k. {5} RçkkËŒkU Mku
BknYBk nku ò™k. {6} yõ÷ BkU VwŒqh …iËk nku ò™k. {7} ÷kuøkkU fe
™ÍhkU BkU Í÷e÷ku Ïðkh nku ò™k. {8} ¾uŒkU ykih çkkøkkU fe …iËkðkh
BkU fBke nku ò™k. {9} ™u’BkŒkU fk rA™ ò™k. {10} nh ðõŒ rË÷
fk …hu~kk™ hn™k. {11} yåkk™f ÷k R÷ks çkeBkkrhÞkU BkU BkwçŒ÷k
nku ò™k. {12} yÕ÷kn Œyk÷k ykih WMk fu rVrh~ŒkU ykih WMk fu
™rçkÞkU ykih WMk fu ™uf çkLËkU fe ÷k’™ŒkU BkU røkrh^Œkh nku ò™k.
{13} åkunhu Mku EBkk™ fk ™qh r™f÷ ò™u Mku åkunhu fk çku hku™f nku
ò™k. { 14} ~kBko ð økihŒ fk òŒk hn™k. { 15} nh ŒhV Mku
rÍÕ÷ŒkU, ÁMðkRÞkU ykih ™k fkrBkÞkU fk nwsqBk nku ò™k. {16}
BkhŒu ðõŒ Bkwtn Mku fr÷Bkk ™ r™f÷™k ðøkihk ðøkihk økw™knkU fe
™wnqMkŒ Mku çkzu çkzu ËwLÞkðe ™wõMkk™ nwðk fhŒu nI.
RçkkËŒkU fu ËwLÞkðe VðkRË
RçkkËŒkU Mku ykr¾hŒ fu VðkRË Œku nh ~kÏMk fku Bkk’÷qBk nI
fu yÕ÷kn Œyk÷k y…™u RçkkËŒ økwÍkh çkLËkU fku ykr¾hŒ BkU
sL™Œ fe çku ~kwBkkh ™u’BkŒU yŒk VhBkkyuøkk. ÷urf™ RMk Mku økkrV÷
™ hnku fu RçkkËŒ Mku ykr¾hŒ fu VkyuËkU fu R÷kðk RçkkËŒ fe
çk-h-fík Mku çknwŒ Mku ËwLÞkðe VðkRË Çke nkrMk÷ nkuŒu nI Bk-Mk÷™ :
{ 1} hkuÍe çkZ™k { 2} Bkk÷ ð MkkBkk™ ð yki÷kË nh åkeÍ BkU
çk-h-fík nku™k {3} çknwŒ Mke ËwLÞkðe Œõ÷eVkU ykih …hu~kkr™ÞkU fk
h^y nku ò™k {4} çknwŒ Mke çk÷kykU fk x÷ ò™k {5} Mkçk fu
sLLkíke Íuðh 147
rË÷kU BkU RMk fe BknççkŒ …iËk nku ò™k {6} ™qhu EBkk™ fe ðßn Mku
åkunhu fk çkk hku™f nku ò™k {7} WBkú fk çkZ ò™k {8} …iËkðkh BkU
¾ihku çk-h-fík nku ò™k {9} çkkrh~k nku™k {10} nh søkn RÍTÍŒku
ykçkY rBk÷™k {11} Vkfu Mku çkåkk hn™k {12} rË™ çk rË™ ™u’BkŒkU
BkU Œh¬e nku™k {13} çknwŒ Mke çkeBkkrhÞkU Mku r~kVk …k ò™k {14}
ykrÞLËk yk™u ðk÷e ™M÷kU fku VkyuËk ÃknkU[™k {15} ~kkËBkk™e
ð BkMkhoŒ ykih RíBke™k™u fÕçk fe rÍLËøke ™Mkeçk nku™k. R™ fu
R÷kðk ykih Çke çknwŒ Mku ËwLÞkðe VkyuËu nI òu RçkkËŒ fe çk-h-fík
Mku nkrMk÷ nkuŒu nI.
RçkkËŒ fe ~kk™
hnBkŒu rfrçkúÞk RçkkËŒ ni
hknŒu BkwMŒVk RçkkËŒ ni
nwM™u ™qhu ÏkwËk RçkkËŒ ni
ŒÕyŒu òt rVÍk RçkkËŒ ni
nkrMk÷u ÍeMŒ Bkk’ rhVŒ nf fe
¾Õf fk BkwÆyk RçkkËŒ ni
Ëku™kU yk÷Bk fk ni Çk÷k RMk Mku
Ëki÷Œu çku çknk RçkkËŒ ni
Þun ÏkwËk Mku ŒwÍu rBk÷kyuøke
rfç÷yu nf ™wBkk RçkkËŒ ni
hku~k™e Bkk’rhVŒ fe økh åkknku
åk~Bku rË÷ fe rÍÞk RçkkËŒ ni
Yn fku rBk÷Œe ni Œwðk™kE
nh BkhÍ fe Ëðk RçkkËŒ ni
yk’ÍBke fh R÷ks RMÞkt fk
Bkk’rMkÞŒ fe r~kVk RçkkËŒ ni
sLLkíke Íuðh 148
{3}
ÁMkqBkkŒ
BknççkŒ ÏkwMkqBkkŒ BkU ¾ku økE
Þun WBBkŒ ÁMkqBkkŒ BkU ¾ku økE
{wMkÕ{kLkkU fe hMBkkU fk çkÞk™
sçk Œf RM÷kBk yhçk fe ÍBke™ Œf BknËqË hnk. WMk
ðõŒ Œf {wMkÕ{kLkkU fk Bkwyk-~khk ykih R™ fk ŒÍou rÍLËøke rçkÕfw÷
ne MkeÄk MkkËk ykih nh rfMBk fe ÁMkqBkkŒ ykih rçkËykŒ ð ÏkwhkVkŒ
Mku …kf MkkV hnk. ÷urf™ sçk RM÷kBk yhçk Mku çkknh ËqMkhu BkwÕfkU BkU
ÃknkU[k Œku ËqMkhe fkiBkkU ykih ËqMkhu BkÍnçk ðk÷kU fu Bku÷òu÷ ykih
W™ fu Bkknku÷ fk RM÷kBke Bkwyk-~khu ykih {wMkÕ{kLkkU fu Œhefyu
rÍLËøke …h çknwŒ rÍÞkËk yMkh …zk ykih fw^Vkh ð BkwÂ~hfe™
ykih ÞnqËku ™Mkkhk fe çknwŒ Mke øk÷Œ Mk÷Œ ykih Bk™ ÎkzŒ hMBkkU
fk {wMkÕ{kLkkU …h yiMkk òrhnk™k nB÷k nwðk ykih {wMkÕ{kLk R™
BkwÂ~hfk™k hMBkkU BkU RMk fËh Bkw÷ÔðMk nku økyu fu RM÷kBke Bkwyk-~khu
fk åkunhk BkM¾ nku økÞk ykih {wMkÕ{kLk hMBkku hðks fe çk÷kykU BkU
røkrh^Œkh nku fh ¾iÁ÷ fwY™ fe MkeÄe MkkËe RM÷kBke ŒÍou rÍLËøke
Mku çknwŒ Ëqh nku økyu. åkw™kLåku Ïkw~ke økBke, …iËkR~k ð BkkiŒ, ¾Œ™k,
~kkËe rçkÞkn, ðøkihk {wMkÕ{kLkkU fe swB÷k ŒõheçkkŒ çkÕfu {wMkÕ{kLkkU
fe rÍLËøke ð BkkiŒ fu nh BkhTn÷u ykih Bkkuz …h rfMBk rfMBk fe hMBkkU
fe VkiòU fk RMk Œhn yBk÷ ËÏ÷ nku økÞk ni fu {wMkÕ{kLk y…™e
ŒõheçkkŒ fku çkk… ËkËkykU fe R™ rhðkÞŒe hMBkkU Mku y÷øk fh ne
™nª MkfŒu ykih Þun nk÷ nku økÞk ni fu
Þun WBBkŒ rhðkÞkŒ BkU ¾ku økE
nfefŒ ÏkwhkVkŒ BkU ¾ku økE
sLLkíke Íuðh 149
nBkkhu Þnkt {wMkÕ{kLkkU fe ŒõheçkkŒ BkU rs™ hMBkkU fk hðks

…z økÞk ni W™ fu çkkhu BkU Œe™ rfMBk fu BkõŒçku ¾Þk÷ fu ÷kuøk nI òu
y…™u y…™u BkM÷f fk yu’÷k™ fhŒu hnŒu nI.
yÔð÷ ÷k÷, …e÷u, nhu htøk fu r÷çkkMkkU ðk÷u økuMkq ËhkÍ
rfMBk fu htøke™ rBkÍks çkkçkkykU fk økwhkin òu ŒMkÔðwV fk ÷çkkËk
ykuZu nwyu MkqVe çk™u rVhŒu nI R™ nfefŒ ð Bkk’rhVŒ fu XufuËkhkU ™u
Œku ŒBkkBk ÏkwhkVkŒ ykih r¾÷kVu ~kheyŒ ÁMkqBkkŒ fku òRÍ Xnhk
h¾k ni. Þnkt Œf fu Zku÷f ykih Œçk÷u fe Úkk… ykih nkhBkkur™ÞBk
ykih Mkkhtøke fu hkøk …h R™ ÷kuøkkU fku Bkk’rhVŒ fe Bku’hks nkrMk÷
nkuŒe ni. R™ ÷kuøkkU ™u y…™e snk÷Œ Mku {wÂM÷Bk Bkwyk-~khu fku
ŒnMk ™nMk ykih RM÷kBk fu BkwfÆMk åkunhu fku ÏkwhkVkŒ ð rçkËykŒ
ykih r¾÷kVu ~kheyŒ ÁMkqBkkŒ fu Ëkøk ÄççkkU Mku BkM¾ fh zk÷k ni.
Þun ÷kuøk rçk÷k ~kwçkk ¾Œkfkh nI. r÷nkÍk BkwMkÕBkk™kU …h ÷krÍBk
ni fu R™ ÷kuøkkU fe MkkunçkŒ ykih R™ ÷kuøkkU fe …ihðe Mku nBku~kk
çkåkŒu hnU.
ËwðwBk ðnkrçkÞkU ËuðçkÂLËÞkU fk rVfko ni rsLnkU ™u RM÷kn fu
™kBk Mku RM÷kBke Bkwyk-~khu ykih Ëe™u RM÷kBk fe nòBkŒ çk™k
zk÷e ni. R™ ÷kuøkkU ™u Þun ÍwÕBk rfÞk ni fu {wÂM÷Bk Bkwyk-~khu fe
òRÍ ð ™k òRÍ ŒBkkBk ÁMkqBkkŒ fku nhkBk ð rçkËTyŒ çkÕfu fw£ku
r~kfo Xnhk rËÞk ni. ykih Þun ÷kuøk Þnkt Œf nË Mku çkZ økyu fu ËqÕnk
fu Mkh …h Mkunhk çkktÄ™u fku fw£ku r~kfo r÷¾ rËÞk ni ykih Íiçkku Íe™Œ
fu r÷Þu rËðkhkU …h Ëeðkh økehe ykih AŒkU BkU AŒøkehe ÷økk™u fku
rçkËTyŒ ykih nhkBk r÷¾ Bkkhk. ykih ËqMkhe çknwŒ Mke òRÍ åkeÍkU
Bk-Mk÷™ fçkúkU …h åkkËh zk÷™u, çkwÍwøkkuO fe r™ÞkÍ ð VkrŒnk rË÷k™u,
BkwËkuO fk Œeò, åkk÷eMkðkt fh™u fku rçkËTyŒ ð nhkBk fhkh Ëu rËÞk.
sLLkíke Íuðh 150
Bke÷kË ~kheV fe Bksr÷MkkU fku nhkBk ð rçkËTyŒ çkÕfu fLnGÞk fu

s™Bk Mku çkËŒh r÷¾ rËÞk. rfÞkBk ð Mk÷kBk fku ™k òRÍ ð
BkB™qy fhkh rËÞk. çkwÍwøkko™u Ëe™ fu WMkkuO fku ™k òRÍ ð nhkBk
r÷¾k. BkwnhoBk BkU rÍ¢u ~knkËŒ ykih Mkçke÷kU Mku BkLy rfÞk. ykih
÷wíV Þun ni fu R™ ÷kuøkkU Mku sçk R™ ÁMkqBkkŒ fu fw£ku r~kfo ykih
rçkËTyŒ ð nhkBk nku™u …h Ë÷e÷ Œ÷çk fe òŒe ni Œku Þun fn ËuŒu
nI fu nBk ÷kuøkkU ™u yunrŒÞkŒ™ R™ åkeÍkU fku fw£ku r~kfo ykih nhkBk
ð rçkËTyŒ r÷¾ rËÞk ni Œkfu ÷kuøk zh fh R™ åkeÍkU fku Akuz ËU.
ÏkwËk fu r÷Þu fkuE R™ Mku …qAu fu yÕ÷kn Œyk÷k fe n÷k÷ fe nwE
åkeÍkU fku fw£ku r~kfo ykih nhkBk ð ™k òRÍ Xnhk™k Þun yunrŒÞkŒ
ni Þk yk’÷k Ë-hsu fe çku yunrŒÞkŒe ni ? yÕ÷kn Œyk÷k ™u rs™
åkeÍkU fku n÷k÷ çkŒkÞk ni W™ fku fw£ku r~kfo ykih nhkBk çkŒk™k Þun
yÕ÷kn Œyk÷k …h RÂ^íkhk ð ŒkunBkŒ ni ykih fwhyk™u BkSË BkU
yÕ÷kn Œyk÷k fk RþkoË ni fu
Þk’™e WMk Mku rÍÞkËk Íkr÷Bk ykih fki™ nkuøkk ? òu yÕ÷kn

Œyk÷k …h Íqxe ŒkunBkŒ ÷økkyu.
çknh nk÷ Ïkw÷kMkyu f÷kBk Þun ni fu rs™ hMBkkU fku yÕ÷kn
1 ð hMkq÷ 6 ™u nhkBk ™nª çkŒkÞk W™ fku
Ïðkn Bk Ïðkn ¾ªåk Œk™ fh nhkBk Xnhk™k Þun ÏkwË çknwŒ çkzk
økw™kn ni. r÷nkÍk {wMkÕ{kLkkU …h ÷krÍBk ni fu R™ ÷kuøkkU Mku Çke
y÷øk Úk÷øk hnU. ykih nhrøkÍ nhrøkÍ R™ ÷kuøkkU fe …ihðe ™ fhU.
rMkðwBk nBk Mkçk yn÷u MkwL™Œ ð sBkkyŒ fk BkwfÆMk Œçkfk
ni. rsMk fu çkzu çkzu y÷Bk çkhËkhkU BkU nÍhŒu ~ki¾ yçËw÷ nf
sLLkíke Íuðh 151
BkwnrÆMk Ëun÷ðe ð Bkki÷k™k ~kkn yçËw÷ yÍeÍ BkwnrÆMk Ëun÷ðe ð

Bkki÷k™k VÍ÷u hMkq÷ çkËkÞq™e, ð Bkki÷k™k VÍ÷u nf ¾ihykçkkËe ð
Bkki÷k™k çknÁ÷ W÷qBk ÷¾™ðe ð yk’÷k nÍhŒ Bkki÷k™k ynBkË
hÍk ¾k™ Mkkrnçk çkhuÕðe ðøkihk çkwÍwøkko™u Ëe™ nI. yn÷u MkwL™Œ ð
sBkkyŒ fu R™ BkwfÆMk çkwÍwøkkuO fk {wMkÕ{kLkkU fe hMBkkU fu çkkhu BkU Þun
VŒðk ni fu {wMkÕ{kLkkU fe ðkun hMBkU rs™ fku ~kheyŒ ™u BkLy rfÞk
ni ðkun Þfe™™ nhkBk ð ™k òRÍ nI. Bk-Mk÷™ ™kåk økk™k, çkkò
çkò™k, ykŒ~k çkkÍe, ËqÕnk fku åkktËe Mkku™u fu ÍuðhkŒ …n™k™k.
ŒõheçkkŒ BkU ykihŒkU BkËkuO fk çku …Ëoøke fu MkkÚk sBy nku™k. Îkh fu
yLËh ykihŒkU fu ËhrBkÞk™ ËqÕnk fku çkw÷k™k ykih ykihŒkU fk çku
…Ëko W™ fu MkkBk™u yk™k ykih Mkkr÷ÞkU ðøkihk fk ntMke BkÍkf fh™k.
ËqÕnk fu sqŒkU fku åkwhk ÷u™k rVh Íçkh ËMŒe ËqÕnk Mku RLykBk ðwMkq÷
fh™k ðøkihk ðøkihk ÷urf™ ~kheyŒ ™u rs™ hMBkkU fku òRÍ çkŒkÞk
Þk ðkun hMBkU rs™ fu çkkhu BkU ~kheyŒ ¾kBkku~k ni W™ fku nhrøkÍ
nhrøkÍ ™k òRÍ ykih nhkBk ™nª fnk ò MkfŒk. Ïkw÷kMkk Þun ni
fu sçk Œf rfMke hMBk fe BkwBkk-™-yŒ ~kheyŒ Mku ™ MkkrçkŒ nku WMk
ðõŒ Œf WMku nhkBk ð ™k òRÍ ™nª fn MkfŒu. Ïðkn Bk Ïðkn
{wMkÕ{kLkkU fe ŒBkkBk hMBkkU fku ¾ªåk Œk™ fh BkB™qy ykih nhkBk
fhkh Ëu™k ykih rçk÷k ðßn {wMkÕ{kLkkU fku rçkËTyŒe ykih nhkBk fk
Bkwh-íkrfçk fn™k Þun çknwŒ çkze rÍÞkËŒe ykih Ëe™ BkU nË Mku çkZ
ò™k ni. õÞqtfu nh ~kÏMk Þun ò™Œk ni fu {wMkÕ{kLkkU fe hMBkkU ykih
hðkòU fe çkwLÞkË WVo …h ni. Þun fkuE {wMkÕ{kLk Çke ™nª MkBkÍŒk
fu Þun Mkçk hMBkU ~khy™ ðkrsçk Þk MkwL™Œ Þk BkwMŒnçk nI. çkk’Í
Bkki÷rðÞkU fk Þun fn™k fu åkqtfu Vw÷kt hMBk fku ÷kuøk VÍo MkBkÍ™u ÷øku nI
ykih RMk fku fÇke Œfo ™nª fhŒu nI RMk r÷Þu ÷kuøkkU fku nBk RMk hMBk
sLLkíke Íuðh 152
Mku hkufŒu nI fu ÷kuøk yuf økih VÍo fku VÍo MkBkÍ™u ÷øku nI. {wMkÕ{kLkku !
Ïkqçk MkBkÍ ÷ku, fu Þun yuf çknwŒ çkzk Äkufk ni. ykih Ëh nfefŒ Þun
÷kuøk ÏkwË Çke Äkufu BkU nI. ykih ËqMkhkU fku Çke Äkufk Ëu hnu nI. ÞkË h¾ku
fu rfMke åkeÍ fku nBku~kk fhŒu hn™u Mku Þun ÷krÍBk ™nª ykŒk fu WMk
fk fh™u ðk÷k WMk fku VÍo MkBkÍŒk ni rfMke åkeÍ fku nBku~kk fhŒu
hn™k Þun ykih çkkŒ ni ykih WMk fku VÍo MkBkÍ ÷u™k ykih çkkŒ ni.
Ëu¾ku ðwÍq fh™u ðk÷k nBku~kk ðwÍq BkU fk™kU ykih økhË™ fk BkMn ÍYh
fhŒk ni fÇke Çke økhË™ ykih fk™kU fu BkMn fku ™nª AkuzŒk. Œku
õÞk fkuE Çke RMk …h Þun RÕÍkBk ÷økk MkfŒk ni fu ðkun Mkh fu BkMn fe
Œhn økhË™ ykih fk™kU fu BkMn fku Çke VÍo MkBkÍŒk ni ? nk÷ktfu fk™kU
ykih økhË™ fk BkMn MkwL™Œ ð BkwMŒnçk ni ykih õÞk fkuE Çke RMk
fe swhTyŒ fh MkfŒk ni fu ÷kuøkkU fku fk™kU ykih økhË™ fu BkMn Mku
BkLy fh Ëu fu ÷kuøk yuf økih VÍo fku VÍo MkBkÍ™u ÷øku nI.
çkMk RMke Œhn MkBkÍ ÷ku, fu ÷kuøk nBku~kk EË fu rË™ rMkÔkGÞkt
ykih ~kçku çkhkyŒ fku nÕðk …fkŒu nI ykih Bke÷kË ~kheV BkU nBku~kk
~kehe™e çkktxŒu nI ykih fÇke Çke RMk fku Œfo ™nª fhŒu Bkøkh RMk fku
nBku~kk fh™u Mku Þun RÕÍkBk ™nª ykŒk fu ÷kuøk R™ fkBkkU fku VÍo
MkBkÍ™u ÷øku nI. rsMk Œhn økhË™ ykih fk™kU …h nBku~kk BkMn fh™u
ðk÷k nBku~kk fh™u fu çkk ðwsqË Þune yfeËk h¾Œk ni fu fk™kU ykih
økhË™ fk BkMn VÍo ™nª ni çkÕfu MkwL™Œ ð BkwMŒnçk ni. RMke Œhn
nBku~kk EË fku rMkðGÞkt ykih ~kçku çkhkyŒ fku nÕðk …fk™u ðk÷k Þune
yfeËk h¾Œk ni fu Þun VÍo ™nª nI çkÕfu òRÍ ð Bkwçkkn nI. fki™
™nª òLkŒk fu rfMke åkeÍ fku VÍo MkBkÍ™k Þk VÍo ™ MkBkÍ™k RMk fk
íkyÕ÷wf yfeËu Mku ni, ™ fu yBk÷ Mku. fnkt yBk÷ ? ykih fnkt yfeËk ?
yBk÷ ykih åkeÍ ni ykih yfeËk ykih åkeÍ. Ëku™kU BkU çkzk Vfo ni !
sLLkíke Íuðh 153
çknh nk÷ Ïkw÷kMkk Þun ni fu {wMkÕ{kLkkU BkU hðks …k ò™u

ðk÷e ŒBkkBk ÁMkqBkkŒ nhkBk ð ™k òRÍ ™nª. çkÕfu fwA hMBkU
òRÍ ykih fwA ™k òRÍ nI. ykih òRÍ hMBkkU fku fh™u BkU fkuE
nhs ™nª. nkt Þun ÍYh ni fu òRÍ hMBkkU fe …kçkLËe RMke nË Œf
fh MkfŒk ni fu rfMke Vu’÷u nhkBk BkU BkwçŒ÷k ™ nku.
åkLË çkwhe hMBkU : yõMkh òrn÷kU BkU hðks ni fu çkååkkU fe …iËkR~k
Þk yfefk Þk ¾Œ™k Þk ~kkËe rçkÞkn fu BkkifykU …h BknÕ÷u Þk
rh~Œu fe ykihŒU sBy nkuŒe nI ykih økkŒe çkòŒe nI. Þun ™k òRÍ
ð nhkBk ni fu yÔð÷™ Zku÷ çkò™k ne nhkBk. rVh ykihŒkU fk
økk™k ykih rÍÞkËk çkwhk. ykihŒ fe ykðkÍ ™k BknhBkkU fku ÃknkU[™k
ykih ðkun Çke økk™u fe ykih ðkun Çke R~f ykih rnßhku rðMkk÷ fu
y~ykh ykih økeŒ, Íkrnh ni fu Þun rfŒ™u rVŒ™kU fk Mkh-åk~Bkk
ni. RMke Œhn ykihŒkU fk hŒTsøkk Çke ni fu hkŒ Çkh ykihŒU økkŒe
çkòŒe hnŒe nI ykih økw÷økw÷u …fŒu hnŒu nI rVh Mkwçn fku økkŒe
çkòŒe nwE BkÂMsË BkU Œkf Çkh™u fu r÷Þu òŒe nI. RMk BkU çknwŒ Mke
ÏkwhkVkŒ …kE òŒe nI. r™ÞkÍ Îkh BkU Çke nku MkfŒe ni ykih yøkh
BkÂMsË ne BkU nku Œku BkËo ÷u ò MkfŒu nI. ykihŒkU fku ò™u fe õÞk
ÍYhŒ ni ? R™ ykihŒkU fu nkÚk BkU yuf ykxu fk çk™k nwðk åkkh
çkr¥kÞkU ðk÷k åkhkøk Çke nkuŒk ni òu Îke Mku s÷kÞk òŒk ni økkih
fersÞu fu sçk Mkwçn nku økE Œku åkhkøk fe õÞk ÍYhŒ ? ykih yøkh
åkhkøk fe nksŒ ni Œku rBkèe fk åkhkøk fkVe ni. ykxu fk åkhkøk
çk™k™k ykih Œu÷ fe søkn Îke s÷k™k rçkÕfw÷ ne RMkhkV ykih
VwÍq÷ ¾åkeo ykih Bkk÷ fku çkhçkkË fh™k ni òu ~khy™ nhkBk ni.
ËqÕnk ËwÕn™ fku Wçkx™ Bk÷ðk™k, BkkRÞkU rçkXk™k òRÍ ni ÷urf™
ËqÕnk fu nkÚk …kô BkU Íe™Œ fu r÷Þu BkuntËe ÷økk™k òRÍ ™nª ni. Þqt
sLLkíke Íuðh 154
ne ËqÕnk fku hu~kBke …ku~kkf Þk ÍuðhkŒ …n™™k …n™k™k nhkBk ni.

¾kr÷Mk Vq÷kU fk Mkunhk òRÍ ni. rçk÷k ðßn RMk fku BkB™qy ™nª
fnk ò MkfŒk. nkt Mkku™u åkktËe fu ŒkhkU, økkuxkU, ÷åAkU ykih f÷kçk¥kq
ðøkihk fk çk™k nwðk nkh Þk Mkunhk ËqÕnk fu r÷Þu nhkBk ykih ËwÕn™
fu r÷Þu òRÍ ni. ™kåk çkkò, ykŒ~k çkkÍe nhkBk nI.
~kkrËÞkU BkU Ëku rfMBk fu ™kåk fhkyu òŒu nI. yuf hÂLzÞkU fk
™kåk òu BkËkuO fe BknrV÷ BkU nkuŒk ni. ËqMkhk ðkun ™kåk òu ¾kMk
ykihŒkU fe BknrV÷ BkU nkuŒk ni fu fkuE zkuBk™e Þk BkehkMk™ ™kåkŒe ni
ykih fBkh fqÕnu Bkxfk Bkxfk fh ykih nkÚkkU Mku åkBkfk åkBkfk fh
ŒBkk~kk fhŒe ni. Þun Ëku™kU rfMBk fu ™kåk ™k òRÍ ð nhkBk nI.
hLze fu ™kåk BkU òu økw™kn ykih ¾hkrçkÞkt nI R™ fku Mkçk ò™Œu nI fu
yuf ™k BknhBk ykihŒ fku Mkçk BkËo çku …Ëko Ëu¾Œu nI Þun ykt¾kU fk
rÍ™k ni. WMk fe ~knTðŒ ytøkuÍ ykðkÍ fku MkwLkŒu nI Þun fk™kU fk
rÍ™k ni. WMk Mku çkkŒU fhŒu nI Þun Íçkk™ fk rÍ™k ni. çkk’Í WMk fe
ŒhV nkÚk çkZkŒu nI Þun nkÚkkU fk rÍ™k ni. çkk’Í WMk fe ŒhV åk÷
fh ËkË ËuŒu nI ykih RLykBk fk Yr…Þk ËuŒu nI Þun …kô fk rÍ™k ni.
çkk’Í çkËfkhe Çke fh ÷uŒu nI Þun yM÷ rÍ™k ni.
ykŒ~k çkkÍe Ïðkn ~kçku çkhkyŒ BkU nku Þk ~kkËe rçkÞkn
BkU nh søkn nh nk÷ BkU nhkBk ni. ykih RMk BkU fE økw™kn nI. Þun
y…™u Bkk÷ fku VwÍq÷ çkhçkkË fh™k ni fwhyk™uu BkSË BkU VwÍq÷ Bkk÷
¾åko fh™u ðk÷u fku ~kiŒk™ fk ÇkkE VhBkkÞk økÞk ni ykih R™ ÷kuøkkU
Mku yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 çkuÍkh nI. rVh RMk BkU
nkÚk …kô fu s÷™u fk yLËu~kk Þk Bkfk™ BkU ykøk ÷øk ò™u fk ¾kiV
ni ykih rçk÷k ðßn ò™ Þk Bkk÷ fku n÷kfŒ ykih ¾Œhu BkU zk÷™k
~kheyŒ BkU nhkBk ni.
sLLkíke Íuðh 155
RMke Œhn ~kkËe rçkÞkn BkU ËqÕnk fku Bkfk™ fu yLËh çkw÷k™k
ykih ykihŒkU fk MkkBk™u yk fh Þk Œkf Íktf fh WMk fku Ëu¾™k, WMk
Mku BkÍkf fh™k, WMk fu MkkÚk åkkiÚke ¾u÷™k Þun Mkçk hMBkU nhkBk ð ™k
òRÍ nI ~kkËe Þk ËqMkhu BkkiifykU …h ¾kMkËk™, RºkËk™, MkwBkkoËk™e
Mk÷kE ðøkihk åkktËe Mkku™u fk RÂMík’Bkk÷ fh™k, çknwŒ çkkhef f…zu
…n™™k Þk çksŒu nwyu Íuðh …n™™k Þun Mkçk hMBkU ™k òRÍ nI.
yfefk çkMk RMke fËh MkwL™Œ ni fu ÷zfu fu yfefu BkU Ëku çkfhu
ykih ÷zfe fu yfefu BkU yuf çkfhe Íçn fh™k ykih RMk fk økku~Œ
fååkk Þk …fk fh ŒõMkeBk fh Ëu™k ykih çkååku fu çkk÷kU fu ðÍT™ fu
çkhkçkh åkktËe ¾ihkŒ fh Ëu™k ykih çkååku fu Mkh BkU Ík’Vhk™ ÷økk
Ëu™k. Þun Mkçk fkBk Œku Mkðkçk fu nI çkkfe RMk fu R÷kðk òu hMBkU
nkuŒe nI fu ™kE Mkh Bkqtz™u fu çkk’Ë Mkçk fwBçku ð rçkhkËhe fu MkkBk™u
fxkuhe nkÚk BkU ÷u fh y…™k nf BkktøkŒk ni ykih ÷kuøk WMk fxkuhe BkU
…iMku zk÷Œu nI. ykih rçkhkËhe fu ÷kuøk òu fwA ™kE fe fxkuhe BkU zk÷Œu
nI ðkun Îkh ðk÷u fu rÍBBku yuf fÍo nkuŒk ni fu sçk R™ Ëu™u ðk÷kU fu
Þnkt yfefk nkuøkk Œku Þun ÷kuøk RŒ™e ne hfBk R™ fu ™kE fe
fxkuhe BkU zk÷Uøku. RMke Œhn Mkq… BkU fååkk y™ks h¾ fh ™kE fu
MkkBk™u h¾k òŒk ni. RMke Œhn yfefu BkU ÷kuøkkU ™u Þun hMBk Bkwfhoh
fh ÷e ni fu rsMk ðõŒ çkååku fu Mkh …h WMŒhk h¾k òyu Vkih™ WMke
ðõŒ çkfhk Çke Íçn rfÞk òyu. Þun Mkçk hMBkU rçkÕfw÷ ne ÷øð nI.
~kheyŒ BkU VfŒ RŒ™e çkkŒ ni fu ™kE fku Mkh {qtz™u fe WshŒ Ëu Ëe
òyu ykih çkfhk Ïðkn Mkh {qtz™u Mku …n÷u Íçn fhU Ïðkn çkk’Ë BkU
Mkçk òRÍ ð ËwÁMŒ ni. RMke Œhn ¾Œ™k BkU çkk’Í søkn RMk hMBk
fe çkunË …kçkLËe fe òŒe ni çkååku fk r÷çkkMk, rçkMŒh, åkkËh Mkçk
fwA Mkw¾o htøk fk ŒGÞkh rfÞk òŒk ni ykih [kiçkeMk ÎkLxU çkååku fu nkÚk
sLLkíke Íuðh 156
BkU åkkfq Þk Awhe fk h¾™k ÷krÍBk MkBkÍk òŒk ni. Þun Mkçk hMBkU
Bk™ ÎkzŒ ÏkwhkVkŒ nI ~kheyŒ Mku R™ çkkŒkU fk fkuE MkwçkqŒ ™nª ni.
snuÍ : Bkkt çkk… fwA f…zu, fwA ÍuðhkŒ, fwA MkkBkk™, çkhŒ™,
…÷tøk, rçkMŒh, BkuÍ fwhMke, ŒÏŒ, òyu ™BkkÍ fwhyk™u BkSË,
Ëe™e rfŒkçkU ðøkihk ÷zfe fku Ëu fh WMk fku MkwMkhk÷ ÇkusŒu nI Þun
÷zfe fk snuÍ fn÷kŒk ni. rçk÷k ~kwçkk Þun òRÍ çkÕfu MkwL™Œ ni
õÞqtfu nBkkhu nwÍqh hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u Çke y…™e ÃÞkhe
çkuxe nÍhŒu çkeçke VkrŒBkk C fku snuÍ BkU fwA MkkBkk™ Ëu
fh ÁÏMkŒ VhBkkÞk Úkk ÷urf™ ÞkË h¾ku fu snuÍ BkU MkkBkk™ fk Ëu™k
Þun Bkkt çkk… fe BknççkŒ ð ~k^fŒ fe r™~kk™e ni ykih R™ fe Ïkw~ke
fe çkkŒ ni. Bkkt çkk… …h ÷zfe fku snuÍ Ëu™k Þun VÍo ð ðkrsçk
™nª ni. ÷zfe ykih ËkBkkË fu r÷Þu nhrøkÍ nhrøkÍ Þun òRÍ ™nª
ni fu ðkun Íçkh ËMŒe Bkkt çkk… fku Bksçkqh fh fu y…™e …MkLË fk
MkkBkk™ snuÍ BkU ðwMkq÷ fhU. Bkkt çkk… fe nirMkGÞŒ RMk fkrçk÷ nku Þk
™ nku Bkøkh snuÍ BkU y…™e …MkLË fe åkeÍkU fk ŒfkÍk fh™k ykih
R™ fku Bksçkqh fh™k fu ðkun fÍo ÷u fh çkuxe ËkBkkË fe Ïðkrn~k …qhe
fhU. Þun r¾÷kVu ~kheyŒ çkkŒ ni çkÕfu yks f÷ rnLËqykU fu rŒ÷f
siMke hMBk {wMkÕ{kLkkU BkU Çke åk÷ …ze ni fu ~kkËe Œi fhŒu ðõŒ ne Þun
~kŒo ÷økk ËuŒu nI fu snuÍ BkU Vw÷kt Vw÷kt MkkBkk™ ykih RŒ™e RŒ™e
hfBk Ëu™e …zuøke åkw™kLåku çknwŒ Mku økheçkkU fe ÷zrfÞkt RMke r÷Þu
rçkÞkne ™nª ò hne nI fu R™ fu Bkkt çkk… ÷zfe fu snuÍ fe Bkktøk
…qhe fh™u fe ŒkfŒ ™nª h¾Œu Þun hMBk Þfe™™ r¾÷kVu ~kheyŒ ni
ykih sçkú™ fnTh™ Bkkt çkk… fku Bksçkqh fh fu Íçkh ËMŒe snuÍ ÷u™k
Þun ™k òRÍ ni. r÷nkÍk {wMkÕ{kLkkU …h ÷krÍBk ni fu RMk çkwhe
hMBk fku ¾íBk fh ËU.
sLLkíke Íuðh 157
ŒnðkhkU fe hMBkU : {wMkÕ{kLkkU BkU Þun hðks ni fu EË fu rË™ rMkðGÞkt

…fkŒu nI. çkfh EË fu rË™ økku~Œ Çkhe …qrhÞkt rfMBk rfMBk fu fçkkçk
ŒGÞkh fhŒu nI, ~kçku çkhkyŒ BkU nÕðk …fkŒu nI, BkwnhoBk BkU r¾åkzk
…fkŒu nI ~khçkŒ çk™kŒu nI, hsçk fu Bkne™u BkU Œçkkhf fe hkurxÞkt
…fkŒu nI ykih çkwÍwøkkuO fe VkrŒnk rË÷kŒu nI, yk…Mk BkU rBk÷sw÷ fh
¾kŒu r¾÷kŒu nI, yÍeÍkU ykih rh~ŒuËkhkU fu Þnkt ŒkunVk ÇkusŒu nI,
yuf ËqMkhu fu çkååkkU fku ŒnðkrhÞkt ËuŒu nI R™ Mkçk hMBkkU BkU åkqtfu
~kheyŒ fu r¾÷kV fkuE çkkŒ ™nª ni RMk r÷Þu Þun Mkçk hMBkU òRÍ
nI çkk’Í rVfkuO ðk÷u R™ åkeÍkU fku ™k òRÍ çkŒkŒu nI. ykih r™ÞkÍ
ð VkrŒnk fu ¾k™kU fku nhkBk XnhkŒu nI ykih Ïðkn Bk Ïðkn {wMkÕ{kLkkU
fu Mkh …h Þun RÕÍkBk Úkku…Œu nI fu {wMkÕ{kLk R™ hMBkkU fku VÍo ð
ðkrsçk MkBkÍŒu nI ykih Œhn Œhn Mku ¾ªåk Œk™ fh R™ òRÍ
hMBkkU fku BkB™qy ð nhkBk çkŒkŒu nI. Þun W™ ÷kuøkkU fk ÍwÕBk ykih
rÍÞkËŒe ni fu ÏkwËk fe n÷k÷ fe nwE åkeÍkU fku rçk÷k rfMke ~kh-E
Ë÷e÷ fu nhkBk XnhkŒu nI. R™ hMBkkU fku nhrøkÍ nhrøkÍ fkuE
{wMkÕ{kLk VÍo ð ðkrsçk ™nª MkBkÍŒk çkÕfu nh {wMkÕ{kLk R™
çkkŒkU fku yuf òRÍ hMBkku hðks ne MkBkÍ fh rfÞk fhŒk ni ykih
Þfe™™ Þun Mkçk çkkŒU òRÍ nI çkÕfu yøkh yåAe r™GÞŒ Mku nkU Œku
BkwMŒnçk ykih fkhu Mkðkçk Çke nI. ( )
Bkne™kU ykih rË™kU fe ™wnqMkŒ : òrn÷ ykihŒkU BkU Þun hMBkku hðks
ni fu ðkun ÍwÕk fk’Ëk fu Bkne™u fku “¾k÷e fk åkktË” ykih MkVh fu
Bkne™u fku “Œuhk ŒuÍe” fnŒu nI ykih R™ Ëku™kU Bkne™kU fku BkLnqMk
MkBkÍŒe nI ykih R™ Ëku™kU Bkne™kU BkU ~kkËe rçkÞkn ykih ¾Œ™k
ðøkihk fku ™k Bkwçkkhf ò™Œe nI. RMke Œhn nh Bkne™u fe 3, 13,
23 Œkhe¾kU ykih 8, 18, 28 Œkhe¾kU fku BkLnqMk MkBkÍ fh R™
sLLkíke Íuðh 158
Œkhe¾ku BkU ~kkËe rçkÞkn ykih ËqMkhe ŒBkkBk ŒõheçkkŒ fh™u fku
çknwŒ ne çkwhk ykih ™wnqMkŒ ðk÷k fkBk MkBkÍŒe nI fwA òrn÷ BkËo
ykih ykihŒU fBkh ð yõhçk BkU ~kkËe rçkÞkn fh™u fku BkLnqMk ykih
™k Bkwçkkhf Bkk™Œu nI. RMke Œhn çkwÄ fu rË™ fku BkLnqMk MkBkÍ fh
fwA ÷kuøk RMk rË™ MkVh ™nª fhŒu. fwA ykihŒU R™ Bkne™kU ykih
Œkhe¾kU fe ™wnqMkŒ Mku çkåk™u fu r÷Þu Œhn Œhn fu xkuxfu fhŒe fhkŒe
nI. fnª fnª hðks ni fu nh Œuhnðª fku fwA ÎkkUÂøLkÞkt …fk fh
ŒõMkeBk fhŒu nI Œkfu RMk Œkhe¾ fe BkLnqrMkGÞŒ Mku rnVkÍŒ hnu.
fk™ ¾ku÷ fh Mkw™ ÷ku ykih ÞkË h¾ku fu RMk rfMBk fu yu’rŒfkËkŒ
MkhkMkh ~kheyŒ fu r¾÷kV nI. ykih økw™kn fe çkkŒU nI RMk r÷Þu
R™ yu’rŒfkËkU Mku Œkiçkk fh™k åkkrnÞu. RM÷kBk BkU nhrøkÍ nhrøkÍ
™ fkuE Bkne™k BkLnqMk ni ™ fkuE Œkhe¾ ™ fkuE rË™. nh Bkne™k
nh Œkhe¾ nh rË™ yÕ÷kn Œyk÷k fk …iËk rfÞk nwðk ni ykih
yÕ÷kn Œyk÷k ™u R™ BkU Mku rfMke fku ™ BkLnqMk çk™kÞk ni ™ ™k
Bkwçkkhf. Þun Mkçk yu’rŒfkË BkwÂ~hfkU, ™sqrBkÞkU ykih hkrVrÍGÞkU fu
Bk™ ÎkzŒ yfeËkU fe …iËkðkh nI òu òrn÷ ykihŒkU BkU åk÷ …zu nI.
R™ hMBkkU fku rBkxk™k çknwŒ ÍYhe ni RMk r÷Þu yÍeÍ çkn™ku ! ŒwBk
ÏkwË Çke R™ yu’rŒfkËkU Mku çkåkku ykih ËqMkhkU fku Çke çkåkkyku. yÕ÷kn
Œyk÷k RMk rsnkË fk ŒwBk fku çknwŒ çkzk Mkðkçk Ëuøkk.
BkwnhoBk fe hMBkU : BkwnhoBk fu Bkne™u BkU rMkVo RŒ™e çkkŒ ni fu nÍhŒu
RBkkBku nwMki™ 5 ykih ~kw-nËkyu fhçk÷k F fu BkwfÆMk
hkiÍkU fe ŒMðeh ™õ~kk çk™k fh h¾™k ykih R™ fku Ëu¾™k Þun Œku
òRÍ ni. õÞqtfu Þun yuf økih ò™Ëkh åkeÍ fe ŒMðeh Þk ™õ~kk ni
r÷nkÍk rsMk Œhn fk’çkk, çkiŒw÷ BkwfÆMk, ™k’÷i™ ~kheVi™ ðøkihk
fe ŒMðehU ykih R™ fu ™õ~ku çk™k fh h¾™u fku ~kheyŒ ™u òRÍ
sLLkíke Íuðh 159
XnhkÞk ni RMke Œhn ~kw-nËkyu fhçk÷k fu hkiÍkU fe ŒMðehU ykih

™õ~ku Çke Þfe™™ òRÍ ne hnUøku. ÷urf™ RMk fu MkkÚk MkkÚk BkwnhoBk
fu Bkne™u {U òu çknwŒ Mke rçkËTyŒU ykih ÏkwhkVkŒe hMBkU åk÷ …ze nI.
ðkun Þfe™™ ™k òRÍ ykih økw™kn fu fkBk nI. Bk-Mk÷™ nh Mkk÷
MkUfzkU nÍkhkU Á…u fu ¾åko Mku hkiÍyu fhçk÷k fk ™õ~kk çk™k fh WMk fku
…k™e BkU zwçkku Ëu™k Þk ÍBke™ BkU Ë^™ fh Ëu™k. Þk støk÷kU BkU VUf
Ëu™k Þun Þfe™™ nhkBk ð ™k òRÍ ni. õÞqtfu Þun y…™u Bkk÷ fku
çkhçkkË fh™k ni ykih nh {wMkÕ{kLk ò™Œk ni fu Bkk÷ fku Íkyuy
ykih çkhçkkË fh™k nhkBk ð ™k òRÍ ni. RMke Œhn fe ËqMkhe
çknwŒ Mke ÏkwhkVkŒ ð ÷ÂøðGÞkŒ Bk-Mk÷™ Zku÷ Œk~kk çkò™k,
Œk’rÍÞkU fku BkkŒBk fhŒu nwyu øk÷e øk÷e rVhk™k, Mke™u fku nkÚkkU Þk
ÍLShkU Þk AwrhÞkU Mku …ex …ex fh ykih Bkkh Bkkh fh WA÷Œu fqËŒu
nwyu BkkŒBk fh™k, Œk’rÍÞkU fu ™eåku y…™u çkååkkU fku r÷xk™k, Œk’rÍÞkU
fe Œk’ÍeBk fu r÷Þu Œk’rÍÞkU fu MkkBk™u MkßËk fh™k, Œk’rÍÞkU fu
™eåku fe Äq÷ WXk WXk fh çkŒkihu ŒçkÁof åkunhkU, MkhkU ykih Mke™kU …h
Bk÷™k, y…™u çkååkkU fku BkwnhoBk fk Vfeh çk™k fh BkwnhoBk fe r™ÞkÍ
fu r÷Þu Çkef Bktøkðk™k, çkååkkU fku fhçk÷k fk …if ykih fkrMkË çk™k
fh ykih yuf ¾kMk rfMBk fk r÷çkkMk …n™k fh RÄh WÄh ËkizkŒu
hn™k, Mkkuøk Bk™k™u fu r÷Þu ¾kMk rfMBk fu fk÷u f…zu …n™ fh ™tøku
Mkh ™tøku …kô røkhuçkk™ ¾ku÷u nwyu Þk røkhuçkk™ Vkz fh øk÷e øk÷e
Çkkøku Çkkøku rVh™k ðøkihk ðøkihk rfMBk fe ÷ÂøðGÞkŒ ð ÏkwhkVkŒ fe
hMBkU òu {wMkÕ{kLkkU BkU Vi÷e nwE nI Þun Mkçk BkB™qy ð ™k òRÍ nI
ykih Þun Mkçk ÍBkk™yu òrnr÷GÞŒ ykih hkrVrÍGÞkU fe r™fk÷e
nwE hMBkU nI rs™ Mku Œkiçkk fh fu ÏkwË Çke R™ nhkBk hMBkkU Mku çkåk™k
ykih ËqMkhkU fku çkåkk™k nh {wMkÕ{kLk …h ÷krÍBk ni RMke Œhn
sLLkíke Íuðh 160
Œk’rÍÞkU fk sw÷qMk Ëu¾™u fu r÷Þu ykihŒkU fk çku …Ëko ÎkhkU Mku r™f÷™k
ykih BkËkuO fu BkßBkykU BkU ò™k ykih Œk’rÍÞkU fku Íwf Íwf fh Mk÷kBk
fh™k, Þun Mkçk fkBk Çke ~kheyŒ BkU BkLy ykih økw™kn nI.
BkwnhoBk BkU õÞk fh™k åkkrnÞu ?
BkwnhoBk fe ËMkðª Œkhe¾ rsMk fk ™kBk “hkuÍu yk~kqhk” ni.
ËwLÞk BkU Þun çkzk ne yÍBkŒ ð VÍe÷Œ ðk÷k rË™ ni. Þune ðkun
rË™ ni fu RMk BkU nÍhŒu ykËBk j fe Œkiçkk fçkq÷ nwE. RMke
rË™ nÍhŒu ™qn j fe f~Œe íkqVk™ {U Mk÷kBkŒe fu MkkÚk “sqËe
…nkz” …h ÃknkU[e. RMke rË™ nÍhŒu RçkúkneBk j …iËk nwyu
ykih RMke rË™ yk… fku “¾÷e÷wÕ÷kn” fk ÷fçk rBk÷k. ykih RMke
rË™ yk… ™u ™BkYË fe ykøk Mku ™òŒ …kE. Þune ðkun rË™ ni fu
nÍhŒu yGÞqçk j fe çk÷kyU ¾íBk nw#. Þune ðkun rË™ ni fu
nÍhŒu RËheMk ð nÍhŒu EMkk ykMBkk™kU …h WXkyu økyu.
Þune ðkun rË™ ni fu çk™e RMkhkE÷ fu r÷Þu ËrhÞk Vx økÞk, ykih
rVhyki™ ÷~fh MkBkuŒ ËrhÞk BkU økfo nku økÞk ykih nÍhŒu BkqMkk j
fku rVhyki™ Mku ™òŒ rBk÷e. RMke rË™ nÍhŒu Þq™wMk j
BkA÷e fu …ux Mku rÍLËk ð Mk÷kBkŒ çkknh Œ~kheV ÷kyu. RMke rË™
nÍhŒu RBkkBku nwMki™ ykih R™ fu Á-Vfk ™u BkiËk™u fhçk÷k BkU òBku
~knkËŒ ™ku~k VhBkk fh nf fu …håkBk fku Mkh çkw÷LË VhBkkÞk.
~kçku yk~kqhk fe ™^÷ ™BkkÍ : yk~kqhk fe hkŒ BkU åkkh hõyŒ

™BkkÍ ™^÷ RMk Œhfeçk Mku …Zu fu nh hõyŒ BkU y÷ nBË fu çkk’Ë
yk-ÞŒw÷ fwhMke yuf çkkh ykih Mkqhyu RÏ÷kMk ( ) Œe™ Œe™
çkkh …Zu ykih ™BkkÍ Mku Vkrhøk nku fh yuf Mkku Bkíkoçkk fe Mkqhn
…Zu. økw™knkU Mku …kf nkuøkk ykih rçkrn~Œ BkU çku RÂLíknk ™u’BkŒU rBk÷Uøke.
sLLkíke Íuðh 161
yk~kqhk fk hkuÍk : ™ðª ykih ËMkðª BkwnhoBk Ëku™kU fk hkuÍk h¾™k

åkkrnÞu ykih yøkh ™ nku Mkfu Œku yk~kqhk ne fu rË™ hkuÍk h¾u. RMk
hkuÍu fk Mkðkçk çknwŒ çkzk ni.
yk~kqhk fu rË™ ËMk åkeÍkU fku W-÷Bkk ™u BkwMŒnçk r÷¾k ni
çkk’Í ykr÷BkkU ™u R™ fku RþkoËu ™-çkðe fnk ni ykih çkk’Í ™u
nÍhŒu y÷e 5 fk fki÷ çkŒkÞk ni. çknh nk÷ Þun Mkçk
yåAu yk’Bkk÷ nI r÷nkÍk R™ fku fh™k åkkrnÞu :
{1} hkuÍk h¾™k. {2} Mk-Ëfk fh™k. {3} ™BkkÍu ™^÷ …Z™k. {4}
yuf nÍkh Bkíkoçkk …Z™k. {5} W-÷Bkk fe rÍÞkhŒ. {6} ÞŒeBk
fu Mkh …h nkÚk Vih™k. {7} y…™u yn÷ku RÞk÷ fu rhÍTf BkU ðwMyŒ
fh™k. {8} økwM÷ fh™k. {9} Mkwh{k ÷økk™k. {10} ™kÏkw™ Œhk~k™k.
ykih çkk’Í rfŒkçkkU BkU r÷¾k ni fu R™ ËMk åkeÍkU fu R÷kðk
Œe™ åkeÍU ykih Çke BkwMŒnçk nI :
{1} BkheÍkU fe çkeBkkh …whMke fh™k. {2} Ëw~Bk™kU Mku rBk÷k… fh™k.
{3} Ëwykyu yk~kqhk …Z™k.
nÍhŒu yçËwÕ÷kn rçk™ BkMQË Mknkçke 5 fnŒu
nI fu hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni fu òu ~kÏMk yk~kqhk
fu rË™ y…™u çkk÷ çkååkkU fu ¾k™u …e™u BkU Ïkqçk rÍÞkËk Vhk¾e ykih
fw~kk-Ëøke fhuøkk Þk’™e rÍÞkËk ¾k™k ŒGÞkh fhk fh Ïkqçk …ux Çkh fu
r¾÷kyuøkk yÕ÷kn Œyk÷k Mkk÷ Çkh Œf WMk fu rhÍTf BkU ðwMyŒ ykih
¾ihku çk-h-fík yŒk VhBkkyuøkk.
Bkòr÷Mku BkwnhoBk : y-~k-hyu BkwnhoBk rçkÕk ÏkwMkqMk ËMkðª BkwnhoBk
yk~kqhk fu rË™ Bksr÷Mk BkwLyrfË fh™k ykih Mknen rhðkÞŒkU fu
MkkÚk ~kw-nËkyu fhçk÷k F fu VÍkR÷ ð ðkrfykŒu fhçk÷k
fku çkÞk™ fh™k òRÍ ykih çkkRMku Mkðkçk ni ykih nËeMk ~kheV BkU
sLLkíke Íuðh 162
ni fu rs™ Bkòr÷Mk BkU Mkkr÷ne™ fk rÍ¢ nku, ðnkt hnBkŒ ™krÍ÷

nkuŒe ni. rVh åkqtfu R™ ðkrfykŒ {U Mkçkúku ŒnBBkw÷ ykih ŒM÷eBkku
rhÍk ykih …kçkÂLËÞu ~kheyŒ fk çku rBkMkk÷ y-Bk÷e ™Bkq™k Çke ni
RMk r÷Þu fhçk÷k fu ðkrfykŒ fku çkkh çkkh çkÞk™ fh™u Mku {wMkÕ{kLkkU
fku Ëe™ …h RÂMíkfkBkŒ nkrMk÷ nkuøke òu RM÷kBk fk Rºk ykih EBkk™
fe Yn ni Bkøkh nkt RMk fk ¾Þk÷ hnu fu R™ Bksr÷MkkU BkU Mknkçkyu
rfhkBk F fk Çke rÍ¢u ¾ih nku ò™k åkkrnÞu. Œkfu yn÷u
MkwL™Œ ykih ~keykU fe Bksr÷MkkU BkU Vfo ð RÂBíkÞkÍ hnu. Bke÷kË
~kheV ykih øÞkhnðª ~kheV fe BknrV÷kU fk Çke Þune BkMy÷k ni fu Þun
Mkçk òRÍ ð ËwÁMŒ ykih çknwŒ ne çkk çk-h-fík BknrV÷U nI ykih
Þfe™™ çkkRMku Mkðkçk ykih BkwMŒnçk nI. RMk r÷Þu R™ fku r™nkÞŒ
RÏ÷kMk ð BknççkŒ Mku fh™k åkkrnÞu ykih R™ BknrV÷kU ykih Bksr÷MkkU
BkU r™nkÞŒ ne BknççkŒ ð yfeËŒ fu MkkÚk nkrÍhe Ëu™k åkkrnÞu.
R™ BknrV÷kU Mku ÷kuøkkU fku hkuf™k Þun ðnkrçkÞkU fk Œhefk ni. nhrøkÍ
R™ ÷kuøkkU fe çkkŒ ™nª Bkk™™e åkkrnÞu. õÞqtfu Þun ÷kuøk økwBkhkn nI.
VkrŒnk : BkwnhoBk fu ËMk rË™kU Œf ÏkwMkqMk™ yk~kqhk fu rË™ ~khçkŒ
r…÷k fh, ¾k™k r¾÷k fh , ~kehe™e …h Þk r¾åkzk …fk fh
~kw-nËkyu fhçk÷k fe VkrŒnk rË÷k™k ykih R™ fe YnkU fku Mkðkçk
ÃknkU[k™k Þun Mkçk òRÍ ykih Mkðkçk fu fkBk nI. ykih R™ Mkçk
åkeÍkU fk Mkðkçk Þfe™™ ~kw-nËkyu fhçk÷k fe YnkU fku ÃknkU[Œk ni
ykih RMk VkrŒnk ð EMkk÷u Mkðkçk fu BkMy÷u BkU n-™Ve, ~kkVuE,
Bkkr÷fe, nBçk÷e yn÷u MkwL™Œ fu åkkhkU RBkkBkkU fk Rr¥kVkf ni.
…n÷u ÍBkk™kU BkU rVfoyu Bkku’ŒrÍ÷k ykih RMk ÍBkk™u {U

rVfoyu ðnkrçkÞk RMk BkMy÷u BkU yn÷u MkwL™Œ fu r¾÷kV nI ykih
VkrŒnk ð EMkk÷u Mkðkçk Mku BkLy fhŒu hnŒu nI. ŒwBk {wMkÕ{kLkk™u
sLLkíke Íuðh 163
yn÷u MkwL™Œ fku ÷krÍBk ni fu nhrøkÍ nhrøkÍ ™ R™ fe çkkŒU

Mkw™ku, ™ R™ ÷kuøkkU Mku Bku÷ òu÷h¾ku ðh™k ŒwBk ÏkwË Çke økwBkhkn nku
òykuøku ykih ËqMkhkU fku Çke økwBkhkn fhkuøku.
ËMkðª BkwnhoBk fku Ëwykyu yk~kqhk …Z™u Mku WBkú BkU ¾ihku
çk-h-fík ykih rÍLËøke BkU V÷kn ð ™u’Bkík nkrMk÷ nkuŒe ni. nBkkhe
rfŒkçk “BkkirMkBku hnBkŒ” BkU …qhe ykih BkwfBBk÷ Ëwykyu yk~kqhk
r÷¾e nwE ni RMk rfŒkçk fku ÍYh …Zku.
BkwnhoBk fk r¾åkzk : yk~kqhk fu rË™ r¾åkzk …fk™k VÍo Þk ðkrsçk
™nª ni ÷urf™ RMk fu nhkBk ð ™k òRÍ nku™u fe Çke fkuE Ë÷e÷u
~kh-E ™nª ni çkÕfu yuf rhðkÞŒ ni fu ¾kMk yk~kqhk fu rË™ r¾åkzk
…fk™k nÍhŒu ™qn j fe MkwL™Œ ni. åkw™kLåku BkLfq÷ ni fu sçk
íkqVk™ Mku ™òŒ …k fh nÍhŒu ™qn j fe f~Œe sqËe …nkz …h
Xnhe Œku yk~kqhk fk rË™ Úkk. yk… ™u f~Œe BkU Mku ŒBkkBk y™kòU fku
çkknh r™fk÷k Œku Vku÷ (çkze Bkxh), økun,tq sð, BkMkqh, åk™k, åkkð÷,
rÃkÞkÍ, MkkŒ rfMBk fu økÕ÷u BkkisqË Úku yk… ™u R™ MkkŒkU y™kòU fku
yuf ne nktze BkU rBk÷k fh …fkÞk. åkw™kLåku yÕ÷kBkk ~knkçkwÆe™ fÕÞqçke
™u VhBkkÞk fu rBkMh BkU òu ¾k™k yk~kqhk fu rË™ “ŒçkeÏkw÷ nwçkqçk”
(r¾åkzk) fu ™kBk Mku …fkÞk òŒk ni. RMk fe yM÷ Ë÷e÷ Þune nÍhŒu
™qn j fk yBk÷ ni.
~kçku çkhkyŒ fk nÕðk : ~kçku çkhkyŒ fk nÕðk …fk™k ™ Œku VÍo
ð MkwL™Œ ni ™ nhkBk ð ™k òRÍ çkÕfu nf çkkŒ Þun ni fu ~kçku
çkhkyŒ BkU ËqMkhu ŒBkkBk ¾k™kU fe Œhn nÕðk …fk™k Çke yuf Bkwçkkn
ykih òRÍ fkBk ni ykih yøkh RMk ™uf r™GÞŒe fu MkkÚk nku, fu yuf
WBËk ykih ÷ÍeÍ ¾k™k Vw-fhk ð BkMkkfe™ ykih y…™u yn÷ku
RÞk÷ fku r¾÷k fh Mkðkçk nkrMk÷ fhu Œku Þun Mkðkçk fk fkBk Çke ni.
Ëh nfefŒ RMk hkŒ BkU nÕðu fk ËMŒqh Þqt r™f÷ …zk fu Þun
sLLkíke Íuðh 164
Bkwçkkhf hkŒ Mk-Ëfk ð ¾ihkŒ ykih EMkk÷u Mkðkçk ð rMkÕkyu hunBT ke fe

¾kMk hkŒ ni. r÷nkÍk RLMkk™e rVŒhŒ fk ŒfkÍk ni fu RMk hkŒ BkU fkuE
Bkhøkqçk ykih ÷ÍeÍ ¾k™k …fkÞk òyu. çkk’Í ykr÷BkkU fe ™Íh çkw¾khe
~kheV fe RMk nËeMk …h …ze fu
Þk’™e “hMkq÷wÕ÷kn 6 nÕðk (~kehe™e) ykih

þnTË fku …MkLË VhBkkŒu Úku.”
r÷nkÍk R™ W-÷Bkkyu rfhkBk ™u RMk nËeMk …h yBk÷ fhŒu
nwyu RMk hkŒ BkU nÕðk …fkÞk. rVh h^Œk h^Œk yðkBk BkU Çke RMk
fk åkh[k ykih hðks nku økÞk. åkw™kLåku nÍhŒu ~kkn yçËw÷ yÍeÍ
Mkkrnçk rfç÷k BkwnrÆMk Ëun÷ðe fu BkÕVqÍkŒ BkU ni fu rnLËqMŒk™
BkU ~kçku çkhkyŒ fku hkuxe ykih nÕðk …h VkrŒnk rË÷k™u fk ËMŒqh ni.
ykih MkBkh fLË ð çkw¾khk BkU “fŒ÷Bkk” …h òu yuf BkeXk ¾k™k ni.
y÷ økhÍ ~kçku çkhkyŒ fk nÕðk nku Þk EË fe rMkðGÞkt,
BkwnhoBk fk r¾åkzk nku Þk Bk÷eËk, BknTÍ yuf hMBkku hðks fu Œhefu
…h ÷kuøk …fkŒu ¾kŒu ykih r¾÷kŒu nI. fkuE Çke Þun yfeËk ™nª h¾Œk
fu Þun VÍo Þk MkwL™Œ nI. RMk r÷Þu RMk fku ™k òRÍ fn™k ËwÁMŒ
™nª. ÞkË h¾ku rfMke n÷k÷ fku nhkBk Xnhk™k yÕ÷kn …h Íqxe
ŒkunBkŒ ÷økk™k ni òu yuf çkË Œhe™ økw™kn ni. fwhyk™u BkSË BkU ni :
Þk’™e fn Ëku Çk÷k çkŒkyku Œku ðkun òu yÕ÷kn ™u ŒwBnkhu r÷Þu

rhÍTf WŒkhk WMk BkU ŒwBk ™u y…™e ŒhV Mku fwA nhkBk fwA n÷k÷ Xnhk
r÷Þk. (yi …iøkBçkh) VhBkk Ëku õÞk yÕ÷kn ™u RMk fk ŒwBnU nwõBk rËÞk ni,
Þk yÕ÷kn …h ŒwBk ÷kuøk ŒkunBkŒ ÷økkŒu nku ?
sLLkíke Íuðh 165
{ 4}
EBkkr™GÞkŒ
økw÷kBke BkU ™ fkBk ykŒe nI ŒËçkehU ™ ~kBk~kehU
òu nku Íkifu Þfª …iËk Œku fx òŒe nI ÍLShU
ò™™k åkkrnÞu fu BkMkkR÷u ~kheyŒ åkkh rfMBk fu nI …n÷e
rfMBk ðkun BkMkkR÷ nI rs™ fk ŒyÕ÷wf EBkk™ ð yfeËu Mku ni siMku
ŒkineË, rhMkk÷Œ, rfÞkBkŒ ðøkihk fk çkÞk™. ËqMkhe rfMBk ðkun
åkeÍU nI òu çkË™e ð Bkk÷e RçkkËŒkU Mku ŒyÕ÷wf h¾Œe nI siMku
™BkkÍ hkuÍk ykih ns ð ÍfkŒ ðøkihk. ŒeMkhe rfMBk ðkun çkkŒU nI
rs™ fk ŒyÕ÷wf yuf ËqMkhu fu MkkÚk ÷i™ Ëi™ ykih Bkwyk-Bk÷kŒ Mku ni
siMku ¾heËku VhkuÏŒ, r™fkn ð Œ÷kf, nwfqBkŒ ð rMkÞkMkŒ ðøkihk.
åkkiÚke rfMBk W™ ykiMkkV fk çkÞk™ òu RLMkk™ fu yÏ÷kf ð ykËkŒ
ykih ™^Mkk™e sÍTçkkŒ Mku ŒyÕ÷wf h¾™u ðk÷u nI siMku ~kwòyŒ,
Mk¾kðŒ, Mkçkúku ~kw¢ ðøkihk.
BkMkkR÷u ~kheyŒ fe Þun åkkhkU rfMBkU RLMkk™ fe Mk÷kn ð
V÷knu Ëkhi™ fu r÷Þu RÂLíknkE ÍYhe nI ÷urf™ ðkÍun hnu fu sçk Œf
yfeËu Mknen ykih ËwÁMŒ ™nª nkUøku WMk ðõŒ Œf fkuE yBk÷
Bkõçkq÷ ™nª nku MkfŒk. RMk r÷Þu ÍYhe ni fu …n÷u RM÷kBk fu
yfeËkU fku yåAe Œhn ò™ fh RMk …h EBkk™ ÷kyU ykih Mkååku
rË÷ Mku R™ fku Bkk™ fh Íçkk™ Mku Rõhkh Çke fhU. Þqt MkBkÍku fu
yfkRË sz nI ykih yk’Bkk÷ ~kk¾U nI yøkh ËhÏŒ fe sz ne fx
òyuøke Œku ~kk¾U fÇke nhe Çkhe ™nª hn MkfŒª. RMk r÷Þu …n÷u
nBk yfkRËu RM÷kBk fku çkÞk™ fhŒu nI. RMk fu çkk’Ë
™BkkÍ ð hkuÍk ykih ÍfkŒ ð ns ðøkihk yk’Bkk÷u RM÷kBk fk
sLLkíke Íuðh 166
çkÞk™ Çke nBk r÷¾Uøku ykih R™ VhkRÍ fu R÷kðk ËqMkhu RM÷kBke

BkMkkR÷ fku Çke nBk çkÞk™ fhUøku. yÕ÷kn Œyk÷k nh {wMkÕ{kLk fu
yfeËkU fku ËwÁMŒ VhBkkyu ykih RÕBk fe ŒkiVef Ëu. (ykBke™)
A6 fr÷Bku
yÔð÷ fr÷Bkk ŒÂGÞçk :
yÕ÷kn fu rMkðk fkuE RçkkËŒ fu ÷kRf ™nª. BkwnBBkË

(6) yÕ÷kn 1 fu çkøkwoÍeËk hMkq÷ nI.
ËwðwBk fr÷Bkk ~knkËŒ :
BkI økðkne ËuŒk nqt fu yÕ÷kn (1) fu rMkðk fkuE Bkk’çkqË ™nª,
ðkun yuf ni WMk fk fkuE ~khef ™nª ykih BkI økðkne ËuŒk nqt fu BkwnBBkË
(6) WMk fu ¾kMk çkLËu ykih hMkq÷ nI.
rMkðwBk fr÷Bkk ŒBSË :
…kf ni yÕ÷kn (1) ykih Mkkhe ÏkqrçkÞkt yÕ÷kn (1) ne fu

r÷Þu nI. yÕ÷kn (1) fu rMkðk fkuE Bkk’çkqË ™nª ykih yÕ÷kn (1)
Mkçk Mku çkzk ni ykih økw™kn Mku çkkÍ hn™u ykih ™ufe fe fwÔðŒ yÕ÷kn
(1) ne Mku ni òu çkw÷LË BkŒoçku ðk÷k yÍBkŒ ðk÷k ni.
åknkÁBk fr÷Bkk ŒkineË :
yÕ÷kn (1) fu rMkðk fkuE Bkk’çkqË ™nª ðkun ŒLnk ni WMk fk

sLLkíke Íuðh 167
fkuE ~khef ™nª. WMke fe çkkË~kkne ni ykih WMke fu r÷Þu Mkkhe ÏkqrçkÞkt, ðkun
rÍLËk fhŒk ykih BkkiŒ ËuŒk ni ykih ðkun rÍLËk ni fÇke Çke ™nª Bkhuøkk.
ðkun yÍBkŒ ykih çkwÍwøkeo ðk÷k ni. WMke fu nkÚk BkU ¾ih ni ykih ðkun nh
åkeÍ …h fkrËh ni.
…LswBk fr÷Bkk RÂMíkøVkh :
BkI yÕ÷kn (1) Mku çkÂÏþ~k BkktøkŒk nqt òu Bkuhk …hðh Ëøkkh ni
nh økw™kn Mku òu BkI ™u rfÞk, Ïðkn ò™ fh Þk çku ò™u, Aw… fh, Ïðkn
¾wÕ÷Bk ¾wÕ÷k ykih BkI WMk fe ŒhV Œkiçkk fhŒk nqt WMk økw™kn Mku rsMku BkI
ò™Œk nqt ykih WMk økw™kn Mku Çke òu BkI ™ne ò™Œk, Þfe™™ Œq ne nh økiçk
fku Ïkqçk ò™™u ðk÷k ni ykih Œq ne yiçkkU fku Aw…k™u ðk÷k ykih økw™knkU fku
çkÏ~k™u ðk÷k ni ykih økw™kn Mku çkkÍ hn™u ykih ™ufe fe fwÔðŒ yÕ÷kn
(1) ne Mku ni òu çkw÷LË BkŒoçku ðk÷k yÍBkŒ ðk÷k ni.
~k~kwBk fr÷Bkk hÆu fw£ :
yi yÕ÷kn (1) BkI Œuhe …™kn BkktøkŒk nqt RMk çkkŒ Mku fu BkI Œuhu
MkkÚk rfMke fku ~khef fYt ykih ðkun Bkuhu RÕBk BkU nku ykih BkI ŒwÍ Mku çkÂÏþ~k
BkktøkŒk nqt WMk økw™kn Mku rsMk fk BkwÍu RÕBk ™nª BkI ™u WMk Mku Œkiçkk fe ykih
sLLkíke Íuðh 168
BkI çkuÍkh nwðk fw£ Mku ykih r~kfo ykih Íqx ykih økeçkŒ Mku ykih çkwhe ™ki
EòËkŒ Mku ykih åkwøk÷e Mku ykih çku nÞkE fu fkBkkU Mku ykih rfMke …h
çkkunŒk™ çkktÄ™u Mku ykih nh rfMBk fe ™k VhBkk™e Mku ykih BkI RM÷kBk ÷kÞk
ykih BkI fnŒk nqt rMkðkyu yÕ÷kn (1) fu fkuE Bkk’çkqË ™nª BkwnBBkË
(6) yÕ÷kn (1) fu çkøkwoÍeËk hMkq÷ nI.
EBkk™u BkwßBk÷ :
BkI EBkk™ ÷kÞk yÕ÷kn (1) …h siMkk fu ðkun y…™u ™kBkkU

ykih y…™e rMkVŒkU fu MkkÚk ni ykih BkI ™u fçkq÷ rfÞu WMk fu ŒBkkBk ynfkBk
BkwÍu RMk fk Íçkk™ Mku Rõhkh ni ykih rË÷ Mku Þfe™.
EBkk™u BkwVMMk÷ :
BkI EBkk™ ÷kÞk yÕ÷kn (1) …h ykih WMk fu rVrh~ŒkU …h

ykih WMk fe rfŒkçkkU …h ykih WMk fu hMkq÷kU …h ykih rfÞkBkŒ fu rË™ …h
ykih RMk …h, fu nh Çk÷kE ykih çkwhkE yÕ÷kn Œyk÷k ™u BkwfÆh VhBkk
Ëe ni ykih Bkh™u fu çkk’Ë Ëkuçkkhk rÍLËk nku™k ni.
ŒBçken : R™ A6 fr÷BkkU ykih EBkk™u BkwßBk÷ ð EBkk™u BkwVMMk÷
fku Íçkk™e ÞkË fh ÷ku. ykih Bkk’™kU fku Ïkqçk MkBkÍ fh Mkååku rË÷ Mku
Þfe™ fu MkkÚk R™ …h EBkk™ ÷kyku. õÞqtfu Þune ðkun fr÷Bku nI rs™
…h RM÷kBk fe çkwLÞkË ni. sçk Œf R™ fr÷BkkU …h EBkk™ ™ ÷kyu
fkuE {wMkÕ{kLk ™nª nku MkfŒk.
Þun {wMkÕ{kLkkU fe çknwŒ çkze fBk ™Mkeçke ni fu nÍkhkU ÷k¾kU
{wMkÕ{kLk R™ fr÷BkkU Mku ™k ðkrfV Þk økkrV÷ nI. nk÷ktfu nh
sLLkíke Íuðh 169
{wMkÕ{kLk Bkkt çkk… …h ÷krÍBk ni fu ðkun y…™u çkååkkU ykih çkÂå[ÞkU

fku Þun RM÷kBke fr÷Bku Íçkk™e ÞkË fhk ËU. ykih R™ fr÷BkkU fu
Bkk’™k çkååkkU fku çkŒk fh ÍunT™ ™~ke™ fhk ËU. Œkfu Þun RM÷kBke
yfeËu çkåk…™ ne Mku rË÷kU BkU sBk òyU ykih rÍLËøke fe ykr¾he
MkktMk Œf nh {wMkÕ{kLk BkËo ð ykihŒ R™ yfeËkU …h …nkz fe Œhn
BkÍçkqŒe fu MkkÚk fkRBk hnu ykih ËwLÞk fe fkuE ŒkfŒ R™ fku RM÷kBk
Mku çkh øk~Œk ™ fh Mkfu ykih rs™ çkkr÷øk BkËkuO ykih ykihŒkU fku Þun
fr÷Bku ™ ÞkË nkU W™ …h Çke ÷krÍBk ni fu ðkun sÕË Mku sÕË R™
fr÷BkkU fku ÞkË fh ÷U ykih R™ fu Bkk’™kU fku MkBkÍ fh Mkååku rË÷ Mku
R™ fku ò™ …nåkk™ fh ykih Bkk™ fh R™ …h EBkk™ h¾U ykih nh
ðõŒ R™ yfeËkU fk æÞk™ h¾U. õÞqtfu Þune yfeËu RM÷kBk fe …qhe
RBkkhŒ fe çkwLÞkË nI. rsMk Œhn rfMke RBkkhŒ fe çkwLÞkË rn÷
òyu Þk fBkÍkuh nku òyu Œku ðkun RBkkhŒ fkRBk ™nª hn MkfŒe.
Xef RMke Œhn yøkh RM÷kBk fu R™ yfeËkU BkU fkuE ~kfku ~kwçkk …iËk
nku òyu Œku RM÷kBk fe RBkkhŒ rçkÕfw÷ ne ŒnMk ™nMk ykih çkhçkkË
nku òyuøke.
yÕ÷kn Œyk÷k
yfeËk 1 : ŒBkkBk yk÷Bk ÍBke™ku ykMBkk™ ðøkihk Mkkhk snk™
…n÷u rçkÕfw÷ ™k…iË Úkk. fkuE åkeÍ Çke ™nª Úke rVh yÕ÷kn Œyk÷k
™u y…™e fwËhŒ Mku Mkçk fku …iËk rfÞk Œku Þun Mkçk fwA BkkisqË nwðk.
yfeËk 2 : rsMk ™u ŒBkkBk yk÷Bk ykih ËqMkhu snk™ fku …iËk rfÞk
WMke …kf ÍkŒ fk ™kBk yÕ÷kn 1 ni.
sLLkíke Íuðh 170
yfeËk 3 : yÕ÷kn Œyk÷k yuf ni, fkuE WMk fk ~khef ™nª.
ðkun nBku~kk Mku ni ykih nBku~kk hnuøkk.
ðkun çku …hðkn ni. rfMke fk BkkunŒks ™nª. Mkkhk yk÷Bk

WMk fk BkkunŒks ni.
fkuE åkeÍ WMk fu rBkM÷ ™nª ðkun Mkçk Mku ÞfŒk ykih r™hk÷k
ni.
ykih ðkune Mkçk fk ¾kr÷f ð Bkkr÷f ni.
yfeËk 4 : ðkun rÍLËk ni.

ðkun fwËhŒ ðk÷k ni ðkun nh åkeÍ fku ò™Œk ni.
Mkçk fwA Ëu¾Œk ni Mkçk fwA Mkw™Œk ni.
Mkçk fe rÍLËøke ykih BkkiŒ fk Bkkr÷f ni rsMk fku sçk Œf
åkknu rÍLËk h¾u ykih sçk åkknu BkkiŒ Ëu. ðkune Mkçk fku rs÷kŒk ykih
BkkhŒk ni.
ðkune Mkçk fku hkuÍe ËuŒk ni ðkune rsMk fku åkknu RÍTÍŒ ykih
rÍÕ÷Œ ËuŒk ni.
ykih ðkun òu fwA åkknu fhŒk ni.
ðkune RçkkËŒ fu ÷kRf ni.
fkuE WMk fk rBkM÷ ykih Bkwfkrçk÷ ™nª.
™ WMk ™u rfMke fku s™k ™ ðkun rfMke Mku s™k økÞk.
sLLkíke Íuðh 171
™ ðkun çkeðe çkå[kU ðk÷k ni.

yfeËk 5 : ðkun f÷kBk VhBkkŒk ni.
÷urf™ WMk fk f÷kBk nBk ÷kuøkkU fu f÷kBk fe Œhn fk ™nª
ni. ðkun Íçkk™, ykt¾, fk™ ðøkihk yk’Ík Mku ykih nh yiçk ykih
™wõMkk™ Mku …kf ni nh fBkk÷ WMk fe ÍkŒ BkU BkkisqË ni.
yfeËk 6 : WMk fe Mkçk rMkVŒU nBku~kk Mku nI ykih nBku~kk hnUøke.

fkuE rMkVŒ WMk fe fÇke ™ ¾íBk nku MkfŒe ni ™ Îkx çkZ MkfŒe ni.
yfeËk 7 : ðkun y…™e …iËk fe nwE nh åkeÍ …h çkzk BkunThçkk™

ni. ðkune Mkçk fku …k÷Œk ni.
ðkun çkzkE ðk÷k ykih çkze RÍTÍŒ ðk÷k ni.
Mkçk fwA WMke fu fçÍu ykih RÂÏíkÞkh BkU ni rsMk fku åkknu
…MŒ fh Ëu, rsMk fku åkknu çkwÕkLË fh Ëu.
rsMk fe åkknu hkuÍe fBk fh Ëu rsMk fe åkknu rÍÞkËk fh Ëu.
ðkun RLMkkV ðk÷k ni.
rfMke …h ÍwÕBk ™nª fhŒk.

ðkun çkzu ŒnBBkw÷ ykih çkhËk~Œ ðk÷k ni.
ðkun økw™knkU fk çkÏ~k™u ðk÷k.

ykih çkLËkU fe ËwykykU fku fçkq÷ VhBkk™u ðk÷k ni.
sLLkíke Íuðh 172
ðkun Mkçk …h nkrfBk ni WMk …h fkuE nwõBk åk÷k™u ðk÷k

™nª.
™ WMk fku WMk fu RhkËu Mku fkuE hkuf™u ðk÷k ni.
ðkun Mkçk fk fkBk çk™k™u ðk÷k ni. ËwLÞk BkU òu fwA nkuŒk ni
WMke fu nwõBk Mku nkuŒk ni rçkøkih WMk fu nwõBk fu fkuE Íhko rn÷ ™nª
MkfŒk. WMk fu rfMke nwõBk ykih WMk fu rfMke fkBk BkU rfMke fku hkuf xkuf
fe Bkò÷ ™nª. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, Mk. 8)
ðkun ŒBkkBk yk÷Bk ykih Mkkhu snk™ fe rnVkÍŒ ykih RMk
fk RÂLíkÍkBk VhBkkŒk ni.
™ ðkun MkkuŒk ni ™ ŸÎkŒk ni.
™ fÇke økkrV÷ nkuŒk ni.
yfeËk 8 : yÕ÷kn Œyk÷k …h fkuE åkeÍ ðkrsçk ykih ÷krÍBk ™nª
ni ðkun òu fwA fhŒk ni ðkun WMk fk VÍT÷ ykih WMk fe BkunThçkk™e ni.
yfeËk 9 : ðkun BkÏ÷qf fe ŒBkkBk rMkVŒkU Mku …kf ni.
ðkun çkzk ne hneBkku fheBk ni. ðkun y…™u çkLËkU fku rfMke
yiMku fkBk fk nwõBk ™nª ËuŒk òu çkLËkU Mku ™ nku Mkfu.
ðkun y…™u çkLËkU fe çkË yk’Bkkr÷ÞkU ykih økw™knkU Mku ™khkÍ
nkuŒk ni ykih çkLËkU fe ™urfÞkU ykih RçkkËŒkU Mku Ïkw~k nkuŒk ni. RMke
r÷Þu WMk ™u økw™knøkkhkU fu r÷Þu ËkuÍ¾ fk yÍkçk ykih ™ufkufkhkU fu
r÷Þu sL™Œ fk Mkðkçk çk™kÞk ni.
yfeËk 10 : yÕ÷kn Œyk÷k rsnŒ ykih Bkfk™ ð ÍBkk™ ykih n-h-fŒ
sLLkíke Íuðh 173
ð Mkwfq™ ykih ~kõ÷ku MkqhŒ ðøkihk BkÏ÷qfkŒ fe ŒBkkBk rMkVkŒ ð

firVGÞkŒ Mku …kf ni.
yfeËk 11 : ËwLÞk fe rÍLËøke BkU Mkh fe ykt¾kU Mku yÕ÷kn Œyk÷k

fk ËeËkh rMkVo nBkkhu ™çke nÍhŒu BkwnBBkË BkwMŒVk 6
fku nkrMk÷ nwðk. nkt, rË÷ fe r™økkn Mku Þk Ïðkçk BkU yÕ÷kn Œyk÷k
fk ËeËkh ËqMkhu yÂBçkÞk çkÕfu çknwŒ Mku ykir÷Þkyu rfhkBk
fku Çke ™Mkeçk nwðk. ykih ykr¾hŒ BkU nh MkwL™e {wMkÕ{kLk fku yÕ÷kn
Œyk÷k y…™k ËeËkh fhkyuøkk Bkøkh ÞkË h¾ku fu yÕ÷kn Œyk÷k
fk ËeËkh rçk÷k fiV ni. Þk’™e Ëu¾øU ku Bkøkh Þun ™nª fn MkfŒu fu fiMku ?
ykih rfMk Œkih …h Ëu¾øU ku sçk Ëu¾øU ku WMk ðõŒ çkŒk ËUøku.
RMk BkU çknTMk fh™k òRÍ ™nª. Þun EBkk™ h¾ku fu rfÞkBkŒ BkU ÍYh
WMk fk ËeËkh nkuøkk, òu ykr¾hŒ fe ™u’BkŒkU BkU Mkçk Mku çkze ™u’BkŒ ni.
yfeËk 12 : yÕ÷kn Œyk÷k fu nh fkBk BkU çku ~kwBkkh rnõBkŒU nI

Ïðkn nBk fku Bkk’÷qBk nkU Þk ™ Bkk’÷qBk nkU.
yÕ÷kn Œyk÷k fu rfMke fkBk fku çkwhk MkBkÍ™k Þk WMk …h

yu’rŒhkÍ fh™k Þk ™khkÍ nku™k Þun fw£ fe çkkŒ ni.
¾çkhËkh ! ¾çkhËkh ! fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ yÕ÷kn Œyk÷k
fu rfMke fkBk …h ™ yu’rŒhkÍ fhku ™ ™khkÍ hnku çkÕfu Þune EBkk™
h¾ku fu yÕ÷kn Œyk÷k òu fwA fhŒk ni ðkune yåAk ni. Ïðkn
nBkkhe MkBkÍ BkU ykyu Þk ™ ykyu õÞqtfu yÕ÷kn Œyk÷k y÷eBk ð
sLLkíke Íuðh 174
nfeBk Þk’™e çknwŒ rÍÞkËk ò™™u ðk÷k ykih çknwŒ rÍÞkËk rnõBkŒkU
ðk÷k ni ykih ðkun y…™u çkLËkU …h çknwŒ rÍÞkËk BkunThçkk™ ni.
™çke ð hMkq÷
yfeËk 1 : yÕ÷kn Œyk÷k ™u y…™u çkLËkU fe rnËkÞŒ fu r÷Þu
çknwŒ Mku …iøkBçkhkU fku ËwLÞk BkU Çkuò. Þun Mkçk …iøkBçkh ŒBkkBk
økw™knkU Mku …kf nI.
ykih yÕ÷kn Œyk÷k fu çknwŒ ne ™uf çkLËu nI. yÕ÷kn
Œyk÷k fu Mkçk …iøkBçkhkU fk Þuune fkBk ni fu ðkun yÕ÷kn Œyk÷k fu
…iøkkBk ykih WMk fu ynfkBk fku çkLËkU Œf ÃknkU[kŒu nI.
yÕ÷kn Œyk÷k ™u W™ …iøkBçkhkU fe MkååkkE Íkrnh fh™u fu

r÷Þu W™ fu nkÚkkU …h yiMke yiMke nihŒ ykih Œyßswçk BkU zk÷™u ðk÷e
åkeÍU Íkrnh VhBkk# òu çknwŒ ne {wÂ~f÷ ykih ykËŒ fu r¾÷kV nI
òu ËqMkhu ÷kuøk ™nª fh MkfŒu. W™ åkeÍkU fku “Bkku’rsÍk” fnŒu nI.
siMku nÍhŒu BkqMkk j fk yMkk, fu ðkun yÍTËnk çk™

fh rVhyki™ fu MkkBk™u òËqøkhkU fu Mkkt…kU fku r™øk÷ økÞk.
ykih nÍhŒu EMkk j fk BkwËkuO fku rÍLËk fh™k.
ykih nBkkhu nwÍqh 6 fk åkktË fu Ëku xwfzu fh Ëu™k.
zqçku nwyu Mkqhs fku ðk…Mk ÷kixk Ëu™k.
sLLkíke Íuðh 175
ftfrhÞkU Mku y…™k fr÷Bkk …Zðk ÷u™k.
WtÂø÷ÞkU Mku …k™e fk åk~Bkk òhe fh Ëu™k.
Þun Mkçk Bkku’rsÍkŒ nI. R™ …iøkBçkhkU fku ™çke fnŒu nI. ykih
R™ ™rçkÞkU BkU Mku òu ÏkwËkðLËu Œyk÷k fe ŒhV Mku fkuE ™E ykMBkk™e
rfŒkçk ykih ™E ~kheyŒ ÷u fh ykyu ðkun “hMkq÷” fn÷kŒu nI.
™çke Mkçk BkËo Úku, ™ fkuE rsL™ ™çke nwðk, ™ fkuE ykihŒ.
™çke Mkçk RLMkk™kU Mku rÍÞkËk yõ÷BkLË nkuŒu nI ykih çku

yiçk Çke.
yfeËk 2 : Mkçk Mku …n÷u …iøkBçkh nÍhŒu ykËBk j nI ykih Mkçk
Mku ykr¾he …iøkBçkh nÍhŒ BkwnBBkË BkwMŒVk 6 nI.
ykih çkkfe ŒBkkBk ™çke ð hMkq÷ R™ Ëku™kU fu ËhrBkÞk™

nwyu. R™ …iøkBçkhkU BkU Mku òu çknwŒ Bk~nqh nI ykih fwhyk™u BkSË
ykih ynkËeMk BkU rs™ fk çkkh çkkh rÍ¢ ykÞk ni ðkun Þun nI :
{1} nÍhŒu ™qn j
{2} nÍhŒu RçkúkneBk j
{3} nÍhŒu RM{kE÷ j
{4} nÍhŒu RMnkf j
{5} nÍhŒu Þk’fqçk j
{6} nÍhŒu ÞqMkwV j
{7} nÍhŒu ËkðqË j
sLLkíke Íuðh 176
{8} nÍhŒu Mkw÷iBkk™ j

{9} nÍhŒu yGÞqçk j
{10} nÍhŒu BkqMkk j
{11} nÍhŒu nkY™ j
{12} nÍhŒu Í-frhGÞk j
{13} nÍhŒu ÞnTÞk j
{14} nÍhŒu EMkk j
{15} nÍhŒu RÕÞkMk j
{16} nÍhŒu y÷ ÞMky j
{17} nÍhŒu Þq™wMk j
{18} nÍhŒu ÷qŒ j
{19} nÍhŒu RËheMk j
{20} nÍhŒu Mkk÷un j
{21} nÍhŒu nqË j
{22} nÍhŒu ~kwyiçk j
{23} nÍhŒu BkwnBBkËwhoMkq÷wÕ÷kn 6
yfeËk 3 : ™rçkÞkU …h yÕ÷kn Œyk÷k ™u òu MkneVu ykih ykMBkk™e
rfŒkçkU WŒkhª
W™ BkU Mku åkkh çknwŒ Bk~nqh nI :
“ŒkihiŒ” nÍhŒu BkqMkk …h.
“Íçkqh” nÍhŒu ËkðqË …h.
“RLS÷” nÍhŒu EMkk …h.
“fwhyk™u BkSË” òu Mkçk Mku y^Í÷ rfŒkçk ni ðkun Mkçk Mku
y^Í÷ hMkq÷ nÍhŒu BkwnBBkË 6 …h.
sLLkíke Íuðh 177
yfeËk 4 : ÏkwËk fu ™rçkÞkU fe fkuE Œk’ËkË BkwyGÞ™ fh™e òRÍ

™nª ni õÞqtfu RMk çkkhu BkU BkwÏŒr÷V rhðkÞŒU ykE nI. ykih ™rçkÞkU
fe rfMke BkwyGÞ™ Œk’ËkË …h EBkk™ ÷k™u BkU Þun yunrŒBkk÷ ni fu
rfMke ™çke fe ™çkwÔðŒ fk RLfkh nku òyu.
Þk økihu ™çke fku ™çke Bkk™ r÷Þk òyu ykih Þun Ëku™kU çkkŒuU
fw£ nI. RMk r÷Þu Þun yu’rŒfkË h¾™k åkkrnÞu fu yÕ÷kn Œyk÷k fu
nh ™çke …h nBkkhk EBkk™ ni.
yfeËk 5 : {wMkÕ{kLk fu r÷Þu rsMk Œhn yÕ÷kn Œyk÷k fe ÍkŒ ð
rMkVkŒ …h EBkk™ ÷k™k ÍYhe ni. RMke Œhn nh ™çke fe ™çkwÔðŒ
…h Çke EBkk™ ÷k™k ÍYhe ni.
yfeËk 6 : nh ™çke ykih rVrh~Œu fk Bkk’MkqBk nku™k ÍYhe ni. ™çke
ykih rVrh~Œu fu rMkðk fkuE Bkk’MkqBk ™nª.
RBkkBkkU fku ™rçkÞkU fe Œhn Bkk’MkqBk MkBkÍ™k çkË-Ëe™e ð økwBkhkne

ni. ™rçkÞkU ykih rVrh~ŒkU fu Bkk’MkqBk nku™u fk Þun Bkík÷çk ni fu yÕ÷kn
Œyk÷k ™u R™ nÍhkŒ fku økw™knkU Mku BknVqÍ h¾™u fk ðk’Ëk VhBkk
r÷Þk ni. RMk Mkçkçk Mku R™ nÍhkŒ fk økw™kn BkU BkwçŒ÷k nku™k
~khy™ Bkwnk÷ ni çkh r¾÷kV RBkkBkkU ykih ykir÷Þk fu. yÕ÷kn
Œyk÷k RLnU økw™knkU Mku çkåkkŒk ni. ÷urf™ yøkh fÇke R™ nÍhkŒ
Mku fkuE økw™kn MkkrËh nku òyu Œku Þun ~khy™ Bkwnk÷ ™nª.
(çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 1, Mk. 13)
sLLkíke Íuðh 178
yfeËk 7 : yÕ÷kn Œyk÷k ™u …iøkBçkhkU …h ~kheyŒ fu rsŒ™u

ynfkBk Œç÷eøk fu r÷Þu ™krÍ÷ VhBkkyu R™ …iøkBçkhkU ™u W™
ŒBkkBk nwõBkkU fku ÏkwËk fu çkLËkU Œf ÃknkU[k rËÞk ni.
òu ~kÏMk Þun fnu fu rfMke ™çke ™u rfMke nwõBk fku ŒrfGÞk Þk’™e ¾kiV
fe ðßn Mku Þk ykih rfMke ðßn Mku Aw…k r÷Þk ykih ÏkwËk fu çkLËkU
Œf ™nª ÃknkU[kÞk ðkun fkrVh ni.
yfeËk 8 : nÍhkŒu yÂBçkÞk fu rsMBkkU fk çkhMk ð swÍkBk

ðøkihk yiMku yBkhkÍ Mku rs™ Mku ™VhŒ nkuŒe ni …kf nku™k ÍYhe ni.
yfeËk 9 : yÕ÷kn Œyk÷k ™u y…™u ™rçkÞkU ¾kMk fh nwÍqh

¾k-ŒBkwwL™rçkGÞe™ 6 fku çknwŒ Mke økiçk fe çkkŒkU
fk RÕBk yŒk VhBkkÞk ni.
Þnkt Œf fu ÍBke™ku ykMBkk™ fk nh Íhko nh ™çke fe ™ÍhkU
fu MkkBk™u ni. Bkøkh nÍhkŒu yÂBçkÞk fk Þun RÕBku økiçk
yÕ÷kn Œyk÷k fu yŒk VhBkk™u Mku ni.
r÷nkÍk R™ fk RÕBk yŒkE nwðk. ykih yÕ÷kn Œyk÷k

fu RÕBk fk yŒkE nku™k Bkwnk÷ ni. õÞqtfu yÕ÷kn Œyk÷k fk fkuE
fBkk÷ rfMke fk rËÞk nwðk ™nª nku MkfŒk. çkÕfu yÕ÷kn Œyk÷k fk
RÕBk ykih WMk fk nh fBkk÷ ÍkŒe ni.
yÕ÷kn Œyk÷k ykih ™rçkÞkU fu RÕBku økiçk BkU yuf çknwŒ çkzk
Vfo Œku Þune ni fu ™rçkÞkU fk RÕBku økiçk yŒkE (yÕ÷kn fk rËÞk nwðk)
sLLkíke Íuðh 179
ni ykih yÕ÷kn Œyk÷k fk RÕBku økiçk ÍkŒe ni Þk’™e rfMke fk rËÞk

nwðk ™nª ni. fnkt yŒkE ykih fnkt ÍkŒe, Ëku™kU BkU çkzk Vfo ni. òu
÷kuøk yÂBçkÞk çkÕfu nÍhŒu MkÂGÞËw÷ yÂBçkÞk 6 fu
Bkwí÷f RÕBku økiçk fk RLfkh fhŒu nI ðkun fwhyk™ fe çkk’Í ykÞŒkU
fku Bkk™Œu nI ykih çkk’Í ykÞŒkU fu MkkÚk fw£ fhŒu nI.
fwhyk™u BkSË BkU Ëku™kU rfMBk fe ykÞŒU nI. çkk’Í ykÞŒkU
BkuU Þun ni fu ÏkwËk fu ™rçkÞkU fku RÕBku økiçk nkrMk÷ ni ykih çkk’Í
ykÞŒkU BkU Þun ni fu yÕ÷kn Œyk÷k fu rMkðk rfMke fku Çke RÕBku økiçk
™nª ni. rçk÷k ~kwçkk Þun Ëku™kU ykÞŒU nf nI ykih R™ Ëku™kU ykÞŒkU
…h EBkk™ ÷k™k nh {wMkÕ{kLk fu r÷Þu ÍYhe ni ykih R™ Ëku™kU
ykÞŒkU BkU Mku rfMke fk Çke RLfkh fh™k fw£ ni. snkt snkt fwhyk™ BkU
Þun ni fu ™rçkÞkU fku RÕBku økiçk nkrMk÷ ni RMk fk Þune BkŒ÷çk ni fu
™rçkÞkU fku ÏkwËk fu yŒk VhBkk™u Mku økiçk fk RÕBk nkrMk÷ ni ykih
snkt snkt fwhyk™ BkU Þun ni fu yÕ÷kn Œyk÷k fu rMkðk rfMke fku Çke
RÕBku økiçk ™nª ni RMk fk Þune BkŒ÷çk ni fu rçkøkih yÕ÷kn Œyk÷k
fu çkŒkyu nwyu rfMke fku Çke rfMke åkeÍ fk RÕBku økiçk nkrMk÷ ™nª ni.
nhrøkÍ nhrøkÍ R™ Ëku™kU rfMBk fe ykÞŒkU BkU fkuE ŒykÁÍ ykih
xfhkð ™nª ni.
yfeËk 10 : nÍhkŒu yÂBçkÞkyu rfhkBk ŒBkkBk BkÏ÷qf Þnkt Œf fu
rVrh~ŒkU fu hMkq÷kU Mku Çke y^Í÷ nI. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 1, Mk. 15)
ð÷e rfŒ™u ne çkzu BkŒoçku ðk÷k nku Bkøkh nhrøkÍ nhrøkÍ
rfMke ™çke fu çkhkçkh ™nª nku MkfŒk. (òu rfMke økihu ™çke fku rfMke ™çke
Mku y^Í÷ Þk çkhkçkh çkŒkyu ðkun fkrVh ni.)
sLLkíke Íuðh 180
yfeËk 11 : nÍhkŒu yÂBçkÞk fu BkwÏŒr÷V Ë-hsu nI.

yÕ÷kn Œyk÷k ™u yuf fku ËqMkhu …h VÍe÷Œ Ëe ni.
Mkçk Mku y^Í÷ku yk’÷k nBkkhu nwÍqh MkÂGÞËw÷ Bkwh-Mk÷e™
6 nI.
rVh nwÍqh fu çkk’Ë Mkçk Mku çkzk BkŒoçkk nÍhŒu RçkúkneBk

¾÷e÷wÕ÷kn j fk ni rVh nÍhŒu BkqMkk j rVh nÍhŒu
EMkk j ykih nÍhŒu ™qn j fk Ë-hò ni. R™ …ktåkkU
nÍhkŒ fku Bkwh-Mk÷e™u Q÷w÷ yÍTBk fnŒu nI. ykih Þun …ktåkkU çkkfe
ŒBkkBk yÂBçkÞk ð Bkwh-Mk÷e™ Mku y^Í÷ nI.
yfeËk 12 : nÍhkŒu yÂBçkÞk y…™e y…™e fçkúkU BkU

ŒBkkBk ÷ðkrÍBku nÞkŒ fu MkkÚk rÍLËk nI.
yÕ÷kn Œyk÷k ™u R™ fku rÍLËøke yŒk VhBkk Ëe. ÏkwËk fu

™rçkÞkU fe nÞkŒ ~kneËkU fe nÞkŒ Mku fnª çkZ åkZ fh yhTVyku
yk’÷k ni.
Þune ðßn ni fu ~kneËkU fk Œfko ŒõMkeBk fh rËÞk òŒk ni

ykih R™ fe çkerðÞkt RÆŒ fu çkk’Ë ËqMkhkU Mku r™fkn fh MkfŒe nI.
Bkøkh yÂBçkÞk fk ™ Œfko ŒõMkeBk nkuŒk ni.
sLLkíke Íuðh 181
™ R™ fe çkerðÞkt RÆŒ fu çkk’Ë ËqMkhkU Mku r™fkn fh MkfŒe

nI.
yfeËk 13 : nBkkhu ykfk ð Bkki÷k nwÍqh 6

“¾k-ŒBkwL™rçkGÞe™” nI Þk’™e yÕ÷kn Œyk÷k ™u nwÍqh
6 fe ÍkŒ …h rMkÂÕMk÷yu ™çkwÔðŒ fku ¾íBk VhBkk
rËÞk. nwÍqh 6 fu ÍBkk™u BkU Þk RMk fu çkk’Ë rfÞkBkŒ
Œf fkuE ™çke ™nª nku MkfŒk. òu ~kÏMk nwÍqh 6 fu
ÍBkk™u BkU Þk nwÍhq 6 fu çkk’Ë rfMke fku ™çkwÔðŒ rBk÷™u
fku Bkk™u Þk rfMke ™yu ™çke fu yk™u fku {wÂBfLk Bkk™u ðkun ~kÏMk fkrVh
ni.
yfeËk 14 : nBkkhu hMkq÷ 6 fku yÕ÷kn Œyk÷k ™u
òøkŒu BkU rsMBk fu MkkÚk Bk¬yu BkwfhoBkk Mku çkiŒw÷ BkwfÆMk Œf ykih
ðnkt Mku MkkŒkU ykMBkk™kU fu Q…h ykih ðnkt Mku snkt Œf yÕ÷kn
Œyk÷k fku BkLÍqh nwðk hkŒ fu yuf BkwÏŒMkh rnMMku BkU ÃknkU[kÞk ykih
yk… 6 ™u y~ko ð fwhMke ykih ÷kinku f÷Bk ykih
ÏkwËk fe çkze çkze r™~kkr™ÞkU fku Ëu¾k. ykih ÏkwËk fu Ëhçkkh BkU yk…
6 fku ðkun fwçkou ¾kMk nkrMk÷ nwðk fu rfMke ™çke
ykih rVrh~Œu fku ™ fÇke nkrMk÷ nwðk ™ fÇke nkrMk÷ nkuøkk. nwÍqh
6 fu RMk ykMBkk™e MkVh fku Bku’hks fnŒu nI.
Bku’hks BkU yk… 6 ™u y…™u Mkh fe ykt¾kU

Mku sBkk÷u R÷kne 1 fk ËeËkh rfÞk
sLLkíke Íuðh 182
ykih rçkøkih rfMke ðkrMkŒu fu yÕ÷kn Œyk÷k fk f÷kBk Mkw™k

ykih ŒBkkBk Bk-÷fqŒwMMkBkkðkrŒ ð÷ yËo fu Íhuo Íhuo fku Œ^Mke÷ fu
MkkÚk Bkw÷k-nÍk VhBkkÞk.
yfeËk 15 : nBkkhu nwÍqh 6 fku yÕ÷kn Œyk÷k ™u
rfÞkBkŒ fu rË™ ~kVkyŒu fwçkúk ykih BkfkBku BknBkqË fk ~khV yŒk
VhBkkÞk ni. sçk Œf nBkkhu nwÍqh 6 ~kVkyŒ fk
ËhðkÍk ™nª ¾ku÷Uøku rfMke fku Çke Bkò÷u ~kVkyŒ ™ nkuøke çkÕfu
ŒBkkBk yÂBçkÞk ð Bkwh-Mk÷e™ nwÍqh 6 ne fu Ëhçkkh
BkU y…™e y…™e ~kVkyŒ …u~k fhUøku. yÕ÷kn 1 fu Ëhçkkh BkU Ëh
nfefŒ nwÍqh 6 ne ~kVeyu yÔð÷ ð ~kkVuyu
yk’ÍBk nI.
yk… 6 fe ~kVkyŒ fu çkk’Ë ŒBkkBk yÂBçkÞk

ð ykir÷Þk ð Mkw-÷nk ð ~kw-nËk ðøkihk Mkçk ~kVkyŒ fhUøku.
yfeËk 16 : nwÍqh fe BknççkŒ BkËkhu EBkk™ çkÕfu

yi™u EBkk™ ni. sçk Œf nwÍqh 6 fe BknççkŒ Bkkt
çkk… yki÷kË çkÕfu ŒBkkBk snkt Mku rÍÞkËk ™ nku, fkuE ~kÏMk fkrBk÷
{wMkÕ{kLk ™nª nku MkfŒk.
yfeËk 17 : nwÍqhu yõËMk 6 fe Œk’ÍeBkku Œkifeh

nh {wMkÕ{kLk …h VÍuo yk’ÍBk çkÕfu ò™u EBkk™ ni.
nwÍqh fu ŒBkkBk Mknkçkk ð yn÷u çkiŒ ykih ŒBkkBk

sLLkíke Íuðh 183
Bkw-ŒyÂÕ÷fe™ ð Bkw-ŒðÂMMk÷e™ Mku BknççkŒ h¾u. ykih R™ Mkçk

fe Œk’ÍeBkku ŒõheBk fhu ykih nwÍqh 6 fu ŒBkkBk
Ëw~Bk™kU Mku yËkðŒ ð Ëw~Bk™e h¾u. yøkåkuo ðkun y…™k çkk… Þk
çkuxk Þk rh~ŒuËkh ne õÞqt ™ nku. RMk r÷Þu fu Þun {wÂBfLk ne ™nª ni
fu hMkq÷ Mku Çke BknççkŒ nku ykih R™ fu Ëw~Bk™kU Mku Çke WÕVŒ nku.
yfeËk 18 : nwÍqhu yõËMk 6 yÕ÷kn Œyk÷k fu

™kRçku Bkwí÷f nI, nwÍqh 6 fk VhBkk™ yÕ÷kn
Œyk÷k fk VhBkk™ ni.
ykih nwÍqh 6 fe RŒkyŒ yÕ÷kn 1 fe
RŒkyŒ.
ykih nwÍqh 6 fe ™k VhBkk™e yÕ÷kn Œyk÷k fe
™k VhBkk™e ni.
ŒBkkBk snk™ fku yÕ÷kn Œyk÷k ™u nwÍqh fu Íuhu ŒMkÁoV fh
rËÞk ni. ykih ykMBkk™ ð ÍBke™ fu ŒBkkBk ¾Ík™kU fe fwÂLsÞkt
nwÍqh 6 fu BkwfÆMk nkÚkkU BkU Ëu fh yk… fku y…™e
ŒBkkBk ™u’BkŒkU ykih yŒkykU fk fkrMkBk çk™k rËÞk ni.
åkw™kLåku nh rfMBk fe yŒkyU nwÍqh 6 ne fu

Ëhçkkh Mku ŒõMkeBk nkuŒe nI.
! hçk ni Bkku’Œe, Þun nI fkrMkBk

rhÍTf WMk fk ni r¾÷kŒu Þun nI
sLLkíke Íuðh 184
yfeËk 19 : nwÍqh 6 fu rfMke fki÷ ð Vu’÷ ð yBk÷

ð nk÷Œ fku òu nfkhŒ fe ™Íh Mku Ëu¾u Þk yk… 6
fe ~kk™ BkU fkuE yË™k Mke økwMŒk¾e Þk Œkine™ ð çku y-Ëçke fhu Þk
yk… 6 fku Íwx÷kyu Þk yk… 6 fu
f÷kBk BkU ~kf fhu
Þk yk… 6 BkU fkuE yiçk r™fk÷u Þk yk…

6 fe rfMke MkwL™Œ fku çkwhk MkBkÍu Þk BkÍkf Wzkyu
ðkun RM÷kBk Mku ¾krhs ykih fkrVh ni.
Mknkçke
nBkkhu nwÍqh ™rçkGÞu yfhBk 6 fku rs™
Ïkw~k ™Mkeçk {wMkÕ{kLkkU ™u EBkk™ fe nk÷Œ BkU Ëu¾k ykih EBkk™ ne
…h W™ fk ¾krŒBkk nwðk, W™ çkwÍwøkkuO fku Mknkçke fnŒu nI.
R™ nÍhkŒ fk Ë-hò Mkkhe WBBkŒ BkU Mkçk Mku rÍÞkËk

çkwÕkLË ni ykih yÕ÷kn Œyk÷k ™u R™ ~kByu ™çkwÔðŒ fu …hðk™kU
fku çkze çkze çkwÍwŠøkÞkt yŒk VhBkkE nI. Þnkt Œf fu çkzu Mku çkzu Ë-hsu
fu ykir÷Þk Çke rfMke fBk Mku fBk Ë-hsu fu Mknkçke fu BkŒoçkkU Œf ™nª
ÃknkU[ MkfŒu. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 1, Mk. 74)
R™ Mknkçkk H BkU Ë-hòŒ ð BkhkrŒçk fu r÷nkÍ Mku
Mkçk Mku çkZ fh åkkh Mknkçke nI. nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef 5.
sLLkíke Íuðh 185
Þun hMkq÷wÕ÷kn 6 fu çkk’Ë R™ fu ò ™~ke™ nwyu

ykih Ëe™u RM÷kBk fe szkU fku BkÍçkqŒ rfÞk. RMke r÷Þu Þun ¾÷eVyu
yÔð÷ fn÷kŒu nI. ™rçkÞkU fu çkk’Ë ŒBkkBk WBBkŒkU BkU Þun Mkçk Mku
y^Í÷ku yk’÷k nI. R™ fu çkk’Ë nÍhŒu WBkh 5 fk Ë-
hò ni. Þun nBkkhu hMkq÷ 6 fu ËqMkhu ¾÷eVk nI. R™
fu çkk’Ë nÍhŒu WMBkk™ 5 fk Ë-hò ni. Þun nBkkhu …iøkBçkh
nwÍqh 6 fu ŒeMkhu ¾÷eVk nI.
R™ fu çkk’Ë nÍhŒu y÷e 5 fk BkŒoçkk ni. Þun nBkkhu ™çke

6 fu åkkiÚku ¾÷eVk nI.
yfeËk : nwÍqhu yõËMk 6 fe r™MçkŒ ykih ŒyÕ÷wf

fe ðßn Mku ŒBkkBk Mknkçkyu rfhkBk H fk y-Ëçkku yunrŒhkBk
ykih R™ çkwÍwøkkuO fu MkkÚk BknççkŒ ð yfeËŒ ŒBkkBk {wMkÕ{kLkkU …h
VÍo ni RMke Œhn nwÍqhu yõËMk 6 fe yk÷ ð yki÷kË
ykih çkerðÞkt ykih yn÷u çkiŒ ykih yk… 6 fu
¾k™Ëk™ ðk÷u ykih ŒBkkBk ðkun åkeÍU rs™ fku yk… 6
Mku r™MçkŒ ð ŒyÕ÷wf nku Mkçk ÷kRfu Œk’ÍeBk ykih ðkrsçkw÷
yunrŒhkBk nI.
rVrh~ŒkU fk çkÞk™
yfeËk 1 : ÏkwËk fe ŒkineË ykih WMk fu hMkq÷kU …h EBkk™ ÷k™u fu
MkkÚk MkkÚk rVrh~ŒkU fu ðwsqË …h Çke EBkk™ ÷k™k ÍYrhGÞkíku Ëe™ BkU
Mku ni. rVrh~ŒkU fu ðwsqË fk RLfkh fh™k fw£ ni ?
sLLkíke Íuðh 186
yfeËk 2 : yÕ÷kn Œyk÷k ™u y…™e fwA BkÏ÷qfkŒ fku ™qh Mku …iËk
fh fu R™ fku nBkkhe ™ÍhkU Mku Aw…k rËÞk ni ykih R™ fku Þun ŒkfŒ
Ëe ni fu ðkun rsMk ~kõ÷ BkU åkknU WMk ~kõ÷ BkU Íkrnh nku òyU ðkun
fÇke RLMkk™ fe ~kõ÷ RÂÏíkÞkh fh ÷uŒu nI ykih fÇke ËqMkhe ~kõ÷kU
BkU Çke Íkrnh nkuŒu nI.
yfeËk 3 : rVrh~Œu yÕ÷kn Œyk÷k fe Bkk’MkqBk BkÏ÷qf nI. ðkun

ðkune fhŒu nI òu ÏkwËk fk nwõBk nkuŒk ni ðkun ÏkwËk fu nwõBk fu r¾÷kV
fÇke fwA ™nª fhŒu. ðkun nh rfMBk fu Akuxu çkzu økw™knkU Mku …kf nI.
yfeËk 4 : yÕ÷kn Œyk÷k ™u R™ rVrh~ŒkU fku BkwÏŒr÷V fkBkkU BkU

÷økk rËÞk ni ykih rs™ rs™ fku òu òu fkBk rMk…wËo VhBkk rËÞu nI
ðkun W™ fkBkkU BkU ÷øku nwyu nI. rVrh~ŒkU fe Œk’ËkË yÕ÷kn Œyk÷k
ne ò™Œk ni rsMk ™u R™ fku …iËk VhBkkÞk ni ykih yÕ÷kn Œyk÷k
fu çkŒk™u Mku hMkq÷ Çke ò™Œu nI. R™ BkU åkkh rVrh~Œu çknwŒ Bk~nqh
nI, òu Mkçk rVrh~ŒkU Mku y^Í÷ku yk’÷k nI. nÍhŒu rsçkúkE÷ j
nÍhŒu BkefkE÷ j nÍhŒu RMkhkVe÷ j ykih nÍhŒu
RÍhkE÷ j.
yfeËk 5 : rfMke rVrh~Œu fe ~kk™ BkU yË™k Mke økwMíkk¾e fh™u Mku
ykËBke fkrVh nku òŒk ni.
sLLkíke Íuðh 187
rsL™ fk çkÞk™
yÕ÷kn Œyk÷k ™u fwA BkÏ÷qf fku ykøk Mku …iËk VhBkk fh W™
fku Þun ŒkfŒ Ëe ni fu ðkun òu™ Mke ~kõ÷ åkknU çk™ òyU. RMk BkÏ÷qf
fk ™kBk “rsL™” ni Þun Çke nBk fku rË¾kE ™nª ËuŒu. Þun RLMkk™kU
fe Œhn ¾kŒu …eŒu, SŒu BkhŒu nI. R™ fu çkååku Çke …iËk nkuŒu nI.
ykih R™ BkU {wMkÕ{kLk Çke nI ykih fkrVh Çke, ™uf Çke nI

ykih VkrMkf Çke.
rsL™ fu ðwsqË fk RLfkh fh™u ðk÷k fkrVh ni.
õÞqtfu rsL™ yuf BkÏ÷qf ni Þun fwhyk™u BkSË Mku MkkrçkŒ ni.
r÷nkÍk rsL™ fu ðwsqË fk RLfkh Ëh nfefŒ fwhyk™u BkSË fk
RLfkh ni.
ykMBkk™e rfŒkçkU
yfeËk : 1 yÕ÷kn Œyk÷k ™u rsŒ™u MkneVu ykih rfŒkçkU ykMBkk™
Mku ™krÍ÷ VhBkkE nI Mkçk nf nI ykih Mkçk yÕ÷kn Œyk÷k fk
f÷kBk nI. R™ rfŒkçkkU BkU òu fwA RþkoËu ÏkwËkðLËe nwðk Mkçk …h
EBkk™ ÷k™k ykih R™ fku Mkåk Bkk™™k ÍYhe ni.
rfMke yuf rfŒkçk fk RLfkh fh™k fw£ ni.
sLLkíke Íuðh 188
nkt, y÷çk¥kk Þun yuf nfefŒ ni fu yøk÷e rfŒkçkkU fe

rnVkÍŒ yÕ÷kn Œyk÷k ™u WBBkŒkU fu rMk…wËo VhBkkE Úke Bkøkh
WBBkŒkU Mku W™ rfŒkçkkU fe rnVkÍŒ ™ nku Mkfe. çkÕfu ~kheh ÷kuøkkU ™u
W™ rfŒkçkkU BkU y…™e Ïðkrn~k fu BkwŒkrçkf fBke çku~ke fh Ëe.
r÷nkÍk sçk fkuE çkkŒ W™ rfŒkçkkU fe nBkkhu MkkBk™u …u~k nku Œku
ðkun yøkh fwhyk™u BkSË fu BkwŒkrçkf nku sçk Œku nBk WMk fe ŒMËef
fhUøku ykih yøkh ðkun fwhyk™ fu Bkw¾kr÷V nku Œku nBk Þfe™ fh
÷Uøku fu Þun ~khehkU fe ŒnheV ni ykih nBk WMk çkkŒ fku hË fh ËUøku.
ykih yøkh Bkw¾k-÷VŒ Þk Bkwðk-V-fŒ fwA Çke Bkk’÷qBk ™ nku Œku
Þun nwõBk ni fu nBk WMk çkkŒ fe ™ ŒMËef fhU ™ ŒõÍeçk fhU çkÕfu Þun
fn ËU, fu yÕ÷kn Œyk÷k ykih WMk fu rVrh~ŒkU ykih WMk fe rfŒkçkkU
ykih WMk fu hMkq÷kU …h nBkkhk EBkk™ ni.
yfeËk 2 : Ëe™u RM÷kBk åkqtfu nBku~kk hn™u ðk÷k Ëe™ ni. r÷nkÍk
fwhyk™u BkSË fe rnVkÍŒ fe rÍBBkuËkhe yÕ÷kn Œyk÷k ™u WBBkŒ
fu rMk…wËo ™nª VhBkkE çkÕfu RMk fe rnVkÍŒ ÏkwË yÕ÷kn Œyk÷k ™u
y…™u rÍBBku h¾e ni åkw™kLåku WMk ™u RþkoË VhBkkÞk fu
“Þk’™e çku~kf nBk ™u fwhyk™ WŒkhk ykih Þfe™™ nBk ÏkwË RMk
fu r™øknTçkk™ nI.”
RMk r÷Þu fwhyk™u BkSË BkU fkuE fBke çku~ke fh Ëu Þun Bkwnk÷
ni.
ykih òu Þun fnu fu fwhyk™ BkU rfMke ™u fwA hÆku çkË÷ Þk fBk
Þk rÍÞkËk fh rËÞk ni. ðkun fkrVh ni.
sLLkíke Íuðh 189
yfeËk 3 : yøk÷e rfŒkçkU rMkVo ™rçkÞkU ne fku ÞkË nwðk fhŒe Úkª.
÷urf™ Þun nBkkhu ™çke ykih fwhyk™ fk Bkku’rsÍk ni fu fwhyk™u
BkSË fku {wMkÕ{kLk fk çkååkk çkååkk ÞkË fh ÷uŒk ni.
ŒõËeh fk çkÞk™
yk÷Bk BkU òu fwA Çk÷k, çkwhk nkuŒk ni. Mkçk fku yÕ÷kn
Œyk÷k RMk fu nku™u Mku …n÷u nBku~kk Mku ò™Œk ni ykih WMk ™u y…™u
RMke RÕBku y-Í÷e fu BkwðkrVf …h Çk÷kE çkwhkE BkwfÆh VhBkk Ëe ni
“ŒõËeh” RMke fk ™kBk ni siMkk nku™u ðk÷k ni ykih òu siMkk fh™u
ðk÷k Úkk WMk fku …n÷u ne yÕ÷kn Œyk÷k ™u y…™u RÕBk Mku ò™k
ykih WMke fku ÷kinu BknVqÍ …h r÷¾ rËÞk. Œku Þun ™ MkBkÍku fu siMkk
WMk ™u r÷¾ rËÞk Bksçkqh™ nBk fku ðiMkk ne fh™k …zŒk ni çkÕfu
ðkrfyk Þun ni siMkk nBk fh™u ðk÷u Úku ðiMkk ne WMk ™u çknwŒ …n÷u
r÷¾ rËÞk. ÍiË fu rÍBBku çkwhkE r÷¾e RMk r÷Þu fu ÍiË çkwhkE fh™u
ðk÷k Úkk. yøkh ÍiË Çk÷kE fh™u ðk÷k nkuŒk Œku ðkun ÍiË fu r÷Þu
Çk÷kE r÷¾Œk. Œku yÕ÷kn Œyk÷k ™u ŒõËeh r÷¾ fh rfMke fku
Çk÷kE Þk çkwhkE fh™u …h Bksçkqh ™nª fh rËÞk ni.
yfeËk 1 : ŒõËeh …h EBkk™ ÷k™k Çke ÍYrhGÞkíku Ëe™ BkU Mku ni

ŒfËeh fu RLfkh fh™u ðk÷kU fku ™rçkGÞu yfhBk 6
™u RMk WBBkŒ fk “BksqMk” çkŒkÞk ni.
sLLkíke Íuðh 190
yfeËk : 2 ŒõËeh fu BkMkkR÷ ykBk ÷kuøkkU fe MkBkÍ BkU ™nª yk

MkfŒu. RMk r÷Þu ŒõËeh fu BkMkkR÷ BkU rÍÞkËk økkihku rV¢ ykih
çknTMkku Bkwçkk-nMkk fh™k n÷kfŒ fk Mkçkçk ni. yBkeÁ÷ {wyrBk™e™
nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef ð yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nÍhíku WBkh VkYf
E ŒõËeh fu BkMy÷u BkU çknTMk fh™u Mku BkLy VhBkkyu økyu
nI. rVh Çk÷k nBk ŒwBk rfMk røk™Œe BkU nI fu RMk BkMy÷u BkU çknTMkku
Bkwçkk-nMkk fhU. nBkkhu r÷Þu Þune nwõBk ni fu nBk ŒõËeh …h EBkk™
÷kyU ykih RMk {wÂ~f÷ ykih ™kÍwf BkMy÷u BkU nhrøkÍ nhrøkÍ
fÇke çknTMkku Bkwçkk-nMkk ykih nwßsŒ ð Œõhkh ™ fhU fu RMke BkU
EBkk™ fe Mk÷kBkŒe ni.
.
yk÷Bku çkhÍ¾
Bkh™u fu çkk’Ë ykih rfÞkBkŒ Mku …n÷u ËwLÞk ð ykr¾hŒ fu
ËhrBkÞk™ yuf ykih yk÷Bk ni. rsMk fku “yk÷Bku çkhÍ¾” fnŒu nI.
ŒBkkBk RLMkk™kU ykih rsL™kU fku Bkh™u fu çkk’Ë RMke yk÷Bk

BkU hn™k nkuŒk ni. RMk yk÷Bku çkhÍ¾ BkU y…™u y…™u yk’Bkk÷ fu
yu’rŒçkkh Mku rfMke fku ykhkBk rBk÷Œk ni ykih rfMke fku Œõ÷eV.
yfeËk 1 : Bkh™u fu çkk’Ë Çke Yn fk ŒyÕ÷wf çkË™ fu MkkÚk çkkfe
hnŒk ni. yøkåkuo Yn çkË™ Mku swËk nku økE ni Bkøkh çkLËu …h òu
yk÷kBk Þk MkËBkk økwÍhuøkk Yn ÍYh WMk fku BknMkqMk fhuøke ykih
Bkw-ŒyÂMMkh nkuøke. rsMk Œhn ËwLÞkðe rÍLËøke BkU çkË™ …h òu
hknŒ ykih Œõ÷eV …zŒe ni WMk fe ÷ÍTÍŒ ykih Œõ÷eV Yn fku
sLLkíke Íuðh 191
ÃknkU[Œe ni. RMke Œhn yk÷Bku çkhÍ¾ BkU Çke òu RLykBk Þk yÍkçk
çkË™ …h ðkfuy nkuŒk ni. WMk fe ÷ÍTÍŒ ykih Œõ÷eV Yn fku
ÃknkU[Œe ni.
yfeËk 2 : Bkh™u fu çkk’Ë {wMkÕ{kLkkU fe YnU W™ fu Ë-hòŒ fu
yu’rŒçkkh Mku BkwÏŒr÷V BkfkBkkŒ BkU hnŒe nI. çkk’Í fe fçkú …h,
çkk’Í fe ÍBkÍBk ~kheV fu fqtyU BkU, çkk’Í fe ykMBkk™ku ÍBke™ fu
ËhrBkÞk™, çkk’Í fe ykMBkk™kU BkU, çkk’Í fe y~ko fu ™eåku rfLËe÷kU
BkU, çkk’Í fe yk’÷k RÂÕ÷GÞe™ BkU Bkøkh Ynut fnª Çke nkU y…™u
rsMBkkU Mku çk ËMŒqh W™ fku ŒyÕ÷wf hnŒk ni òu fkuE W™ fe fçkú …h
ykyu WMk fku ðkun Ëu¾Œu …nåkk™Œu ykih WMk fe çkkŒkU fku Mkw™Œu nI.
RMke Œhn fkrVhkU fe YnU çkk’Í R™ fu BkhÎkx Þk fçkú …h

hnŒe nI, çkk’Í fe ÞBk™ fu yuf ™k÷u çkhnqŒ BkU, çkk’Í fe MkkŒkU
ÍBke™ fu ™eåku, çkk’Í fe “rMkßS™” BkU. ÷urf™ YnU fnª Çke nkU
R™ fu rsMBkkU Mku R™ YnkU fk ŒyÕ÷wf çkh fhkh hnŒk ni åkw™kLåku òu
R™ fu BkhÎkx …h økwÍhu Þk R™ fe fçkú …h ykyu WMk fku Ëu¾Œu
…nåkk™Œu ykih WMk fe çkkŒkU fku Mkw™Œu nI.
yfeËk 3 : Þun ¾Þk÷, fu Bkh™u fu çkk’Ë Yn rfMke ËqMkhu çkË™ BkU

åk÷e òŒe ni Ïðkn ðkun rfMke ykËBke fk çkË™ nku Þk rfMke ò™ðh
fk rsMk fku rV÷kìMkVh “Œ™kMkw¾” ykih rnLËq “ykðkøkku™” fnŒu
nI Þun ¾Þk÷ rçkÕfw÷ ne çkkrŒ÷ ykih RMk fk Bkk™™k fw£ ni.
sLLkíke Íuðh 192
yfeËk 4 : sçk ykËBke Bkh òŒk ni Œku yøkh økkzk òyu Œku
økkz™u fu çkk’Ë ykih yøkh ™ økkzk òyu Œku ðkun snkt Çke nku ykih
rsMk nk÷ BkU Çke nku WMk fu …kMk Ëku rVrh~Œu ykŒu nI rs™ BkU Mku yuf
fk ™kBk “BkwLfh” ykih ËqMkhu fk ™kBk “™feh” ni Þun Ëku™kU rVrh~Œu
BkwËuo Mku Mkwðk÷ fhŒu nI fu Œuhk hçk fki™ ni ? Œuhk Ëe™ õÞk ni ? ykih
nÍhŒu BkwnBBkËwhoMkq÷wÕ÷kn 6 fu çkkhu BkU …qAŒu nI fu
Þun fki™ nI ? yøkh BkwËko EBkk™Ëkh nku Œku Xef Xef sðkçk ËuŒk ni fu
Bkuhk hçk yÕ÷kn 1 ni, Bkuhk Ëe™ RM÷kBk ni ykih nÍhŒu BkwnBBkË
6 yÕ÷kn 1 fu hMkq÷ nI.
rVh WMk fu r÷Þu sL™Œ fe ŒhV yuf r¾zfe ¾ku÷ ËuŒu nI.
rsMk Mku XLze XLze sL™Œ fe nðkyU ykih Ïkw~çkqyU fçkú BkU ykŒe
hnŒe nI ykih BkwËko ykhkBk ð åki™ fu BkÍu BkU …z fh y…™e fçkú BkU
Mkw¾ fe ™ªË Mkku hnŒk ni ykih yøkh BkwËko EBkk™Ëkh ™ nku Œku Mkçk
Mkwðk÷kU fu sðkçk BkU Þune fnŒk ni fu BkwÍu fwA ™nª Bkk’÷qBk ni. rVh
WMk fe fçkú BkU ËkuÍ¾ fe ŒhV yuf r¾zfe ¾ku÷ Ëe òŒe ni ykih
snL™Bk fe økBko økBko nðkyU ykih çkËçkq fçkú BkU ykŒe hnŒe nI.
ykih BkwËko Œhn Œhn fu MkÏŒ yÍkçkkU BkU røkrh^Œkh nku fh Œz…Œk
ykih çku fhkh hnŒk ni rVrh~Œu WMk fku økwÍkuO Mku BkkhŒu nI ykih WMk fu
çkwhu yk’Bkk÷ Mkkt… rçkåAq çk™ fh WMku yÍkçk ÃknkU[kŒu hnŒu nI.
yfeËk 5 : BkwËko Çke f÷kBk fhŒk ni Bkøkh WMk fu f÷kBk fku RLMkk™
ykih rsL™ fu rMkðk ŒBkkBk BkÏ÷qfkŒ, ò™ðh ðøkihk Mkw™Œu nI.
sLLkíke Íuðh 193
yøkh fkuE ykËBke Mkw™ ÷u Œku ðkun çkunku~k nku òyuøkk.
yfeËk 6 : EBkk™Ëkh ykih ™ufkU fe fçkúU rfMke fe Mk¥kh Mk¥kh nkÚk

åkkize nku òŒe nI.
ykih rfMke rfMke fe fçkúU RŒ™e åkkize nku òŒe nI fu snkt Œf

WMk fe r™økkn òŒe ni.
ykih fkrVhkU ykih çkk’Í økw™knøkkhkU fe fçkú RMk fËh Íkuh

Mku ËçkkŒe ni ykih RMk fËh Œtøk nku òŒe ni fu RÄh fe …ÂM÷Þkt WÄh
ykih WÄh fe …ÂM÷Þkt RÄh nku òŒe nI.
yfeËk 7 : fçkú BkU òu fwA yÍkçk ð Mkðkçk BkwËuo fku rËÞk òŒk ni
ykih òu fwA RMk …h økwÍhŒe ni ðkun Mkçk åkeÍU BkwËuo fku Bkk’÷qBk nkuŒe
nI. rÍLËk ÷kuøkkU fku WMk fk fkuE RÕBk ™nª nkuŒk. siMku MkkuŒk nwðk
ykËBke Ïðkçk BkU ykhkBk ð Œõ÷eV ykih rfMBk rfMBk fu Bk™krÍh
Mkçk fwA Ëu¾Œk ni, ÷ÍTÍŒ Çke …kŒk ni ykih Œõ÷eV Çke WXkŒk ni.
Bkøkh RMk fu …kMk ne BkU òøkŒk nwðk ykËBke R™ Mkçk çkkŒkU Mku çku
¾çkh çkiXk hnŒk ni.
rfÞkBkŒ fk çkÞk™
ŒkineË ð rhMkk÷Œ fe Œhn rfÞkBkŒ …h Çke EBkk™ ÷k™k
ÍYrhGÞkíku Ëe™ BkU Mku ni òu ~kÏMk rfÞkBkŒ fk RLfkh fhu ðkun ¾w÷k nwðk
fkrVh ni.
sLLkíke Íuðh 194
nh {wMkÕ{kLk fu r÷Þu RMk yfeËu …h EBkk™ ÷k™k VÍuo yi™

ni fu yuf rË™ Þun ÍBke™ ykMBkk™ çkÕfu fw÷ yk÷Bk ykih Mkkhk
snk™ V™k nku òyuøkk. RMke rË™ fk ™kBk “rfÞkBkŒ” ni.
rfÞkBkŒ Mku …n÷u åkLË r™~kkr™Þkt Íkrnh nkUøke, rs™ BkU Mku
åkLË Þun nI.
{1} ËwLÞk BkU Œe™ søkn ykËBke ÍBke™ BkU ÄtMkk rËÞu òyUøku. yuf
Bk~krhf BkU, ËqMkhk Bkøkrhçk BkU, ŒeMkhk sÍehyu yhçk BkU.
{2} RÕBk WX òyuøkk.
{3} snk÷Œ fe fMkhŒ nkuøke.
{4} y÷kr™Þk rÍ™kfkhe çk fMkhŒ nku™u ÷økuøke.
{5} BkËkuO fe Œk’ËkË fBk nku òyuøke ykih ykihŒU çknwŒ rÍÞkËk
nkUøke. Þnkt Œf fu yuf BkËo fe Mkh-…hMŒe BkU …åkkMk ykihŒU nkUøke.
{6} BkwÕfu yhçk BkU ¾uŒe çkkøk ykih ™nhU nku òyUøke.
{7} Ëe™ …h fkRBk hn™k RŒ™k ne Ëw~ðkh nkuøkk siMku Bkwêe BkU
ytøkkhk ÷u™k.
sLLkíke Íuðh 195
Þnkt Œf fu ykËBke frçkúMŒk™ BkU ò fh ŒBkL™k fhuøkk fu fk~k BkI RMk

fçkú BkU nkuŒk.
{8} ÷kuøk RÕBku Ëe™ …ZUøku Bkøkh Ëe™ fu r÷Þu ™nª.
{9} BkËo y…™e ykihŒ fk VhBkkt çkhËkh nkuøkk ykih Bkkt çkk… fe ™k
VhBkk™e fhuøkk.
{10} BkÂMsËkU BkU ÷kuøk ~kkuh BkåkkyUøku.
{11} økk™u çkò™u fk hðks çknwŒ rÍÞkËk nku òyuøkk.
{12} yøk÷u ÷kuøkkU …h ÷kuøk ÷k’™Œ fhUøku ykih çkwhk fnUøku.
{13} ò™ðh ykËrBkÞkU Mku f÷kBk fhUøku.
{14} Í÷e÷ ÷kuøk rs™ fku Œ™ fk f…zk, …kô fe sqrŒÞkt ™Mkeçk ™

Úkª çkzu çkzu Bkn÷kU BkU V¾ú fhUøku.
{15} ðõŒ BkU çk-h-fík ¾íBk nku òyuøke. Þnkt Œf fu çkhMk rBkM÷
Bkne™u fu ykih Bkne™k rBkM÷ yuf n^Œu fu ykih yuf n^Œk rBkM÷ yuf
rË™ fu økwÍh òyuøkk, ðøkihk ðøkihk.
sLLkíke Íuðh 196
y÷ økhÍ yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 ™u

rsŒ™e r™~kkr™Þkt rfÞkBkŒ fe çkŒ÷kE nI Mkçk Þfe™Lk Íkrnh nku
fh hnUøke Þnkt Œf fu nÍhŒu RBkkBk BknËe fk Íwnqh nkuøkk.
Ëßò÷ r™f÷uøkk
ykih WMk fku fí÷ fh™u fu r÷Þu
nÍhŒu EMkk j ykMBkk™ Mku WŒhUøku.
Þksqs ð Bkksqs òu çknwŒ ne Íçkh ËMŒ ÷kuøk nI ðkun

r™f÷ fh ŒBkkBk ÍBke™ …h Vi÷ òyUøku.
ykih çkzu çkzu VMkkË ykih çkhçkkËe çkh…k fhUøku. rVh ÏkwËk fu
fnTh Mku n÷kf nku òyUøku.
…rùBk Mku yk^Œkçk r™f÷uøkk.
fwhyk™ fu nwYV Wz òyUøku.
Þnkt Œf fu Yyu ÍBke™ fu ŒBkkBk {wMkÕ{kLk Bkh òyUøku ykih

ŒBkkBk ËwLÞk fkrVhkU Mku Çkh òyuøke.
sLLkíke Íuðh 197
RMk Œhn sçk rfÞkBkŒ fe ŒBkkBk r™~kkr™Þkt Íkrnh nku

åkwfUøke Œku yåkkLkf ÏkwËk fu nwõBk Mku nÍhŒu RMkhkVe÷ j Mkqh
VqtfUøku rsMk Mku ÍBke™ ykMBkk™ xqx Vqx fh xwfzu xwfzu nku òyUøku.
Akuxu çkzu Mkçk …nkz åkqh åkqh nku fh rçk¾h òyUøku. ŒBkkBk
ËrhÞkykU BkU íkqVk™ WX ¾zk nkuøkk. ykih ÍBke™ Vx ò™u Mku yuf
ËrhÞk ËqMkhu ËrhÞkykU Mku rBk÷ òyuøkk. ŒBkkBk BkÏ÷qfkŒ Bkh òyuøke
ykih Mkkhk yk÷Bk ™uMŒku ™kçkqË ykih …qhe ËwLÞk ŒnMk ™nMk nku fh
çkhçkkË nku òyuøke. rVh yuf BkwÆŒ fu çkk’Ë sçk yÕ÷kn Œyk÷k
fku BkLÍqh nkuøkk fu ŒBkkBk yk÷Bk rVh …iËk nku òyu Œku ËqMkhe çkkh
rVh nÍhŒu RMkhkVe÷ j Mkqh VqtfUøku rVh Mkkhk yk÷Bk Ëkuçkkhk
…iËk nku òyuøkk ykih ŒBkkBk BkwËuo rÍLËk nku fh BkiËk™u Bkun~kh BkU
sBy nkUøku. snkt Mkçk fu yk’Bkk÷ BkeÍk™u yBk÷ BkU Œku÷u òyUøku,
rnMkkçk rfŒkçk nkuøkk.
nwÍqh 6 ~kVkyŒ VhBkkyUøku.
ykih y…™e WBBkŒ fku nkiÍu fkiMkh fk …k™e r…÷kyUøku.
™ufkU fk ™kBkyu yk’Bkk÷ ËknT™u nkÚkkU BkU ykih çkËkU fk ™kBkyu

yk’Bkk÷ çkkyU nkÚkkU BkU rËÞk òyuøkk.
sLLkíke Íuðh 198
rVh Þun ÷kuøk …w÷ rMkhkŒ …h åk÷kyu òyUøku. rs™ ÷kuøkkU fu

yk’Bkk÷ yåAu nkUøku ðkun Mk÷kBkŒe fu MkkÚk …w÷ Mku …kh nku fh
sL™Œ BkU ÃknkU[ òyUøku ykih òu çkË yk’Bkk÷ ykih økw™knøkkh
nkUøku ðkun RMk …w÷ Mku ËkuÍ¾ BkU røkh …zUøku.
yfeËk 1 : snL™Bk …iËk nku åkwfe ni.
ykih RMk BkU Œhn Œhn fu yÍkçkkU fu MkkBkk™ BkkisqË nI.

ËkuÍ¾e ÷kuøkkU BkU Mku rs™ ÷kuøkkU fu rË÷kU BkU Íhko Çkh Çke EBkk™
nkuøkk ðkun y…™u økw™knkU fe MkÍk ÇkwøkŒ fh …iøkBçkhkU ykih ËqMkhu
çkwÍøw kkuO fe ~kVkyŒ Mku snL™Bk Mku r™f÷ fh sL™Œ BkU Ëkr¾÷ nkUøku.
{wMkÕ{kLk rfŒ™k ne çkzk økw™knøkkh õÞqt ™ nku Bkøkh ðkun

nBku~kk ËkuuÍ¾ BkU ™nª h¾k òyuøkk çkÕfu fwA rË™kU Œf y…™u
økw™knkU fe MkÍk …k fh ðkun sL™Œ BkU Ëkr¾÷ fh rËÞk òyuøkk. nkt
y÷çk¥kk fw^Vkh ð BkwÂ~hfe™ nBku~kk nBku~kk snL™Bk ne BkU hnUøku
ykih Œhn Œhn fu yÍkçkkU BkU røkrh^Œkh hnUøku ykih W™ fku BkkiŒ
Çke ™nª ykyuøke.
yfeËk 2 : sL™Œ Çke çk™kE ò åkwfe ni.
ykih RMk BkU Œhn Œhn fe ™u’BkŒkU fk Mkkhk MkkBkk™ yÕ÷kn

Œyk÷k ™u …iËk VhBkk h¾k ni. sL™rŒÞkU fku ™ fkuE ¾kiV nkuøkk ™
sLLkíke Íuðh 199
rfMke Œhn fk fkuE hLòu økBk nkuøkk.
R™ fe nh Ïðkrn~k ykih ŒBkL™k fku ÏkwËkðLËu fheBk …qhe

VhBkkyuøkk ykih ðkun rçkrn~Œ fu çkkøkkU BkU rfMBk rfMBk fu BkuðkU ykih
Œhn Œhn fe ™u’BkŒkU Mku ÷wíV yLËkuÍ nkuŒu hnUøku.
ykih nBku~kk nBku~kk sL™Œ BkU hnUøku ™ fÇke ðkun sL™Œ Mku
r™fk÷u òyUøku ™ BkhUøku !
yfeËk 3 : r~kfo ykih fw£ fu økw™kn fku yÕ÷kn Œyk÷k fÇke BkwykV
™nª VhBkkyuøkk. R™ fu R÷kðk ËqMkhu Akuxu çkzu økw™knkU fku rsMk fu r÷Þu
åkknuøkk y…™u VÍT÷ku fhBk Mku BkwykV VhBkk Ëuøkk.
ykih rsMk fku åkknuøkk yÍkçk Ëuøkk.
yÍkçk ËuLkk WMk fk yËT÷ ni ykih BkwykV fh Ëu™k WMk fk VÍT÷
ni. yÕ÷kn Œyk÷k nh {wMkÕ{kLk …h y…™k VÍT÷ VhBkkyu. (ykBke™)
ÍYhe rnËkÞŒ : ÃÞkhe çkn™ku ykih yÍeÍ ÇkkRÞku ! ŒwBk rfÞkBkŒ
fe nku÷™krfÞkU ykih sL™Œ ð ËkuÍ¾ fe ™u’BkŒkU ykih yÍkçkkU fk
BkwÏŒMkh nk÷ …Z åkwfu. Þfe™ fhku ykih EBkk™ h¾ku fu nBk fku ŒwBk fku
ykih Mkçk fku Þun rË™ Ëu¾™u nI r÷nkÍk ÏkwËk fu r÷Þu ËwLÞk fu yi~kku
ykhkBk BkU …z fh ykr¾hŒ fku BkŒ Çkq÷ òyku. rMkVo ¾qhkf, …ku~kkf,
ÍuðhkŒ, Bkfk™kŒ ykih ËwLÞkðe hknŒku ykhkBk fu MkkBkk™ ne fe
rV¢ BkU rË™ hkŒ BkŒ hnk fhku çkÕfu ykr¾hŒ fe rÍLËøke fk Çke
fwA MkkBkk™ fhku ykih rÍÞkËk Mku rÍÞkËk yåAu yk’Bkk÷ ykih
RçkkËŒU fh fu ykr¾hŒ fk MkkBkk™ ŒGÞkh fhku ykih snL™Bk fu
sLLkíke Íuðh 200
yÍkçkkU Mku çkåk™u ykih sL™Œ fe ™u’BkŒkU fu …k™u fe ŒËçkehU fhku.

ËwLÞk yk™e Vk™e ni. ÞkË h¾ku fu yuf rË™ rçkÕfw÷ ne ™k øknkt
ykih yåkk™f Bk-÷fw÷ BkkiŒ ŒwBnkhu …kMk yk fh Þun VhBkk ËUøku fu
yi ~kÏMk Œuhu Îkh BkU nÍkhkU Bk™ y™ks h¾u nwyu nI Bkøkh yçk Œq
R™ BkU Mku yuf Ëk™k Çke ™nª ¾k MkfŒk. XLzu XLzu BkeXu BkeXu …kr™ÞkU
fu Bkxfu Çkhu nwyu h¾u nI Bkøkh yçk Œq R™ …kr™ÞkU fk yuf fŒhk Çke
™nª …e MkfŒk. Œuhu Îkh BkU nÍkhkU ÷k¾kU Á…u h¾u nwyu nI Bkøkh yçk
Œq R™ BkU Mku yuf …iMkk Çke ¾åko ™nª fh MkfŒk. yçk Œq fwA çkku÷ Çke
™nª MkfŒk. WX fh yçk Œq åk÷-rVh Çke ™nª MkfŒk. Þun fn fh
yuf ËBk Bk-÷fw÷ BkkiŒ Yn fçÍ fh™u ÷økUøku ykih WMk ðõŒ ŒwBk fwA
Çke ™ fh Mkfkuøku, Mkkuåkku fu WMk ðõŒ ŒwBnkhk õÞk nk÷ nkuøkk ? ykih
ŒwBk WMk ðõŒ rfMk fËh y^MkkuMk fhkuøku ykih …AŒkykuøku fu nkyu
Þun õÞk nwðk ? fk~k BkI ŒLËwÁMŒe ykih Mk÷kBkŒe fe nk÷Œ BkU fwA
RçkkËŒU ykih ¾ih ¾ihkŒ fh ÷uŒk. Bkøkh yçk RMk …AŒk™u ykih
y^MkkuMk fh™u Mku õÞk VkyuËk ? RMk r÷Þu Bkuhe çkn™ku ! ykih Bkuuhu
ÇkkRÞku ! Bk-÷fw÷ BkkiŒ fu yk™u Mku …n÷u òu fwA yk’Bkk÷u Mkk÷unk
ykih Mk-Ëfk ð ¾ihkŒ fh MkfŒu nku ðkun fh fu fçkú ykih ËkuÍ¾ fu
yÍkçkkU Mku çkåk™u fk MkkBkk™ fh ÷ku. ykih sL™Œ BkU ò™u ykih
rçkrn~Œ fe ™u’BkŒkU fu …k™u fu Íheyu çk™k ÷ku ðh™k çknwŒ y^MkkuMk
fhkuøku ykih WMk ðõŒ BkwÍu ÞkË fhkuøku fu nBkkhk ykr÷Bku Ëe™ rçkÕfw÷
Mkåk fnŒk Úkk. fk~k nBk WMk fe ™MkenŒkU fku Bkk™ ÷uŒu Œku nBkkhk
Çk÷k nku òŒk. RMk r÷Þu rVh fnŒk nqt ykih çkkh çkkh fnŒk nqt fu
ðkrMkŒu nf fu Lk yiMke hkn åk÷
n~h fu rË™ rsMk Mku nku ŒwÍ fku ¾÷÷
sLLkíke Íuðh 201
™urfÞkU BkU MkwMŒ ni çkrËÞkU BkU åkwMŒ

Akuz R™ çkkŒkU fku Œkih y…™u çkË÷
fçkú BkU hn™u fe Çke fwA rV¢ fh
Ÿåku Ÿåku Þkt Œq çk™ðkyu Bkn÷
hku~k™e fk fçkú BkU MkkBkk™ fh
nI BknÍ çkufkh Þun ~kByku ftð÷
ykrfçkŒ çk™ òyu yiMku fkBk fh
sÕË R™ ËwLÞk fu VLËkU Mku r™f÷
Bkk÷ku Ëki÷Œ Mkçk Ähu hn òyUøku
fkBk ykyuøkk ðnkt Œuhk yBk÷
nkyu Œq çkkuŒk ni fktxu nh ŒhV
rfMk Œhn …kyuøkk Œq sL™Œ fu V÷
Mkku çkhMk S™u fe ŒwÍ fku ykMk ni
ni ¾ze Mkh …h Œuhu Œuhe ys÷
WBkú ÎkxŒe ni økw™knkU BkU Œuhe
økkh BkU røkhŒk ni Œq sÕËe MktÇk÷
fw£ fe çkkŒU
RMk ÍBkk™u BkU snk÷Œ fe ðßn Mku fwA BkËo ykih ykihŒU RMk
fËh çku ÷økkBk nI fu òu W™ fu Bkwtn BkU ykŒk ni çkku÷ rËÞk fhŒu nI.
åkw™kLåku çkk’Í fw£ fu yÕVkÍ Çke ÷kuøkkU fe Íçkk™kU Mku r™f÷ òŒu nI
ykih ÷kuøk fkrVh nku òŒu nI ykih W™ fk r™fkn xqx òŒk ni Bkøkh
WLnUu ¾çkh Çke ™nª nkuŒe fu ðkun fkrVh nku økyu ykih W™ fk r™fkn
xqx økÞk. RMk r÷Þu nBk Þnkt åkLË fw£ fe çkkur÷ÞkU fk rÍ¢ fhŒu nI.
Œkfu ÷kuøkkU fku R™ fwr£GÞkŒ fk RÕBk nku òyu ykih ÷kuøk R™ çkkŒkU
sLLkíke Íuðh 202
fku çkku÷™u Mku nBku~kk Íçkk™ hkufu hnU. ykih yøkh ÏkwËk ™ ÏðkMŒk
Þun fw£ fu yÕVkÍ W™ fu Bkwtn Mku r™f÷ økyu nkU Œku Vkih™ Œkiçkk fh fu
™yu rMkhu Mku fr÷Bkk …Z fh {wMkÕ{kLk çk™U ykih Ëkuçkkhk r™fkn fhU.
{1} ÏkwËk fu r÷Þu Bkfk™ ykih søkn MkkrçkŒ fh™k fw£ ni çkk’Í ÷kuøk
Þun fn rËÞk fhŒu nI fu Q…h yÕ÷kn ™eåku …t[ Þk Q…h yÕ÷kn
™eåku ŒwBk Þun fn™k fw£ ni.
{2} rfMke Mku fnk økw™kn ™ fhku ðh™k ÏkwËk snL™Bk BkU zk÷ Ëuøkk.
WMk ™u fnk “BkI snL™Bk Mku ™nª zhŒk” Þk Þun fnk “BkwÍu ÏkwËk fu
yÍkçk fe fkuE …hðk ™nª” Þk yuf ™u ËqMkhu Mku fnk fu õÞk Œq ÏkwËk
Mku ™nª zhŒk ? WMk ™u økwMMku BkU fn rËÞk fu “BkI ÏkwËk Mku ™nª zhŒk”
Þk Þun fn rËÞk fu “ÏkwËk fnkt ni” Þun Mkçk fw£ fe çkkur÷Þkt nI.
{3} rfMke Mku fnk fu ŒwBk RMk fkBk fku fhkuøku WMk ™u fn rËÞk
fu “yS BkI rçkøkih fu fYtøkk.” fkrVh nku økÞk.
{4} rfMke Bkk÷Ëkh fku Ëu¾ fh Þun fn rËÞk fu “ykr¾h Þun fiMkk
RLMkkV ni fu RMk fku Bkk÷Ëkh çk™k rËÞk BkwÍu økheçk çk™k rËÞk.”
Þun fn™k fw£ ni.
{5} yki÷kË ðøkihk fu Bkh™u …h hLs ykih økwMMku BkU RMk rfMBk fe
çkkur÷Þkt çkku÷™u ÷øku fu ÏkwËk fku çkMk Bkuuhk çkuxk ne Bkkh™u fu r÷Þu
rBk÷k Úkk. ËwLÞk Çkh BkU Bkkh™u fu r÷Þu Bkuhu çkuxu fu rMkðk ÏkwËk fku ËqMkhk
sLLkíke Íuðh 203
fkuE rBkÕkŒk ne ™nª Úkk. ÏkwËk fku yiMkk ÍwÕBk ™nª fh™k åkkrnÞu
Úkk. yÕ÷kn 1 ™u çknwŒ çkwhk rfÞk fu Bkuhu Rõ÷kuŒu çkuxu fku Bkkh fh
Bkuhk Îkh çku åkhkøk fh rËÞk. RMk rfMBk fe çkkur÷Þkt çkku÷ Ëu™u Mku
ykËBke fkrVh nku òŒk ni.
{6} ÏkwËk fu rfMke fkBk fku çkwhk fn™k Þk ÏkwËk fu fkBkkU BkU yiçk
r™fk÷™k Þk ÏkwËk fk BkÍkf Wzk™k Þk ÏkwËk fe çku y-Ëçke fh™k Þk
ÏkwËk fe ~kk™ BkU fkuE Vqnz ÷^Í çkku÷™k Þk ÏkwËk fku yiMku ÷^ÍkU Mku
ÞkË fh™k òu WMk fe ~kk™ fu ÷kRf ™nª nI. Þun Mkçk fw£ fe çkkŒU nI.
{7} rfMke ™çke Þk rVrh~Œu fe nfkhŒ fh™k Þk R™ fe s™kçk BkU
økwMŒk¾e fh™k Þk R™ fku yiçk ÷økk™k Þk R™ fk BkÍkf Wzk™k Þk
R™ …h Œk’™k Bkkh™k Þk R™ fu rfMke fkBk fku çku nÞkE çkŒk™k Þk
çku y-Ëçke fu MkkÚk R™ fk ™kBk ÷u™k fw£ ni.
{8} òu ~kÏMk nwÍqhu yõËMk 6 fku ykr¾he ™çke ™

Bkk™u
Þk nwÍqh 6 fe rfMke åkeÍ Þk rfMke çkkŒ fe Œkine™

fhu Þk nfeh ò™u Þk yiçk ÷økkyu Þk yk… 6 fu
BkwfÆMk çkk÷ Þk ™kÏkw™ fe çku y-Ëçke fhu Þk yk… 6
fu r÷çkkMk Bkwçkkhf fku økLËk ykih Bki÷k çkŒkyu Þk nwÍqh
6 fe rfMke MkwL™Œ fe Œnfeh fhu Bk-Mk÷™ ËkZe
çkZk™k, BkqtAU fBk fh™k,
sLLkíke Íuðh 204
RBkkBku fk ~kB÷k ÷xfk™k
¾k™u fu çkk’Ë ôÂø÷ÞkU fku åkkx ÷u™k Þk nwÍhq fe rfMke MkwL™Œ

fk BkÍkf Wzkyu Þk RMk fku çkwhk MkBkÍu Œku ðkun fkrVh nku òyuøkk.
{9} òu ~kÏMk rfMke fkrŒ÷ Þk Ïkq™e zkfq fku Ëu¾ fh Œkine™ fe r™GÞŒ
Mku fn Ëu fu “Bk-÷fw÷ BkkiŒ” yk økyu Œku ðkun fkrVh nku òyuøkk.
{10} fwhyk™ fe rfMke ykÞŒ fu MkkÚk BkM¾hk …™ fh™k fw£ ni.
siMku çkk’Í ËkZe Bkwtzu fn rËÞk fhŒu nI fu fwhyk™ BkU

ykÞk ni ykih Bkk’™k Þun çkŒkŒu nI fu fÕ÷k MkkV
fhkŒu hnku. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk ; 9, Mk. 171)
Þk yfu÷u ™BkkÍ …Z™u ðk÷u fn rËÞk fhŒu nI fu
ykih Bkk’™k Þun çkŒkŒu nI fu ™BkkÍ ŒLnk …Zk fhku. R™ çkkŒkU fu
çkku÷ Ëu™u Mku ykËBke fkrVh nku òyuøkk õÞqtfu Þun fwhyk™ fu MkkÚk
BkM¾hk …™ Çke ni ykih fwhyk™ fu Bkk’™k fku çkË÷ zk÷™k Çke ni
ykih Þun Ëku™kU çkkŒU fw£ nI.
{11} RM÷kBk BkU ~kf fh™k ykih Þun fn™k fu Bkk’÷qBk ™nª BkI
{wMkÕ{kLk nqt Þk fkrVh Þk y…™u RM÷kBk …h y^MkkuMk fh™k Bk-Mk÷™
sLLkíke Íuðh 205
Þun fn™k fu “BkI {wMkÕ{kLk nku økÞk Þun yåAk ™nª nwðk fk~k BkI
rnLËq nkuŒk Þk EMkkE nkuŒk Œku çknwŒ yåAk nkuŒk” Œku Þqt fw^Vkh fu
Ëe™ fku yåAk çkŒk™k Þk rfMke fw£ fe çkkŒ fku yåAk MkBkÍ™k Þk
rfMke fku fw£ fe çkkŒ rMk¾k™k Þk Þun fn™k fu ™ BkI rnLËq nqt ™
{wMkÕ{kLk, BkI Œku RLMkk™ nqt Þk Þun fn™k fu BkI ™ BkÂMsË Mku ŒyÕ÷wf
h¾Œk nqt ™ BkÂLËh Mku Þk Þun fn™k fu BkÂMsË ykih BkÂLËh Ëku™kU
ZkUøk nI BkI rfMke fku ™nª Bkk™Œk Þk Þun fn™k fu fk’çkk Œku Bkk’Bkq÷e
…ÚÚkhkU fk yuf …whk™k Îkh ni RMk BkU õÞk Ähk ni fu BkI RMk fe Œk’ÍeBk
fYt Þk Þun fn™k fu ™BkkÍ …Z™k çkufkh ykËrBkÞkU fk fkBk ni. nBk
fku ™BkkÍ fe fnkt VwhMkŒ ni ? Þk Þun fn™k fu hkuÍk ðkun h¾u rsMk
fku ¾k™k ™ rBk÷u Þk Þun fn™k fu sçk ÏkwËk ™u ¾k™u fku rËÞk ni Œku
hkuÍk h¾ fh Çkqfu õÞqt BkhU ? Þk yÍk™ fe ykðkÍ Mkw™ fh Þun
fn™k fu õÞk Ïðkn Bk Ïðkn fk ~kkuh Bkåkk h¾k ni Þk Þun fn™k fu
™BkkÍ …Z™u fk fwA ™Œeò ™nª çknwŒ …Z ÷e õÞk VkyuËk nwðk ?
Þk Þun fn™k fu ™BkkÍ …Z™k ™ …Z™k Ëku™kU çkhkçkh nI Þk Þun
fn™k fu BkI Œku rMkVo h-BkÍk™ BkU ™BkkÍ …ZŒk nqt çkkfe rË™kU BkU ™
fÇke …Ze ™ …Ztqøkk Þk Þun fn™k fu ™BkkÍ BkwÍu BkwðkrVf ™nª
ykŒe. BkI sçk ™BkkÍ …ZŒk nqt Œku fkuE ™ fkuE ™wõMkk™ ÍYh WXkŒk
nqt Þk Þun fn™k fu ÍfkŒ ÏkwËkE xuõMk ni òu BkwÕ÷k ÷kuøkkU ™u Bkk÷ËkhkU
…h ÷økk h¾k ni Þk Þun fn™k fu ns Œku yuf Œ^hene MkVh ni. Þk
ç÷uf Bkkfuox fk ÄLËk ni. BkI yiMkk fkBk õÞqt fYt ? ðøkihk ðøkihk RMk
rfMBk fe ŒBkkBk çkõðkMkU ¾w÷k nwðk fw£ nI. R™ Mkçk çkkur÷ÞkU Mku
ykËBke fkrVh nku òyuøkk.
{12} Þun fn™k fu hkBk ð hneBk Ëku™kU yuf ne nI ykih ðiË ð
sLLkíke Íuðh 206
fwhyk™ BkU fwA Vfo ™nª Þk Þun fn™k fu BkÂMsË ykih BkÂLËh Ëku™kU
ÏkwËk fu Îkh nI. Ëku™kU søkn ÏkwËk rBk÷Œk ni, fw£ ni.
{13} çkwŒ Þk åkktË Mkqhs fku MkßËk fh™k.
Þk ÍwL™kh (s™eð) çkktÄ™k Þk Mkh …h åkwrxÞk h¾™k Þk

f~fk ÷økk™k
Þk nku÷e Ëeðk÷e …qs™k Þk hkBk÷e÷k, sLBkküBke,

hkBk-™ðBke ðøkihk fu sw÷qMkkU ykih Bku÷kU BkU fw£ fe ~kk™ku ~kkifŒ çkZk™u
Þk fkrVhkU fku Ïkw~k fh™u fu r÷Þu ~khef nku™k, Þk R™ fw£e ŒnðkhkU
fe Œk’ÍeBk fh™k Þk fkuE åkeÍ R™ ŒnðkhkU fu rË™ BkwÂ~hfe™ fu Îkh
çkŒkihu ŒkunVk ykih nrËGÞk fu Çkus™k sçk fu BkõMkqË WMk rË™ fe
Œk’ÍeBk nku Œku Þun fw£ ni.
{14} òu ~kÏMk Þun fn Ëu, fu BkI ~kheyŒ fku ™nª Bkk™Œk
(VŒkðk h-ÍrðGÞk ({w¾hoò), rs. 14, Mk. 691)
Þk ~kheyŒ fk fkuE nwõBk Þk VŒðk Mkw™ fh Þun fn Ëu, fu
Þun Mkçk nðkE çkkŒU nI. Þk Þun fn Ëu fu ~kheyŒ fu nwõBk ykih VŒðk
fku åkqÕnu Çkkz BkU zk÷ Ëku, Þk fn Ëu fu BkI ~khy ðhy fku ™nª ò™Œk
Þk Þun fn Ëu, fu nBk ~kheyŒ …h yBk÷ ™nª fhUøku nBk Œku

rçkhkËhe fe hMBkkU fe …kçkLËe fhUøku.
Þk Þun fn Ëu, fu ykih hkuxe fe søkn fkBk ™

Ëuøkk. nBkU hkuxe åkkrnÞu ykih ™nª åkkrnÞu Œku ðkun
~kÏMk fkrVh nku òyuøkk.
sLLkíke Íuðh 207
{15} ~khkçk …eŒu ðõŒ Þk rÍ™k fhŒu ðõŒ Þk sqyk ¾u÷Œu ðõŒ
“ ” fn™k fw£ ni.
{16} {wMkÕ{kLk fku {wMkÕ{kLk ò™™k ykih fkrVh fku fkrVh ò™™k
ÍYrhGÞkíku Ëe™ BkU Mku ni. rfMke {wMkÕ{kLk fku fkrVh fn™k Þk rfMke
fkrVh fku {wMkÕ{kLk fn™k fw£ ni.
{17} òu rfMke fkrVh fu r÷Þu WMk fu Bkh™u fu çkk’Ë BkÂøVhŒ fe Ëwyk
Bkktøku Þk rfMke BkwËko fkrVh ð BkwhíkË fku BknqoBk ð BkøVqh fnu Þk rfMke
BkwËko rnLËq fku “çkifwtX çkk~ke” fnu ðkun ÏkwË fkrVh ni.
{18} ÏkwËk fe nhkBk fe nwE åkeÍkU fku n÷k÷ fn™k Þk ÏkwËk fe
n÷k÷ fe nwE åkeÍkU fku nhkBk fn™k.
Þk ÏkwËk fe VÍo fe nwE åkeÍkU BkU Mku rfMke åkeÍ fk RLfkh

fh™k Þun Mkçk fw£ nI.
{19} ÍYrhGÞkíku Ëe™ BkU Mku rfMke åkeÍ fk RLfkh fh™k Bk-Mk÷™
ŒkineË, rhMkk÷Œ, rfÞkBkŒ, Bk÷kyufk, sL™Œ, ËkuÍ¾, ykMBkk™e
rfŒkçkU R™ BkU Mku rfMke åkeÍ fk Çke RLfkh fh™k fw£ ni.
{20} fwhyk™u BkSË fku ™krfMk çkŒk™k ykih Þun fn™k fu RMk BkU Mku
fwA ykÞŒU r™fk÷ Ëe økE nI Þk fwhyk™u BkSË fe rfMke ykÞŒ fk
RLfkh fh™k Þk fwhyk™ BkU fkuE yiçk çkŒk™k, fwhyk™u BkSË fe çku
y-Ëçke fh™k, Þun Mkçk fw£ nI.
çkn™ku ykih ÇkkRÞku ! økkih fhku Þun Mkçk yÕVkÍ ykih R™
fu R÷kðk ËqMkhu çknwŒ Mku yÕVkÍ nI rs™ fu çkku÷™u Mku ykËBke fkrVh
sLLkíke Íuðh 208
nku òŒk ni r÷nkÍk çkku÷åkk÷ BkU ¾kMk Œkih …h æÞk™ h¾ku. rÍÞkËk
~ki¾e BkŒ çkÎkkhku ykih y…™e Íçkk™ fku fkçkq BkU h¾ku ykih ¾çkhËkh
çku ÷økkBk çk™ fh fI[e fe Œhn Íçkk™ åk÷k åk÷k fh òu Bkwn t BkU ykyu
Q÷ Vq÷ ™ çkõíku hnku. hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni
fu y…™e Íçkk™ fe rnVkÍŒ fhku ykih RMk fku fkçkq BkU h¾ku. õÞqtfu çknwŒ Mke
Íçkk™ Mku r™f÷e nwE çkkŒU ykËBke fku snL™Bk BkU Ëkr¾÷ fh ËuŒe nI.
Œkiçkk Œkiçkk yÕ÷kn Œyk÷k {wMkÕ{kLk fku fw£e f÷kBkkU
ykih fwr£GÞkŒ fu fkBkkU Mku çkåkkyu h¾u. ykBke™
rð÷kÞŒ fk çkÞk™
rð÷kÞŒ Ëhçkkhu ÏkwËkðLËe BkU yuf ¾kMk fwçko fk ™kBk ni òu
yÕ÷kn Œyk÷k y…™u VÍ÷ku fhBk Mku y…™u ¾kMk çkLËkU fku yŒk
VhBkkŒk ni.
yfeËk 1 : ŒBkkBk WBBkŒkU fu ykir÷Þk BkU nBkkhu hMkq÷ 6
fe WBBkŒ fu ykir÷Þk Mkçk Mku y^Í÷ nI. ykih RMk WBBkŒ fu ykir÷Þk
BkU Mkçk Mku y^Í÷ ð yk’÷k nÍhkŒu Ïkw-ÕkVkyu hkr~kËe™ Þk’™e
nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef ð nÍhŒu WBkh VkYf ð nÍhŒu WMBkk™ ð
nÍhŒu y÷e BkwŒoÍk F nI ykih R™ BkU òu r¾÷kVŒ fe
ŒhŒeçk ni ðkune y^Ír÷GÞŒ fe Çke ŒhŒeçk ni. Þk’™e Mkçk Mku
y^Í÷ nÍhŒu rMkÆefu yõçkh nI rVh VkYfu yk’ÍBk rVh WMBkk™u
øk™e rVh y÷e BkwŒoÍk ! (F)
yfeËk 2 : ykir÷Þkyu rfhkBk nwÍqh 6 fu Mkååku

™kRçk nI. yÕ÷kn Œyk÷k ™u ykir÷Þkyu rfhkBk fku çknwŒ çkze
ŒkfŒ ykih yk÷Bk BkuU R™ fku ŒMkÁoVkŒ fu RÂÏíkÞkhkŒ yŒk VhBkkyu
sLLkíke Íuðh 209
nI. ykih çknwŒ Mku økiçk fu W÷qBk R™ …h BkwLfr~kV nkuŒu nI. Þnkt Œf fu
çkk’Í ykir÷Þk fku yÕ÷kn Œyk÷k ÷kinu BknVqÍ fu W÷qBk …h Çke
Bkw¥k÷y VhBkk ËuŒk ni. ÷urf™ ykir÷Þk fku Þun Mkkhu fBkk÷kŒ nwÍqh
6 fu ðkrMkŒu Mku nkrMk÷ nkuŒu nI.
yfeËk 3 : ykir÷Þk fe fhkBkŒ nf ni. RMk fk BkwÂLfh økwBkhkn ni.
fhkBkŒ fe çknwŒ Mke rfMBkU nI. Bk-Mk÷™ BkwËkuO fku rÍLËk fh™k, yLÄkU
ykih fkurZÞkU fku r~kVk Ëu™k, ÷Bçke BkMkkVŒkU fku rBk™x Ëku rBk™x BkU Œi
fh ÷u™k, …k™e …h åk÷™k, nðkykU BkU Wz™k, Ëqh Ëqh fe åkeÍkU fku Ëu¾
÷u™k. BkwVMMk÷
çkÞk™ fu r÷Þu …Zku nBkkhe rfŒkçk “fhkBkkŒu Mknkçkk” (H)
yfeËk 4 : ykir÷Þkyu rfhkBk fku Ëqhku ™ÍËef Mku …wfkh™k òRÍ
ykih MkÕkV Mkk÷une™ fk Œhefk ni.
yfeËk 5 : ykir÷Þkyu rfhkBk y…™e y…™e fçkúkU BkU rÍLËk nI
ykih R™ fk RÕBk ykih R™ fk Ëu¾™k R™ fk Mkw™™k ËwLÞkðe
rÍLËøke Mku rÍÞkËk fðe nkuŒk ni.
yfeËk 6 : ykir÷Þkyu rfhkBk fu BkÍkhkŒ …h nkrÍhe {wMkÕ{kLkkU fu
r÷Þu çkkRMku MkykËŒ ð çk-h-fík ni ykih R™ fe r™ÞkÍ ð VkrŒnk
ykih EMkk÷u Mkðkçk BkwMŒnçk ykih ¾ihku çk-h-fík fk çknwŒ çkzk
Íheyk ni. ykir÷Þkyu rfhkBk fk WMko fh™k Þk’™e ÷kuøkkU fk R™ fu
BkÍkhkU …h sBy nku fh fwhyk™ Ïðk™e ð VkrŒnk Ïðk™e ð ™k’Œ
Ïðk™e ð ðk’Í ð EMkk÷u Mkðkçk Þun Mkçk yåAu ykih Mkðkçk fu fkBk
nI. nkt y÷çk¥kk WMkkuO BkU òu r¾÷kVu ~kheyŒ fkBk nku™u ÷øku nI
Bk-Mk÷™ fçkúkU fku MkßËk fh™k, ykihŒkU fk çku …Ëko nku fh BkËkuO fu
BkßBky BkU ÎkqBkŒu rVh™k, ykihŒkU fk ™tøku Mkh BkÍkhkU fu …kMk ÍqBk™k,
sLLkíke Íuðh 210
råkÕ÷k™k ykih Mkh …xf …xf fh ¾u÷™k fqË™k. ykih BkËkuO fk

ŒBkk~kk Ëu¾™k, çkkò çkò™k, ™kåk fhk™k Þun Mkçk ÏkwhkVkŒ nh
nk÷Œ BkU BkÍBkqBk ð BkB™qy nI ykih nh søkn BkB™qy nI ykih
çkwÍwøkkuO fu BkÍkhkU fu …kMk ykih rÍÞkËk BkÍBkqBk nI ÷urf™ R™ ÏkwhkVkŒ
ð BkB™qykŒ fe ðßn Mku Þun ™nª fnk ò MkfŒk fu çkwÍwøkkuO fk WMko
nhkBk ni òu nhkBk ykih BkB™qy fkBk nI R™ fku hkuf™k ÷krÍBk ni.
™kf …h yøkh BkÏ¾e çkiX økE ni Œku BkÏ¾e fku Wzk Ëu™k åkkrnÞu
™kf fkx fh ™nª VUf Ëu™k åkkrnÞu. RMke Œhn yøkh òrn÷kU ykih
VkrMkfkU ™u WMko BkU fwA nhkBk fkBk ykih BkB™qy fkBkkU fku ~kkrBk÷ fh
rËÞk ni Œku W™ nhkBk ð BkB™qy fkBkkU fku hkufk òyu WMko ne fku
nhkBk ™nª fn rËÞk òyuøkk.
…ehe BkwheËe : W-÷Bkk ykih Bk~kkR¾ Mku BkwheË nku™k ykih R™ fu
nkÚkkU …h Œkiçkk fh fu ™uf yk’Bkk÷ fh™u fk ynTË fh™k òRÍ ykih
Mkðkçk fk fkBk ni Bkøkh BkwheË nku™u Mku …n÷u …eh fu çkkhu BkU Ïkqçk
yåAe Œhn òtåk …zŒk÷ fh ÷U ðh™k yøkh …eh çkË yfeËk ykih
çkË BkÍnçk nwðk Œku EBkk™ Mku Çke nkÚk Äku çkiXUøku. yks f÷ çknwŒ
Mku EBkk™ fu zkfq …ehkU fu r÷çkkMk BkU rVhŒu hnŒu nI. r÷nkÍk BkwheË
çk™™u BkU çknwŒ nkur~kÞkh hn™u fe ÍYhŒ ni. Þqt Œku …eh çk™™u fu
r÷Þu çknwŒ Mke ~kŒkuO fe ÍYhŒ ni Bkøkh fBk Mku fBk åkkh ~kŒkuO fk …eh
BkU nku™k Œku çkunË ÍYhe ni. yÔð÷ MkwL™e Mknenw÷ yfeËk nku,
ËwðwBk RŒ™k RÕBk h¾Œk nku, fu y…™e ÍYhŒ fu BkMkkR÷ rfŒkçkkU
Mku r™fk÷ Mkfu. rMkðwBk VkrMkfu Bkku’r÷™ ™ nku. åknkÁBk WMk fk rMkÂÕMk÷k
ykih ~k-s-hyu ŒhefŒ hMkq÷ 6 Œf Bkw¥krMk÷ nku
ðh™k Q…h Mku ViÍ ™ nkuøkk.
sLLkíke Íuðh 211
r÷nkÍk ¾qçk MkBkÍ ÷ku ykih ÞkË h¾ku fu çkË BkÍnçk Bk-Mk÷™
hkrVÍe, ¾krhS, ðnkçke ðøkihk Mku BkwheË nku™k nhkBk ykih økw™kn
ni RMke Œhn rçkÕfw÷ ne òrn÷ òu n÷k÷ ð nhkBk ykih VÍo ð
ðkrsçk ykih ÍYrhGÞkíku Ëe™ fk RÕBk ™ h¾Œk nku WMk Mku BkwheË
nku™k Çke ™k òRÍ ni. Þqtne ™BkkÍ ð hkuÍk Akuz™u ðk÷k, ËkZe
Bktwzk™u ðk÷k Þk nÆu ~kheyŒ Mku fBk ËkZe h¾™u ðk÷k Þk økw™knu
fçkehk ykih r¾÷kVu ~kheyŒ yk’Bkk÷ fh™u ðk÷k Çke …eh çk™k™u
fu ÷kRf ™nª. ykih yiMku VkrMkf Mku BkwheË nku™k Çke ËwÁMŒ ™nª
çkÕfu økw™kn ni. yiMku ne ðkun ~kÏMk rsMk fk rMkÂÕMk÷k ykih ~k-s-hyu
çkiyŒ ËhrBkÞk™ BkU fnª Mku Çke fxk nwðk nku. Bk-Mk÷™ WMk fku ÏkwË
ne r¾÷kVŒ ð RòÍŒ rfMke çkwÍwøko Mku ™ nkrMk÷ nku Þk WMk fu
~k-shu fu …ehkU BkU Mku fkuE rçk÷k r¾÷kVŒ ð RòÍŒ ðk÷k nku Þk
økwBkhkn nku Œku yiMku ~kÏMk Mku çkiyŒ nku™k Çke ËwÁMŒ ™nª ni.
sLLkíke Íuðh 212
{ 5}
RçkkËkŒ
ðkun MkßËk Ynu ÍBkª rsMk Mku fkt… WXŒe Úke
WMke fku yks ŒhMkŒu nI rBkBçkhku Bkunhkçk
BkMkkR÷ fe [LË RÂMík÷knU
Þun ðkun RÂMík÷kne çkkur÷Þkt nI fu R™ fku ò™ ÷u™u Mku RMk
rfŒkçk fu MkBkÍ™u BkU BkËË rBk÷uøke ykih BkMkkR÷ fu MkBkÍ™u BkU nh
søkn çknwŒ ne Mknq÷Œ ykih ykMkk™e nku òyuøke. RMk r÷Þu BkMy÷kU
fku …Z™u Mku …n÷u R™ RÂMík÷knkU fku Ïkqçk MkBkÍ fh yåAe Œhn
ÞkË fh ÷ku.
VÍo : ðkun ni òu ~kheyŒ fe Þfe™e Ë÷e÷ Mku MkkrçkŒ nku RMk fk
fh™k ÍYhe ykih rçk÷k rfMke WÍTh fu R‚ fku Akuz™u ðk÷k VkrMkf
ykih snL™Bke ykih R‚ fk RLfkh fh™u ðk÷k fkrVh ni. siMku
™BkkÍ ð hkuÍk ykih ns ð ÍfkŒ ðøkihk.
rVh VÍo fe Ëku rfMBkU nI yuf VÍuo yi™, ËqMkhu VÍuo rfVkÞk.
VÍuo yi™ ðkun ni rsMk fk yËk fh™k nh ykrf÷ ð çkkr÷øk {wMkÕ{kLk
…h ÍYhe ni siMku ™BkkÍu …Lsøkk™k ðøkihk. ykih VÍuo rfVkÞk ðkun ni
rsMk fk fh™k nh yuf …h ÍYhe ™nª çkÕfu çkk’Í ÷kuøkkU fu yËk fh
÷u™u Mku Mkçk fe ŒhV Mku yËk nku òyuøkk ykih yøkh fkuE Çke yËk
™ fhu Œku Mkçk økw™knøkkh nkUøku siMku ™BkkÍu s™kÍk ðøkihk.
ðkrsçk : ðkun ni òu ~kheyŒ fe ÍL™e Ë÷e÷ Mku MkkrçkŒ nku RMk fk
fh™k ÍYhe ni ykih RMk fku rçk÷k rfMke Œkðe÷ ykih rçkøkih rfMke
WÍTh fu Akuz Ëu™u ðk÷k VkrMkf ykih yÍkçk fk BkwMŒrnf ni ÷urf™
sLLkíke Íuðh 213
RMk fk RLfkh fh™u ðk÷k fkrVh ™nª çkÕfu økwBkhkn ykih çkË BkÍnçk
ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 8)
MkwL™Œu Bkwy¬Ëk : ðkun ni rsMk fku nwÍqhu yõËMk 6
™u nBku~kk rfÞk nku. y÷çk¥kk çkÞk™u sðkÍ fu r÷Þu fÇke Akuz
Çke rËÞk nku RMk fku yËk fh™u BkU çknwŒ çkzk Mkðkçk ykih RMk fku
fÇke Rr¥kVkrfÞk Œkih …h Akuz Ëu™u Mku yÕ÷kn 1 ð hMkq÷
6 fk RŒkçk ykih R‚ fku Akuz Ëu™u fe ykËŒ zk÷™u
ðk÷u …h snL™Bk fk yÍkçk nkuøkk. siMku ™BkkÍu V@ fe Ëku hõyŒ
MkwL™Œ ykih ™BkkÍu ÍkunTh fe [kh hõyŒ VÍo Mku …n÷u ykih Ëku
hõyŒ VÍo fu çkk’Ë MkwL™ŒU. ykih ™BkkÍu Bkøkrhçk fe Ëku hõyŒ
MkwL™Œ ykih ™BkkÍu R~kk fe Ëku hõyŒ MkwL™Œ, Þun ™BkkÍu …Lsøkk™k
fe çkkhn hõyŒ MkwL™ŒU Þun Mkçk MkwL™Œu Bkwy¬Ëk nI.
MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk : ðkun ni rsMk fku nwÍqh ™rçkGÞu fheBk
6 ™u rfÞk nku ykih rçkøkih rfMke WÍTh fu fÇke fÇke
R‚ fku Akuz Çke rËÞk nku. RMk fku yËk fh™u ðk÷k Mkðkçk …kyuøkk
ykih RMk fku Akuz Ëu™u ðk÷k yÍkçk fk BkwMŒrnf ™nª. siMku yMh fu
…n÷u fe [kh hõyŒ MkwL™Œ ykih R~kk Mku …n÷u fe [kh hõyŒ
MkwL™Œ, fu Þun Mkçk MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk nI. MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk
fku MkwL™Œu ÍkRËk Çke fnŒu nI. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 8)
BkwMŒnçk : nh ðkun fkBk ni òu ~kheyŒ fe ™Íh BkU …MkLËeËk nku
ykih RMk fku Akuz Ëu™k ~kheyŒ fe ™Íh BkU çkwhk Çke ™ nku. Ïðkn
WMk fkBk fku hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u rfÞk nku Þk WMk fe
Œhøkeçk Ëe nku. Þk W-÷Bkkyu Mkkr÷ne™ ™u WMku …MkLË VhBkkÞk
sLLkíke Íuðh 214
yøkåkuo ynkËeMk BkU WMk fk rÍ¢ ™ ykÞk nku. Þun Mkçk BkwMŒnçk nI.
BkwMŒnçk fku fh™k Mkðkçk ykih RMk fku Akuz Ëu™u …h ™ fkuE yÍkçk
ni ™ fkuE RŒkçk. siMku ðwÍq fh™u BkU rfç÷k Y nku fh çkiX™k, ™BkkÍ BkU çk
nk÷Œu rfÞkBk MkßËk økkn …h ™Íh h¾™k, Ïkwíçku BkU Ïkw-÷Vkyu hkr~kËe™
ðøkihk fk rÍ¢, Bke÷kË ~kheV, …ehk™u rfçkkh fu ðÍkRV ðøkihk,
BkwMŒnçk fku BkLËqçk Çke fnŒu nI. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 8)
Bkwçkkn : ðkun ni rsMk fk fh™k ykih Akuz Ëu™k Ëku™kU çkhkçkh nku.
rsMk fu fh™u BkU ™ fkuE Mkðkçk nku ykih Akuz Ëu™u BkU ™ fkuE yÍkçk
nku. siMku ÷ÍeÍ røkÍkykU fk ¾k™k ykih LkVeMk f…zkU fk …n™™k
ðøkihk. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 9)
nhkBk : ðkun ni rsMk fk MkwçkqŒ Þfe™e ~kh-E Ë÷e÷ Mku nku. RMk fk
Akuz™k ÍYhe ykih çkkRMku Mkðkçk ni ykih R‚ fk yuf Bkíkoçkk Çke
fMË™ fh™u ðk÷k VkrMkf ð snL™Bke ykih økw™knu fçkehk fk
Bkwh-íkrfçk ni ykih RMk fk RLfkh fh™u ðk÷k fkrVh ni.
Ïkqçk MkBkÍ ÷ku, fu nhkBk VÍo fk Bkwfkrçk÷ ni Þk’™e VÍo fk
fh™k ÍYhe ni ykih nhkBk fk Akuz Ëu™k ÍYhe ni.
BkõYnu ŒnheBke : ðkun ni òu ~kheyŒ fe ÍL™e Ë÷e÷ Mku MkkrçkŒ
nku. RMk fk Akuz™k ÷krÍBk ykih çkkRMku Mkðkçk ni ykih RMk fk yuf
Bkíkoçkk Çke fMË™ fh™u ðk÷k VkrMkf ð snL™Bke ykih økw™knu fçkehk,
nhkBk fu fh™u Mku fBk ni. Bkøkh [LË çkkh RMk fku fh ÷u™k økw™knu
fçkehk ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 9)
yåAe Œhn ÍunT™ ™~ke™ fh ÷ku, fu Þun ðkrsçk fk Bkwfkrçk÷
ni Þk’™e ðkrsçk fku fh™k ÷krÍBk ni ykih BkõYnu ŒnheBke fku
Akuz™k ÷krÍBk ni.
sLLkíke Íuðh 215
RMkkyŒ : ðkun ni rsMk fk fh™k çkwhk ykih fÇke Rr¥kVkrfÞk fh

÷u™u ðk÷k ÷kRfu RŒkçk ykih RMk fku fh™u fe ykËŒ çk™k ÷u™u
ðk÷k BkwMŒrnfu yÍkçk ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 9)
ðkÍun hnu fu Þun MkwL™Œu Bkwy¬Ëk fk Bkwfkrçk÷ ni Þk’™e
MkwL™Œu Bkwy¬Ëk fku fh™k Mkðkçk ykih Akuz™k çkwhk ni ykih RMkkyŒ
fku Akuz™k Mkðkçk ykih fh™k çkwhk ni.
BkõYnu ŒLÍene : ðkun ni rsMk fk fh™k ~kheyŒ fku …MkLË ™nª
Bkøkh R‚ fu fh™u ðk÷u …h yÍkçk ™nª nkuøkk. Þun MkwL™Œu økih
Bkwy¬Ëk fk Bkwfkrçk÷ ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 9)
r¾÷kVu yki÷k : ðkun ni fu RMk fku Akuz Ëu™k çkunŒh Úkk ÷urf™ yøkh
fh r÷Þk Œku fkuE BkwÍk-Þfk ™nª. Þun BkwMŒnçk fk Bkwfkrçk÷ ni.
™BkkÍ
nh BkwMkÕBkk™ BkËo ykih ykihŒ fku Þun ò™ ÷u™k [krnÞu fu
EBkk™ ykih yfeËkU fku Mknen fh ÷u™u fu çkk’Ë Mkçk VÍkuO BkU Mkçk Mku
çkzk VÍo ™BkkÍ ni. õÞqtfu fwhyk™u BkSË ykih ynkËeMk BkU çknwŒ
rÍÞkËk çkkh çkkh R‚ fe ŒkfeË ykE ni. ÞkË h¾ku fu òu ™BkkÍ fku
VÍo ™ Bkk™u Þk ™BkkÍ fe Œkine™ fhu Þk ™BkkÍ fku yuf nÕkfe ykih
çku fÿ [eÍ MkBkÍ fh RMk fe ŒhV çku Œðßòune çkhŒu ðkun fkrVh
ykih RM÷kBk Mku ¾krhs ni ykih òu ~kÏMk ™BkkÍ ™ …Zu ðkun çknwŒ
çkzk økw™knøkkh, fnThu fnTnkh ykih øk-Íçku sççkkh BkU røkrh^Œkh
ykih yÍkçku snL™Bk fk nfËkh ni ykih ðkun R‚ ÷kRf ni fu
çkkË~kknu RM÷kBk …n÷u WMk fku ŒBçken ð MkÍk Ëu. rVh Çke ðkun
™BkkÍ ™ …Zu Œku WMk fku fiË fh Ëu. Þnkt Œf fu Œkiçkk fhu ykih ™BkkÍ
sLLkíke Íuðh 216
…Z™u ÷øku çkÕfu RBkkBku Bkkr÷f ð ~kkVuE ð ynBkË fu

™ÍËef çkkË~kknu RM÷kBk fku WMk fu fí÷ fk nwõBk ni.
~kheyŒ fk Þun BkMy÷k ni fu çkå[k sçk MkkŒ çkhMk fk nku òyu

Œku WMk fku ™BkkÍ rMk¾k fh ™BkkÍ …Z™u fk nwõBk ËU ykih sçk çkå[u
fe WBkú ËMk çkhMk fe nku òyu Œku Bkkh Bkkh fh WMk Mku ™BkkÍ …ZðkyU.
BkMy÷k : ™BkkÍ ¾kr÷Mk çkË™e RçkkËŒ ni. RMk BkU r™ÞkçkŒ

òhe ™nª nku MkfŒe. Þk’™e yuf fe ŒhV Mku ËqMkhk ™nª …Z MkfŒk.
™ Þun nku MkfŒk ni fu rÍLËøke BkU ™BkkÍ fu çkË÷u fwA Bkk÷ çkŒkihu
rVËÞk yËk fh fu ™BkkÍ Mku Awxfkhk nkrMk÷ fh ÷u. nkt y÷çk¥kk
yøkh rfMke …h fwA ™BkkÍU hn økE nI ykih RÂLíkfk÷ fh økÞk ykih
ðrMkGÞŒ fh økÞk fu WMk fe ™BkkÍkU fk rVËÞk yËk rfÞk òyu Œku
WBBkeË ni fu Þun fçkq÷ nku. ykih Þun ðrMkGÞŒ Çke ðkrhMkkU
fku WMk fe ŒhV Mku …qhe fh™e [krnÞu fu fçkq÷ ð y^ð fe WBBkeË ni.
~khkRŒu ™BkkÍ : RMk Mku …n÷u, fu nBk ™BkkÍ fk Œhefk çkŒkyU W™

A6 [eÍkU fku çkŒk Ëu™k ÍYhe ni rs™ fu rçkøkih ™BkkÍ ~kwYy ™nª nku
MkfŒe. W™ A6 [eÍkU fku “~khkRŒu ™BkkÍ” fnŒu nI ykih ðkun Þun nI :
…n÷e …kfe, ËqMkhe ~kBkoøkkn fku Aw…k™k, ŒeMkhe ™BkkÍ fk
ðõŒ, [kiÚke rfç÷k fe ŒhV Bkwtn fh™k, …kt[ðª r™GÞŒ, Axe Œõçkehu
ŒnheBkk.
…n÷e ~kŒo } Þk’™e “…kfe” fk BkŒ÷çk ni fu ™BkkÍe fk çkË™, RMk

sLLkíke Íuðh 217
fu f…zu, ™BkkÍ fe søkn Mkçk …kf nkU ykih fkuE ™òMkŒ siMku …u~kkçk,
…k¾k™k, Ïkq™, ÷eË, økkuçkh, Bkwøkeo fe çkex ðøkihk ™ ÷øke nku.
ykih ™BkkÍe çku økwM÷ ykih çku ðwÍq Çke ™ nku.
ËqMkhe ~kŒo } Þk’™e “~kBkoøkkn Aw…k™u” fk Þun BkŒ÷çk ni fu BkËo fk
çkË™ ™kV Mku ÷u fh Îkwx™kU fu ™e[u Œf ~kBkoøkkn ni RMk r÷Þu ™BkkÍ
fe nk÷Œ BkU fBk Mku fBk ™kV Mku ÷u fh Îkwx™kU fu ™e[u Œf Aw…k hn™k
ÍYhe ni ykih ykihŒ fk …qhk çkË™ ~kBkoøkkn ni RMk r÷Þu ™BkkÍ fe
nk÷Œ BkU ykihŒ fu ŒBkkBk çkË™ fk Zfk hn™k ÍYhe ni. rMkVo [unhk
ykih nÚku÷e ykih xÏ™kU fu ™e[u fËBk fu ¾w÷u hn™u fe RòÍŒ ni.
xÏ™u fku Çke Aw…k hn™k [krnÞu.
ŒeMkhe ~kŒoo } Þk’™e “ðõŒ” fk Þun BkŒ÷çk ni fu rsMk ™BkkÍ fu
r÷Þu òu ðõŒ Bkwfhoh ni ðkun ™BkkÍ WMke ðõŒ BkU …Ze òyu.
[kiÚke ~kŒoo } Þk’™e “rfç÷k fku Bkwtn fh™k” RMk fk BkŒ÷çk Íkrnh
ni fu ™BkkÍ BkU ¾k™yu fk’çkk fe ŒhV y…™k [unhk fhu.
…kt[ðª ~kŒoo } Þk’™e “r™GÞŒ” fk Þun BkŒ÷çk ni fu rsMk ðõŒ fe
òu ™BkkÍ VÍo Þk ðkrsçk Þk MkwL™Œ Þk ™^÷ Þk fÍk …ZŒk nku
rË÷ BkU WMk fk …¬k RhkËk fh™k fu BkI Vw÷kt ™BkkÍ …Z hnk nqt ykih
yøkh rË÷ BkU RhkËu fu MkkÚk Íçkk™ Mku Çke fn ÷u Œku çkunŒh ni.
Axe ~kŒoo } “Œõçkehu ŒnheBkk” Þk’™e fn™k. Þun ™BkkÍ
fe ykr¾he ~kŒo ni fu RMk fu fnŒu ne ™BkkÍ ~kwYy nku økE. yçk
yøkh ™BkkÍ fu rMkðk ËqMkhk fkuE fkBk rfÞk Þk fwA çkku÷k Œku ™BkkÍ
xqx økE. …n÷e …kt[kU ~kŒkuO fk Œõçkehu ŒnheBkk Mku …n÷u ykih
™BkkÍ ¾íBk nku™u Œf BkkisqË hn™k ÍYhe ni yøkh yuf ~kŒo Çke ™
…kE økE Œku ™BkkÍ ™nª nkuøke.
sLLkíke Íuðh 218
…kfe fu BkMkkR÷ fk çkÞk™

ðwÍq fk Œhefk
ðwÍq fh™u ðk÷u fku [krnÞu fu y…™u rË÷ BkU ðwÍq fk …¬k
RhkËk fh fu rfç÷u fe ŒhV Bkwtn fh fu rfMke Ÿ[e søkn çkiXu ykih
…Z fh …n÷u Ëku™kU nkÚk Œe™ Bkíkoçkk røkèkU Œf
Äkuyu. rVh rBkMðkf fhu. yøkh rBkMðkf ™ nku Œku Wtøk÷e Mku y…™u
ËktŒkU ykih BkMkqZkU fku Bk÷ fh MkkV fhu ykih yøkh ËktŒkU Þk Œk÷q BkU
fkuE [eÍ yxfe Þk r[…fe nku Œku WMk fku Wtøk÷e Þk rBkMðkf Þk
r¾÷k÷ Mku r™fk÷u ykih Awzkyu. rVh Œe™ Bkíkoçkk fwÕ÷e fhu ykih
yøkh hkuÍkËkh ™ nku Œku økh-økhk Çke fhu ÷urf™ yøkh hkuÍkËkh nku
Œku økh-økhk ™ fhu fu nÕf fu yLËh …k™e [÷u ò™u fk ¾Œhk ni rVh
ËknT™u nkÚk Mku Œe™ Ë^yk ™kf BkU …k™e [Zkyu ykih çkkyU nkÚk Mku
™kf MkkV fhu rVh Ëku™kU nkÚkkU BkU …k™e ÷u fh Œe™ Bkíkoçkk R‚ Œhn
[unhk Äkuyu fu BkkÚku …h çkk÷ sBk™u fe søkn Mku ÷u fh Xkuze fu ™e[u
Œf ykih ËknT™u fk™ fe ÷ki Mku çkkyU fk™ fe ÷ki Œf Mkçk søkn …k™e
çkn òyu ykih fnª Íhk Çke …k™e çkn™u Mku ™ hn òyu. yøkh
ËkZe nku Œku WMku Çke Äkuyu ykih ËkZe BkU WtÂø÷ÞkU Mku r¾÷k÷ Çke fhu
÷urf™ yøkh yunhkBk çkktÄu nku Œku r¾÷k÷ ™ fhu. rVh Œe™ Bkíkoçkk
fkun™e MkBkuŒ Þk’™e fkun™e Mku fwA Q…h ËknT™k nkÚk Äkuyu rVh
RMke Œhn Œe™ Bkíkoçkk çkkÞkt nkÚk Äkuyu. yøkh Wtøk÷e BkU Œtøk
ytøkqXe Þk AÕ÷k nku Þk f÷kRÞkU BkU Œtøk [qrzÞkt nkU Œku R™ MkÇkkU fku
rn÷k fh Äkuyu Œkfu Mkçk søkn …k™e çkn òyu rVh yuf çkkh …qhu
Mkh fk BkMn fhu. RMk fk Œhefk Þun ni fu Ëku™kU nkÚkkU fku …k™e Mku Œh
fh fu ytøkqXu ykih fr÷Bku fe Wtøk÷e Akuz fh Ëku™kU nkÚkkU fe Œe™ Œe™
sLLkíke Íuðh 219
WtÂø÷ÞkU fe ™kuf fku yuf ËqMkhu Mku rBk÷kyu ykih R™ AykU WtÂø÷ÞkU fku
y…™u BkkÚku …h h¾ fh …eAu fe ŒhV Mkh fu ykr¾he rnMMku Œf ÷u
òyu RMk Œhn, fu fr÷Bku fe Ëku™kU WtÂø÷Þkt ykih Ëku™kU WtøkqXu ykih
Ëku™kU nÚkur÷Þkt Mkh Mku ™ ÷øk™u …kyU. rVh Mkh fu r…A÷u rnMMku Mku
nkÚk BkkÚku fe ŒhV RMk Œhn ÷kyu fu Ëku™kU nÚkur÷Þkt Mkh fu ËkyU
çkkyU rnMMku …h nkuŒe nwE BkkÚku Œf ðk…Mk yk òyU. rVh fr÷Bku fe
Wtøk÷e fu …ux Mku fk™kU fu yLËh fu rnMMkkU fk ykih ytøkqXu fu …ux Mku
fk™ fu Q…h fk BkMn fhu ykih WtÂø÷ÞkU fe …eX Mku økhË™ fk BkMn
fhu. rVh Œe™ çkkh ËknT™k …kô xÏ™u MkBkuŒ Þk’™e xÏ™u Mku fwA Q…h
Œf Äkuyu rVh çkkÞkt …kô RMke Œhn Œe™ Ë^yk Äkuyu. rVh çkkyU
nkÚk fe AwtÂø÷Þk Mku Ëku™kU …ihkU fe WtÂø÷ÞkU fk RMk Œhn r¾÷k÷
fhu fu …ih fe ËknT™e AwtÂø÷Þk Mku ~kwYy fhu ykih çkk# AwtÂø÷Þk …h
¾íBk fhu. ðwÍq fh ÷u™u fu çkk’Ë yuf Bkíkoçkk Þun Ëwyk …Zu :
ykih ¾zu nku fh ðwÍq fk çk[k
nwðk …k™e Úkkuzk Mkk …e ÷u, fu Þun çkeBkkrhÞkU Mku r~kVk ni. çkunŒh Þun ni fu
ðwÍq BkU nh WÍTð fku ÄkuŒu nwyu …Z r÷Þk fhu ykih ËwYË ~kheV ð
fr÷Bkyu ~knkËŒ Çke …ZŒk hnu ykih Þun Çke çknwŒ çkunŒh ni fu ðwÍq …qhk
fh ÷u™u fu çkk’Ë ykMBkk™ fe ŒhV Bkwtn fh fu
ykih Mkqhyu …Zu Bkøkh R™ ËwykykU fk …Z™k ÍYhe

™nª. …Z ÷u Œku yåAk ykih Mkðkçk ni, ™ …Zu Œku fkuE nhs ™nª.
Q…h òu fwA çkÞk™ nwðk ni Þun ðwÍq fh™u fk Œhefk ni
÷urf™ ÞkË h¾ku fu ðwÍq BkU fwA [eÍU yiMke nI fu rs™ fu Aqx™u Þk R™
sLLkíke Íuðh 220
BkU fwA fBke nku ò™u Mku ðwÍq ™ nkuøkk ykih fwA çkkŒU MkwL™Œ nI fu rs™
fku yøkh Akuz rËÞk òyu Œku økw™kn nkuøkk. ykih fwA [eÍU BkwMŒnçk
nI fu R™ fu Akuz Ëu™u Mku ðwÍq fk Mkðkçk fBk nku òŒk ni. [w™kL[u ™e[u
nBk R™ [eÍkU fk çkÞk™ r÷¾Œu nI, R™ fku …Z fh Ïkqçk ÞkË fh ÷ku.
ðwÍq fu VhkRÍ : ðwÍq BkU [kh [eÍU VÍo nI. {1} …qhu [unhu fk yuf
çkkh Äku™k. { 2} yuf yuf çkkh Ëku™kU nkÚkkU fk fkunr™ÞkU MkBkuŒ
Äku™k. {3} yuf yuf çkkh [kiÚkkE Mkh fk BkMn fh™k Þk’™e øke÷k
nkÚk Mkh …h Vih ÷u™k. {4} yuf çkkh xÏ™kU MkBkuŒ Ëku™kU …uhkU fku Äku™k.
BkMy÷k : ðwÍq Þk økwM÷ BkU rfMke WÍTð fku Äku™u fk BkŒ÷çk Þun ni fu
rsMk WÍTð fku Äkuyku WMk fu nh rnMMku …h fBk Mku fBk Ëku çkqtË …k™e
çkn òyu yøkh fkuE rnMMkk Çkeøk Œku økÞk Bkøkh WMk …h …k™e ™nª
çknk Œku ðwÍq Þk økwM÷ ™nª nkuøkk. çknwŒ Mku ÷kuøk çkË™ …h …k™e
zk÷ fh nkÚk rVhk fh çkË™ …h …k™e [w…z ÷uŒu nI ykih MkBkÍ ÷uŒu
nI fu çkË™ Äw÷ økÞk. Þun øk÷Œ Œhefk ni. çkË™ …h nh søkn …k™e
fk fBk Mku fBk Ëku çkqtË çkn ò™k ÍYhe ni.
ykih BkMn fh™u fk Þun BkŒ÷çk ni fu øke÷k nkÚk Vih r÷Þk

òyu. Mkh fu BkMn BkU çkk’Í òrn÷kU fk Þun Œhefk ni fu BkMn fu r÷Þu
nkÚkkU BkU …k™e ÷u fh RMk fku [qBkŒu nI, rVh BkMn fhŒu nI. Þun yuf
÷øð fkBk ni BkMn BkU øke÷k nkÚk Mkh …h Vih ÷u™k [krnÞu.
ðwÍq fe MkwL™ŒU : ðwÍq BkU Mkku÷n [eÍU MkwL™Œ nI {1} ðwÍq fe r™GÞŒ
fh™k {2} …Z™k {3} …n÷u Ëku™kU nkÚkkU fku Œe™ Ë^yk
sLLkíke Íuðh 221
Äku™k {4} rBkMðkf fh™k {5} ËknT™u nkÚk Mku Œe™ Bkíkoçkk fwÕ÷e
fh™k {6} ËknT™u nkÚk Mku Œe™ Bkíkoçkk ™kf BkU …k™e [Zk™k {7}
çkkyU nkÚk Mku ™kf MkkV fh™k {8} ËkZe fk WtÂø÷ÞkU Mku r¾÷k÷
fh™k {9} nkÚk …kô fe WtÂø÷ÞkU fk r¾÷k÷ fh™k {10} nh WÍTð
fku Œe™ Œe™ çkkh Äku™k {11} …qhu Mkh fk yuf çkkh BkMn fh™k
{12} ŒhŒeçk Mku ðwÍq fh™k {13} ËkZe fu òu çkk÷ Bkwtn fu ËkRhu fu
™e[u nI R™ …h øke÷k nkÚk rVhk ÷u™k {14} yk’Ík fku ÷økkŒkh
Äku™k, fu yuf WÍTð Mkq¾™u Mku …n÷u ne ËqMkhu WÍTð fku Äku ÷u {15}
fk™kU fk BkMn fh™k {16} nh BkõYn çkkŒ Mku çk[™k.
ðwÍq fu BkwMŒnççkkŒ : ðwÍq BkU òu [eÍU BkwMŒnçk nI R™ fe Œk’ËkË

çknwŒ rÍÞkËk ni rs™ BkU Mku fwA rÍB™™ ðwÍq fu Œhefu BkU rÍ¢ nku [wfª.
çkkfe fku yøkh Œ^Mke÷ fu MkkÚk ò™™k nku Œku çkze rfŒkçkkU Bk-Mk÷™
nBkkhu WMŒkË nÍhŒu MkËÁ~~kheyn Bkki÷k™k yBksË y÷e Mkkrnçk
rfç÷k I fe rfŒkçk “çknkhu ~kheyŒ” fk BkwŒk-÷yk fersÞu.
çknh nk÷ [LË BkwMŒnççkkŒ Þun nI : {1} òu yk’Ík òuzu nI
Bk-Mk÷™ Ëku™kU nkÚk Ëku™kU …kô Œku R™ BkU ËknT™u ‚u Äku™u fe RÂçíkËk
fhU Bkøkh Ëku™kU ÁÏ‚khu, fu R™ Ëku™kU fku yuf ne ‚kÚk Äku™k [krnÞu.
Þqtne Ëku™kU fk™kU fk yuf ne MkkÚk BkMn nku™k [krnÞu {2} WtÂø÷ÞkU fe
…eX Mku økhË™ fk BkMn fh™k {3} Ÿ[e søkn çkiX fh ðwÍq fh™k
{4} ðwÍq fk …k™e …kf søkn røkhk™k {5} y…™u nkÚk Mku ðwÍq fk
…k™e Çkh™k {6} ËqMkhu ðõŒ fu r÷Þu …k™e Çkh fh h¾ Ëu™k {7}
rçk÷k ÍYhŒ ðwÍq fh™u BkU ËqMkhu Mku BkËË ™ ÷u™k {8} Ze÷e ytøkqXe fku
Çke rVhk ÷u™k {9} Mkkrnçku WÍTh ™ nku Œku ðõŒ Mku …n÷u ðwÍq fh ÷u™k
sLLkíke Íuðh 222
{10} RíBke™k™ Mku ðwÍq fh™k {11} fk™kU fu BkMn fu ðõŒ WtÂø÷Þkt
fk™ fu Mkqhk¾kU BkU Ëkr¾÷ fh™k {12} f…zkU fku x…õŒu nwyu fŒhkŒ
Mku çk[k™k {13} ðwÍq fk çkhŒ™ rBkèe fk nku {14} yøkh Œktçku
ðøkihk fk nku Œku f-÷-E rfÞk nwðk nku {15} yøkh ðwÍq fk çkhŒ™
÷kuxk nku Œku çkk# ŒhV h¾U {16} yøkh ÷kuxu BkU ËMŒk ÷økk nwðk nku
Œku ËMŒu fku Œe™ çkkh Äku ÷U {17} ykih nkÚk ËMŒu …h h¾U ÷kuxu fu Bkwtn
…h nkÚk ™ h¾U {18} nh WÍTð fku Äku fh RMk …h nkÚk Vih Ëu™k Œkfu
fŒhu çkË™ Þk f…zu …h ™ x…fU {19} nh WÍTð fku ÄkuŒu nwyu rË÷ BkU
ðwÍq fe r™GÞŒ fk nkrÍh hn™k {20} nh WÍTð fku ÄkuŒu ðõŒ
ykih ËwYË ~kheV ð fr÷Bkyu ~knkËŒ …Z™k {21} nh WÍTð fku ÄkuŒu
ðõŒ y÷øk y÷øk WÍTð fu Äku™u fe ËwykykU fku …ZŒu hn™k {22}
yk’Íkyu ðwÍq fku rçk÷k ÍYhŒ ÃkkUA fh Ïkw~f ™ fhu ykih yøkh
ÃkkUAu Œku fwA ™Bke çkkfe hn™u Ëu {23} ðwÍq fh fu nkÚk ™ Íxfu fu Þun
~kiŒk™ fk …t¾k ni {24} ðwÍq fu çkk’Ë yøkh BkõYn ðõŒ ™ nku Œku
Ëku hõyŒ ™BkkÍ …Z ÷u RMk fku ŒrnGÞŒw÷ ðwÍq fnŒu nI.
ðwÍq fu BkõYnkŒ : ðwÍq BkU R¬eMk çkkŒU BkõYn nI. Þk’™e Þun [eÍU
ðwÍq BkU ™ nku™e [krnyU. {1} ykihŒ fu ðwÍq Þk økwM÷ fu çk[u nwyu
…k™e Mku ðwÍq fh™k {2} ðwÍq fu r÷Þu ™rsMk søkn …h çkiX™k {3}
™rsMk søkn ðwÍq fk …k™e røkhk™k {4} BkÂMsË fu yLËh ðwÍq fh™k
{5} ðwÍq fu yk’Ík Mku ðwÍq fu çkhŒ™ BkU fŒhu x…fk™k {6} …k™e BkU
¾Lfkh Þk Úkqf zk÷™k {7} rfç÷k fe ŒhV Úkqf™k Þk ¾Lfkh zk÷™k
{8} rçk÷k ÍYhŒ ËwLÞk fe çkkŒ fh™k {9} ÍYhŒ Mku rÍÞkËk …k™e
¾[oo fh™k {10} RMk fËh fBk …k™e ¾[oo fh™k fu MkwL™Œ yËk ™
sLLkíke Íuðh 223
nku {11} Bkwtn …h …k™e Bkkh™k {12} Bkwtn …h …k™e zk÷Œu ðõŒ
Vqtf™k {13} rMkVo yuf nkÚk Mku Bkwtn Äku™k {14} nkUx Þk ykt¾kU fku
Íkuh Mku çkLË fh fu Bkwtn Äku™k {15} nÕf ykih øk÷u fk BkMn fh™k
{16} ËkyU nkÚk Mku fwÕ÷e fh™k Þk ™kf BkU …k™e zk÷™k {17} ËknT™u
nkÚk Mku ™kf MkkV fh™k {18} y…™u r÷Þu fkuE ðwÍq fk çkhŒ™
BkÏMkqMk fh ÷u™k {19} Œe™ ™yu ™yu …kr™ÞkU Mku Œe™ Ë^yk Mkh
fk BkMn fh™k {20} rsMk f…zu …h RÂMíkLò fk …k™e Ïkw~f rfÞk nku
WMk Mku ðwÍq fu yk’Ík ÃkkUA™k {21} Äq… BkU økBko nku™u ðk÷uu …k™e Mku
ðwÍq fh™k R™ fu R÷kðk nh MkwL™Œ fku Akuz™k BkõYn ni.
BkMy÷k : ðwÍq ™ nku Œku ™BkkÍ ð MkßËyu rŒ÷kðŒ ykih fwhyk™
~kheV Aq™u fu r÷Þu ðwÍq fh™k VÍo ni ykih ¾k™yu fk’çkk fu ŒðkV fu
r÷Þu ðwÍq ðkrsçk ni.
BkMy÷k : sw™wçk fku ¾k™u …e™u Mkku™u fu r÷Þu ðwÍq fh ÷u™k MkwL™Œ ni
RMke Œhn yÍk™ ð RfkBkŒ ð Ïkwíçkyu swBkwyk ð EËi™ ykih hkiÍyu
Bkwçkk-h-fyu hMkq÷wÕ÷kn 6 fe rÍÞkhŒ fu ðõŒ, ðwfqVu
y-hVk ykih MkVk ð Bkðon fu ËhrBkÞk™ MkyTÞ fu r÷Þu ðwÍq fh ÷u™k
MkwL™Œ ni.
BkMy÷k : Mkku™u fu r÷Þu, Mkku™u fu çkk’Ë, BkÂGÞŒ fku ™n÷k™u Þk
WXk™u fu çkk’Ë, rsBkky Mku …n÷u, økwMMkk yk ò™u fu ðõŒ, Íçkk™e
fwhyk™ ~kheV …Z™u, RÕBku nËeMk ykih ËqMkhu Ëe™e W÷qBk …Z™u
…Zk™u fu r÷Þu Þk Ëe™e rfŒkçkU Aq™u fu r÷Þu, ~kBkoøkkn Aq™u Þk fkrVh
fu çkË™ Aq ò™u Þk Mk÷eçk Þk çkwŒ Aq ò™u fu çkk’Ë, Íqx çkku÷™u,
økeçkŒ fh™u ykih nh økw™kn fu çkk’Ë Œkiçkk fhŒu ðõŒ, rfMke ykihŒ
sLLkíke Íuðh 224
fu çkË™ Mku y…™k çkË™ çku …Ëko Aq ò™u Mku Þk fkuZe ykih çkhMk ðk÷u
fk çkË™ Aq ò™u Mku, çkøk÷ ¾wò™u ykih Ÿx fk økku~Œ ¾k™u fu
çkk’Ë, R™ Mkçk MkqhŒkU BkU ðwÍq fh ÷u™k BkwMŒnçk ni.
ðwÍq Œkuz™u ðk÷e [eÍU : {1} …u~kkçk Þk …k¾k™k fh™k {2} …u~kkçk
Þk …k¾k™k fu hkMŒkU Mku rfMke Çke [eÍ Þk …k¾k™k fu hkMŒu Mku nðk
fk r™f÷™k {3} çkË™ fu rfMke rnMMku Þk rfMke BkfkBk Mku Ïkq™ Þk
…e… r™f÷ fh yiMke søkn çkn™k, fu rsMk fk ðwÍq Þk økwM÷ BkU Äku™k
VÍo ni {4} ¾k™k, …k™e Þk Ïkq™ Þk r…Œ fe Bkwtn Çkh fh fi nku ò™k
{5} R‚ Œhn Mkku ò™k fu çkË™ fu òuz Ze÷u …z òyU {6} çkunku~k
nku ò™k {7} øk~ke Œkhe nku ò™k {8} rfMke [eÍ fk RMk nË Œf
™~kk [Z ò™k fu [÷™u BkU fËBk ÷z-¾zkyU {9} Ëw¾Œe nwE ykt¾
Mku …k™e fk fe[z r™f÷™k {10} Áfqy ð MkßËu ðk÷e ™BkkÍ BkU
fnTfnk ÷økk fh ntMk™k. (
/ çknkhu þheyík, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 24)
BkMy÷k : ðwÍq fu çkk’Ë rfMke fk rMkºk Ëu¾ r÷Þk Þk y…™k rMkºk
¾w÷ økÞk Þk ÏkwË rçkÕfw÷ ™tøku nku fh ðwÍq rfÞk Þk ™nk™u fu ðõŒ
™tøku ne ™tøku ðwÍq rfÞk Œku ðwÍq ™nª xqxk. Þun òu òrn÷kU BkU Bk~nqh ni
fu y…™k rMkºk ¾w÷ ò™u Þk ËqMkhu fk rMkºk Ëu¾ ÷u™u Mku ðwÍq xqx òŒk
ni. Þun rçkÕfw÷ øk÷Œ ni nkt y÷çk¥kk Þun ðwÍq fu ykËkçk BkU Mku ni fu
™kV Mku Ík™q fu ™e[u Œf Mkçk rMkºk Aw…k nwðk nku çkÕfu RÂMíkLò fu
çkk’Ë Vkih™ ne Aw…k ÷u™k [krnÞu õÞqtfu rçkøkih ÍYhŒ rMkºk ¾w÷k
hn™k BkLy ni ykih ËqMkhu fu MkkBk™u rMkºk ¾ku÷™k nhkBk ni.
sLLkíke Íuðh 225
BkMy÷k : yøkh ™kf MkkV fe W‚ BkU Mku sBkk nwðk Ïkq™ r™f÷k Œku
ðwÍq ™nª xqxk ykih yøkh çknŒk nwðk Ïkq™ r™f÷k Œku ðwÍq xqx økÞk.
BkMy÷k : Ak÷k ™ku[ zk÷k yøkh WMk BkU fk …k™e çkn økÞk Œku ðwÍq
xqx økÞk ykih yøkh …k™e ™nª çknk Œku ðwÍq ™nª xqxŒk.
BkMy÷k : fk™ BkU Œu÷ zk÷k Úkk ykih yuf rË™ çkk’Ë ðkun Œu÷ fk™
Þk ™kf Mku r™f÷k Œku ðwÍq ™nª xqxk.
BkMy÷k : ÍÏBk …h økZk …z økÞk ykih WMk BkU Mku fwA Œhe [Bkfe
Bkøkh çkne ™nª Œku ðwÍq ™nª xqxk.
BkMy÷k : ¾xBk÷, BkåAh, BkÏ¾e, r…M‚q ™u Ïkq™ [qMkk Œku ðwÍq ™nª
xqxk.
BkMy÷k : fi BkU rMkVo fu[ðk røkhk Œku ðwÍq ™nª xqxk.
ykih yøkh RMk fu MkkÚk fwA …k™e ðøkihk Çke r™f÷k Œku
Ëu¾Uøku Bkwtn Çkh ni Þk ™nª yøkh Bkwtn Çkh nku Œku ðwÍq xqx òyuøkk
ykih yøkh Çkh Bkwtn Mku fBk nku Œku ðwÍq ™nª xqxuøkk.
BkMy÷k : ðwÍq fh™u fu ËhrBkÞk™ yøkh ðwÍq xqx økÞk Œku rVh ~kwYy
Mku ðwÍq fhu Þnkt Œf fu yøkh [wÕ÷q BkU …k™e r÷Þk ykih nðk ¾krhs
nku økE Œku Þun [wÕ÷q fk …k™e çkufkh nku økÞk. RMk …k™e Mku fkuE
WÍTð ™ Äkuyu. çkÕfu ËqMkhu …k™e Mku rVh Mku ðwÍq fhu.
(VŒkðk h-ÍrðGÞk, rs. 1, Mk. 255, 256)
sLLkíke Íuðh 226
BkMy÷k : Ëw¾Œe nwE ykt¾, Ëw¾Œe nwE AkŒe, Ëw¾Œu nwyu fk™ Mku
òu …k™e r™f÷u ðkun ™rsMk ni ykih RMk Mku ðwÍq xqx òŒk ni.
BkMy÷k : rfMke fu Úkqf BkU Ïkq™ ™Íh ykÞk Œku yøkh Úkqf fk htøk ÍËeo
BkkR÷ ni Œku ðwÍq ™nª xqxk. yøkh Úkqf Mkw¾eo BkkR÷ nku økÞk Œku ðwÍq
xqx økÞk.
BkMy÷k : ðwÍq fu çkk’Ë ™kÏkw™ Þk çkk÷ fxkÞk Œku ðwÍq ™nª xqxk ™
ðwÍq fku Ëkunhk™u fe ÍYhŒ ni, ™ ™kÏkw™ fku Äku™u ykih ™ Mkh fku BkMn
fh™u fe ÍYhŒ ni.
BkMy÷k : yøkh ðwÍq fh™u fe nk÷Œ BkU rfMke WÍTð fu Äku™u BkU ~kf
nwðk ykih Þun rÍLËøke fk …n÷k ðkrfyk ni Œku WMk WÍTð fku Äku ÷u
ykih yøkh R‚ rfMBk fk ~kf …zk fhŒk ni Œku RMk fe ŒhV fkuE
Œðßòun ™ fhu. Þqt ne yøkh ðwÍq …qhk nku ò™u fu çkk’Ë ~kf …z òyu
Œku WMk fk fwA ¾Þk÷ ™ fhu.
BkMy÷k : òu çkk ðwÍq Úkk yçk WMku ~kf ni fu ðwÍq ni Þk xqx økÞk Œku
WMk fku ðwÍq fh™u fe ÍYhŒ ™nª. nkt ðwÍq fh ÷u™k çkunŒh ni sçk fu
Þun ~kwçkk çkŒkihu ðMðMkk ™ nwðk fhŒk nku ykih yøkh ðMðMku Mku
yiMkk ~kwçkk nku òÞk fhŒk nku Œku RMk ~kwçku fku nhrøkÍ ™ Bkk™u. RMk
MkqhŒ BkU yunrŒÞkŒ MkBkÍ fh ðwÍq fh™k yunrŒÞkŒ ™nª çkÕfu
ðMðMku fe RŒkyŒ ni.
BkMy÷k : yøkh çku ðwÍq Úkk, yçk WMku ~kf ni fu BkI ™u ðwÍq rfÞk Þk
sLLkíke Íuðh 227
™nª Œku ðkun Þfe™™ rçk÷k ðwÍq ni. WMk fku ðwÍq fh™k ÍYhe ni.
BkMy÷k : Þun ÞkË ni fu ðwÍq BkU fkuE WÍTð Äku™u Mku hn økÞk Bkøkh
Bkk’÷qBk ™nª fu ðkun fki™ Mkk WÍTð Úkk Œku çkkÞkt …kô Äku ÷u.
BkMy÷k : ~keh Ïðkh çkå[u ™u fi fe ykih ËqÄ zk÷ rËÞk yøkh ðkun
Bkwtn Çkh fi ni ™rsMk ni, rËhnBk Mku rÍÞkËk søkn BkU rsMk [eÍ fku
÷øk òyu ™k…kf fh Ëuøkk ÷urf™ yøkh Þun ËqÄ Bku’Ëu Mku ™nª ykÞk
çkÕfu Mke™u Œf …nkU[ fh …÷x ykÞk ni Œku …kf ni.
BkMy÷k : MkkuŒu BkU òu hk÷ Bkwtn Mku røkhu yøk[uo …ux Mku ykyu, yøk[ou
ðkun çkËçkqËkh nku …kf ni.
BkMy÷k : BkwËuo fu Bkwtn Mku òu …k™e çknu ™k…kf ni.
BkMy÷k : Bkwtn Mku RŒ™k Ïkq™ r™f÷k, fu Úkqf Mkw¾o nku økÞk yøkh
÷kuxu Þk fxkuhu fku Bkwtn ÷økk fh fwÕ÷e fku …k™e r÷Þk Œku ÷kuxk, fxkuhk
ykih fw÷ …k™e ™rsMk nku òyuøkk [wÕ÷q Mku …k™e ÷u fh fwÕ÷e fhu
ykih rVh nkÚk Äku fh fwÕ÷e fu r÷Þu …k™e ÷u.
økwM÷ fu BkMkkR÷
økwM÷ BkU Œe™ [eÍU VÍo nI. yøkh R™ BkU Mku rfMke yuf fku
Akuz rËÞk Þk R™ BkU Mku rfMke BkU fkuE fBke fh Ëe Œku økwM÷ ™nª
nkuøkk.
sLLkíke Íuðh 228
{1} fwÕ÷e : fu Bkwtn fu …wÍuo …wÍuo BkU …k™e …nkU[ òyu VÍo ni Þk’™e
nkUx Mku nÕf fe sz Œf …qhu Œk÷q, ËktŒkU fe sz, Íçkk™ fu ™e[u,
Íçkk™ fe fhðxU økhÍ Bkwtn fu yLËh fu …wÍuo …wÍuo fu Íhuo Íhuo BkU …k™e
…nkU[ fh çkn òyu. yõMkh ÷kuøk Þun ò™Œu nI fu Úkkuzk Mkk …k™e
Bkwtn BkU zk÷ fh Wøk÷ Ëu™u fku fwÕ÷e fnŒu nI. ÞkË h¾ku fu økwM÷ BkU RMk
Œhn fwÕ÷e fh ÷u™u Mku økwM÷ ™nª nkuøkk çkÕfu økwM÷ BkU VÍo ni fu Çkh
Bkwtn …k™e ÷u fh Ïkqçk rÍÞkËk Bkwtn fku n-h-fŒ Ëu Œkfu Bkwtn fu yLËh
nh nh rnMMku BkU …k™e …nkU[ òyu. yøkh hkuÍkËkh ™ nku Œku økwM÷
fe fwÕ÷e BkU økh-økhk Çke fhu nkt hkuÍu fe nk÷Œ BkU økh-økhk ™ fhu fu
nÕf fu yLËh …k™e [÷u ò™u fk ¾Œhk ni.
{2} ™kf BkU …k™e [Zk™k : økwM÷ BkU RMk Œhn ™kf BkU …k™e [Zk™k
VÍo ni fu MkktMk Q…h fku ¾ª[ fh ™kf fu ™Úk™kU BkU snkt Œf ™Bko
rnMMkk ni WMk fu yLËh …k™e [Zkyu fu LkÚk™kU fu yLËh nh søkn
ykih nh ŒhV …k™e …nkU[ fh çkn òyu ykih ™kf fu yLËh fe
¾k÷ Þk yuf çkk÷ Çke Mkq¾k ™ hn òyu ðh™k økwM÷ ™nª nkuøkk.
{3} ŒBkkBk çkË™ …h …k™e çknk™k : Þk’™e Mkh fu çkk÷kU Mku …kô fu
ŒÕðkU Œf çkË™ fu ykøku …eAu ËkyU çkkyU, Q…h ™e[u, nh nh Íhuo,
nh nh hkUøkxu ykih nh yuf çkk÷ fu …qhu …qhu rnMMku …h …k™e çknk™k
økwM÷ BkU VÍo ni. çkk’Í ÷kuøk Mkh …h …k™e zk÷ fh çkË™ …h RÄh
WÄh nkÚk rVhk ÷uŒu nI ykih …k™e çkË™ …h …kuŒ ÷uŒu nI ykih
MkBkÍŒu nI fu økwM÷ nku økÞk. nk÷ktfu çkË™ fu çknwŒ Mku yiMku rnMMku nI fu
yøkh yunrŒÞkŒ fu MkkÚk økwM÷ BkU R™ fk æÞk™ ™ h¾k òyu Œku
sLLkíke Íuðh 229
ðnkt …k™e ™nª …nkU[Œk ykih ðkun Mkq¾k ne hn òŒk ni. ÞkË h¾ku
fu RMk Œhn ™nk™u Mku økwM÷ ™nª nkuøkk ykih ykËBke ™BkkÍ …Z™u fu
fkrçk÷ ™nª nkuøkk. r÷nkÍk ÍYhe ni fu økwM÷ fhŒu ðõŒ ¾kMk Œkih
…h R™ [LË søknkU …h …k™e …nkU[k™u fk æÞk™ h¾U. Mkh ykih
ËkZe BkqtA ÇkðkU fu yuf yuf çkk÷ ykih çkË™ fu nh nh hkUøkxu fe sz
Mku ™kuf Œf Äw÷ ò™u fk ¾Þk÷ h¾U. RMke Œhn fk™ fk òu rnMMkk
™Íh ykŒk ni RMk fe økhkrhÞkU ykih Mkqhk¾. RMke Œhn Xkuze ykih
øk÷u fk òuz, …ux fe çkÕxU, çkøk÷U, ™kV fu økkh, hk™ ykih …uzq fk
òuz, støkkMkk, Ëku™kU Mkwhe™kU fu rBk÷™u fe søkn, Ífh ykih ¾wMÞkU fu
rBk÷™u fe søkn, ÏkwMÞkU fu ™e[u fe søkn, ykihŒ fu ZÕfu nwyu r…MŒk™
fu ™e[u fk rnMMkk, ykihŒ fe ~kBkoøkkn fk nh rnMMkk R™ Mkçk fku
¾Þk÷ Mku …k™e çknk çknk fh ÄkuyU Œkfu nh søkn …k™e ÃknkU[
fh çkn òyu. (
/ çknkhu þheyík, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 35)
økwM÷ fk Œhefk : økwM÷ fh™u fk Œhefk Þun ni fu r™GÞŒ Þk’™e rË÷
BkU ™nk™u fk RhkËk fh fu …n÷u røkèkU Œf Ëku™kU nkÚkkU fku Œe™
Bkíkoçkk Äkuyu rVh RÂMíkLò fe søkn fku Äkuyu Ïðkn ™òMkŒ ÷øke
nku Þk ™ nku. rVh çkË™ …h yøkh fnª ™òMkŒ ÷øke nku Œku W‚ fku
Çke Äkuyu. RMk fu çkk’Ë ðwÍq fhu. fwÕ÷e fh™u ykih ™kf BkU …k™e
[Zk™u BkU Ïkqçk Bkwçkk-÷økk fhu. rVh nkÚk Mku …k™e ÷u ÷u fh Mkkhu çkË™
…h nkÚk rVhk rVhk fh çkË™ fku Bk÷u. ÏkwMkqMk™ òzkU BkU Œkfu çkË™ fk
fkuE rnMMkk …k™e çkn™u Mku ™ hn òyu rVh ËknT™u fLÄu …h Œe™
çkkh …k™e çknkyu rVh Œe™ çkkh çkkyU fLÄu …h …k™e çknkyu rVh
Mkh …h ykih …qhu çkË™ …h Œe™ çkkh …k™e çknkyu ykih ŒBkkBk çkË™
fu nh nh rnMMku fku Ïkqçk Bk÷ Bk÷ fh Äkuyu ykih yåAe Œhn æÞk™
sLLkíke Íuðh 230
h¾u fu fnª Íhko çkhkçkh çkË™ fe ¾k÷ Þk fkuE hkUøkxk ykih çkk÷
…k™e çkn™u Mku ™ hn òyu. (VŒkðk h-ÍrðGÞk, rs. 1, Mk. 448-450)
ÍYhe ŒBçken : çknwŒ Mku ÷kuøk yiMkk fhŒu nI fu ™rsMk ŒnçkLË çkktÄ
fh økwM÷ fhŒu nI ykih Þun ¾Þk÷ fhŒu nI fu ™nk™u BkU ™k…kf
ŒnçkLË ykih çkË™ Mkçk …kf nku òyuøkk nkt÷kfu yiMkk ™nª çkÕfu
…k™e zk÷ fh ŒnçkLË ykih çkË™ …h nkÚk Vih™u Mku ŒnçkLË fe
™òMkŒ ykih rÍÞkËk Vi÷Œe ni ykih Mkkhu çkË™ çkÕfu ™nk™u fu çkhŒ™
Œf fku ™rsMk fh ËuŒe ni RMk r÷Þu ™nk™u BkU ÷krÍBk ni fu …n÷u
çkË™ fku ykih WMk f…zu fku rsMk fku …n™ fh ™nkŒu nI Äku fh …kf fh
÷U ðh™k økwM÷ Œku õÞk nkuøkk RMk Œh nkÚk Mku rs™ [eÍkU fku AqyUøku
ðkun Çke ™k…kf nku òyUøke. ykih Mkkhk çkË™ ykih ŒnçkLË Çke
™k…kf ne hn òyuøkk.
BkMy÷k : økwM÷ BkU Mkh fu çkk÷ økwtÄu nwyu ™ nkU Œku nh çkk÷ …h sz
Mku ™kuf Œf …k™e çkn™k ÍYhe ni ykih yøkh økwtÄu nwyu nkU Œku BkËo
…h VÍo ni fu R™ fku ¾ku÷ fh sz Mku ™kuf Œf nh çkk÷ …h …k™e çknkyu
ykih ykihŒ …h rMkVo çkk÷ fe szkU fku Œh fh ÷u™k ÍYhe ni økwtÄu nwyu
çkk÷kU fku ¾ku÷™k ÍYhe ™nª. nkt yøkh [kuxe RŒ™e MkÏŒ økwtÄe nwE
nku, fu çku ¾ku÷u szU Œh ™ nkUøke Œku [kuxe fku ¾ku÷™k ÍYhe ni.
BkMy÷k : økwM÷ BkU fk™kU fe çkkr÷ÞkU ykih ™kf fe fe÷ fu Mkqhk¾kU BkU
çkkr÷ÞkU ykih fe÷ fku rVhk fh …k™e …nkU[k™k ÍYhe ni.
(VŒkðk h-ÍrðGÞk, rs. 1, Mk. 448)
rf™ rf™ [eÍkU Mku økwM÷ VÍo nku òŒk ni : rs™ [eÍkU Mku økwM÷
VÍo nku òŒk ni ðkun …kt[ nI. {1} Bk™e fk y…™e søkn Mku ~knTðŒ
sLLkíke Íuðh 231
fu MkkÚk swËk nku fh r™f÷™k. {2} yunrŒ÷kBk Þk’™e MkkuŒu BkU Bk™e
r™f÷ ò™k {3} Ífh fu Mkh fk ykihŒ fu ykøku Þk …eAu Þk BkËo fu
…eAu Ëkr¾÷ nku™k Ëku™kU …h økwM÷ VÍo fh ËuŒk ni {4} niÍ fk ¾íBk
nku ò™k {5} r™VkMk Mku Vkrhøk nku™k.
BkMy÷k : swBkwyk, EË, çkfh EË, y-hVk fu rË™ ykih yunhkBk

çkktÄŒu ðõŒ økwM÷ fh ÷u™k MkwL™Œ ni.
BkMy÷k : BkiËk™u y-hVkŒ ykih BkwÍTËr÷Vk BkU Xnh™u, n-hBku fk’çkk

ykih hkiÍyu Bkw™Ôðhn fe nkrÍhe, ŒðkVu fk’çkk, rBk™k BkU Ëkr¾÷ nku™,u
sBkhkU fku ftfrhÞkt Bkkh™u fu r÷Þu økwM÷ fh ÷u™k BkwMŒnçk ni. RMke
Œhn ~kçku fÿ, ~kçku çkhkyŒ, y-hVu fe hkŒ BkU, BkwËko ™n÷k™u fu çkk’Ë,
sw™q™ ykih øk~ke Mku nku~k BkU yk™u fu çkk’Ë, økw™kn Mku Œkiçkk fh™u fu
r÷Þu, ™BkkÍu RÂMíkMfk fu r÷Þu, økún™ fu ÔkõŒ ™BkkÍ fu r÷Þu, ¾kiV,
Œkhefe, yktÄe fu ðõŒ R™ Mkçk MkqhŒkU BkU økwM÷ fh ÷u™k BkwMŒnçk ni.
BkMy÷k : rsMk …h økwM÷ VÍo nku WMk fku rçkøkih ™nkyu {1} BkÂMsË
BkU ò™k {2} ŒðkV fh™k {3} fwhyk™u BkSË fk Aq™k {4} fwhyk™
~kheV fk …Z™k {5} rfMke ykÞŒ fku r÷¾™k nhkBk ni ykih rVõn
ð nËeMk ykih ËqMkhe Ëe™e rfŒkçkkU fk Aq™k BkõYn ni Bkøkh ykÞŒ
fe søknkU …h R™ rfŒkçkkU BkU Çke nkÚk ÷økk™k nhkBk ni.
sLLkíke Íuðh 232
BkMy÷k : ËwYË ~kheV ykih ËwykykU fu …Z™u BkU fkuE nhs ™nª Bkøkh
çkunŒh ni fu ðwÍq Þk fwÕ÷e fh ÷u. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 43)
BkMy÷k : økwM÷ ¾k™u fu yLËh yøk[uo AŒ ™ nku ™tøku çkË™ ™nk™u
BkU fkuE nhs ™nª. nkt, ykihŒkU fkuu çknwŒ yunrŒÞkŒ fe ÍYhŒ ni Bkøkh
™tøku ™nkyu Œku rfç÷u fe ŒhV Bkwtn ™ fhu ykih yøkh ŒnçkLË çkktÄu
nwyu nku Œku ™nkŒu ðõŒ rfç÷u fe ŒhV Bkwtn fh™u BkU fkuE nhs ™nª.
BkMy÷k : ykihŒkU fku çkiX fh ™nk™k çkunŒh ni. BkËo ¾zu nku fh
™nkyu Þk çkiX fh Ëku™kU BkU fkuE nhs ™nª.
BkMy÷k : økwM÷ fu çkk’Ë Vkih™ f…zu …n™ ÷u. Ëuh Œf ™tøku çkË™ ™
hnu. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 37)
BkMy÷k : rsMk Œhn BkËkuO fku BkËkuO fu MkkBk™u rMkºk ¾ku÷ fh ™nk™k
nhkBk ni RMke Œhn ykihŒkU fku Çke ykihŒkU fu MkkBk™u rMkºk ¾ku÷ fh
™nk™k òRÍ ™nª õÞqtfu ËqMkhkU fu MkkBk™u rçk÷k ÍYhŒ rMkºk ¾ku÷™k
nhkBk ni.
BkMy÷k : rsMk …h økwM÷ ðkrsçk ni WMku [krnÞu fu ™nk™u BkU Œk¾eh

™ fhu çkÕfu sÕË Mku sÕË økwM÷ fhu õÞqtfu nËeMk ~kheV BkU ni rsMk Îkh BkU
sw™çw k Þk’™e yiMkk ykËBke nku rsMk …h økwM÷ VÍo ni WMk Îkh BkU hnBkŒ
fu rVrh~Œu ™nª ykŒu ykih yøkh økwM÷ fh™u BkU RŒ™e Ëuh fh [wfk fu
™BkkÍ fk ykr¾h ðõŒ yk økÞk Œku yçk Vkih™ ™nk™k VÍo ni. yçk
Œk¾eh fhuøkk Œku økw™knøkkh nkuøkk. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 42)
BkMy÷k : rsMk ~kÏMk …h økwM÷ VÍo ni yøkh ðkun ¾k™k ¾k™k
[knŒk ni Þk ykihŒ Mku rsBkky fh™k [knŒk ni Œku WMk fku [krnÞu fu
sLLkíke Íuðh 233
ðwÍq fh ÷u Þk fBk Mku fBk nkÚk Bkwtn Äku ÷u ykih fwÕ÷e fhu ykih yøkh
ðiMku ne ¾k …e r÷Þk Œku økw™kn ™nª Bkøkh BkõYn ni ykih BkkunŒkS
÷kŒk ni ykih çku ™nkyu Þk çku ðwÍq rfÞu rsBkky fh r÷Þk Œku Çke
fwA økw™kn ™nª Bkøkh rsMk ~kÏMk fku yunrŒ÷kBk nwðk nku WMk fku çku
™nkyu ykihŒ fu …kMk ™nª ò™k [krnÞu.
ŒÞBBkwBk fk çkÞk™
yøkh rfMke ðßn Mku …k™e fu RÂMík’Bkk÷ …h fwËhŒ ™ nku
Œku ðwÍq ykih økwM÷ Ëku™kU fu r÷Þu ŒÞBBkwBk fh ÷u™k òRÍ ni. Bk-Mk÷™
yiMke søkn nku, fu ðnkt åkkhkU ŒhV yuf Bke÷ Œf …k™e fk …Œk ™ nku
Þk …k™e Œku fheçk ne BkU nku Bkøkh Ëw~Bk™ Þk ËrhLËk ò™ðh fu ¾kiV
Þk rfMke ËqMkhe ðßn Mku …k™e ™ ÷u MkfŒk nku. …k™e fu RÂMík’Bkk÷ Mku
çkeBkkhe çkZ ò™u fk yLËu~kk ykih økwBkk™u økkr÷çk nku Œku R™ MkqhŒkU
BkU çkòyu ðwÍq ykih økwM÷ fu ŒÞBBkwBk fh™u fk yuf ne Œhefk ni.
ŒÞBBkwBk fk Œhefk : ŒÞBBkwBk fk Œhefk Þun ni fu …Z fh

…n÷u rË÷ BkU ŒÞBBkwBk fe r™GÞŒ fhu ykih Íçkk™ Mku Þun Çke fn Ëu,
fu rVh Ëku™kU nkÚkkU fe WtÂø÷ÞkU fku fw~kkËk
fh fu ÍBke™ Þk Ëeðkh …h Ëku™kU nkÚkkU fku Bkkhu rVh Ëku™kU nkÚkkU fku
…qhu åkunhu …h RMk Œhn rVhkyu fu snkt Œf ðwÍq BkU åkunhk Äku™k VÍo ni
…qhu åkunhu …h nh søkn nkÚk rVh òyu. yøkh çkw÷kf Þk ™Úk …n™u
nku Œku WMk fku nxk fh WMk fu ™eåku fe ¾k÷ …h nkÚk rVhkyu rVh
Ëkuçkkhk Ëku™kU nkÚkkU fku ÍBke™ Þk Ëeðkh …h Bkkh fh y…™u ËknT™u
nkÚk fku çkkyU nkÚk …h ykih çkkyU nkÚk fku y…™u ËkyU nkÚk …h h¾
sLLkíke Íuðh 234
fh Ëku™kU nkÚkkU …h fkunr™ÞkU MkBkuŒ nkÚk rVhkyu ykih snkt Œf ðwÍq

BkU Ëku™kU nkÚkkU fk Äku™k VÍo ni ðnkt Œf nkÚk fu nh rnMMku …h nkÚk
rVh òyu. yøkh nkÚkkU BkU åkqrzÞkt Þk fkuE Íuðh …n™u nwyu nku Œku
Íuðh fku nxk fh WMk fu ™eåku fe ¾k÷ …h nkÚk rVhkyu. yøkh åkunhk
ykih Ëku™kU nkÚk …h çkk÷ çkhkçkh søkn …h Çke nkÚk ™nª rVhkÞk
Œku ŒÞBBkwBk ™nª nkuøkk RMk r÷Þu ¾kMk Œkih …h RMk fk æÞk™ h¾™k
åkkrnÞu fu åkunhu ykih Ëku™kU nkÚkkU …h nh søkn nkÚk rVhkyu.
ŒÞBBkwBk fu VhkRÍ : ŒÞBBkwBk BkU Œe™ åkeÍU VÍo nI. {1} ŒÞBBkwBk
fe r™GÞŒ {2} …qhu åkunhu …h nkÚk rVhk™k {3} fkunr™ÞkU MkBkuŒ
Ëku™kU nkÚkkU …h nkÚk rVhk™k.
ŒGkBBkwBk fe MkwL™ŒU : ËMk åkeÍU ŒÞBBkwBk BkU MkwL™Œ nI. {1}

…Z™k {2} nkÚkkU fk ÍBke™ …h Bkkh™k {3} nkÚkkU fku ÍBke™ …h
Bkkh fh yøkh økwçkkh rÍÞkËk ÷øk økÞk nku Œku Íkz™k {4} ÍBke™
…h nkÚk Bkkh fh nkÚkkU fku ÷kix Ëu™k {5} …n÷u Bkwtn …h nkÚk Vih™k
{6} rVh nkÚkkU …h nkÚk rVhk™k {7} åkunhk ykih nkÚkkU …h ÷økkŒkh
nkÚk rVhk™k. yiMkk ™ nku, fu åkunhu …h nkÚk rVhk fh rVh Ëuh fu
çkk’Ë nkÚkkU …h nkÚk rVhkyu {8} …n÷u ËkyU rVh çkkyU nkÚkkU …h
nkÚk rVhk™k {9} WtÂø÷ÞkU Mku ËkZe fk r¾÷k÷ fh™k {10} WtÂø÷ÞkU
fk r¾÷k÷ fh™k sçk fu R™ BkU økwçkkh Çkh økÞk nku.
sLLkíke Íuðh 235
BkMy÷k : rBkèe, hiŒ, …ÚÚkh, økuY ðøkihk nh WMk åkeÍ Mku ŒÞBBkwBk
nku MkfŒk ni, òu ÍBke™ fe rsLMk Mku nku. ÷kunk, …eŒ÷, f…zk,
hktøkk, Œktçkk, ÷fze ðøkihk Mku ŒÞBBkwBk ™nª nku MkfŒk òu ÍBke™ fe
rsLMk Mku ™nª nI. ÞkË h¾ku fu òu åkeÍ ykøk Mku s÷ fh ™ hk¾
nkuŒe ni ™ r…Îk÷Œe ni ðkun ÍBke™ fe rsLMk ni, siMku rBkèe ðøkihk
ykih òu åkeÍ ykøk Mku s÷ fh hk¾ nku òyu Þk r…Îk÷ òyu ðkun
ÍBke™ fe rsLMk Mku ™nª, siMku ÷fze ykih Mkçk ÄkŒU.
BkMy÷k : hk¾ Mku ŒÞBBkwBk òRÍ ™nª.
BkMy÷k : økåk fe Ëeðkh ykih …¬e #x Mku ŒÞBBkwBk òRÍ ni

yøkåkuo R™ …h økwçkkh ™ nku RMke Œhn rBkèe …ÚÚkh ðøkihk …h Çke
økwçkkh nku Þk ™ nku çknh nk÷ ŒÞBBkwBk òRÍ ni.
BkMy÷k : BkÂMsË BkU MkkuÞk Úkk ykih ™nk™u fe nksŒ nku økE Œku
Vkih™ ne ŒGkBBkwBk fh fu sÕË BkÂMsË Mku r™f÷ òyu.
BkMy÷k : rfMke ðßn Mku ™BkkÍ fk ðõŒ RŒ™k Œtøk nku økÞk fu
yøkh ðwÍq fhu Œku ™BkkÍ fÍk nku òyuøke Œku åkkrnÞu fu ŒÞBBkwBk fh
fu ™BkkÍ …Z ÷u. rVh ÷krÍBk ni fu ðwÍq fh fu WMk ™BkkÍ fku Ëkunhkyu.
BkMy÷k : yøkh …k™e BkkisqË nku Œku fwhyk™u BkSË fku Aq™u Þk
MkßËyu rŒ÷kðŒ fu r÷Þu ŒÞBBkwBk fh™k òRÍ ™nª çkÕfu ðwÍq fh™k
ÍYhe ni.
sLLkíke Íuðh 236
BkMy÷k : rsMk søkn Mku yuf ~kÏMk ™u ŒGkBBkwBk rfÞk WMke søkn Mku
ËqMkhk Çke ŒÞBBkwBk fh MkfŒk ni.
BkMy÷k : yðkBk BkU òu Þun Bk~knqh ni fu BkÂMsË fe Ëeðkh Þk

ÍBke™ Mku ŒÞBBkwBk ™k òRÍ Þk BkõYn ni Þun øk÷Œ ni BkÂMsË fe
Ëeðkh ykih ÍBke™ …h Çke ŒÞBBkwBk rçk÷k fhknŒ òRÍ ni.
(çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, çkÞk™u ŒÞBBkwBk, Mk. 70)
BkMy÷k : ŒÞBBkwBk fu r÷Þu nkÚk ÍBke™ …h Bkkhk ykih åkunhk ykih
nkÚkkU …h nkÚk rVhk™u Mku …n÷u ne ŒGkBBkwBk xqx™u fk fkuE Mkçkçk …kÞk
økÞk Œku WMk Mku ŒÞBBkwBk ™nª fh MkfŒk çkÕfu RMk fku ÷krÍBk ni fu
Ëkuçkkhk nkÚk ÍBke™ …h Bkkhu.
BkMy÷k : rs™ åkeÍkU Mku ðwÍq xqxŒk ni Þk økwM÷ ðkrsçk nkuŒk ni R™

Mku ŒÞBBkwBk Çke òŒk hnuøkk. ykih R™ fu R÷kðk …k™e fu RÂMík’Bkk÷
…h fkrËh nku ò™u Mku Çke ŒÞBBkwBk xqx òyuøkk.
RÂMíkLò fk çkÞk™
sçk RÂMíkLò ¾k™u BkU Ëkr¾÷ nku™k åkknu Œku
…Z fh …n÷u çkkÞkt fËBk h¾u ykih r™f÷Œu ðõŒ …n÷u ËknT™k …kô
r™fk÷u ykih …Zu.
sLLkíke Íuðh 237
…u~kkçk fu çkk’Ë RÂMíkLò fk Þun Œhefk ni fu …n÷u …kf rBkèe

Þk …ÚÚkh Þk Vxu …whk™u f…zu ÷u fh …u~kkçk fe søkn fku Mkw¾k ÷u ykih
yøkh fŒhk yk™u fk ~kwçkk nku Œku fwA xn÷ ÷u Þk ¾ktMk fh Þk …kô
ÍBke™ …h Bkkh fh fkur~k~k fhu fu Áfk nwðk fŒhk çkknh r™f÷ …zu
rVh …k™e Mku …u~kkçk fe søkn Äku zk÷u ykih …k¾k™u fu çkk’Ë RÂMíkLò
fh™u fk Þun Œhefk ni fu …n÷u åkLË Zu÷kU Þk …ÚÚkhkU Mku …k¾k™k fe
søkn fku ÃkkUA fh MkkV fhu rVh …k™e Mku yåAe Œhn Äku ÷u.
BkMy÷k : Zu÷k ykih …k™e Ëku™kU çkkyU nkÚk Mku RÂMík’Bkk÷ fhu.
ËknT™u nkÚk Mku RÂMíkLò ™ fhu.
BkMy÷k : Zu÷k RÂMík’Bkk÷ fh™u fu çkk’Ë …k™e Mku Çke Äku ÷u™k Þun
RÂMíkLò fk BkwMŒnçk Œhefk ni ðh™k rMkVo Zu÷k ykih rMkVo …k™e Mku
Çke RÂMíkLò fh ÷u™k òRÍ ni.
BkMy÷k : ¾k™u fe åkeÍU, fkøkÍ, nœe, økkuçkh, fkuyu÷k ykih ò™ðhkU

fu åkkhu Mku RÂMíkLò fh™k BkLy ni.
BkMy÷k : …u~kkçk …k¾k™k fhŒu ðõŒ rfç÷u fe ŒhV Bkwtn Þk …eX

fh™k òRÍ ™nª ni. nBkkhu BkwÕf BkU W¥kh Þk ËÏ¾™ fe òr™çk Bkwtn
fh™k åkkrnÞu.
BkMy÷k : Œk÷kçk Þk ™Ëe fu Îkkx …h, fqtyU Þk nkiÍ fu f™khu, …k™e

sLLkíke Íuðh 238
BkU yøkåkuo çknŒk nwðk …k™e nku, V÷ ðk÷u Þk MkkÞkËkh ËhÏŒ fu

™eåku, yiMku ¾uŒ BkU rsMk BkU ¾uŒe BkkisqË nku, frçkúMŒk™ BkU, çkeåk
Mkzf ykih hkMŒkU …h, ò™ðhkU fu çkktÄ™u Þk çkiX™u fe søknkU …h
ykih snkt ÷kuøk ðwÍq Þk økwM÷ fhŒu nkU ykih rsMk søkn …h ÷kuøk
WXŒu çkiXŒu nkU. R™ Mkçk søknkU …h …u~kkçk …k¾k™k fh™k BkLy ni.
BkMy÷k : …u~kkçk …k¾k™k ÷kuøkkU fe r™økknkU Mku Aw… fh Þk rfMke

åkeÍ fe ykz BkU çkiX fh fh™k åkkrnÞu. snkt ÷kuøkkU fe ™Íh rMkºk …h
…zu …u~kkçk, …k¾k™k fh™k BkLy ni.
BkMy÷k : ðwÍq fu çkåku nwyu …k™e Mku RÂMíkLò ™nª fh™k åkkrnÞu.
BkMy÷k : çkååku fku …k¾k™k, …u~kkçk rVhk™u ðk÷u fku BkõYn ni fu
WMk çkååku fk Bkwtn Þk …eX rfç÷u fe ŒhV fh Ëu. ykihŒU RMk ŒhV
Œðßòun ™nª fhŒª. RLnU ÷krÍBk ni fu RMk fk ¾Þk÷ h¾U.
BkMy÷k : ¾zu nku fh Þk ÷ix fh Þk ™tøku nku fh …u~kkçk fh™k BkfYn ni.
Þqtne ™tøku Mkh …u~kkçk, …k¾k™k fku ò™k Þk y…™u nBkhkn

yiMke åkeÍ ÷u ò™k rsMk …h fkuE Ëwyk Þk yÕ÷kn ð hMkq÷ Þk rfMke
çkwÍwøko fk ™kBk r÷¾k nku BkB™qy ni RMke Œhn …u~kkçk …k¾k™k fhŒu
nwyu çkkŒåkeŒ fh™k Çke BkõYn ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs.1, rnMMkk : 2,
Mk. 112 / )
sLLkíke Íuðh 239
BkMy÷k : …u~kkçk …k¾k™k fhŒu ðõŒ yÍk™ nku™u ÷øku Œku Íçkk™
Mku yÍk™ fk sðkçk ™ Ëu. RMke Œhn yøkh ÏkwË Aª fu Œku Íçkk™ Mku
™ fnu rË÷ BkU fn ÷u. RMke Œhn rfMke ™u Aªf fh
fnk Œku Íçkk™ Mku fn fh Aªf fk sðkçk ™ Ëu çkÕfu rË÷
ne rË÷ BkU fn Ëu.
…k™e fk çkÞk™
rs™ rs™ …kr™ÞkU Mku ðwÍq òRÍ ni W™ Mku økwM÷ Çke òRÍ
ni ykih rs™ rs™ …kr™ÞkU Mku ðwÍq ™k òRÍ ni W™ Mku økwM÷ Çke ™k
òRÍ ni.
rf™ rf™ …kr™ÞkU Mku ðwÍq òRÍ ni ? : çkkrh~k, ™Ëe, ™k÷u,
åk~Bku, fqtyU, Œk÷kçk, MkBkwLËh, çkVo, yku÷u fu …kr™ÞkU Mku ðwÍq ykih
økwM÷ òRÍ ni. çk~kŒuo fu Þun Mkçk …k™e …kf nkU.
rf™ …kr™ÞkU Mku ðwÍq òRÍ ™nª ? : V÷kU ykih ËhÏŒkU fk r™åkkuzk
nwðk …k™e Þk ðkun …k™e rsMk BkU fkuE …kf åkeÍ rBk÷ økE ykih
…k™e fk ™kBk çkË÷ økÞk siMku …k™e BkU ~kfh rBk÷ økE ykih ðkun
~khçkŒ fn÷k™u ÷økk Þk …k™e BkU åkLË BkMkk÷u rBk÷ økyu ykih ðkun
~kkuhçkk fn÷k™u ÷økk. Þk çkzu nkiÍ ykih Œk÷kçk BkU fkuE ™k…kf
åkeÍ RMk fËh rÍÞkËk …z økE fu …k™e fk htøk Þk çkq Þk BkÍk çkË÷
økÞk Þk Akuxu nkiÍ Þk çkk÷xe Þk Îkzu BkU fkuE ™k…kf åkeÍ …z økE Þk
fkuE yiMkk ò™ðh røkh fh Bkh økÞk rsMk fu çkË™ BkU çknŒk nwðk
Ïkq™ nkuŒk ni. yøkåkuo …k™e fk htøk Þk çkq Þk BkÍk ™ çkË÷k nku Þk
ðkun …k™e òu ðwÍq Þk økwM÷ fk Äkuð™ nku R™ Mkçk …kr™ÞkU Mku ðwÍq
sLLkíke Íuðh 240
ykih økwM÷ fh™k òRÍ ™nª.
BkMy÷k : …k™e BkU yøkh fkuE yiMkk ò™ðh Bkh økÞk nku rsMk BkU
çknŒk nwðk Ïkq™ ™nª nkuŒk siMku BkÏ¾e, BkåAh, rÇkz, þnTË fe BkÏ¾e,
rçkåAq, çkhMkkŒe fezu Bkfkuzu Œku R™ ò™ðhkU fu Bkh™u Mku …k™e ™k…kf
™nª nkuŒk ykih RMk …k™e Mku ðwÍq ykih økwM÷ fh™k òRÍ ni.
BkMy÷k : yøkh …k™e BkU Úkkuzk Mkk Mkkçkq™ rBk÷ økÞk rsMk Mku …k™e
fk htøk çkË÷ økÞk Œku RMk …k™e Mku ðwÍq ykih økwM÷ òRÍ ni ÷urf™
yøkh RMk fËh rÍÞkËk Mkkçkq™ …k™e BkU Îkku÷ rËÞk økÞk fu …k™e
Mk¥kq fe Œhn økkZk nku økÞk Œku RMk …k™e Mku ðwÍq ykih økwM÷ fh™k
òRÍ ™nª nkuøkk.
BkMy÷k : òu ò™ðh …k™e ne BkU …iËk nkuŒu nI ykih …k™e ne BkU

rÍLËøke çkMkh fhŒu nI siMku BkAr÷Þkt ykih …k™e fu BkUzf ðøkihk R™
fu …k™e BkU Bkh ò™u Mku …k™e ™k…kf ™nª nkuŒk çkÕfu RMk Mku ðwÍq
ykih økwM÷ òRÍ ni.
BkMy÷k : ËMk nkÚk ÷Bçkk ËMk nkÚk [kizk òu nkiÍ nku WMku Ën Ëh
Ën ykih çkzk nkiÍ fnŒu nI Þqt ne çkeMk nkÚk ÷Bçkk …ktåk nkÚk yÍo
(fw÷ ÷BçkkE åkkizkE Mkku nkÚk nku) ykih yøkh økku÷ nku Œku WMk fe
økku÷kE MkkZu …UŒeMk nkÚk nku. ykih yøkh ÷BçkkE åkkizkE Mkku nkÚk ™
nku Œku RMk fku Akuxk nkiÍ fnŒu nI yøkåkuo rfŒ™k ne øknhk nku çkzu
sLLkíke Íuðh 241
nkiÍ BkU yøkh ™òMkŒ …z økE Œku WMk ðõŒ Œf …kf Bkk™k òyuøkk
sçk Œf RMk ™òMkŒ fu yMkh Mku WMk fu …k™e fk htøk ð çkq Þk BkÍk ™
çkË÷ òyu ykih Akuxk nkiÍ yuf fŒhk ™òMkŒ …z ò™u Mku Çke ™k…kf
nku òyuøkk. (çknkhu ~kheyŒ, rnM‚k : 2, Mk. 46-47)
BkMy÷k : òu …k™e ðwÍq Þk økwM÷ fh™u BkU çkË™ Mku røkhk ðkun …kf ni
Bkøkh WMk Mku ðwÍq ykih økwM÷ òRÍ ™nª. Þqt ne yøkh çku ðwÍq ~kÏMk
fk nkÚk Þk Wtøk÷e Þk …kuhk Þk ™kÏkw™ Þk çkË™ fk fkuE xwfzk òu ðwÍq
BkU ÄkuÞk òŒk nku çk fMË Þk rçk÷k fMË Ën Ëh Ën Mku fBk …k™e BkU çku
Äkuyu …z òyu Œku ðkun …k™e ðwÍq ykih økwM÷ fu ÷kRf ™ hnk RMke
Œhn rsMk ~kÏMk …h ™nk™k VÍo ni WMk fu rsMBk fk fkuE çku Äw÷k nwðk
rnMMkk …k™e Mku Aq òyu Œku …k™e ðwÍq ykih økwM÷ fu fkBk fk ™ hnk
yøkh Äw÷k nwðk nkÚk Þk çkË™ fk fkuE rnMMkk …k™e BkU …z òyu Œku
fkuE nhs ™nª.
BkMy÷k : yøkh nkÚk Äw÷k nwðk ni Bkøkh rVh Äku™u fe r™GÞŒ Mku
…k™e BkU nkÚk zk÷k ykih Þun Äku™k Mkðkçk fk fkBk nku siMku ¾k™u fu r÷Þu
Þk ðwÍq fu r÷Þu Œku Þun …k™e BkwMŒk’Bk÷ nku økÞk Þk’™e ðwÍq fu fkrçk÷
™ hnk ykih RMk fk …e™k Çke BkõYn ni.(
/ çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 47)
RMk BkMy÷u fk ¾kMk Œkih …h æÞk™ h¾™k åkkrnÞu yðkBk
Œku yðkBk çkk’Í ÏkðkMk Çke RMk BkMy÷u Mku økkrV÷ nI.
BkMy÷k : RŒ™u Íkuh Mku çknŒk nwðk …k™e, fu yøkh WMk BkU rŒLfk
zk÷k òyu Œku WMk fku çknk ÷u òyu ™òMkŒ fu …z™u Mku ™k…kf ™nª
nkuøkk ÷urf™ RŒ™e rÍÞkËk ™òMkŒ …z òyu fu ðkun ™òMkŒ …k™e
sLLkíke Íuðh 242
fu htøk Þk çkq Þk BkÍk çkË÷ Ëu Œku RMk MkqhŒ BkU çknŒk nwðk …k™e Çke
™k…kf nku òyuøkk ykih Þun …k™e WMk ðõŒ …kf nkuøkk fu …k™e fk
çknkð Mkkhe ™òMkŒ fku çknk ÷u òyu ykih …k™e fk htøk ykih çkq,
BkÍk Xef nku òyu.
BkMy÷k : Œk÷kçk ykih ËMk nkÚk ÷Bçkk ËMk nkÚk åkkizk nkiÍ Çke
çknŒu nwyu …k™e fu nwõBk BkU ni fu Þun Çke Úkkuze Mke ™òMkŒ …z ò™u
Mku ™k…kf ™nª nkuøkk ÷urf™ sçk RMk BkU RŒ™e ™òMkŒ …z òyu fu
…k™e fk htøk Þk çkq Þk BkÍk çkË÷ òyu Œku ™k…kf nku òyuøkk.
BkMy÷k : ™k…kf …k™e fku ÏkwË Çke RÂMík’Bkk÷ fh™k nhkBk ni ykih
ò™ðhkU fku Çke r…÷k™k ™k òRÍ ni nkt økkhu ðøkihk fu fkBk BkU ÷k
MkfŒu nI Bkøkh RMk økkhu rBkèe fku BkÂMsË BkU ÷økk™k òRÍ ™nª.
BkMy÷k : ™k…kf …k™e çkË™ Þk f…zu Þk rsMk åkeÍ BkU Çke ÷øk
òyu ðkun ™k…kf nku òyuøkk. RMk fku sçk Œf …kf …k™e Mku Äku fh
…kf ™ fh ÷U, …kf ™nª nkuøkk.
BkMy÷k : …k™e BkU rçk÷k Äw÷k nwðk nkÚk …z økÞk ykih rfMke Œhn
BkwMŒk’Bk÷ nku økÞk ykih Þun åkknU fu Þun fkBk fk nku òyu Œku yåAk
…k™e RMk Mku rÍÞkËk WMk BkU rBk÷k ËU ™eÍ RMk fk yuf ykih Œhefk
Þun Çke ni fu yuf ŒhV Mku …k™e zk÷U fu ËqMkhe ŒhV Mku çkn òyu. Mkçk
fkBk fk nku òyuøkk Þqt ne ™k…kf …k™e fku Çke …kf fh MkfŒu nI.
BkMy÷k : ™k çkkr÷øk fk Çkhk nwðk …k™e, fu ~khy™ WMk fe rBkÕf

nku òyu WMku …e™k Þk ðwÍq Þk økwM÷ Þk rfMke fkBk BkU ÷k™k WMk fu Bkkt
sLLkíke Íuðh 243
çkk… Þk rsMk fk ðkun ™kufh ni WMk fu rMkðk rfMke fku òRÍ ™nª
yøkåkuo ðkun RòÍŒ Çke Ëu Ëu. yøkh RMk Mku ðwÍq fh r÷Þk Œku ðwÍq
nku òyuøkk ykih økw™nøkkh nkuøkk. Þnkt Mku BkwyÂÕ÷Bke™ fku Mkçkf
÷u™k åkkrnÞu fu ðkun yõMkh ™k çkkr÷øk çkååkkU Mku …k™e Çkhðk fh
y…™u fkBk BkU ÷kÞk fhŒu nI. ÞkË h¾™k åkkrnÞu fu ™k çkkr÷øk fk
rnçkk Mknen ™nª ni. RMke Œhn rfMke çkkr÷øk fk Çkhk nwðk …k™e
Çke rçkøkih WMk fe RòÍŒ fu ¾åko fh™k nhkBk ni.
(çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 50/ VŒkðk h-ÍrðGÞk, rs. 2, Mk. 494)
ò™ðhkU fu sqXu fk çkÞk™
ykËBke ykih rs™ ò™ðhkU fk økku~Œ n÷k÷ ni W™ fk sqXk
…kf ni siMku Çkuz, çkfhe, økkÞ, ÇkIMk, fçkqŒh, VkÏŒk ðøkihk.
rs™ ò™ðhkU fk økku~Œ ™nª ¾kÞk òŒk siMku Mkwðh, fw¥kk, ~kuh,
åkeŒk, ÇkurzÞk, økeËz, nkÚke, çkLËh ykih ŒBkkBk r~kfkhe åkki…kyu
R™ MkÇkkU fk Íqxk ™k…kf ni.
ÎkhkU ykih rçk÷kU {U hn™u ðk÷u ò™ðh Bk-Mk÷™ rçkÕ÷e,

™uð÷k, åkqnk, Mkkt…, rA…-f÷e, ykih r~kfkhe …rhLËu siMku åke÷,
fÔðk, r~kõhk, çkkÍ ðøkihk ykih ðkun Bkwøkeo òu RÄh WÄh rVhŒe
ykih ™òMkŒkU …h Bkwtn zk÷Œe nku ykih økkÞ ÇkIMk òu øk÷eÍ ¾kŒe
nku R™ Mkçk fk Íqxk BkõYn ni.
økÄu ykih ¾ååkh fk Íqxk Bk~fqf ni Þk’™e RMk fu fkrçk÷u ðwÍq

nku™u BkU ~kf ni r÷nkÍk RMk Mku ðwÍq ykih økwM÷ ™nª nku MkfŒk. ÷urf™
yøkh økÄu ¾ååkh fu Íqxu fu rMkðk fkuE ËqMkhk …k™e BkkisqË ne ™ nku
sLLkíke Íuðh 244
ykih ™BkkÍ fk ðõŒ yk økÞk Œku åkkrnÞu fu WMke …k™e Mku ðwÍq fhu ykih
rVh ŒÞBBkwBk fh fu ™BkkÍ …Z ÷u yøkh rMkVo ðwÍq rfÞk ykih ŒÞBBkwBk
™nª rfÞk Þk rMkVo ŒÞBBkwBk rfÞk ykih ðwÍq ™nª rfÞk Œku ™BkkÍ ™
nkuøke Îkkuzu fk Íqxk …kf ni. RMk Mku ðwÍq ykih økwM÷ òRÍ ni.
BkMy÷k : rsMk ò™ðh fk Íqxk ™k…kf ni WMk fk …Mke™k ykih

÷wykçk Çke ™k…kf ni ykih rsMk ò™ðh fk Íqxk BkõYn ni WMk fk
…Mke™k ykih ÷wykçk Çke BkõYn ni ykih rsMk fk Íqxk …kf ni WMk fk
…Mke™k ykih ÷wykçk Çke …kf ni.
BkMy÷k : økÄu ykih ¾ååkh fk …Mke™k yøkh f…zu BkU ÷øk òyu Œku
f…zk …kf ni åkknu rfŒ™k ne rÍÞkËk ÷økk nku.
BkMy÷k : …k™e BkU hn™u ðk÷u ŒBkkBk ò™ðhkU fk Íqxk …kf ni Ïðkn
W™ fe …iËkR~k …k™e BkU nku siMku BkA÷e ðøkihk Þk Ïkw~fe BkU nku siMku
fAðk, fufzk ðøkihk. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 99)
BkMy÷k : rfMke fu Bkwtn Mku RŒ™k Ïkq™ r™f÷k, fu Úkqf BkU Mkw¾eo yk
økE ykih WMk ™u Vkih™ …k™e r…Þk Œku Þun Íqxk …k™e ykih çkhŒ™
Ëku™kU ™k…kf nku økyu. Þqt ne rfMke ™u ~khkçk …e fh Vkih™ …k™e
r…Þk Œku WMk fk Íqxk …k™e ™rsMk nku økÞk ykih çkhŒ™ Çke ™k…kf
nku økÞk. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 55)
BkMy÷k : ~khkçke fe BkqtAU yøkh çkze nkU, fu ~khkçk BkqtAkU BkU ÷øke
nku Œku sçk Œf ðkun BkqtAkU fku …kf ™ fhu òu …k™e r…Þuøkk ðkun …k™e
ykih çkhŒ™ Ëku™kU ™k…kf nku òyUøku.
sLLkíke Íuðh 245
fqtyU fu BkMkkR÷
fqtyU BkU rfMke ykËBke Þk ò™ðh fk …k¾k™k, …u~kkçk Þk
Bkwøkeo Þk çkŒ¾ fe çkex Þk Ïkq™ Þk Œkze ~khkçk ðøkihk rfMke ™òMkŒ
fk yuf fŒhk Çke røkh …zu Þk fkuE Çke ™k…kf åkeÍ fqtyU BkU …z òyu
Œku fqtðkt ™k…kf nku òyuøkk WMk fk fw÷ …k™e r™fk÷k òyuøkk.
BkMy÷k : yøkh fqtyU BkU ykËBke, økkÞ, ÇkIMk, çkfhe Þk RŒ™k ne

çkzk fkuE ò™ðh røkh fh Bkh òyu Þk Akuxu Mku Akuxk çkn™u ðk÷u
Ïkq™ ðk÷k ò™ðh fqtyU BkU Bkh fh Vq÷ Vx òyu Þk yiMkk ò™ðh
rsMk fk Íqxk ™k…kf ni fqtyU BkU røkh …zu yøkåkuo rÍLËk r™f÷ ykyu
siMku Mkwðh, fw¥kk Œku R™ Mkçk MkqhŒkU BkU fqtðkt ™k…kf nku òyuøkk ykih
fw÷ …k™e r™fk÷k òyuøkk.
BkMy÷k : yøkh rçkÕ÷e Þk Bkwøkeo Þk RŒ™k ne ò™ðh fqtyU BkU røkh

fh Bkh òyu ykih Vq÷™u Vx™u Mku …n÷u r™fk÷ r÷Þk òyu Œku
åkk÷eMk zku÷ …k™e r™fk÷™k ðkrsçk ykih MkkX zku÷ …k™e r™fk÷
Ëu™k BkwMŒnçk ni. RŒ™k …k™e r™fk÷ Ëu™u Mku fqtðkt …kf nku òyuøkk.
BkMy÷k : yøkh åkqnk, rA…-f÷e, røkhrøkx Þk R™ fu çkhkçkh Þk

R™ Mku Akuxk ò™ðh fqtyU BkU røkh fh Bkh òyu ykih Vq÷™u Vx™u Mku
…n÷u r™fk÷ r÷Þk òyu Œku çkeMk zku÷ …k™e r™fk÷™k ðkrsçk
ykih ŒeMk zku÷ …k™e r™fk÷ Ëu™k BkwMŒnçk ni RMk fu çkk’Ë fqtðkt …kf
nku òyuøkk.
sLLkíke Íuðh 246
BkMy÷k : rs™ ò™ðhkU fk Íqxk …kf ni siMku çkfhe, økkÞ, ÇkIMk

ðøkihk R™ BkU Mku yøkh fkuE fqtyU BkU røkh …zu ykih rÍLËk r™f÷
ykyu ykih R™ fu rsMBk …h rfMke ™òMkŒ fk ÷økk nku™k Bkk’÷qBk ™
nku Œku fqtðkt …kf ni ÷urf™ yunrŒÞkŒ™ çkeMk zku÷ …k™e r™fk÷ zk÷U.
BkMy÷k : n÷k÷ …rhLËu siMku fçkqŒh ykih økkurhÞk, Bki™k, Bkwøkkoçke

ðøkihk Ÿåku Wz™u ðk÷u …rhLËkU fe çkex fqy
t U BkU røkh òyu Œku fqðt kt ™k…kf
™nª nkuøkk Þqt ne åkBkøkkËz fu …u~kkçk Mku Çke fqtðkt ™k…kf ™ nkuøkk.
BkMy÷k : Þun òu nwõBk rËÞk økÞk ni fu Vw÷kt Vw÷kt MkqhŒ BkU RŒ™k
RŒ™k …k™e r™fk÷k òyu Œku RMk fk Þun BkŒ÷çk ni fu òu åkeÍ fqtyU
BkU røkhe ni …n÷u WMk fku fqtyU BkU Mku r™fk÷ ÷U rVh RŒ™k …k™e r™fk÷U.
yøkh ðkun åkeÍ fqtyU ne BkU …ze hne Œku rfŒ™k ne …k™e r™fk÷U
çkufkh ni.
BkMy÷k : snkt RŒ™u RŒ™u zku÷ …k™e r™fk÷™u fk rÍ¢ ykÞk ni
ðntk zku÷ fe røk™Œe WMk zku÷ Mku fe òyuøke òu zku÷ WMk fqtyU …h
RÂMík’Bkk÷ nkuŒk hnk ni ykih yøkh WMk fqtyU fk fkuE ¾kMk zku÷ ™
nku Œku RŒ™k çkzk zku÷ nku™k åkkrnÞu fu rsMk BkU Mkðk …ktåk rf÷ku
…k™e yk òyu.
BkMy÷k : Mkk÷™, …k™e Þk ~khçkŒ BkU yøkh BkÏ¾e røkh …zu Œku
WMk fku økkuŒk Ëu fh çkknh VUf ËU ykih Mkk÷™, …k™e, ~khçkŒ fku ¾k
…e ÷U. nËeMk ~kheV BkU ni fu yøkh ¾k™u BkU BkÏ¾e røkh …zu Œku WMk fku
¾k™u BkU økkuŒk Ëu fh BkÏ¾e fku VUf ËU rVh WMk ¾k™u fku ¾kyU õÞtqfu
sLLkíke Íuðh 247
BkÏ¾e fu Ëku …hkU BkU Mku yuf BkU çkeBkkhe ykih ËqMkhu BkU WMk fe r~kVk ni
ykih BkÏ¾e WMk …h fku ¾k™u BkU …n÷u zk÷Œe ni rsMk BkU çkeBkkhe
nkuŒe ni RMk r÷Þu økkuŒk Ëu fh ËqMkhk r~kVk ðk÷k …h Çke ¾k™u BkU
ÃknkU[k ËU.
BkMy÷k : ™k…kf fqtyU BkU rsMk MkqhŒ BkU rsŒ™u …k™e r™fk÷™u fk
nwõBk ni sçk WŒ™k …k™e r™fk÷ r÷Þk økÞk Œku yçk ðkun zku÷ ykih
hMMke ykih fqtyU fe ËeðkhU Mkçk ÏkwË çkÏkwË …kf nku øk#. rfMke fku Äku
fh …kf fh™u fe ÍYhŒ ™nª.
™òMkŒkU fk çkÞk™
™òMkŒ fe Ëku rfMBkU nI yuf øk÷eÍk (Çkkhe ™òMkŒ) ËqMkhu
¾VeVk (nÕkfe ™òMkŒ).
™òMkŒu øk÷eÍk : siMku …u~kkçk, …k¾k™k, çknŒk nwðk Ïkq™, …e…,

Bkwtn Çkh fi, Ëw¾Œe nwE ykt¾ fe feåkz fk …k™e, ËqÄ …e™u ðk÷u ÷zfu
Þk ÷zfe fk …u~kkçk, çkååku ™u òu Bkwtn Çkh fh fi fe, BkËo Þk ykihŒ fe
Bk™e, nhkBk ò™ðhkU siMku fw¥kk, ~kuh, Mkwðh ðøkihk fk …u~kkçk, …k¾k™k
ykih Îkkuz,u økÄu, ¾ååkh fe ÷eË ykih n÷k÷ ò™ðhkU fk …k¾k™k siMku
økkÞ, ÇkIMk ðøkihk fk økkuçkh ykih Ÿx fe BkUøk™e Bkwøkeo ykih çkŒ¾ fe
çkex, nkÚke fu Mkqzt fk …k™e, ËrhLËk ò™ðhkU fk Úkqf, ~khkçk, ™~kk
rË÷k™u ðk÷e Œkze, Mkkt… fk …k¾k™k, BkwËkoh fk økku~Œ Þun Mkçk ™òMkŒu
øk÷eÍk nI.
sLLkíke Íuðh 248
™òMkŒu ¾VeVk : siMku økkÞ, ÇkIMk, Çkuz, çkfhe ðøkihk n÷k÷

ò™ðhkU fk …u~kkçk Þqt ne Îkkuzu fk …u~kkçk ykih nhkBk …rhLËkU fe çkex
Þun Mkçk ™òMkŒu ¾VeVk nI.
BkMy÷k : ™òMkŒu øk÷eÍk fk nwõBk Þun ni fu yøkh f…zu Þk çkË™

BkU yuf rËhnBk Mku rÍÞkËk ÷øk òyu Œku RMk fk …kf fh™k VÍo ni.
çku …kf rfÞu yøkh ™BkkÍ …Z ÷e Œku nkuøke ne ™nª ykih fMË™ …Ze
Œku økw™kn Çke nwðk. ykih yøkh ™BkkÍ fku nfeh åkeÍ MkBkÍŒu nwyu
yiMkk rfÞk Œku fw£ nwðk. ykih yøkh rËhnBk fu çkhkçkh ni Œku …kf
fh™k ðkrsçk ni fu çku …kf rfÞu ™BkkÍ …Ze Œku ™BkkÍ BkõYnu ŒnheBke
nwE Þk’™e yiMke ™BkkÍ fku Ëkunhk ÷u™k ðkrsçk ni ykih fMË™ …Ze Œku
økw™knøkkh Çke nwðk. ykih yøkh rËhnBk Mku fBk ni Œku …kf fh™k
MkwL™Œ ni fu çku …kf rfÞu ™BkkÍ nku økE Bkøkh r¾÷kVu MkwL™Œ nwE.
ykih RMk ™BkkÍ fku Ëkunhk ÷u™k çkunŒh ni.
BkMy÷k : ™òMkŒu øk÷eÍk yøkh økkZe nku siMku …k¾k™k, ÷eË,

økkuçkh, Œku rËhnBk fu çkhkçkh Þk fBk rÍÞkËk nku™u fu Bkk’™k Þun ni
fu ðÍT™ BkU rËhnBk fu çkhkçkh Þk fBk Þk rÍÞkËk nku rËhnBk fk
ðÍT™ MkkZu åkkh Bkk~kk ni ykih yøkh ™òMkŒu øk÷eÍk …Œ÷e nku siMku
…u~kkçk ykih ~khkçk ðøkihk Œku rËhnBk Mku BkwhkË RMk fe ÷BçkkE
åkkizkE ni ykih ~kheyŒ ™u rËhnBk fe ÷BçkkE åkkizkE fe rBkõËkh
nÚku÷e fe øknhkE fu çkhkçkh çkŒkE ni. Þk’™e nÚku÷e Ïkqçk Vi÷k fh
nBkðkh h¾U ykih RMk …h ykrnMŒk ykrnMŒk RŒ™k …k™e zk÷U fu
RMk Mku rÍÞkËk …k™e Áf ™ Mkfu. yçk rsŒ™k …k™e fk Vi÷kð ni
RŒ™e çkze rËhnBk fe ÷BçkkE åkkizkE nkuŒe ni. Þk’™e Á…u fe ÷BçkkE
åkkizkE fu çkhkçkh.
sLLkíke Íuðh 249
BkMy÷k : ™òMkŒu ¾VeVk fk nwõBk Þun ni fu f…zu Þk çkË™ fu rsMk

rnMMku BkU ÷øke ni yøkh WMk fe åkkiÚkkE Mku fBk ni Bk-Mk÷™ ykMŒe™
BkU ÷øke ni Œku WMk fe åkkiÚkkE Mku fBk BkU ÷øke. nkÚk BkU nkÚk fe åkkiÚkkE
Mku fBk ÷øke ni Œku BkwykV ni (fu RMk Mku ™BkkÍ nku òyuøke) ykih yøkh
…qhe åkkiÚkkE BkU ÷øke nku Œku rçkøkih Äku fh …kf rfÞu ™BkkÍ ™ nkuøke.
BkMy÷k : òu ™òMkŒ f…zu Þk çkË™ BkU ÷øke ni WMk fku …kf fh™u fk
Œhefk Þun ni fu yøkh ™òMkŒ Ë÷ ðk÷e nku. siMku ÷eË, økkuçkh,
…k¾k™k Œku WMk fu Äku™u BkU fkuE røk™Œe Bkwfhoh ™nª çkÕfu RMk ™òMkŒ
fku Ëqh fh™k ÍYhe ni yøkh yuf çkkh Äku™u Mku Ëqh nku òyu Œku yuf
ne Bkíkoçkk Äku™u Mku çkË™ Þk f…zk …kf nku òyuøkk ykih yøkh åkkh
…ktåk Bkíkoçkk Äku™u Mku Ëqh nku Œku åkkh …ktåk Bkíkoçkk Äku™k …zuøkk. nkt
yøkh Œe™ BkhŒçkk Mku fBk BkU ™òMkŒ Ëqh nku òyu Œku Œe™ çkkh Äku
÷u™k çkunŒh ni ykih yøkh ™òMkŒ Ë÷Ëkh ™ nku çkÕfu …Œ÷e nku,
siMku …u~kkçk ðøkihk, Œku Œe™ Bkíkoçkk Äkuyu ykih Œe™kU Bkíkoçkk fwÔðŒ fu
MkkÚk r™åkkuz™u Mku f…zk …kf nku òyuøkk.
BkMy÷k : ™òMkŒu øk÷eÍk ykih ¾VeVk fu òu y÷øk y÷øk nwõBk

çkŒkyu økyu nI Þun WMke ðõŒ nI fu çkË™ ykih f…zu BkU ™òMkŒ ÷øke
nku ykih yøkh rfMke …Œ÷e åkeÍ ËqÄ Þk rMkfko Þk …k™e BkU ™òMkŒ
…z òyu Œku åkknu ™òMkŒu øk÷eÍk nku Þk ¾VeVk çknh nk÷ …Œ÷e
åkeÍ ™k…kf nku òyuøke, yøkåkuo yuf ne fŒhk ™òMkŒ …z økE.
sLLkíke Íuðh 250
BkMy÷k : ™òMkŒu ¾VeVk ™òMkŒu øk÷eÍk BkU rBk÷ òyu Œku fw÷ ™òMkŒu
øk÷eÍk nku òyuøke.
BkMy÷k : nhkBk ò™ðhkU fk ËqÄ ™rsMk ni y÷çk¥kk Äkuze fk ËqÄ
…kf ni Bkøkh ¾k™k òRÍ ™nª. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 99)
BkMy÷k : åkqnu fe BkUøk™e økunqt BkU rBk÷ fh r…Mk økE Þk Œu÷ BkU …z
økE Œku ykxk ykih Œu÷ …kf ni nkt y÷çk¥kk yøkh RMk fËh rÍÞkËk
BkUøkr™Þkt …z øk# fu ykxk ykih Œu÷ fk BkÍk çkË÷ økÞk Œku ykxk
Œu÷ ™k…kf nku òyuøkk. ykih RMk fk ¾k™k òRÍ ™nª.
BkMy÷k : ykËBke fk åkBkzk ™kÏkw™ fu çkhkçkh yøkh Úkkuzu …k™e
(Þk’™e Ën Ëh Ën Mku fBk) BkU …z òyu Œku ðkun …k™e ™k…kf nku òyuøkk
ykih yøkh ykËBke fk fxk nwðk ™kÏkw™ Þk çkk÷ …k™e BkU …z økÞk Œku
…k™e ™k…kf ™nª nkuøkk. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 101)
BkMy÷k : ™rsMk ò™ðh ™Bkf fe fk™ BkU røkh fh ™Bkf nku økÞk
Œku ðkun ™Bkf …kf ð n÷k÷ ni.
BkMy÷k : W…÷u fe hk¾ …kf ni ykih yøkh hk¾ nku™u Mku fç÷ çkwÍ
økÞk Œku ™k…kf ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 102)
BkMy÷k : ™k…kf ÍBke™ yøkh Mkq¾ òyu ykih ™òMkŒ fk yMkh
Þk’™e htøk ð çkq òŒe hnu …kf nku økE Ïðkn ðkun nðk Mku Mkq¾e nku
Þk Äq… Þk ykøk Mku WMk ÍBke™ …h ™BkkÍ …Z MkfŒu nI Bkøkh WMk
ÍBke™ Mku ŒÞBBkwBk ™nª fh MkfŒu õÞqtfu ŒÞBBkwBk yiMke ÍBke™ Mku
fh™k òRÍ ni rsMk …h fÇke Çke ™òMkŒ ™ …ze nku.
sLLkíke Íuðh 251
BkMy÷k : ™k…kf rBkèe Mku çkhŒ™ çk™kyu Œku sçk Œf fååku nI ™k…kf
nI. çkk’Ë …wÏŒk fh ÷u™u fu …kf nku økyu.
BkMy÷k : òu åkeÍ Mkq¾™u Þk høkz™u Mku …kf nku økE RMk fu çkk’Ë
Çkeøk økE Œku ™k…kf ™ nkuøke. Bk-Mk÷™ ÍBke™ …h …u~kkçk …z økÞk
rVh ÍBke™ Mkq¾ økE ykih ™òMkŒ fk yMkh ÍkR÷ nku økÞk ykih
ðkun ÍBke™ …kf nku økE. yçk yøkh ðkun ÍBke™ Çkeøk økE Œku
™k…kf ™nª nkuøke. Þqtne yøkh Awhe Ïkq™ ÷øk™u Mku ™k…kf nku økE
ykih Awhe fku ÍBke™ …h Ïkqçk høkz høkz fh Ïkq™ fk yMkh ÍkR÷ fh
rËÞk Œku Awhe …kf nku økE yçk yøkh ðkun Awhe Çkeøk økE Œku
™k…kf ™nª nkuøke. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 107)
BkMy÷k : òu ÍBke™ økkuçkh Mku ÷e…e økE yøkåkuo Mkq¾ økE nku WMk
…h ™BkkÍ òRÍ ™nª. nkt yøkh ðkun Mkq¾ økE ykih WMk …h fkuE
Bkkuxk f…zk rçkAkÞk Œku WMk f…zu …h ™BkkÍ …Z MkfŒu nI yøkåkuo f…zu
BkU Œhe nku Bkøkh RŒ™e Œhe ™ nku, fu ÍBke™ Çkeøk fh WMk fku Œh
fh Ëu, fu RMk MkqhŒ BkU Þun f…zk ™rsMk nku òyuøkk ykih ™BkkÍ ™
nkuøke. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 109)
niÍ ð r™VkMk ð s™kçkŒ fk çkÞk™
çkkr÷økk ykihŒ fu ykøku fu BkfkBk Mku òu Ïkq™ ykËŒ fu Œkih
…h r™f÷Œk ni ykih çkeBkkhe ykih çkååkk …iËk nku™u fu Mkçkçk Mku ™
nku WMk fku niÍ fnŒu nI, ykih òu Ïkq™ çkeBkkhe fe ðßn Mku ykyu,
WMk fku RÂMíknkÍk fnŒu nI. ykih çkååkk nku™u fu çkk’Ë òu Ïkq™ ykŒk
ni ðkun r™VkMk fn÷kŒk ni.
sLLkíke Íuðh 252
BkMy÷k : niÍ fe BkwÆŒ fBk Mku fBk Œe™ rË™ ykih Œe™ hkŒU Þk’™e
…qhu çkn¥kh ÎkLxu ni òu Ïkq™ RMk Mku fBk BkwÆŒ BkU çkLË nku økÞk ðkun
niÍ ™nª çkÕfu RÂMíknkÍk ni ykih niÍ fe BkwÆŒ rÍÞkËk Mku rÍÞkËk
ËMk rË™ ykih ËMk hkŒU nI yøkh ËMk rË™ ykih ËMk hkŒ Mku rÍÞkËk
Ïkq™ ykÞk Œku yøkh Þun niÍ …n÷e Bkíkoçkk RMku ykÞk ni Œku ËMk
rË™ Œf niÍ Bkk™k òyuøkk RMk fu çkk’Ë RÂMíknkÍk ni ykih yøkh
…n÷u RMk ykihŒ fku niÍ yk åkwfu nI ykih RMk fe ykËŒ ËMk rË™ Mku
fBk Úke Œku ykËŒ Mku rsŒ™k rÍÞkËk nwðk ðkun RÂMíknkÍk ni rBkMkk÷
fu Œkih …h Þun MkBkÍku fu RMk fku nh Bkne™u BkU …ktåk rË™ niÍ yk™u fe
ykËŒ Úke yçk fe Bkíkoçkk ËMk rË™ ykÞk Œku ËMk rË™ niÍ ni ykih
yøkh çkkhn rË™ Ïkq™ ykÞk Œku ykËŒ ðk÷u …ktåk rË™ niÍ fu Bkk™u
òyUøku ykih MkkŒ rË™ RÂMíknkÍk fu ykih yøkh yuf nk÷Œ Bkwfhoh
™ Úke çkÕfu fÇke åkkh rË™ fÇke …ktåk rË™ niÍ ykÞk fhŒk Úkk Œku
r…A÷e Bkíkoçkk rsŒ™u rË™ niÍ fu Úku ðkune yçk Çke niÍ fu Bkk™u
òyUøku. ykih çkkfe RÂMíknkÍk Bkk™k òyuøkk.
BkMy÷k : fBk Mku fBk ™ð çkhMk fe WBkú Mku ykihŒ fku niÍ ~kwYy
nkuøkk. ykih niÍ yk™u fe RÂLíknkE WBkú …åk…™ Mkk÷ ni. RMk WBkú
ðk÷e ykihŒ fku ykRMkk (niÍ ð yki÷kË Mku ™k WBBkeË nku™u ðk÷e)
fnŒu nI. ™ð çkhMk fe WBkú Mku …n÷u òu Ïkq™ ykyuøkk ðkun niÍ ™nª
çkÕfu RÂMíknkÍk ni Þqt ne …åk…™ çkhMk fe WBkú fu çkk’Ë òu Ïkq™
ykyuøkk ðkun Çke RÂMíknkÍk ni. ÷urf™ yøkh rfMke ykihŒ fku …åk…™
çkhMk fe WBkú fu çkk’Ë Çke ¾kr÷Mk Ïkq™ rçkÕfw÷ yiMku ne htøk fk ykÞk
siMkk fu niÍ fu ÍBkk™u BkU ykÞk fhŒk Úkk Œku RMk fku niÍ Bkk™ r÷Þk
òyuøkk.
sLLkíke Íuðh 253
BkMy÷k : nB÷ ðk÷e ykihŒ fku òu Ïkq™ ykÞk ðkun RÂMíknkÍk ni.
BkMy÷k : Ëku niÍkU fu ËhrBkÞk™ fBk Mku fBk …qhu …LËhn rË™ fk
VkrMk÷k ÍYhe ni Þqtne r™VkMk ykih niÍ fu ËhrBkÞk™ Çke …LËhn
rË™ fk VkrMk÷k ÍYhe ni Œku yøkh r™VkMk ¾íBk nku™u fu çkk’Ë
…LËhn rË™ …qhu ™ nwyu Úku fu Ïkq™ yk økÞk Œku Þun niÍ ™nª çkÕfu
RÂMíknkÍk ni.
BkMy÷k : niÍ fu A6 htøk nI. {1} rMkÞkn {2} Mkw¾o {3} MkçÍ
{4} ÍËo {5} økË÷k {6} BkrxÞk÷k, ¾kr÷Mk MkVuË htøk fe híkqçkŒ
niÍ ™nª.
BkMy÷k : r™VkMk fe fBk Mku fBk fkuE BkwÆŒ Bkwfhoh ™nª ni çkååkk …iËk
nku™u fu çkk’Ë ykÄ ÎkLxu çkk’Ë Çke Ïkq™ ykÞk Œku ðkun r™VkMk ni
ykih r™VkMk fe rÍÞkËk Mku rÍÞkËk BkwÆŒ åkk÷eMk rË™ hkŒ ni.
BkMy÷k : rfMke ykihŒ fku åkk÷eMk rË™ Mku rÍÞkËk Ïkq™ ykÞk Œku
yøkh ykihŒ fu …n÷e ne çkkh çkååkk …iËk nwðk ni, Þk Þun ÞkË ™nª
fu RMk Mku …n÷u çkååkk …iËk nku™u BkU rfŒ™u rË™ Ïkq™ ykÞk Úkk Œku
åkk÷eMk rË™ hkŒ r™VkMk ni. çkkfe RÂMíknkÍk ykih òu …n÷e ykËŒ
Bkk’÷qBk nku Œku ykËŒ fu rË™kU BkU r™VkMk ni ykih òu RMk Mku rÍÞkËk
ni ðkun RÂMíknkÍk ni siMku ŒeMk rË™ r™VkMk fk Ïkq™ yk™u fe ykËŒ
Úke {økh yçk fe Bkíkoçkk …UŒk÷eMk rË™ Ïkq™ ykÞk Œku ŒeMk rË™
r™VkMk fu Bkk™u òyUøku ykih …LËhn rË™ RÂMíknkÍk fu nkUøku.
sLLkíke Íuðh 254
niÍ ð r™VkMk fu ynfkBk : niÍ ð r™VkMk fe nk÷Œ BkU ™BkkÍ

…Z™k ykih hkuÍk h¾™k nhkBk ni. R™ rË™kU BkU ™BkkÍU BkwykV nI
R™ fe fÍk Çke ™nª. y÷çk¥kk hkuÍkU fe fÍk ËqMkhu rË™kU BkU h¾™k
VÍo ni ykih niÍ ð r™VkMk ðk÷e ykihŒ fku fwhyk™u BkSË …Z™k
nhkBk ni Ïðkn Ëu¾ fh …Zu Þk Íçkk™e …Zu. Þqtne fwhyk™u BkSË fk
Aq™k Çke nhkBk ni. nkt yøkh swÍTËk™ BkU fwhyk™u BkSË nku Œku WMk
swÍTËk™ fku Aq™u BkU fkuE nhs ™nª.
BkMy÷k : fwhyk™u BkSË …Z™u fu R÷kðk ËqMkhu ŒBkkBk ðÍkRV

fr÷Bkk ~kheV ËwYË ~kheV ðøkihk niÍ ð r™VkMk fe nk÷Œ BkU ykihŒ
rçk÷k fhknŒ …Z MkfŒe ni çkÕfu BkwMŒnçk ni fu ™BkkÍkU fu yðfkŒ BkU
ðwÍq fh fu RŒ™e Ëuh Œf ËwYË ~kheV ykih ËqMkhu ðÍkRV …Z r÷Þk
fhu rsŒ™e Ëuh BkU ™BkkÍ …Z MkfŒe Úke Œkfu ykËŒ çkkfe hnu.
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk fe nk÷Œ BkU nBk-rçkMŒhe Þk’™e rsBkky

nhkBk ni. çkÕfu RMk nk÷Œ BkU ™kV Mku Îkwx™u Œf ykihŒ fu çkË™ fku
BkËo y…™u rfMke WÍTð Mku ™ Aqyu fu Þun Çke nhkBk ni nkt y÷çk¥kk
™kV Mku Q…h ykih Îkwx™u fu ™eåku RMk nk÷Œ BkU ykihŒ fu çkË™ fku
çkkuMkk Ëu™k òRÍ ni.
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk fe nk÷Œ BkU ykihŒ fku BkÂMsË BkU ò™k
nhkBk ni. nkt yøkh åkkuh Þk ËrhLËu Mku zh fh Þk rfMke Çke ~kËeË
Bksçkqhe Mku Bksçkqh nku fh BkÂMsË BkU åk÷e òyu Œku òRÍ ni Bkøkh
WMk fku åkkrnÞu fu ŒÞBBkwBk fh fu BkÂMsË BkU òyu.
sLLkíke Íuðh 255
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk ðk÷e ykihŒ yøkh EËøkkn BkU Ëkr¾÷ nku
òyu Œku fkuE nhs ™nª.
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk fe nk÷Œ BkU yøkh BkÂMsË fu çkknh hn

fh ykih nkÚk çkZk fh BkÂMsË Mku fkuE åkeÍ WXk ÷u Þk BkÂMsË BkU
fkuE åkeÍ h¾ Ëu Œku òRÍ ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 89)
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk ðk÷e fku ¾k™yu fk’çkk fu yLËh ò™k ykih
RMk fk ŒðkV fh™k yøkåkuo BkÂMsËu nhkBk fu çkknh Mku nku nhkBk ni.
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk fe nk÷Œ BkU çkeðe fku y…™u rçkMŒh …h

Mkw÷k™u BkU øk-÷-çkyu ~knTðŒ Þk y…™u fku fkçkq BkU ™ h¾™u fk
yLËu~kk nku Œku ~kkunh fu r÷Þu ÷krÍBk ni fu çkeðe fku y…™u rçkMŒh
…h ™ Mkw÷kyu çkÕfu yøkh økwBkk™u økkr÷çk nku, fu ~knTðŒ …h fkçkq ™
h¾ Mkfuøkk Œku ~kkunh fku yiMke nk÷Œ BkU çkeðe fku y…™u MkkÚk Mkw÷k™k
nhkBk ykih økw™kn ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 2, Mk. 91)
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk fe nk÷Œ BkU çkeðe fu MkkÚk nBk-rçkMŒhe fku
n÷k÷ MkBkÍ™k fw£ ni ykih nhkBk MkBkÍŒu nwyu fh r÷Þk Œku MkÏŒ økw™knøkkh
nwðk. WMk …h Œkiçkk fhLkk VÍo ni. ykih yøkh ~kwYyu niÍ ð r™VkMk BkU
yiMkk fh r÷Þk Œku yuf Ëe™kh ykih yøkh fheçk ¾íBk fu rfÞk Œku r™MV
Ëe™kh ¾ihkŒ fh™k BkwMŒnçk ni Œkfu ÏkwËk fu økÍçk Mku yBkk™ …kyu.
BkMy÷k : hkuÍu fe nk÷Œ BkU yøkh niÍ ð r™VkMk ~kwYy nku økÞk Œku
ðkun hkuÍk òŒk hnk RMk fe fÍk h¾u. VÍo Úkk Œku fÍk VÍo ni ykih
sLLkíke Íuðh 256
™^÷ Úkk Œku fÍk ðkrsçk ni.
BkMy÷k : r™VkMk fe nk÷Œ BkU ykihŒ fku Íååkk¾k™u Mku r™f÷™k

òRÍ ni Þqtne niÍ ð r™VkMk ðk÷e ykihŒ fku MkkÚk r¾÷k™u ykih WMk
fk Íqxk ¾k™u BkU fkuE nhs ™nª. …krfMŒk™ BkU çkk’Í søkn òrn÷
ykihŒU niÍ ð r™VkMk ðk÷e ykihŒkU fu çkhŒ™ y÷øk fh ËuŒe nI çkÕfu
R™ çkhŒ™kU ykih niÍ ð r™VkMk ðk÷e ykihŒkU fku ™rsMk ò™Œe nI.
ÞkË h¾ku fu Þun Mkçk rnLËqykU fe hMBkU nI. yiMke çkunqËk hMBkkU Mku
{wMkÕ{kLk ykihŒkU BkËkuO fku çkåk™k ÷krÍBk ni. yõMkh ykihŒkU BkU
hðks ni fu sçk Œf råkÕ÷k …qhk ™ nku òyu yøkåkuo r™VkMk fk Ïkq™
çkLË nku åkwfk nku ðkun ™ ™BkkÍ …ZŒe nI ™ y…™u fku ™BkkÍ fu
fkrçk÷ MkBkÍŒe nI. Þun Çke BknTÍ snk÷Œ ni. ~kheyŒ fk nwõBk
Þun ni fu siMku ne r™VkMk fk Ïkq™ çkLË nku WMk ðõŒ Mku ™nk fh
™BkkÍ ~kwYy fh ËU yøkh ™nk™u Mku çkeBkkhe fk yLËu~kk nku Œku
ŒÞBBkwBk fh fu ™BkkÍ …ZU. ™BkkÍ nhrøkÍ nhrøkÍ ™ AkuzU.
BkMy÷k : niÍ yøkh …qhu ËMk rË™ …h ¾íBk nwðk Œku …kf nkuŒu ne
WMk Mku rsBkky fh™k òRÍ ni yøkåkuo yçk Œf økwMÕk ™ rfÞk nku
÷urf™ BkwMŒnçk Þun ni fu ™nk™u fu çkk’Ë MkkunçkŒ fhu.
BkMy÷k : yøkh ËMk rË™ Mku fBk BkU niÍ çkLË nku økÞk Œku Œk ðõŒu
fu økwM÷ ™ fhu Þk ðkun ðõŒu ™BkkÍ rsMk BkU …kf nwE ™ økwÍh òyu
MkkunçkŒ fh™k òRÍ ™nª.
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk fe nk÷Œ BkU MkßËyu rŒ÷kðŒ Çke nhkBk

sLLkíke Íuðh 257
ni ykih MkßËu fe ykÞŒ Mkw™™u Mku RMk …h MkßËk ðkrsçk ™nª.
BkMy÷k : hkŒ fku MkkuŒu ðõŒ ykihŒ …kf Úke ykih Mkwçn fku Mkku fh
WXe Œku niÍ fk yMkh Ëu¾k Œku WMke ðõŒ Mku niÍ fk nwõBk rËÞk
òyuøkk. hkŒ Mku nkRÍk ™nª Bkk™e òyuøke.
BkMy÷k : niÍ ðk÷e Mkwçn fku Mkku fh WXe ykih økÆe …h fkuE r™~kk™
niÍ fk ™nª Œku hkŒ ne Mku …kf Bkk™e òyuøke.
RÂMíknkÍk fu ynfkBk : RÂMíknkÍk BkU ™ ™BkkÍ BkwykV ni ™

hkuÍk. ™ yiMke ykihŒ Mku MkkunçkŒ nhkBk. RÂMíknkÍk ðk÷e ykihŒ
™BkkÍ Çke …Zuøke. hkuÍk Çke h¾uøke. fk’çku BkU Çke Ëkr¾÷ nkuøke.
ŒðkVu fk’çkk Çke fhuøke. fwhyk™ ~kheV fe rŒ÷kðŒ Çke fh Mkfuøke
ðwÍq fh fu fwhyk™ ~kheV fku nkÚk Çke ÷økk Mkfuøke ykih RMke nk÷Œ
BkU ~kkunh WMk Mku nBk-rçkMŒhe Çke fh Mkfuøkk.
sw™wçk fu ynfkBk : yiMku BkËo ykih ykihŒ fku rs™ …h økwM÷ VÍo nku
økÞk “sw™wçk” fnŒu nI ykih RMk ™k…kfe fe nk÷Œ fku “s™kçkŒ”
fnŒu nI. sw™wçk Ïðkn BkËo nku Þk ykihŒ sçk Œf økwM÷ ™ fhu ðkun
BkÂMsË BkU Ëkr¾÷ ™nª nku MkfŒk. ™ fwhyk™ ~kheV …Z MkfŒk ni,
™ fwhyk™ Ëu¾ fh rŒ÷kðŒ fh MkfŒk ni, ™ Íçkk™e …Z MkfŒk ni,
™ fwhyk™u BkSË fku Aq MkfŒk ni, ™ fk’çku BkU Ëkr¾÷ nku MkfŒk ni.
™ fk’çku fk ŒðkV fh MkfŒk ni.
sLLkíke Íuðh 258
BkMy÷k : sw™wçk fku MkkÚk r¾÷k™u, RMk fk Íqxk ¾k™u, RMk fu MkkÚk
Mk÷kBk ð BkwMkk-Vnk ykih Bkwyk-™fk fh™u BkU fkuE nhs ™nª.
BkMy÷k : sw™wçk fku åkkrnÞu fu sÕË Mku sÕË økwM÷ fhu õÞqtfu hMkq÷wÕ÷kn
6 ™u VhBkkÞk fu hnBkŒ fu rVrh~Œu WMk Îkh BkU ™nª òŒu
rsMk Îkh BkU ŒMðeh ykih fw¥kk ykih sw™wçk nku.
RMke Œhn yuf nËeMk BkU Þun Çke ykÞk ni fu rVrh~Œu Œe™
~kÏMkkU Mku fheçk ™nª nkuŒ.u yuf fkrVh fk BkwËko, ËqMkhu Ïkw÷fq (ykihŒkU fe
htøke™ Ïkw~çkq) RÂMík’Bkk÷ fh™u ðk÷k, ŒeMkhu sw™çw k ykËBke Bkøkh Þun fu
ðwÍq fhu.
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk ðk÷e ykihŒ Þk yiMku BkËo ð ykihŒ rs™
…h økwM÷ VÍo ni yøkh Þun ÷kuøk fwhyk™ ~kheV fe Œk’÷eBk ËU Œku
R™ fku ÷krÍBk ni fu fwhyk™u BkSË fu yuf yuf ÷^Í …h MkktMk Œkuz
Œkuz fh …ZkyU. Bk-Mk÷™ RMk Œhn …Zkyu fu …Z fh MkktMk ŒkuzU
rVh …Z fh MkktMk Œkuz ËU rVh …ZU. yuf MkktMk BkU …qhe
ykÞŒ ÷økkŒkh ™ …ZU ykih fwhyk™ ~kheV fu yÕVkÍ fku rnßsu fhk™u
BkU Çke fkuE nhÍ ™nª.
BkMy÷k : fwhyk™u BkSË fu R÷kðk ykih ËqMkhu ðÍeVu fr÷Bkk ~kheV

ËwYË ~kheV ðøkihk fku …Z™k sw™wçk fu r÷Þu rçk÷k fhknŒ òRÍ çkÕfu
BkwMŒnçk ni. siMku fu niÍ ð r™VkMk ðk÷e ykihŒ fu r÷Þu fwhyk™
~kheV fu R÷kðk ËqMkhu ŒBkkBk yÍfkh ð ðÍkRV …Z™k òRÍ ð
ËwÁMŒ çkÕfu BkwMŒnçk ni.
sLLkíke Íuðh 259
Bkk’Íqh fk çkÞk™ : rsMk ~kÏMk fku fkuE yiMke çkeBkkhe nku siMku
…u~kkçk fu fŒhu x…õ™u Þk ËMŒ yk™u Þk RÂMíknkÍk fk Ïkq™ yk™u fu
yBkhkÍ, fu yuf ™BkkÍ fk …qhk ÔkõŒ økwÍh økÞk ykih ðkun ðwÍq fu
MkkÚk ™BkkÍu VÍo yËk ™ fh Mkfk. Œku yiMku ~kÏMk fku ~kheyŒ BkU
Bkk’Íqh fnŒu nI. yiMku ÷kuøkkU fu r÷Þu ~kheyŒ fk Þun nwõBk ni fu sçk
rfMke ™BkkÍ fk ðõŒ yk òyu Œku Bkk’Íqh ÷kuøk ðwÍq fhU ykih RMke
ðwÍq Mku rsŒ™e ™BkkÍU åkknU …ZŒu hnU. RMk ËhrBkÞk™ BkU yøkåkuo çkkh
çkkh fŒhk ðøkihk ykŒk ni. Bkøkh R™ ÷kuøkkU fk ðwÍq WMk ðõŒ Œf
™nª xqxuøkk sçk Œf fu RMk ™BkkÍ fk ÔkõŒ çkkfe hnu. ykih siMku ne
™BkkÍ fk ðõŒ ¾íBk nku økÞk R™ ÷kuøkkU fk ðwÍq xqx òyuøkk ykih
ËqMkhe ™BkkÍ fu r÷Þu rVh ËqMkhk ðwÍq fh™k …zuøkk.
BkMy÷k : sçk fkuE ~kÏMk ~kheyŒ BkU Bkk’Íqh Bkk™ r÷Þk økÞk Œku
sçk Œf nh ™BkkÍ fu ðõŒ yuf çkkh Çke WMk fk WÍTh …kÞk òŒk
hnuøkk ðkun Bkk’Íqh ne hnuøkk sçk WMk fku RŒ™e r~kVk nkrMk÷ nku
òyu fu yuf ™BkkÍ fk …qhk ðõŒ økwÍh òyu ykih WMk fku yuf Bkíkoçkk
Çke fŒhk ðøkihk ™ ykyu Œku yçk Þun ~kÏMk Bkk’Íqh ™nª Bkk™k òyuøkk.
BkMy÷k : Bkk’Íqh fk ðwÍq WMk åkeÍ Mku ™nª òŒk rsMk fu Mkçkçk Mku
Bkk’Íqh ni ÷urf™ yøkh fkuE ðwÍq Œkuz™u ðk÷e ËqMkhe åkeÍ …kE økE
Œku WMk fk ðwÍq òŒk hnuøkk. siMku rfMke fku fŒhu fk BkhÍ ni ykih ðkun
Bkk’Íqh Bkk™ r÷Þk økÞk Œku ™BkkÍ fu …qhu ðõŒ BkU fŒhk yk™u Mku Œku
WMk fk ðwÍq ™nª xqxøu kk ÷urf™ nðk r™f÷™u Mku WMk fk ðwÍq xqx òyuøkk.
sLLkíke Íuðh 260
BkMy÷k : yøkh ¾zu nku fh ™BkkÍ …Z™u BkU fŒhk yk òŒk ni ykih
çkiX fh ™BkkÍ …Z™u BkU fŒhk ™nª ykŒk Œku WMk …h VÍo ni fu ™BkkÍ
çkiX fh …Zk fhu ykih ðkun Bkk’Íqh ™nª ~kwBkkh rfÞk òyuøkk.
™BkkÍ fu ðõŒkU fk çkÞk™

rË™ hkŒ BkU fw÷ …ktåk ™BkkÍU VÍo nI. V@, ÍkunTh, yMh,
Bkøkrhçk, R~kk. R™ …ktåkkU ™BkkÍkU fk yÕ÷kn Œyk÷k fe ŒhV Mku
ðõŒ Bkwfhoh ni. ykih rsMk ™BkkÍ fk òu ðõŒ Bkwfhoh ni WMk ™BkkÍ
fku ðõŒ BkU …Z™k VÍo ni. ðõŒ r™f÷ ò™u fu çkk’Ë ™BkkÍ fÍk nku
òŒe ni.
yçk nBk ™BkkÍkU fu ðõŒkU fk çkÞk™ fhŒu nI fu rfMk ™BkkÍ
fk ðõŒ fçk Mku ~kwYy nkuŒk ni ykih fçk ¾íBk nku òŒk ni.
V@ fk ðõŒ : Mkwçnu MkkrËf Mku ~kwYy nku fh Mkqhs r™f÷™u Œf ni
RMk ËhrBkÞk™ sçk åkknU V@ fe ™BkkÍ …Z ÷U. ÷urf™ BkwMŒnçk Þun
ni fu V@ fe ™BkkÍ RŒ™k Wò÷k nku ò™u fu çkk’Ë …ZU fu BkÂMsË fu
™BkkÍe yuf ËqMkhu fku Ëu¾ fh …nåkk™ ÷U. Mkwçnu MkkrËf yuf hku~k™e
ni òu Mkqhs r™f÷™u Mku …n÷u ykMBkk™ fu …qhçke rf™khkU BkU Íkrnh
nkuŒe ni. Þnkt Œf fu h^Œk h^Œk Þun hku~k™e …qhu ykMBkk™ …h Vi÷
òŒe ni ykih Wò÷k nku òŒk ni. Mkwçnu MkkrËf fe hku~k™e Íkrnh
nkuŒu ne Mk-nhe fk ðõŒ ¾íBk, ™BkkÍu V@ fk ðõŒ ~kwYy nku òŒk
ni. Mkwçnu MkkrËf òzkU BkU Œõheçk™ Mkðk ÎkLxk ykih økŠBkÞkU BkU ÷økÇkøk
zuZ ÎkLxk Mkqhs r™f÷™u Mku …n÷u Íkrnh nkuŒe ni.
ÍkunTh fk ðõŒ : Mkqhs Z÷™u fu çkk’Ë ~kwYy nkuŒk ni ykih Xef

Ëku…nh fu ðõŒ rfMke åkeÍ fk rsŒ™k MkkÞk nkuŒk ni WMk Mkkyu fu
sLLkíke Íuðh 261
R÷kðk WMk åkeÍ fk MkkÞk Ëku økw™k nku òyu Œku ÍkunTh fk ðõŒ ¾íBk
nku òŒk ni. ÍkunTh fu ðõŒ BkU BkwMŒnçk Þun ni fu òzkU BkU yÔð÷ ðõŒ
ykih økŠBkÞkU BkU Ëuh fh fu ™BkkÍu ÍkunTh …ZU.
VkyuËk : Mkqhs Z÷™u ykih Ëku…nh fu MkkÞu fu R÷kðk MkkÞk Ëku økw™k
nku™u fe …nåkk™ Þun ni fu çkhkçkh ÍBke™ …h yuf nBkðkh ÷fze
rçkÕfw÷ MkeÄe økkz ËU, fu …qhçk-…rùBk Þk W¥kh-ËÏ¾™ fku Íhk Çke
Íwfe ™ nku. yçk ¾Þk÷ h¾ku fu rsŒ™k Mkqhs Ÿåkk nkuŒk òyu WMk
÷fze fk MkkÞk fBk ykih Akuxk nkuŒk òyuøkk. sçk MkkÞk fBk nku™k
Áf òyu Œku MkBkÍ ÷ku, fu Xef Ëku…nh nku økE ykih RMk ðõŒ BkU WMk
÷fze fk rsŒ™k çkzk MkkÞk nku WMk fku ™k… fh æÞk™ BkU h¾ku. RMk
fu çkk’Ë sqtne MkkÞk çkZ™u ÷øku Œku MkBkÍ ÷ku, fu Mkqhs Z÷ økÞk ykih
ÍkunTh fk ðõŒ ~kwYy nku økÞk ykih sçk MkkÞk çkZŒu çkZŒu RŒ™k
çkzk nku òyu fu Ëku…nh ðk÷u Mkkyu fku r™fk÷ fh WMk ÷fze fk MkkÞk
WMk ÷fze Mku Ëku økw™k çkzk nku òyu Œku MkBkÍ ÷ku fu ÍkunTh fk ðõŒ
r™f÷ økÞk ykih yMh fk ðõŒ ~kwYy nku økÞk.
swBkwyk fk ðõŒ ðkune ni òu ÍkunTh fk ðõŒ ni.
yMh fk ðõŒ : ÍkunTh fk ðõŒ ¾íBk nkuŒu ne yMh fk ðõŒ ~kwYy

nku òŒk ni ykih Mkqhs zqçk™u Œf hnŒk ni.
òzkU BkU yMh fk ðõŒ Œõheçk™ zuZ ÎkLxu ÷Bçkk hnŒk ni

ykih økŠBkÞkU BkU fheçk fheçk Ëku ÎkLxu (fwA fBk rÍÞkËk BkwÏŒr÷V Œkhe¾kU
sLLkíke Íuðh 262
BkU) hnŒk ni, yMh fe ™BkkÍ BkU nBku~kk Œk¾eh BkwMŒnçk ni. ÷urf™
™ RŒ™e Œk¾eh, fu Mkqhs fe rxrfÞk BkU ÍËeo yk òyu.
Bkøkrhçk fk ðõŒ : Mkwhs zqçk™u fu çkk’Ë Mku Bkøkrhçk fk ðõŒ ~kwYy

nku òŒk ni ykih ~kVf økkRçk nku™u Œf hnŒk ni.
~kVf Mku BkwhkË ðkun Mk…uËe ni òu Mkqhs zqçk™u fe Mkw¾eo fu

çkk’Ë …rùBk BkU Mkwçnu MkkrËf fe Mk…uËe fe Œhn W¥kh ËÏ¾™ BkU Vi÷e
hnŒe ni Bkøkrhçk fu ðõŒ fe ÷BçkkE nBkkhu rËÞkh BkU fBk Mku fBk
Mkðk ÎkLxk ykih rÍÞkËk Mku rÍÞkËk Zuz ÎkLxk Œõheçk™ nwðk fhŒe
ni. ykih nh hkuÍ rsŒ™k ÷Bçkk V@ fk ðõŒ nkuŒk ni WŒ™k ne
÷Bçkk Bkøkrhçk fk ðõŒ Çke nkuŒk ni.
R~kk fk ðõŒ : ~kVf fe Mk…uËe økkRçk nku™u fu çkk’Ë Mku Mkwçnu MkkrËf
fe Mk…uËe Íkrnh nku™u Œf ni ÷urf™ R~kk BkU rŒnkE hkŒ Œf Œk¾eh
fh™e BkwMŒnçk ni ykih ykÄe hkŒ Œf {wçkkn ni. ykih ykÄe hkŒ fu çkk’Ë
R~kk fe ™BkkÍ …Z™e BkõYn ni.
™BkkÍu rðºk fk ðõŒ : ðkune ni òu ™BkkÍu R~kk fk ðõŒ ni ÷urf™
R~kk …Z™u Mku …n÷u rðºk ™nª …Zu ò MkfŒu õÞqtfu R~kk ykih rðºk BkU
ŒhŒeçk VÍo ni Þk’™e ÍYhe ni fu …n÷u R~kk …Z ÷e òyu RMk fu
çkk’Ë rðºk …Ze òyU. yøkh rfMke ™u fMË™ R~kk fe ™BkkÍ Mku …n÷u
rðºk …Z r÷Þu Œku rðºk yËk ™nª nkUøku. çkÕfu R~kk …Z™u fu çkk’Ë rVh
rðºk …Z™u …zUøku. nkt yøkh Çkq÷ fh rðºk R~kk Mku …n÷u …Z r÷Þu. Þk
çkk’Ë fku Bkk’÷qBk nwðk fu R~kk rçkøkih ðwÍq fu …Ze Úke ykih rðºk ðwÍq fu
MkkÚk …Zu Œku ðkun ðwÍq fh fu R~kk fe ™BkkÍ …Zu. ÷urf™ rðºk òu …n÷u
sLLkíke Íuðh 263
…Z r÷Þu nI ðkun yËk nku økyu RMk fku Ëkunhk™k ÍYhe ™nª.
BkõYn ðõŒkU fk çkÞk™

BkMy÷k : Mkqhs r™f÷Œu ðõŒ, Mkqhs zqçkŒu ðõŒ ykih Xef Ëku…nh
fu ðõŒ fkuE ™BkkÍ …Z™e òRÍ ™nª. ÷urf™ WMk rË™ fe yMh
yøkh ™nª …Ze ni Œku Mkqhs zqçk™u fu ðõŒ …Z ÷u. Bkøkh yMh BkU
RŒ™e Ëuh fh fu ™BkkÍ …Z™e MkÏŒ økw™kn ni.
BkMy÷k : R™ Œe™kU ðõŒkU BkU fwhyk™u BkSË fe rŒ÷kðŒ çkunŒh

™nª ni. yåAk Þun ni fu R™ Œe™kU ðõŒkU BkU fr÷Bkk Þk ŒMçken Þk
ËwYË ~kheV ðøkihk …Z™u BkU Bk~økq÷ hnu.
BkMy÷k : yøkh R™ Œe™kU ðõŒkU BkU s™kÍk ÷kÞk økÞk Œku WMke
ðõŒ …ZU fkuE fhknŒ ™nª. fhknŒ RMk MkqhŒ BkU ni fu s™kÍk R™
ðõŒkU Mku …n÷u ÷kÞk økÞk Bkøkh ™BkkÍu s™kÍk …Z™u BkU RŒ™e Ëuh
fh Ëe fu BkõYn ðõŒ yk økÞk.
BkMy÷k : sçk Mkqhs fk rf™khk Íkrnh nku WMk ðõŒ Mku ÷u fh Œõheçk™
çkeMk rBk™x Œf fkuE ™BkkÍ òRÍ ™nª. Mkqhs r™f÷™u fu çkeMk
rBk™x çkk’Ë sçk Mkqhs yuf ÷kXe fu çkhkçkh Ÿåkk nku òyu RMk fu
çkk’Ë nh ™BkkÍ, åkknu ™^÷ nku Þk fÍk Þk fkuE ËqMkhe …Z™e åkkrnÞu.
sLLkíke Íuðh 264
BkMy÷k : sçk Mkqhs zqçk™u Mku …n÷u …e÷k …z òyu Œku WMk ðõŒ Mku
Mkqhs zqçk™u Œf fkuE ™BkkÍ òRÍ ™nª. nkt yøkh RMk rË™ fe
yMh yÇke Œf ™nª …Ze Œku RMk fku …Z ÷u. ™BkkÍu yMh yËk nku
òyuøke yøkåkuo BkõYn nkuøke.
BkMy÷k : Xef Ëku…nh BkU fkuE ™BkkÍ òRÍ ™nª.
BkMy÷k : çkkhn ðõŒkU BkU ™^÷ ykih MkwL™Œ ™BkkÍU …Z™u fe

BkwBkk-™-yŒ ni ðkun çkkhn ðõŒ Þun nI :
{1} Mkwçnu MkkrËf Mku Mkqhs r™f÷™u Œf V@ fe Ëku hõyŒ MkwL™Œ
ykih Ëku hõyŒ VÍo fu rMkðk ËqMkhe fkuE ™BkkÍ …Z™e BkLy ni.
(çknkhu þheyík, rs. 1, rnMMkk : 3, Mk. 22,
)
{2} RfkBkŒ ~kwYy nku™u Mku sBkkyŒ ¾íBk nku™u Œf fkuE MkwL™Œ ð
™^÷ …Z™e BkõYnu ŒnheBke ni. nkt y÷çk¥kk yøkh ™BkkÍu V@ fe
RfkBkŒ nku™u ÷øke ykih RMk fku Bkk’÷qBk ni fu MkwL™Œ …Zuøkk sçk Çke
sBkkyŒ rBk÷ òyuøke.
yøkåkuo fk’Ëk ne Mkne Œku RMk fku åkkrnÞu fu MkVkU Mku fwA Ëqh
nx fh V@ fe MkwL™Œ …Z ÷u ykih rVh sBkkyŒ BkU ~kkrBk÷ nku òyu
ykih yøkh ðkun Þun ò™Œk ni fu MkwL™Œ …Zuøkk Œku sBkkyŒ ™nª
rBk÷uøke Œku RMk fku MkwL™Œ …Z™u fe RòÍŒ ™nª çkÕfu RMk fku åkkrnÞu
fu rçkøkih MkwL™Œ …Zu sBkkyŒ BkU ~kkrBk÷ nku òyu. V@ fe ™BkkÍ fu
sLLkíke Íuðh 265
R÷kðk ËqMkhe ™BkkÍkU BkU RfkBkŒ nku ò™u fu çkk’Ë yøkåkuo Þun ò™
÷u, fu MkwL™Œ …Z™u fu çkk’Ë Çke sBkkyŒ rBk÷ òyuøke rVh Çke MkwL™Œ
…Z™u fe RòÍŒ ™nª çkÕfu MkwL™Œ …Zu rçkøkih Vkih™ ne sBkkyŒ BkU
~kkrBk÷ nku ò™k ÍYhe ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 4, Mk. 13)
{3} ™BkkÍu yMh …Z ÷u™u fu çkk’Ë Mkqhs zqçk™u Œf fkuE ™^÷ ™BkkÍ
…Z™e BkõYn ni. fÍk ™BkkÍU Mkqhs zqçk™u Mku çkeMk rBk™x …n÷u Œf …Z
MkfŒk ni.
{4} Mkqhs zqçk™u fu çkk’Ë ykih Bkøkrhçk fu VÍo …Z™u Mku …n÷u fkuE ™^÷
òRÍ ™nª.
{5} rsMk ðõŒ RBkkBk y…™e søkn Mku swBkwyk fu Ïkwíçku fu r÷Þu ¾zk
nwðk WMk ðõŒ Mku ÷u fh ™BkkÍu swBkwyk ¾íBk nku™u Œf fkuE ™BkkÍ
MkwL™Œ ð ™^÷ ðøkihk òRÍ ™nª.
{6} yi™ Ïkwíçku fu ËhrBkÞk™ fkuE ™BkkÍ MkwL™Œ ð ™^÷ ðøkihk

òRÍ ™nª. åkknu swBkwyk fk Ïkwíçkk nku Þk EËi™ fk Þk økún™ fe
™BkkÍ fk Þk ™BkkÍu RÂMíkMfk fk Þk r™fkn fk. ÷urf™ nkt Mkkrnçku
ŒhŒeçk fu r÷Þu swBkwyk fu Ïkwíçku fu Ëkihk™ Çke fÍk ™BkkÍ …Z ÷u™k
÷krÍBk ni.
{7} EË fe ™BkkÍ Mku …n÷u ™^÷ ™BkkÍ BkõYn ni åkknu Îkh BkU …Zu,
Þk BkÂMsË BkU Þk EËøkkn BkU.
{8} EËi™ fe ™BkkÍ fu çkk’Ë Çke EËøkkn Þk BkÂMsË BkU ™BkkÍu ™^÷
…Z™e BkõYn ni. nkt yøkh Îkh BkU ™^÷ …Zu Œku Þun BkõYn ™nª.
{9} BkiËk™u y-hVkŒ BkU ÍkunTh ð yMh yuf MkkÚk …ZŒu nI R™ Ëku™kU
™BkkÍkU fu ËhrBkÞk™ BkU ykih çkk’Ë BkU ™^÷ ð MkwL™Œ BkõYn ni.
sLLkíke Íuðh 266
{10} BkwÍTËr÷Vk BkU òu Bkøkrhçk ð R~kk yuf MkkÚk …ZŒu nI R™ Ëku™kU

™BkkÍkU fu çkeåk BkU ™^÷ ð MkwL™Œ …Z™e BkõYn ni.
Ëku™kU ™BkkÍkU fu çkk’Ë yøkh ™^÷ ð MkwL™Œ …Zu Œku BkõYn ™nª ni.
{11} ™BkkÍu VÍo fk ðõŒ yøkh Œtøk nku økÞk nku Œku nh ™BkkÍ
Þnkt Œf fu V@ ð ÍkunTh fe MkwL™ŒU …Z™e Çke BkõYn nI. sÕËe sÕËe
VÍo …Z ÷u Œkfu ™BkkÍ fÍk ™ nku™u …kyu.
{12} rsMk çkkŒ Mku rË÷ çkxu ykih WMk fku Ëqh fh MkfŒk nku Œku WMku
Ëqh rfÞu rçkøkih nh ™BkkÍ BkõYn ni Bk-Mk÷™ …k¾k™k, …u~kkçk Þk
hen fk øk-÷çkk nku Œku yiMke nk÷Œ BkU ™BkkÍ BkõYn ni Þqtne ¾k™k
MkkBk™u yk økÞk ykih Çkqf ÷øke nku Þk ËqMkhe fkuE çkkŒ yiMke nku rsMk
Mku rË÷ fku RíBke™k™ ™ nku Œku yiMke MkqhŒ BkU ™BkkÍ …Z™e BkõYn
ni. y÷çk¥kk yøkh ðõŒ ò hnk nku Œku yiMke nk÷Œ BkU Çke ™BkkÍ
…Z ÷u Œkfu fÍk ™ nku òyu ÷urf™ rVh WMk ™BkkÍ fku Ëkunhk ÷u.
yÍk™ fk çkÞk™
yÍk™ fu VÍkR÷ ykih RMk fu Mkðkçk fu çkÞk™ BkU çknwŒ Mke
nËeMkU ykE nI. rŒhrBkÍe ð yçkq ËkðqË ð Rç™u Bkksn fe nËeMk ni
fu òu ~kÏMk MkkŒ çkhMk Œf Mkðkçk fe r™GÞŒ Mku yÍk™ …Zuøkk WMk fu
r÷Þu snL™Bk Mku ™òŒ r÷¾ Ëe òyuøke.
yÍk™ RM÷kBk fk r™~kk™ ni yøkh rfMke ~knTh Þk økkô fu

÷kuøk yÍk™ …Z™k Akuz ËU, Œku çkkË~kknu RM÷kBk W™ fku Bksçkqh fh fu
yÍk™ …Zðkyu ykih RMk …h Çke ÷kuøk ™ Bkk™U Œku W™ Mku rsnkË fhu.
sLLkíke Íuðh 267
…ktåkkU ™BkkÍkU ykih swBkwyk fku BkÂMsË BkU sBkkyŒ fu MkkÚk

yËk fh™u fu r÷Þu yÍk™ …Z™k MkwL™Œu Bkwy¬Ëk ni ykih RMk fk
nwõBk rBkM÷ ðkrsçk fu ni. Þk’™e yøkh yÍk™ ™ …Ze økE nku Œku
ðnkt fu Mkçk ÷kuøk økw™nøkkh nkUøku.
BkMy÷k : BkÂMsË BkU rçk÷k yÍk™ ð RfkBkŒ fu sBkkyŒ Mku ™BkkÍ

…Z™e BkõYn ni.
BkMy÷k : fkuE ~kÏMk Îkh BkU ™BkkÍ …Zu ykih yÍk™ ™ …Zu Œku fkuE
nhs ™nª fu ðnkt fe BkÂMsË fe yÍk™ WMk fu r÷Þu fkVe ni.
BkMy÷k : ðõŒ nku™u fu çkk’Ë yÍk™ …Ze òyu. yøkh ðõŒ Mku
…n÷u yÍk™ nku økE Œku ðõŒ nku™u …h Ëkuçkkhk yÍk™ …Ze òyu.
BkMy÷k : yÍk™ fu ËhrBkÞk™ çkkŒåkeŒ BkLy ni. yøkh BkwyÂÍTÍ™

™u yÍk™ fu çkeåk BkU fkuE çkkŒ fh ÷e Œku rVh Mku yÍk™ fnu.
BkMy÷k : nh yÍk™ Þnkt Œf fu Ïkwíçkyu swBkwyk fe yÍk™ Çke

BkÂMsË fu çkknh fne òyu, BkÂMsË fu yLËh yÍk™ ™ …Ze òyu.
BkMy÷k : sçk yÍk™ nku Œku RŒ™e Ëuh fu r÷Þu Mk÷kBk, f÷kBk ykih
Mk÷kBk fk sðkçk ykih nh fkBk BkkifVq fh Ëu. Þnkt Œf fu fwhyk™ ~kheV
fe rŒ÷kðŒ BkU yÍk™ fe ykðkÍ ykyu Œku rŒ÷kðŒ hkuf Ëu ykih
sLLkíke Íuðh 268
yÍk™ fku økkih Mku Mkw™u ykih sðkçk Ëu ykih Þune RfkBkŒ BkU Çke fhu.
BkMy÷k : òu ~kÏMk yÍk™ fu ðõŒ çkkŒkU BkU Bk~økq÷ hnu. WMk …h N

¾krŒBkk çkwhk nku™u fk ¾kiV ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 3, Mk. 36)
BkMy÷k : VÍo ™BkkÍkU ykih swBkwyk fe sBkkyŒkU fu R÷kðk ËqMkhu
BkkifykU …h Çke yÍk™ fne ò MkfŒe ni. siMku …iËk nku™u ðk÷u çkååku
fu ËknT™u fk™ BkU yÍk™ ykih çkkyU fk™ BkU RfkBkŒ. RMke Œhn BkøkBkqBk
fu fk™ BkU, rBkøkeo ðk÷u ykih økÍçk™kf ykih çkË rBkÍks ykËBke
ykih ò™ðh fu fk™ BkU, støk ykih ykøk ÷øk™u fu ðõŒ, rsL™kU ykih
~kiŒk™kU fe Mkhf~ke fu ðõŒ, støk÷ BkU hkMŒk ™ rBk÷™u fu ÔkõŒ, BkÂGÞŒ
fu Ë^™ fh™u fu çkk’Ë R™ MkqhŒkU BkU yÍk™ …Z™k BkwMŒnçk ni.
yÍk™ fk Œhefk : BkÂMsË Mku ¾krhs rnMMku BkU rfMke Ÿåke søkn
…h rfç÷k fe ŒhV Bkwtn fh fu ¾zk nku, ykih fk™kU fu Mkqhk¾kU BkU
fr÷Bku fe WtÂø÷Þkt zk÷ fh çkwÕkLË ykðkÍ Mku fnu rVh
Íhk Xnh fh fnu. rVh Íhk Xnh fh Ëku Bkíkoçkk
fnu rVh Ëku Bkíkoçkk Xnh Xnh fh
fnu rVh ËknT™e ŒhV Bkwtn Vih fh Ëku Bkíkoçkk
fnu rVh çkk# ŒhV Bkwtn fh fu Ëku Bkíkoçkk
fnu. rVh rfç÷k fe ŒhV fku Bkwtn fhu ykih fnu rVh
yuf Bkíkoçkk fnu.
BkMy÷k : V@ fe yÍk™ BkU fn™u fu çkk’Ë Ëku Bkíkoçkk

Çke fn™k BkwMŒnçk ni.
sLLkíke Íuðh 269
yÍk™ fu çkk’Ë …n÷u ËwYË ~kheV …Zu. rVh yÍk™ …Z™u

ðk÷k ykih yÍk™ Mkw™™u ðk÷u Mkçk Ëwyk …ZU :
yÍk™ fk sðkçk : sçk yÍk™ Mkw™u Œku yÍk™ fk sðkçk Ëu™u fk

nwõBk ni. ykih yÍk™ fu sðkçk fk Œhefk Þun ni fu yÍk™ fn™u
ðk÷k òu fr÷Bkk fnu Mkw™™u ðk÷k Çke ðkune fr÷Bkk fnu Bkøkh
ykih fu sðkçk BkU
fnu. ykih çkunŒh Þun ni fu Ëku™kU fnu ykih V@ fe yÍk™ BkU
fu sðkçk BkU fnu.
BkMy÷k : sçk BkwyÂÍTÍ™ fnu Œku Mkw™™u

ðk÷k ËwYË ~kheV Çke …Zu ykih BkwMŒnçk ni fu ytøkqXkU fku çkkuMkk Ëu fh
ykt¾kU Mku ÷økkyu ykih fnu.
BkMy÷k : Ïkwíçku fe yÍk™ fk sðkçk Íçkk™ Mku Ëu™k BkwõŒrËÞkU fku

òRÍ ™nª.
BkMy÷k : sw™wçk Çke yÍk™ fk sðkçk Ëu.
BkMy÷k : niÍ ð r™VkMk ðk÷e ykihŒ ykih rsBkky BkU Bk~økq÷ nku™u
sLLkíke Íuðh 270
ðk÷u …h ykih …u~kkçk …k¾k™k fh™u ðk÷u …h yÍk™ fk sðkçk

™nª.
Mk÷kŒ …Z™k : yÍk™ ð RfkBkŒ fu ËhrBkÞk™
Þk RMk rfMBk fu ËqMkhu fr÷BkkŒ
™BkkÍ fu yu’÷k™u Mkk™e fu Œkih …h çkw÷LË ykðkÍ Mku …wfkh™k
BkwMŒnçk ni. RMk fku ~kheyŒ fe RÂMík÷kn BkU ŒMðeçk fnŒu nI ykih
ŒMðeçk Bkøkrhçk fu R÷kðk çkkfe ™BkkÍkU BkU BkwMŒnçk ni ŒMðeçk fu
r÷Þu fkuE ¾kMk fr÷BkkŒ ~kheyŒ BkU Bkwfhoh ™nª nI. çkÕfu WMk ~knTh
BkU rs™ ÷^ÍkU fu MkkÚk ŒMðeçk fnŒu nkU W™ ÷^ÍkU Mku ŒMðeçk fn™k
BkwMŒnçk ni.
RfkBkŒ : RfkBkŒ yÍk™ ne fu rBkM÷ ni. Bkøkh åkLË çkkŒkU BkU Vfo
ni. yÍk™ fu fr÷BkkŒ Xnh Xnh fh fnu òŒu nI. ykih RfkBkŒ fu
fr÷BkkŒ fku sÕË sÕË fnU. ËhrBkÞk™ BkU MkõŒk ™ fhU. RfkBkŒ BkU
fu çkk’Ë Ëku Bkíkoçkk Çke fnU. yÍk™ BkU
ykðkÍ çkw÷LË fh™u fk nwõBk ni. Bkøkh RfkBkŒ BkU ykðkÍ çkMk
RŒ™e ne Ÿåke nku, fu Mkçk nkrÍhe™u BkÂMsË Œf ykðkÍ ÃknkU[
òyu. RfkBkŒ BkU fk™kU fu yLËh WtÂø÷Þkt ™nª zk÷e òyUøke. yÍk™
BkÂMsË fu çkknh …Z™u fk nwõBk ni ykih RfkBkŒ BkÂMsË fu yLËh
…Ze òyuøke.
BkMy÷k : yøkh RBkkBk ™u RfkBkŒ fne fu ðõŒ
ykøku çkZ fh BkwMkÕ÷u …h åk÷k òyu.
sLLkíke Íuðh 271
BkMy÷k : RfkBkŒ BkU Çke ykih fu ðõŒ

ËknT™u çkkyU Bkwtn Vihu.
BkMy÷k : RfkBkŒ nkuŒu ðõŒ fkuE ~kÏMk ykÞk Œku WMku ¾zu nku fh
RÂLíkÍkh fh™k BkõYn ni çkÕfu WMk fku åkkrnÞu fe çkiX òyu ykih sçk
fnk òyu Œku WMk ðõŒ ¾zk nku. Þqtne òu ÷kuøk BkÂMsË
BkU BkkisqË nI ðkun Çke RfkBkŒ fu ðõŒ çkiXu hnU. sçk
BkwfÂççkh fnu WMk ðõŒ Mkçk ÷kuøk ¾zu nkU. Þune RBkkBk fu r÷Þu Çke ni.
yks f÷ yõMkh søkn Þun øk÷Œ hðks ni fu RfkBkŒ fu

ðõŒ çkÕfu RfkBkŒ Mku …n÷u ne ÷kuøk ¾zu nku òŒu nI. çkÕfu yõMkh
søkn Œku Þun ni fu sçk Œf RBkkBk ¾zk ™ nku òyu WMk ðõŒ Œf
RfkBkŒ ™nª fne òŒe. Þun Œhefk r¾÷kVu MkwL™Œ ni. RMk çkkhu BkU
çknwŒ Mku rhMkk÷u ykih VŒkðk Çke Ak…u økyu Bkøkh rÍË ykih nxÄBkeo
fk õÞk R÷ks ? ÏkwËkÔkLËu fheBk {wMkÕ{kLkkU fku MkwL™Œ …h yBk÷
fh™u fe ŒkiVef çkÏ~ku.
BkMy÷k : RfkBkŒ fk sðkçk Ëu™k BkwMŒnçk ni. RfkBkŒ fk sðkçk
Çke yÍk™ ne fu sðkçk fe Œhn ni. RŒ™k Vfo ni fu RfkBkŒ BkU
fu sðkçk BkU
fnu.
RÂMíkõçkk÷u rfç÷k fu åkLË BkMkkR÷
…qhe ™BkkÍ BkU ¾k™yu fk’çkk fe ŒhV Bkwtn fh™k ™BkkÍ fe
~kŒo ykih ÍYhe nwõBk ni. ÷urf™ åkLË MkqhŒkU BkU yøkh rfç÷u fe ŒhV
Bkwtn ™ fhu rVh Çke ™BkkÍ òRÍ ni. Bk-Mk÷™
sLLkíke Íuðh 272
BkMy÷k : òu ~kÏMk ËrhÞk {U rfMke ŒÏŒu …h çknk ò hnk nku ykih

WMku Mknen yLËu~kk nku, fu Bkwtn Vih™u Mku zqçk òyuøkk RMk Œhn fe
Bksçkqhe Mku ðkun rfç÷u fe ŒhV Bkwtn ™nª fh MkfŒk, Œku WMk fku
åkkrnÞu fu ðkun rsMk Á¾ Çke ™BkkÍ …Z MkfŒk ni …Z ÷u. WMk fe ™BkkÍ
nku òyuøke. ykih çkk’Ë BkU RMk ™BkkÍ fku Ëkunhk™u fe Çke ÍYhŒ
™nª.
BkMy÷k : çkeBkkh BkU RŒ™e ŒkfŒ ™nª fu ðkun rfç÷u fe ŒhV Bkwtn
fh Mkfu ykih ðnkt ËqMkhk yiMkk fkuE ykËBke Çke ™nª ni òu fk’çku fe
ŒhV WMk fk Bkwtn fh Ëu Œku RMk Bksçkqhe fe nk÷Œ BkU rsMk ŒhV Çke
Bkwtn fh fu ™BkkÍ …Z ÷uøkk WMk fe ™BkkÍ nku òyuøke ykih RMk
™BkkÍ fku çkk’Ë BkU Ëkunhk™u fe Çke ÍYhŒ ™nª.
BkMy÷k : åk÷Œe nwE f~Œe BkU yøkh ™BkkÍ …Zu Œku Œõçkehu ŒnheBkk
fu ðõŒ rfç÷u fe ŒhV Bkwtn fh fu ™BkkÍ ~kwYy fh Ëu ykih siMku siMku
f~Œe ÎkqBkŒe òyu ÏkwË Çke rfç÷u fe ŒhV Bkwtn VihŒk hnu yøkåkuo VÍo
™BkkÍ nku Þk ™^÷.
BkMy÷k : yøkh Þun ™ Bkk’÷qBk nku, fu rfç÷k rfÄh ni ykih ðnkt
fkuE çkŒk™u ðk÷k Çke ™ nku Œku ™BkkÍe fku åkkrnÞu fu y…™u rË÷ BkU
Mkkuåku ykih rsÄh rfç÷k nku™u …h rË÷ sBk òyu WMke ŒhV Bkwtn fh fu
™BkkÍ …Z ÷u. RMk fu nf BkU ðkune rfç÷k ni.
BkMy÷k : rsMk ŒhV rË÷ sBk økÞk Úkk WÄh Bkwtn fh fu ™BkkÍ …Z
hnk Úkk rVh ™BkkÍ fu ËhrBkÞk™ ne BkU WMk fe Þun hkÞ çkË÷ økE fu
rfç÷k ËqMkhe ŒhV ni Þk WMk fku y…™e øk-÷Œe Bkk’÷qBk nku økE Œku
sLLkíke Íuðh 273
WMk …h VÍo ni fu Vkih™ ne WMk ŒhV ÎkqBk òyu ykih …n÷u rsŒ™e
hõyŒU …Z åkwfk ni WMk BkU fkuE ¾hkçke ™nª ykyuøke RMke Œhn
yøkh ™BkkÍ BkU WMk fku åkkhkU ŒhV ¼e ÎkqBk™k …zk rVh Çke WMk fe
™BkkÍ nku òyuøke ykih yøkh hkÞ çkË÷Œu ne Þk øk-÷Œe Íkrnh
nkuŒu ne ËqMkhe ŒhV ™nª ÎkqBkk ykih Œe™ Bkíkoçkk fn™u fu
çkhkçkh Ëuh ÷økk Ëe Œku WMk fe ™BkkÍ ™ nkuøke.
BkMy÷k : ™BkkÍe ™u yøkh rçk÷k WÍTh fMË™ ò™ çkqÍ fh rfç÷u

Mku Mke™k Vih rËÞk Œku yøkåkuo Vkih™ ne WMk ™u rfç÷u fe ŒhV Mke™k
rVhk r÷Þk rVh Çke WMk fe ™BkkÍ xqx økE ykih ðkun rVh Mku ™BkkÍ
…Zu.
ykih yøkh ™BkkÍ BkU rçk÷k fMË ð RhkËk rfç÷u Mku Mke™k rVh økÞk
ykih Vkih™ ne WMk ™u rfç÷u fe ŒhV Mke™k fh r÷Þk Œku WMk fe
™BkkÍ nku økE.
BkMy÷k : yøkh rMkVo Bkwtn rfç÷u Mku Vih r÷Þk ykih Mke™k rfç÷u Mku
™nª rVhk Œku WMk …h ðkrsçk ni fu Vkih™ ne ðkun rfç÷u fe ŒhV Bkwtn
fhu. WMk fe ™BkkÍ nku òyuøke Bkøkh rçk÷k WÍTh yuf MkufLz fu r÷Þu
Çke rfç÷u Mku åkunhk Vih ÷u™k BkõYn ni.
BkMy÷k : yøkh ™BkkÍe ™u rfç÷u Mku Mke™k Vihk ™ åkunhk Vihk çkÕfu rMkVo
ykt¾kU fku rVhk rVhk fh RÄh WÄh Ëu¾ r÷Þk Œku WMk fe ™BkkÍ nku
òyuøke Bkøkh yiMkk fh™k BkõYn ni. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 3, Mk. 52)
hõyŒkU fe Œk’ËkË ykih r™GÞŒ fh™u fk Œhefk
r™GÞŒ Mku BkwhkË rË÷ BkU …¬k RhkËk fh™k ni ¾k÷e ¾Þk÷
fkVe ™nª sçk Œf fu RhkËk ™ nku.
sLLkíke Íuðh 274
BkMy÷k : yøkh Íçkk™ Mku Çke fn Ëu Œku yåAk ni. Bk-Mk÷™ Þqt fnu
fu r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ VÍo V@ fe, ðkrMkŒu yÕ÷kn Œyk÷k
fu, Bkwtn Bkuhk ŒhV fk’çkk ~kheV fu .
BkMy÷k : BkwõŒËe nku Œku r™GÞŒ BkU WMk fku RŒ™k ykih fn™k
åkkrnÞu fu …eAu RMk RBkkBk fu.
BkMy÷k : RBkkBk ™u RBkkBk nku™u fe r™GÞŒ ™nª fe sçk Çke BkwõŒrËÞkU

fe ™BkkÍ WMk fu …eAu nku òyuøke ÷urf™ sBkkyŒ fk Mkðkçk ™
…kyuøkk.
yçk ŒBkkBk ™BkkÍkU fe hõyŒkU ykih W™ fe r™GÞŒkU fu
ŒhefkU fk y÷øk y÷øk Mkwðk÷ ð sðkçk fe MkqhŒ BkU çkÞk™ fhŒu nI
R™ fku Ïkqçk yåAe Œhn ÞkË fh ÷ku.
Mkwðk÷ } V@ fu ðõŒ rfŒ™e hõyŒ ™BkkÍ …Ze òŒe ni ?
sðkçk } fw÷ åkkh hõyŒ. …n÷u Ëku hõyŒ MkwL™Œu Bkwy¬Ëk rVh
Ëku hõyŒ VÍo.
Mkwðk÷ } Ëku hõyŒ MkwL™Œ fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe òyuøke ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍ MkwL™Œ V@ fe yÕ÷kn
Œyk÷k fu r÷Þu, MkwL™Œ hMkq÷wÕ÷kn 6 fe
Bkwtn Bkuhk fk’çkk ~kheV fe ŒhV .
Mkwðk÷ } Ëku hõyŒ VÍo fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe òyuøke ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍ VÍo V@ fe yÕ÷kn
Œyk÷k fu r÷Þu (BkwõŒËe RŒ™k ykih fnu : …eAu RMk RBkkBk fu)
Bkwtn Bkuhk fk’çkk ~kheV fe ŒhV .
sLLkíke Íuðh 275
Mkwðk÷ } ÍkunTh fu ðõŒ fw÷ rfŒ™e hõyŒ ™BkkÍ …Ze òŒe ni ?

sðkçk } çkkhn hõyŒ. …n÷u åkkh hõyŒ MkwL™Œu Bkwy¬Ëk, rVh
åkkh hõyŒ VÍo, rVh Ëku hõyŒ MkwL™Œu Bkwy¬Ëk, rVh Ëku
hõyŒ ™^÷.
Mkwðk÷ } åkkh hõyŒ MkwL™Œ fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe òyuøke ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u åkkh hõyŒ ™BkkÍ MkwL™Œ ÍkunhT fe, yÕ÷kn
Œyk÷k fu r÷Þu, MkwL™Œ hMkq÷Õw ÷kn 6 fe,
Bkwtn Bkuhk ŒhV fk’çkk ~kheV fu .
Mkwðk÷ } åkkh hõyŒ VÍo fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe òyuøke ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u åkkh hõyŒ ™BkkÍ VÍo ÍkunTh fe yÕ÷kn
Mkwðk÷ } ykih Ëku hõyŒ MkwL™Œ fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe òyuøke ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍ MkwL™Œ ÍkunTh fe yÕ÷kn
Œyk÷k fu r÷Þu, MkwL™Œ hMkq÷wÕ÷kn 6 fe,
Mkwðk÷ } rVh Ëku hõyŒ ™^÷ fe r™GÞŒ fiMku fhu ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍ ™^÷ fe yÕ÷kn
Œyk÷k fu r÷Þu Bkwtn Bkuhk ŒhV fk’çkk ~kheV fu .
VkyuËk : ™^÷ ™BkkÍ çkiX fh …Z™k Çke òRÍ ni ÷urf™ ¾zu nku
fh ™^÷ …Z™u BkU Ëku økw™k Mkðkçk rBk÷Œk ni ykih çkiX fh
…Z™u BkU ykÄk Mkðkçk rBk÷Œk ni.
Mkwðk÷ } yMh fu ðõŒ fw÷ rfŒ™e hõyŒ ™BkkÍ …Ze òŒe ni ?
sðkçk } ykX hõyŒ. …n÷u åkkh hõyŒ MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk
rVh åkkh hõyŒ VÍo.
sLLkíke Íuðh 276
Mkwðk÷ } åkkh hõyŒ MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe

òyuøke ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u åkkh hõyŒ ™BkkÍ MkwL™Œ yMh fe, yÕ÷kn
Mkwðk÷ } rVh åkkh hõyŒ VÍo fe r™GÞŒ fiMku fhu ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u åkkh hõyŒ ™BkkÍ VÍo yMh fe yÕ÷kn
Mkwðk÷ } Bkøkrhçk fu ðõŒ fw÷ rfŒ™e hõyŒ ™BkkÍ …Ze òŒe ni ?
sðkçk } MkkŒ hõyŒ …n÷u Œe™ hõyŒ VÍo, rVh Ëku hõyŒ
MkwL™Œu Bkwy¬Ëk, rVh Ëku hõyŒ ™^÷.
Mkwðk÷ } Œe™ hõyŒ VÍo fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe òyu ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Œe™ hõyŒ ™BkkÍ VÍo Bkøkrhçk fe
yÕ÷kn Œyk÷k fu r÷Þu (BkwõŒËe RŒ™k ykih fnu : …eAu RMk
RBkkBk fu) Bkwtn Bkuhk ŒhV fk’çkk ~kheV fu .
Mkwðk÷ } ykih Ëku hõyŒ MkwL™Œu Bkwy¬Ëk fe r™GÞŒ fiMku fhu ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍ MkwL™Œu Bkøkrhçk, yÕ÷kn
Mkwðk÷ } rVh Ëku hõyŒ ™^÷ fe r™GÞŒ fiMku fhu ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍu ™^÷, yÕ÷kn Œyk÷k
fu r÷Þu, Bkwtn Bkuhk ŒhV fk’çkk ~kheV fu .
Mkwðk÷ } R~kk fu ðõŒ fw÷ rfŒ™e hõyŒ ™BkkÍ …Ze òŒe ni ?
sLLkíke Íuðh 277
sðkçk } MkŒhn hõyŒ. …n÷u åkkh hõyŒ MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk,

rVh åkkh hõyŒ VÍo, rVh Ëku hõyŒ MkwL™Œu Bkwy¬Ëk, rVh
Ëku hõyŒ ™^÷ rVh Œe™ rðºk ðkrsçk rVh Ëku hõyŒ ™^÷.
Mkwðk÷ } åkkh hõyŒ MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe
òyu ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u åkkh hõyŒ ™BkkÍ MkwL™Œ R~kk fe, yÕ÷kn
Mkwðk÷ } rVh åkkh hõyŒ VÍo fe r™GÞŒ fiMku fhu ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u åkkh hõyŒ ™BkkÍ VÍo R~kk fe, yÕ÷kn
Mkwðk÷ } rVh Ëku hõyŒ MkwL™Œu Bkwy¬Ëk fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe
òyuøke ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍ MkwL™Œ R~kk fe, yÕ÷kn
Mkwðk÷ } rVh Ëku hõyŒ ™^÷ fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe òyu ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍ ™^÷, yÕ÷kn Œyk÷k
Mkwðk÷ } rVh rðºk fe r™GÞŒ rfMk Œhn fe òyu ?
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Œe™ hõyŒ ™BkkÍ ðkrsçk rðºk fe, yÕ÷kn
Œyk÷k fu r÷Þu, Bkwtn Bkuhk ŒhV fk’çkk ~kheV fu .
Mkwðk÷ } rVh Ëku hõyŒ ™^÷ fe r™GÞŒ rfMk Œhn fhu ?
sLLkíke Íuðh 278
sðkçk } r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍu ™^÷, yÕ÷kn Œyk÷k

Mkwðk÷ } yøkh r™GÞŒ fu yÕVkÍ Çkq÷ fh fwA fu fwA Íçkk™ Mku
r™f÷ økyu Œku ™BkkÍ nkuøke Þk ™nª ?
sðkçk } r™GÞŒ rË÷ fu …¬u RhkËu fku fnŒu nI Þk’™e r™GÞŒ BkU
Íçkk™ fk yu’rŒçkkh ™nª, Œku yøkh rË÷ BkU Bk-Mk÷™ ÍkunhT
fk …¬k RhkËk rfÞk ykih Íçkk™ Mku ÍkunTh fe søkn yMh
fk ÷^Í r™f÷ økÞk, Œku ÍkunTh fe ™BkkÍ nku òyuøke.
Mkwðk÷ } fÍk ™BkkÍ fe r™GÞŒ rfMk Œhn fh™e åkkrnÞu ?
sðkçk } rsMk hkuÍ ykih rsMk ðõŒ fe ™BkkÍ fÍk nku WMk hkuÍ
ykih WMk ðõŒ fe r™GÞŒu fÍk ÍYhe ni Bk-Mk÷™ yøkh
swBkwyk fu hkuÍ V@ fe ™BkkÍ fÍk nku økE Œku RMk Œhn
r™GÞŒ fhu fu r™GÞŒ fe {I ™u Ëku hõyŒ ™BkkÍ fÍk swBkwyk
fu hkuÍ fe VÍo V@ fe yÕ÷kn Œyk÷k fu r÷Þu, Bkwtn Bkuhk
ŒhV fk’çkk ~kheV fu .
Mkwðk÷ } yøkh fE Mkk÷ fe ™BkkÍU fÍk nkU Œku r™GÞŒ fiMku fhu ?
sðkçk } yiMke MkqhŒ BkU òu ™BkkÍ Bk-Mk÷™ ÍkunTh fe fÍk …Z™e ni
Œku RMk Œhn r™GÞŒ fhu fu r™GÞŒ fe BkI ™u åkkh hõyŒ
™BkkÍ fÍk òu Bkuhu rÍBBku çkkfe ni R™ BkU Mku …n÷u VÍo
ÍkunTh fe, yÕ÷kn Œyk÷k fu r÷Þu, Bkwtn Bkuhk ŒhV fk’çkk
~kheV fu .
RMke Œhefu Ãkh ËqMkhe fÍk ™BkkÍkU fe r™GÞŒkU fku rfÞkMk fh
÷u™k åkkrnÞu.
Mkwðk÷ } …ktåk ðõŒ fe ™{kÍkU BkU fw÷ rfŒ™e hõyŒ fÍk …Ze òyuøke ?
sLLkíke Íuðh 279
sðkçk } çkeMk hõyŒ. Ëku hõyŒ V@, åkkh hõyŒ ÍkunTh, åkkh
hõyŒ yMh, Œe™ hõyŒ Bkøkrhçk, åkkh hõyŒ R~kk, Œe™ hõyŒ
rðºk, Ïkw÷kMkk Þun ni fu VÍo ykih rðºk fe fÍk ni, MkwL™ŒkU ykih
™^÷kU fe fÍk ™nª ni.
™BkkÍ …Z™u fk Œhefk
™BkkÍ …Z™u fk Œhefk Þun ni fu ðwÍq fh fu rfç÷u fe ŒhV
Bkwtn fhu ykih RMk Œhn ¾zk nku, fu Ëku™kU …ihkU fu ËhrBkÞk™ åkkh
Wtøk÷ fk VkrMk÷k hnu ykih Ëku™kU nkÚkkU fku Ëku™kU fk™kU Œf WXkyu fu
Ëku™kU ytøkqXu Ëku™kU fk™kU fe ÷ki Mku Aq òyU çkkfe WtÂø÷Þkt y…™u nk÷
…h hnU. ™ rçkÕfw÷ rBk÷e nwE ™ çknwŒ Vi÷e nwE. RMk nk÷ BkU fu
fk™kU fe ÷ki AqŒu nwyu Ëku™kU nÚkur÷Þkt rfç÷k fe ŒhV nkU. ykih
r™økkn MkßËu fe søkn …h nku. rVh r™GÞŒ fh fu fnŒk nwðk
nkÚk ™eåku ÷k fh ™kV fu ™eåku RMk Œhn çkktÄ ÷u, fu ËknT™e nÚku÷e fe
økÆe çkk# f÷kE fu rMkhu …h ÃknkU[kU fu …kMk hnu ykih çkeåk fe Œe™kU
WtÂø÷Þkt çkk# f÷kE fe …eX …h ykih ytøkqXk ykih Akuxe Wtøk÷e
f÷kE fu yøk÷ çkøk÷ nÕfu fe MkqhŒ BkU hnU. rVh Mk™k …Zu Þk’™e
rVh
…Zu rVh …Zu
rVh y÷ nBË …qhe …Zu ykih ¾íBk …h ykrnMŒk Mku ykBke™ fnu RMk
fu çkk’Ë fkuE Mkqhn Þk Œe™ ykÞŒU …Zu. Þk yuf ÷Bçke ykÞŒ òu
Œe™ ykÞŒkU fu çkhkçkh nku …Zu rVh fnŒk nwðk Áfqy BkU
òyu ykih Îkwx™kU fku nkÚkkU Mku RMk Œhn …fzu fu nÚkur÷Þkt Ëku™kU
Îkwx™kU …h nkU ykih WtÂø÷Þkt Ïkqçk Vi÷e nkU ykih …eX rçkAe nku ykih
sLLkíke Íuðh 280
Mkh …eX fu çkhkçkh (Ÿåkk ™eåkk ™) nku ykih ™Íh …ihkU fe …w~Œ
…h nku ykih fBk Mku fBk Œe™ Bkíkoçkk fnu rVh
fnŒk nwðk MkeÄk ¾zk nku òyu ykih yfu÷u ™BkkÍ
…ZŒk nku Œku RMk fu çkk’Ë Çke fnu ykih Ëku™kU nkÚk
÷xfkyu hnu, nkÚkkU fku çkktÄu ™nª rVh fn fh MkßËu BkU òyu
RMk Œhn, fu …n÷u Îkwx™u ÍBke™ …h h¾u rVh nkÚk rVh Ëku™kU nkÚkkU fu
ËhrBkÞk™ Mkh h¾u. RMk Œhn …h, fu …n÷u ™kf ÍBke™ …h h¾u rVh
BkkÚkk ykih ™kf fe nœe fku Ëçkk fh ÍBke™ …h sBkkyu. ykih ™Íh
™kf fe ŒhV hnu ykih çkkÍqykU fku fhðxkU Mku ykih …ux fku hk™kU Mku
ykih hk™kU fku ®Ãkzr÷ÞkU Mku swËk h¾u. ykih …kô fe Mkçk WtÂø÷ÞkU fku
rfç÷u fe ŒhV h¾u. RMk Œhn, fu WtÂø÷ÞkU fk …ux ÍBke™ …h sBkk
hnu ykih nÚkur÷Þkt rçkAe nkU. ykih WtÂø÷Þkt rfç÷k fe ŒhV nkU ykih
fBk Mku fBk Œe™ çkkh fnu rVh Mkh WXkyu RMk Œhn,
fu …n÷u BkkÚkk rVh ™kf rVh Bkwtn rVh nkÚk ykih ËknT™k fËBk ¾zk
fh fu RMk fe WtÂø÷Þkt rfç÷k Á¾ fhu ykih çkkÞkt fËBk rçkAk fh WMk
…h Ïkqçk MkeÄk çkiX òyu ykih nÚkur÷Þkt rçkAk fh hk™kU …h Îkwx™kU fu
…kMk h¾u RMk Œkih …h, fu Ëku™kU nkÚkkU fe WtÂø÷Þkt rfç÷k Á¾ nkU
ykih WtÂø÷ÞkU fk rMkhk Îkwx™kU fu …kMk nku. rVh Íhk Xnh fu
fnŒk nwðk ËqMkhk MkßËk fhu. Þun MkßËk Çke …n÷u fe Œhn fhu. rVh
Mkh WXkyu ykih Ëku™kU nkÚkkU fku Ëku™kU Îkwx™kU …h h¾ fh …LòU fu çk÷
¾zk nku òyu. WXŒu ðõŒ rçk÷k WÍTh nkÚk ÍBke™ …h ™ xufu. Þun
yuf hõyŒ …qhe nku økE yçk rVh …Z fh
y÷ nBË …qhe …Zu ykih fkuE Mkqhn …Zu ykih …n÷u fe Œhn Áfqy
ykih MkßËk fhu. rVh sçk MkßËu Mku Mkh WXkyu Œku ËknT™k fËBk ¾zk
sLLkíke Íuðh 281
fh fu çkkÞkt fËBk rçkAk fh çkiX òyu ykih Þun …Zu
RMk fku Œ~knTnwË fnŒu nI. sçk fu fheçk

ÃknkU[u Œku ËknT™u nkÚk fe çkeåk fe Wtøk÷e fku nÚku÷e Mku rBk÷k Ëu, ykih
÷^Í …h fr÷Bku fe Wtøk÷e WXkyu Bkøkh RÄh WÄh ™ rn÷kyu,
ykih …h røkhk Ëu RMke Œhn Mkçk WtÂø÷Þkt Vkih™ MkeÄe fhu. yçk
yøkh Ëku Mku rÍÞkËk hõyŒU …Z™e nI Œku WX ¾zk nku ykih RMke
Œhn …Zu Bkøkh VÍo fe R™ hõyŒkU BkU y÷ nBË fu MkkÚk MkqhŒ rBk÷k™k
ÍYhe ™nª yçk r…A÷k fk’Ëk rsMk fu çkk’Ë ™BkkÍ ¾íBk fhuøkk WMk
BkU Œ~knTnwË fu çkk’Ë ËwYË ~kheV
…Zu rVh
Þk ykih fkuE Ëwykyu BkkMkqhk …Zu Bk-Mk÷™ Þun Ëwyk …Zu
sLLkíke Íuðh 282
rVh ËknT™u ~kk™u fe ŒhV Bkwtn fh fu fnu rVh

çkkyU ~kk™u fe ŒhV RMke Œhn. yçk ™BkkÍ ¾íBk nku økE. RMk fu
çkk’Ë Ëku™kU nkÚk WXk fh fkuE Ëwyk Bk-Mk÷™
…Zu ykih Bkwtn …h nkÚk Vih ÷u.

™BkkÍ fk Þun Œhefk òu r÷¾k økÞk RBkkBk Þk ŒLnk BkËo fu
…Z™u fk ni. ÷urf™ yøkh ™BkkÍe BkwõŒËe nku Þk’™e sBkkyŒ fu
MkkÚk RBkkBk fu …eAu ™BkkÍ …ZŒk nku Œku y÷ nBË ykih Mkqhn ™ …Zu
åkknu RBkkBk Íkuh Mku rfhkyŒ fhŒk nku Þk ykrnMŒk. RBkkBk fu …eAu
rfMke ™BkkÍ BkU rfhkyŒ òRÍ ™nª.
™BkkÍ BkU ykihŒkU fu åkLË ¾kMk BkMkkR÷
ykihŒkU fku åkkrnÞu fu Œõçkehu ŒnheBkk fu ðõŒ BkËkuO fe Œhn
fk™kU Œf nkÚk ™ WXkyu çkÕfu fLÄkU Œf ne nkÚk WXk fh çkk# nÚku÷e
Mke™u …h h¾ fh RMk fe …eX …h ËknT™e nÚku÷e h¾U. Áfqy BkU
rÍÞkËk ™ ÍwfU çkÕfu Úkkuzk ÍwfU Þk’™e rMkVo RMk fËh, fu nkÚk Îkwx™kU
Œf ÃknkU[ òyu RMke Œhn ykihŒU Áfqy BkU …eX MkeÄe ™ fhU ykih
Îkwx™kU …h Íkuh ™ ËU çkÕfu BknTÍ Îkwx™kU …h nkÚk h¾ ËU ykih nkÚk fe
WtÂø÷Þkt ÷ixe nwE h¾U ykih …kô fwA Íwfk nwðk h¾U. BkËkuO fe Œhn
Ïkqçk MkeÄk ™ fh ËU. ykihŒkU fku rçkÕfw÷ rMkBkx fh MkßËk fh™k
åkkrnÞu Þk’™e çkkÍqykU fku fhðxkU Mku rBk÷k ËU ykih …ux fku hk™ Mku
sLLkíke Íuðh 283
ykih hk™ fku ®Ãkzr÷ÞkU Mku ykih ®Ãkzr÷ÞkU fku ÍBke™ Mku rBk÷k ËU ykih
fk’Ëk BkU y¥krnGÞkŒ …ZŒu ðõŒ ykihŒU çkkyU fËBk …h ™ çkiXU.
Ëku™kU …kô ËknT™e òr™çk Mku r™fk÷ ËU ykih çkk# Mkwhe™ …h çkiXU
BkËkuO fe Œhn ™ çkiXU.
ykihŒU Çke ¾ze nku fh ™BkkÍ …ZU çknwŒ Mke òrn÷ ykihŒU
VÍo ykih ðkrsçk ykih MkwL™Œ ð ™^÷ Mkkhe ™BkkÍU çkiX fh …ZŒe nI
Þun rçkÕfw÷ øk÷Œ Œhefk ni. ™^÷ fu rMkðk fkuE ™BkkÍ Çke rçk÷k
WÍTh çkiX fh …Z™e òRÍ ™nª. Þun òrn÷ ykihŒU VÍo ð ðkrsçk
rsŒ™e ™BkkÍU rçkøkih WÍTh çkiX fh …Z åkwfe nkU W™ Mkçk fe fÍk fhU
ykih Œkiçkk fhU.
BkMy÷k : ykihŒ BkËkuO fe RBkkBkŒ fhu Þun ™k òRÍ ni.
nhrøkÍ ykihŒU BkËkuO fe RBkkBk ™nª çk™ Mkfíkª. ykih rMkVo

ykihŒkU fe sBkkyŒ (fu ykihŒ ne RBkkBk nku ykih ykihŒU ne BkwõŒËe nkU)
Þun BkõYnu ŒnheBke ykih ™k òRÍ ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, Mk. 111)
BkMy÷k : ykihŒkU …h swBkwyk ykih EËi™ fe ™BkkÍ ðkrsçk ™nª.
(çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, Mk. 131)
…ts ðõŒk ™BkkÍkU fu r÷Þu ykihŒkU fk BkÂMsË BkU ò™k BkLy
ni.
y^yk÷u ™BkkÍ fe rfMBkU
™BkkÍ …Z™u fk òu Œhefk çkÞk™ rfÞk økÞk ni WMk BkU rs™
rs™ fkBkkU fk rÍ¢ rfÞk økÞk ni W™ BkU Mku çkk’Í åkeÍU VÍo nI fu W™
fu rçkøkih ™BkkÍ nkuøke ne ™nª. çkk’Í ðkrsçk nI fu yøkh fMË™
W™ fku Akuz rËÞk òyu Œku økw™kn Çke nkuøkk ykih ™BkkÍ fku Çke
sLLkíke Íuðh 284
Ëkunhk™k …zuøkk ykih yøkh Çkq÷ fh W™ fku Akuzk Œku MkßËyu MknTð
fh™k ðkrsçk nkuøkk ykih çkk’Í çkkŒU MkwL™Œu Bkwy¬Ëk nI fu W™ fku
Akuz™u fe ykËŒ økw™kn ni ykih çkk’Í BkwMŒnçk nI fu W™ fku fhU Œku
Mkðkçk ykih yøkh ™ fhU Œku fkuE økw™kn ™nª. yçk nBk R™ çkkŒkU
fe fwA ðÍknŒ fhŒu nI. R™ fku økkih Mku …Z fh yåAe Œhn ÞkË fh
÷ku.
VhkRÍu ™BkkÍ : MkkŒ åkeÍU ™BkkÍ BkU VÍo nI fu yøkh R™ BkU Mku
rfMke yuf fku Çke Akuz rËÞk Œku ™BkkÍ nkuøke ne ™nª {1} Œõçkehu
ŒnheBkk {2} rfÞkBk {3} rfhkyŒ {4} Áfqy {5} MkßËk {6}
fk’Ëyu y¾ehk {7} fkuE fkBk fh fu Bk-Mk÷™ Mk÷kBk Þk f÷kBk fh
fu ™BkkÍ Mku r™f÷™k.
Œõçkehu ŒnheBkk fk Þun BkŒ÷çk ni fu fn fh ™BkkÍ fku

~kwYy fh™k.
™BkkÍ BkU çknwŒ Bkíkoçkk fnk òŒk ni. Bkøkh ~kwYy
™BkkÍ BkU …n÷e Bkíkoçkk òu fnŒu nI RMk fk ™kBk Œõçkehu
ŒnheBkk ni Þun VÍo ni. RMk fku yøkh Akuz rËÞk Œku ™BkkÍ nkuøke ne ™nª.
BkMy÷k : rfÞkBk VÍo nku™u fk BkŒ÷çk Þun ni fu ¾zu nku fh ™BkkÍ

…Z™k ÍYhe ni. Œku yøkh rfMke BkËo Þk ykihŒ ™u rçkøkih WÍTh fu çkiX
fh ™BkkÍ …Ze Œku WMk fe ™BkkÍ yËk ™nª nwE.
nkt ™^÷ ™BkkÍ fku rçk÷k WÍTh fu Çke çkiX fh …Zu Œku Þun òRÍ ni.
sLLkíke Íuðh 285
BkMy÷k : rfhkyŒ VÍo nku™u fk Þun BkŒ÷çk ni fu VÍo fe Ëku hõyŒkU

BkU ykih rðºk ð ™ðkrV÷ ykih MkwL™ŒkU fe nh nh hõyŒ BkU fwhyk™
~kheV …Z™k ÍYhe ni.
Œku yøkh rfMke ™u R™ hõyŒkU BkU fwhyk™ ™nª …Zk Œku WMk
fe ™BkkÍ ™ nkuøke.
BkMy÷k : Áfqy fk yË™k Ë-hò Þun ni fu RŒ™k ÍwfU fu nkÚk

çkZkyU Œku Îkwx™u Œf ÃknkU[ òyU. ykih …qhk Áfqy Þun ni fu RŒ™k
Íwfu fu …eX MkeÄe rçkAk Ëu.
BkMy÷k : MkßËu fe nfefŒ Þun ni fu BkkÚkk ÍBke™ …h sBkk nwðk

ykih fBk Mku fBk …kô fe yuf Wtøk÷e fk …ux ÍBke™ Mku ÷økk nku Œku
yøkh rfMke ™u RMk Œhn rfÞk fu Ëku™kU …kô ÍBke™ Mku WXu hnu Þk
rMkVo Wtøk÷e fe ™kuf ÍBke™ Mku ÷øke hnu Œku ™BkkÍ ™ nkuøke. yuf
Wtøk÷e fu …ux fk MkßËu BkU ÍBke™ Mku ÷øk™k Œku VÍo ni Bkøkh Ëku™kU …kô
fe Œe™ Œe™ WtÂø÷ÞkU fu …ux fk ÍBke™ Mku ÷øk™k ðkrsçk ni ykih
Ëku™kU …kô fe ËMkkU WtÂø÷ÞkU fk …ux MkßËu BkU ÍBke™ Mku ÷økk nku™k
MkwL™Œ ni.
BkMy÷k : ™BkkÍkU fe hõyŒkU fku …qhe fh ÷u™u fu çkk’Ë …qhe y¥krnGÞkŒ
…Z™u fe rBkõËkh çkiX™k VÍo ni ykih RMk fk ™kBk fk’Ëyu y¾ehk ni.
BkMy÷k : fk’Ëyu y¾ehk fu çkk’Ë y…™u fMË ð RhkËu ykih rfMke
yBk÷ Mku ™BkkÍ fku ¾íBk fh Ëu™k Mk÷kBk Mku nku Þk rfMke ËqMkhu yBk÷
Mku Þun Çke ™BkkÍ fu VhkRÍ BkU Mku ni. ÷urf™ Mk÷kBk fu R÷kðk yøkh
fkuE ËqMkhk fkBk fh fu ™BkkÍ fku ¾íBk rfÞk Œku yøkåkuo ™BkkÍ fk VÍo
Œku yËk nku økÞk ÷urf™ ™BkkÍ fku Ëkuçkkhk …Z™k ðkrsçk ni.
sLLkíke Íuðh 286
™BkkÍ fu ðkrsçkkŒ : ™BkkÍ BkU Þun åkeÍU ðkrsçk nI : Œõçkehu

ŒnheBkk BkU ÷^Í nku™k, y÷ nBË …Z™k, VÍo fe …n÷e Ëku
hõyŒkU BkU ykih MkwL™Œ ð ™^÷ ykih rðºk fe nh hõyŒ BkU y÷
nBË fu MkkÚk fkuE Mkqhn Þk Œe™ Akuxe ykÞŒkU fku rBk÷k™k. VÍo
™BkkÍkU BkU …n÷e Ëku hõyŒkU BkU rfhkyŒ fh™k. y÷ nBË fk Mkqhn
Mku …n÷u nku™k, nh hõyŒ BkU Mkqhn Mku …n÷u yuf ne çkkh y÷ nBË
…Z™k. y÷ nBË ykih Mkqhn fu ËhrBkÞk™ ykBke™ ykih rçkÂM{Õ÷kn
fu rMkðk fwA ykih ™ …Z™k. rfhkyŒ fu Vkih™ çkk’Ë ne Áfqy
fh™k, MkßËu BkU Ëku™kU …kô fe Œe™ Œe™ WtÂø÷ÞkU fk …ux ÍBke™ …h
÷øk™k, Ëku™kU MkßËkU fu ËhrBkÞk™ rfMke Áõ™ fk Vkr‚÷ ™ nku™k,
Œk’Ëe÷ Þk’™e Áfqy ð MkwsqË ykih fkiBkk ð sÕMkk BkU fBk Mku fBk yuf
çkkh fn™u fu çkhkçkh Xnh™k, sÕMkk Þk’™e Ëku™kU MkßËkU fu
ËhrBkÞk™ çkiX™k. fkiBkk Þk’™e Áfqy Mku MkeÄk ¾zk nku ò™k, fk’Ëyu
Q÷k yøkåkuo ™^÷ ™BkkÍ nku, nh fk’Ëk BkU …qhk Œ~knTnwË …Z™k,
÷^Í Ëku çkkh fn™k, rðºk BkU Ëwykyu fw™qŒ …Z™k, rðºk BkU
fw™qŒ fe Œõçkeh, EËi™ fe A6 ÍkRË ŒõçkehU, EËi™ BkU ËqMkhe
hõyŒ fu Áfqy fe Œõçkeh ykih RMk Œõçkeh fu r÷Þu fn™k,
nh snThe ™BkkÍ BkU RBkkBk fku çkwÕkLË ykðkÍ Mku rfhkyŒ fh™k
ykih økih snThe ™BkkÍkU BkU ykrnMŒk rfhkyŒ fh™k, nh VÍo ð
ðkrsçk fk WMk fe søkn …h yËk nku™k, nh hõyŒ BkU yuf ne
Áfqy nku™k ykih nh hõyŒ BkU Ëku ne MkßËu nku™k, ËqMkhe hõyŒ
…qhe nku™u Mku …n÷u fk’Ëk ™ fh™k, ykih åkkh hõyŒ ðk÷e ™BkkÍkU
BkU ŒeMkhe hõyŒ …h fk’Ëk ™ fh™k ykÞŒu MkßËk …Ze Œku MkßËyu
rŒ÷kðŒ fh™k, MknTð nwðk Œku MkßËyu MknTð fh™k, Ëku VÍo Þk Ëku
sLLkíke Íuðh 287
ðkrsçk Þk ðkrsçk ð VÍo fu ËhrBkÞk™ Œe™ Bkíkoçkk fn™u fu

çkhkçkh ðõVk ™ nku™k. RBkkBk sçk rfhkyŒ fhu çkw÷LË ykðkÍ Mku
nku Þk ykrnMŒk WMk ðõŒ BkwõŒËe fk åkw… hn™k, rfhkyŒ fu rMkðk
ŒBkkBk ðkrsçkkŒ BkU BkwõŒËe fku RBkkBk fe …ihðe fh™k.
™BkkÍ fe MkwL™ŒU : ™BkkÍ BkU òu åkeÍU MkwL™Œ nI R™ fk nwõBk Þun ni

fu R™ fku fMË™ ™ Akuzk òyu ykih yøkh øk-÷Œe Mku Aqx òyU Œku ™
MkßËyu MknTð fe ÍYhŒ ni ™ ™BkkÍ Ëkunhk™u fe. ÷urf™ yøkh
Ëkunhk ÷u Œku yåAk ni. õÞqtfu ™BkkÍ fe rfMke MkwL™Œ fku Akuz Ëu™u Mku
™BkkÍ fu Mkðkçk BkU fBke nku òŒe ni.
™BkkÍ fe MkwL™ŒU Þun nI : Œõçkehu ŒnheBkk fu r÷Þu nkÚk
WXk™k, nkÚkkU fe WtÂø÷ÞkU fku y…™u nk÷ …h Akuz Ëu™k, Þk’™e
rçkÕfw÷ rBk÷kyu ™ ¾w÷e h¾u çkÕfu y…™u nk÷ …h Akuz Ëu, çk ðõŒu
Œõçkeh Mkh ™ Íwfk™k, nÚkur÷ÞkU ykih WtÂø÷ÞkU fu …ux fk rfç÷k Y
nku™k, Œõçkeh fn™u Mku …n÷u nkÚk WXk™k RMke Œhn fw™qŒ ykih
EËi™ fe ŒõçkehkU BkU Çke, fk™kU Œf nkÚk ÷u ò™u fu çkk’Ë Œõçkeh
fn™k, ykihŒ fku rMkVo BkqtZkU Œf nkÚk WXk™k, RBkkBk fk ,
ykih Mk÷kBk çkwÕkLË ykðkÍ Mku fn™k, Œõçkeh fu
çkk’Ë nkÚk ÷xfkyu rçkøkih çkktÄ ÷u™k, Mk™k ð ŒyÔðwÍ ð
…Z™k ykih ykBke™ fn™k ykih R™ Mkçk fk ykrnMŒk nku™k, …n÷u
Mk™k rVh ŒyÔðwÍ rVh ykih nh yuf fu çkk’Ë ËqMkhu fku Vkih™
…Z™k, Áfqy BkU Œe™ çkkh fn™k ykih Îkwx™kU fku
nkÚkkU Mku …fz™k ykih WtÂø÷ÞkU fku Ïkqçk ¾w÷e h¾™k, ykihŒ fku Îkwx™u
…h nkÚk h¾™k ykih WtÂø÷ÞkU fku fw~kkËk ™ h¾™k, nk÷Œu Áfqy BkU
sLLkíke Íuðh 288
xktøkU MkeÄe nku™k, Áfqy fu r÷Þu fn™k, Áfqy BkU …eX fku
Ïkqçk rçkAe h¾™k, Áfqy Mku WX™u …h nkÚk ÷xfk nwðk Akuz Ëu™k,
Áfqy Mku WX™u BkU RBkkBk fku fn™k, BkwõŒËe fku
fn™k ykih yfu÷u ™BkkÍ …Z™u ðk÷kU fku Ëku™kU fn™k
MkßËu fu r÷Þu ykih MkßËu Mku WX™u fu r÷Þu fn™k, MkßËu BkU fBk
Mku fBk Œe™ Bkíkoçkk fn™k, MkßËk fh™u fu r÷Þu
…n÷u Îkwx™k rVh nkÚk rVh ™kf rVh BkkÚkk ÍBke™ …h h¾™k ykih
MkßËu Mku WX™u fu r÷Þu …n÷u BkkÚkk rVh ™kf rVh nkÚk rVh Îkwx™k
ÍBke™ Mku WXk™k, MkßËu BkU çkkÍq fk fhðxkU Mku ykih …ux fk hk™kU Mku
y÷øk hn™k, MkßËu fe nk÷Œ BkU f÷kRÞkU fku ÍBke™ …h ™ rçkAk™k,
ykihŒ fku MkßËu BkU y…™u çkkÍqykU fku fhðxkU Mku, …ux fku hk™ Mku, hk™
fku ®Ãkzr÷ÞkU Mku ykih ®Ãkzr÷ÞkU fku ÍBke™ Mku rBk÷k Ëu™k, Ëku™kU MkßËkU
fu ËhrBkÞk™ rBkM÷ Œ~knTnwË fu çkiX™k ykih nkÚkkU fku hk™kU …h h¾™k,
MkßËu BkU nkÚk fe WtÂø÷ÞkU fk rfç÷k Y nku™k ykih rBk÷e nwE nku™k
ykih …kô fe ËMkkU WtÂø÷ÞkU fu …ux fk ÍBke™ …h ÷øk™k, ËqMkhe
hõyŒ fu r÷Þu …LòU fu çk÷ Îkwx™kU …h nkÚk h¾ fh ¾zk nku™k,
fk’Ëk BkU çkkÞkt …kô rçkAk fh Ëku™kU Mkwhe™ RMk …h h¾ fh çkiX™k,
ËknT™k fËBk ¾zk h¾™k ykih ËknT™u fËBk fe WtÂø÷ÞkU fku rfç÷k Á¾
fh™k, ykihŒ fku Ëku™kU …kô ËknT™e òr™çk r™fk÷ fh çkk# Mkwhe™ …h
çkiX™k, ËkÞkt nkÚk ËknT™e hk™ …h ykih çkkÞkt nkÚk çkk# hk™ …h h¾™k
ykih WtÂø÷ÞkU fku y…™e nk÷Œ …h Akuz Ëu™k, fr÷Bkyu ~knkËŒ …h
fr÷Bku fe Wtøk÷e Mku R~kkhk fh™k, fk’Ëyu y¾ehk BkU y¥krnGÞkŒ fu
çkk’Ë ËwYË ~kheV ykih Ëwykyu BkkMkqhk …Z™k.
sLLkíke Íuðh 289
™BkkÍ fu BkwMŒnççkkŒ : {1} nk÷Œu rfÞkBk BkU MkßËu fe søkn …h

™Íh fh™k {2} Áfqy BkU fËBk fe …w~Œ …h Ëu¾™k {3} MkßËu BkU
™kf …h ™Íh h¾™k {4} fk’Ëk BkU Mke™u …h ™Íh sBkk™k {5}
…n÷u Mk÷kBk BkU ËknT™u ~kk™u fku Ëu¾™k {6} ËqMkhu Mk÷kBk BkU çkkyU
~kk™u …h ™Íh fh™k {7} sBkkne ykyu Œku Bkwtn çkLË rfÞu hn™k
ykih RMk Mku sBkkne ™ Áfu Œku nkUx ËktŒ fu ™eåku Ëçkkyu ykih RMk Mku
Çke ™ Áfu Œku rfÞkBk fe nk÷Œ BkU ËknT™u nkÚk fe …w~Œ Mku Bkwtn Zktf ÷u
ykih rfÞkBk fu R÷kðk ËqMkhe nk÷ŒkU BkU çkkyU nkÚk fe …w~Œ Mku
sBkkne hkuf™u fk Bkwshoçk Œhefk Þun ni fu rË÷ BkU Þun ¾Þk÷ fhu fu
yÂBçkÞk fku sBkkne ™nª ykŒe Úke rË÷ BkU Þun ¾Þk÷
ykŒu ne sBkkne fk yk™k çkLË nku òyuøkk {8} BkËo fu r÷Þu Œõçkehu
ŒnheBkk fu ðõŒ nkÚk f…zu Mku çkknh r™fk÷™k {9} ykihŒ fu r÷Þu
f…zu fu yLËh çkunŒh ni {10} snkt Œf {wÂBfLk nku ¾ktMke fku Ë^y
fh™k {11} sçk BkwfÂççkh fnu Œku RBkkBk ð BkwõŒËe
Mkçk fku ¾zk nku ò™k {12} BkwfÂççkh fnu Œku ™BkkÍ
~kwYy fh MkfŒk ni Bkøkh çkunŒh Þun ni fu RfkBkŒ …qhe nku ò™u …h
™BkkÍ ~kwYy fhu {13} Ëku™kU …LòU fu ËhrBkÞk™ åkkh Wtøk÷ fk
VkrMk÷k nku™k {14} BkwõŒËe fku RBkkBk fu MkkÚk ~kwYy fh™k {15}
MkßËk ÍBke™ …h rçk÷k fwA rçkAkyu nwyu fh™k.
™BkkÍ fu çkk’Ë rÍ¢ku Ëwyk

™BkkÍ fu çkk’Ë çknwŒ Mku yÍfkh ykih ËwykykU fu …Z™u fk
nËeMkkU BkU rÍ¢ ni R™ BkU Mku rsMk fËh …Z Mkfu …Zu ÷urf™ ÍkunTh ð
Bkøkrhçk ð R~kk BkU ŒBkkBk ðÍkRV MkwL™ŒkU Mku Vkrhøk nku™u fu çkk’Ë
sLLkíke Íuðh 290
…ZU. MkwL™Œ Mku …n÷u BkwÏŒMkh Ëwyk …h f™kyŒ fh™k åkkrnÞu ðh™k
MkwL™ŒkU fk Mkðkçk fBk nku òyuøkk RMk fk ¾Þk÷ hnu.
VkyuËk : nËeMkkU BkU rs™ ËwykykU fu çkkhu BkU òu Œk’ËkË Bkwfhoh ni
W™ Mku fBk Þk rÍÞkËk ™ fhu õÞqtfu òu VÍkR÷ R™ ËwykykU fu nI ðkun
RLnª yËËkU fu MkkÚk BkÏMkqMk nI R™ {U fBke çku~ke fe rBkMkk÷ Þun ni fu
fkuE Œk÷k rfMke ¾kMk rfMBk fe fwtLS Mku ¾w÷Œk ni Œku yøkh WMk fwtLS
fu ËLËk™u fwA fBk Þk ÍkRË fh ËU Œku WMk Mku ðkun Œk÷k ™ ¾w÷uøkk
y÷çk¥kk yøkh røk™Œe ~kwBkkh fh™u BkU ~kf nku Œku rÍÞkËk fh
MkfŒk ni ykih Þun rÍÞkËk fh™k røk™Œe çkZk™u fu r÷Þu ™nª ni çkÕfu
røk™Œe fku Þfe™e Œkih …h …qhe fh™u fu r÷Þu ni.
yuf BkM™q™ ðÍeVk : nh ™BkkÍ fu çkk’Ë Œe™ Bkíkoçkk RÂMíkøVkh
ykih yuf Bkíkoçkk yk-ÞŒw÷ fwMkeo ykih yuf yuf çkkh ykih
ykih …Zu ykih 33 Bkíkoçkk
33 Bkíkoçkk 34 Bkíkoçkk ykih
yuf çkkh …Z
÷u Œku WMk fu økw™kn çkÏ~k rËÞu òyUøku yøkåkuo MkBkwLËh fu Íkøk fu
çkhkçkh nkU ykih ðkun ™k BkwhkË ™nª hnuøkk.
sBkkyŒ ð RBkkBkŒ fk çkÞk™
sBkkyŒ fe çknwŒ ŒkfeË ni ykih RMk fk Mkðkçk çknwŒ
rÍÞkËk ni Þnkt Œf fu çku sBkkyŒ fe ™BkkÍ Mku sBkkyŒ ðk÷e
™BkkÍ fk Mkðkçk Mk¥kkEMk økw™k ni.
BkMy÷k : BkËkuO fku sBkkyŒ fu MkkÚk ™BkkÍ …Z™k ðkrsçk ni rçk÷k

sLLkíke Íuðh 291
WÍTh yuf çkkh Çke sBkkyŒ Akuz™u ðk÷k økw™knøkkh ykih MkÍk fu
÷kRf ni ykih sBkkyŒ Akuz™u fe ykËŒ zk÷™u ðk÷k VkrMkf ni
rsMk fe økðkne fçkq÷ ™nª fe òyuøke ykih çkkË~kknu RM÷kBk WMk
fku MkÏŒ MkÍk Ëuøkk ykih yøkh …zkurMkÞkU ™u MkwfqŒ rfÞk Œku ðkun Çke
økw™knøkkh nkUøku.
BkMy÷k : swBkwyk ð EËi™ BkU sBkkyŒ ~kŒo ni Þk’™e rçkøkih sBkkyŒ

Þun ™BkkÍU nkUøke ne ™nª Œhkðen BkU sBkkyŒ MkwL™Œu rfVkÞk ni
Þk’™e BknÕ÷u fu fwA ÷kuøkkU ™u sBkkyŒ Mku …Ze Œku Mkçk fu rÍBBku Mku
sBkkyŒ Akuz™u fe çkwhkE òŒe hne ykih yøkh Mkçk ™u sBkkyŒ
Akuze Œku Mkçk ™u çkwhk rfÞk. h-BkÍk™ ~kheV BkU rðºk fku sBkkyŒ Mku
…Z™k Þun BkwMŒnçk ni. MkwL™ŒkU ykih ™^÷kU BkU sBkkyŒ BkõYn ni.
BkMy÷k : rs™ WÍThkU fe ðßn Mku sBkkyŒ Akuz Ëu™u BkU økw™kn ™nª
ðkun Þun nI {1} yiMke çkeBkkhe, fu BkÂMsË Œf ò™u BkU Bk~k¬ík ykih
Ëw~ðkhe nku {2} MkÏŒ çkkrh~k {3} çknwŒ rÍÞkËk feåkz {4} MkÏŒ
MkËeo {5} MkÏŒ ytÄuhe hkŒ {6} yktÄe {7} …k¾k™k …u~kkçk fe
nksŒ {8} rhÞkn fk çknwŒ Íkuh nku™k {9} Íkr÷Bk fk ¾kiV {10}
fkrV÷k Aqx ò™u fk ¾kiV {11} yLÄk nku™k {12} y…kns nku™k
{13} RŒ™k çkqZk nku™k fu BkÂMsË Œf ò™u Mku Bksçkqh nku {14}
Bkk÷ ð MkkBkk™ Þk ¾k™k n÷kf nku ò™u fk zh {15} BkwVr÷Mk fku
fÍo Ïðkn fk zh {16} çkeBkkh fe Ëu¾Çkk÷, fu yøkh Þun åk÷k
òyuøkk Œku çkeBkkh fku Œõ÷eV nkuøke Þk ðkun ÎkÇkhkyuøkk Þun Mkçk
sBkkyŒ Akuz™u fu WÍTh nI.
sLLkíke Íuðh 292
BkMy÷k : ykihŒkU fku rfMke ™BkkÍ BkU sBkkyŒ fe nkrÍhe òRÍ

™nª rË™ fe ™BkkÍ nku Þk hkŒ fe swBkwyk fe nku Þk EËi™ fe ykihŒ
åkknu sðk™ nku Þk çkwrZÞk. Þqt Çke ykihŒkU fku yiMku BkßBkykU BkU ò™k
Çke ™k òRÍ ni snkt ykihŒkU ykih BkËkuO fk RsrŒBkky nku.
BkMy÷k : yfu÷k BkwõŒËe åkknu ÷zfk nku, RBkkBk fu çkhkçkh ËknT™e

ŒhV ¾zk nku çkk# ŒhV Þk …eAu ¾zk nku™k BkõYn ni Ëku BkwõŒËe nkU
Œku …eAu ¾zu nkU RBkkBk fu çkhkçkh ¾zk nku™k BkõYnu ŒLÍene ni. Ëku
Mku rÍÞkËk fk RBkkBk fu çkøk÷ BkU ¾zk nku™k BkõYnu ŒnheBke ni.
BkMy÷k : …n÷e MkV BkU ykih RBkkBk fu fheçk ¾zk nku™k y^Í÷
ni. ÷urf™ s™kÍu BkU r…A÷e MkV BkU nku™k y^Í÷ ni.
BkMy÷k : RBkkBk nku™u fk Mkçk Mku rÍÞkËk nfËkh ðkun ~kÏMk ni òu

™BkkÍ ð ŒnkhŒ ðøkihk fu ynfkBk Mkçk Mku rÍÞkËk ò™™u ðk÷k ni,
rVh ðkun ~kÏMk òu rfhkyŒ fk RÕBk rÍÞkËk h¾Œk nku. yøkh fE
~kÏMk R™ çkkŒkU BkU çkhkçkh nkU Œku ðkun ~kÏMk rÍÞkËk nfËkh ni òu
rÍÞkËk Bkw¥kfe nku. yøkh RMk BkU Çke çkhkçkh nkU Œku rÍÞkËk WBkú
ðk÷k. rVh rsMk fu yÏ÷kf rÍÞkËk yåAu nkU. rVh rÍÞkËk ŒnßswË
økwÍkh. økhÍ fu åkLË ykËBke çkhkçkh Ë-hsu fu nkU Œku R™ BkU òu
~kh-E nirMkGÞŒ Mku VkirfGÞŒ h¾Œk nku ðkune rÍÞkËk nfËkh ni.
BkMy÷k : VkrMkfu Bkku’r÷™ siMku ~khkçke, rÍ™kfkh, swykhe,

MkqË¾kuh, ËkZe Bkwtzk™u ðk÷k Þk fxk fh yuf Bkw~Œ Mku fBk h¾™u ðk÷k
sLLkíke Íuðh 293
R™ ÷kuøkkU fku RBkkBk çk™k™k økw™kn ni ykih R™ ÷kuøkkU fu …eAu

™BkkÍ BkõYnu ŒnheBke ni ykih ™BkkÍ fku Ëkunhk™k ðkrsçk ni.
BkMy÷k : hkrVÍe, ¾krhS, ðnkçke ykih ËqMkhu ŒBkkBk çkË BkÍnçkkU

fu …eAu ™BkkÍ …Z™k ™k òRÍ ð økw™kn ni yøkh øk-÷Œe Mku …Z
÷e Œku rVh Mku …Zu yøkh Ëkuçkkhk ™nª …Zuøkk Œku økw™knøkkh nkuøkk.
BkMy÷k : øktðkh, yLÄu, nhkBke, fkuZe, Vkr÷s fe çkeBkkhe ðk÷u,

çkhMk fe çkeBkkhe ðk÷k, yBhË, R™ ÷kuøkkU fku RBkkBk çk™k™k
BkõYnu ŒLÍene ni ykih fhknŒ WMk ðõŒ ni sçk fu sBkkyŒ BkU ykih
fkuE R™ ÷kuøkkU Mku çkunŒh nku ykih yøkh Þune RBkkBkŒ fu nfËkh nkU
Œku fhknŒ ™nª ykih yLÄu fe RBkkBkŒ BkU Œku ¾VeV fhknŒ ni.
rðºk fe ™BkkÍ
rðºk fe ™BkkÍ ðkrsçk ni yøkh rfMke ðßn Mku rðºk fe
™BkkÍ ðõŒ fu yLËh ™nª …Ze Œku rðºk fe fÍk …Z™e ðkrsçk ni.
™BkkÍu rðºk Œe™ hõyŒU yuf Mk÷kBk Mku nI, Ëku hõyŒ …h
çkiXu ykih rMkVo y¥krnGÞkŒ …Z fh ŒeMkhe hõyŒ fu r÷Þu ¾zk nku
òyu ykih ŒeMkhe hõyŒ BkU Çke y÷ nBË ykih Mkqhn …Zu rVh Ëku™kU
nkÚk fk™ fe ÷ki Œf WXkyu ykih fn fh rVh nkÚk çkktÄ ÷u
ykih Ëwykyu fw™qŒ …Zu sçk Ëwykyu fw™qŒ …Z åkwfu Œku fn fh
Áfqy fhu ykih çkkfe ™BkkÍ …qhe fhu. Ëwykyu fw™qŒ Þun ni :
sLLkíke Íuðh 294
Ëwykyu fw™qŒ :
BkMy÷k : òu Ëwykyu fw™qŒ ™ …Z Mkfu Œku ðkun Þun …Zu

ykih rsMk Mku Þun Çke
™ nku Mkfu Œku Œe™ Bkíkoçkk …Z ÷u WMk fe rðºk yËk nku
òyuøke.
BkMy÷k : Ëwykyu fw™qŒ rðºk BkU …Z™k ðkrsçk ni yøkh Çkq÷ fh
Ëwykyu fw™qŒ Akuz Ëu Œku MkßËyu MknTð fh™k ÍYhe ni ykih yøkh
fMË™ Akuz rËÞk Œku rðºk fku Ëkunhk™k …zuøkk.
BkMy÷k : Ëwykyu fw™qŒ nh ~kÏMk, åkknu RBkkBk nku Þk BkwõŒËe Þk

yfu÷k nBku~kk …Zu yËk nku Þk fÍk h-BkÍk™ nku Þk ËqMkhu rË™kU BkU.
BkMy÷k : rðºk fu rMkðk rfMke ykih ™BkkÍ BkU Ëwykyu fw™Œq ™ …Zu nkt
y÷çk¥kk yøkh {wMkÕ{kLkkU …h fkuE çkzk nkrËMkk ðkfuy nku Œku V@
fe ËqMkhe hõyŒ BkU Áfqy Mku …n÷u Ëwykyu fw™qŒ …Z MkfŒu nI RMk fku
fw™qŒu ™krÍ÷k fnŒu nI.
MkßËyu MknTð fk çkÞk™
òu åkeÍU ™BkkÍ BkU ðkrsçk nI yøkh W™ BkU Mku fkuE ðkrsçk
Çkq÷ Mku Aqx òyu Œku WMk fe fBke fku …qhk fh™u fu r÷Þu MkßËyu MknTð
sLLkíke Íuðh 295
ðkrsçk ni ykih RMk fk Œhefk Þun ni fu ™BkkÍ fu ykr¾h BkU

y¥krnGÞkŒ …Z™u fu çkk’Ë ËknT™e ŒhV Mk÷kBk Vih™u fu çkk’Ë Ëku
Bkíkoçkk MkßËk fhu ykih rVh y¥krnGÞkŒ ykih ËwYË ~kheV ykih Ëwyk
…Z fh Ëku™kU ŒhV Mk÷kBk Vih Ëu.
BkMy÷k : yøkh fMË™ rfMke ðkrsçk fku Akuz rËÞk Œku MkßËyu
MknTð fkVe ™nª çkÕfu ™BkkÍ fku Ëkunhk™k ðkrsçk ni.
BkMy÷k : òu çkkŒU ™BkkÍ BkU VÍo nI yøkh W™ BkU Mku fkuE çkkŒ Aqx
økE Œku ™BkkÍ nkuøke ne ™nª ykih MkßËyu MknTð Mku Çke Þun fBke
…qhe ™nª nku MkfŒe çkÕfu rVh Mku RMk ™BkkÍ fku …Z™k ÍYhe ni.
BkMy÷k : yuf ™BkkÍ BkU yøkh Çkq÷ Mku fE ðkrsçk Aqx økyu Œku
yuf Bkíkoçkk ðkune Ëku MkßËu, MknTð fu Mkçk fu r÷Þu fkVe nI åkLË çkkh
MkßËyu MknTð fe ÍYhŒ ™nª.
BkMy÷k : …n÷u fk’Ëk BkU y¥krnGÞkŒ …Z™u fu çkk’Ë ŒeMkhe hõyŒ

fu r÷Þu ¾zu nku™u BkU RŒ™e Ëuh ÷økk Ëe fu …Z Mkfu
Œku MkßËyu MknTð ðkrsçk ni åkknu fwA …Zu Þk ¾kBkku~k hnu Ëku™kU
MkqhŒkU BkU MkßËyu MknTð ðkrsçk ni RMk r÷Þu æÞk™ h¾ku fu …n÷u
fk’Ëk BkU y¥krnGÞkŒ ¾íBk nkuŒu ne Vkih™ ŒeMkhe hõyŒ fu r÷Þu ¾zu
nku òyku.
™BkkÍ VkrMkË fh™u ðk÷e åkeÍU
™BkkÍ BkU çkku÷™u Mku ™BkkÍ xqx òŒe ni åkknu ò™ çkqÍ fh
çkku÷u Þk Çkq÷ fh çkku÷u, rÍÞkËk çkku÷u Þk yuf ne çkkŒ çkku÷u,
sLLkíke Íuðh 296
y…™e Ïkw~ke Mku çkku÷u Þk rfMke fu Bksçkqh fh™u Mku çkku÷u çknh MkqhŒ
™BkkÍ xqx òyuøke RMke Œhn Íçkk™ Mku rfMke fku Mk÷kBk fhu, y-BkË™
nku Þk MknTð™, ™BkkÍ òŒe hnuøke Þqtne Mk÷kBk fk sðkçk Ëu™k Çke
™BkkÍ fku VkrMkË fh ËuŒk ni. rfMke fku Aªf fu sðkçk BkU
fnk Þk Ïkw~ke fe ¾çkh Mkw™ fh fnk Þk çkwhe ¾çkh Mkw™ fh
fnk Œku R™ MkqhŒkU BkU ™BkkÍ xqx òyuøke
÷urf™ yøkh ÏkwË ™BkkÍ …Z™u ðk÷u fku Aªf ykE Œku nwõBk ni fu ðkun
åkw… hnu ÷urf™ WMk ™u fn rËÞk Œku RMk fe ™BkkÍ VkrMkË
™nª nkuøke. ™BkkÍ …Z™u ðk÷u ™u y…™u RBkkBk fu økih fku ÷wõBkk Ëu
rËÞk Œku RMk fe ™BkkÍ VkrMkË nwE ykih yøkh WMk ™u ÷wõBkk ÷u
r÷Þk Œku WMk fe Çke ™BkkÍ òŒe hnuøke ykih øk÷Œ ÷wõBkk Ëu™u Mku
÷wõBkk ÷u™u ðk÷u fe ™BkkÍ òŒe hnŒe ni fu yr÷V fku ¾ªåk
fh fn™k Þk fn™k Þk fn™k ™BkkÍ fku VkrMkË
fh ËuŒk ni RMke Œhn fku yrÕkV fu MkkÚk …Zu ykih
fu fku …u~k Þk Íuh Þk’™e Þk …Z™u Mku Çke
™BkkÍ òŒe hnŒe ni. ykn, Qn, WV, ŒwV, ËËo Þk BkwMkeçkŒ fe
ðßn Mku fnu Þk ykðkÍ fu MkkÚk hkuyu ykih fwA nwYV …iËk nwyu Œku
R™ Mkçk MkqhŒkU BkU ™BkkÍ xqx òyuøke yøkh BkheÍ fe Íçkk™ Mku
nk÷Œu ™BkkÍ BkU çku RÂÏíkÞkh ykn Þk Qn Þk nkyu r™f÷ økÞk Œku
™BkkÍ ™nª nkuøke RMke Œhn Aªf ¾ktMke Þk sBkkne ykih zfkh BkU
rsŒ™u nwYV Bksçkqh™ Íçkk™ Mku r™f÷ òŒu nI BkwykV nI ykih R™
Mku ™BkkÍ ™nª xqxŒe. ËktŒkU fu yLËh fkuE ¾k™u fe åkeÍ yxfe nwE
Úke ™BkkÍ …ZŒu nwyu Íçkk™ åk÷k fh WMk fku r™fk÷ r÷Þk ykih
r™øk÷ økÞk Œku yøkh ðkun åkeÍ åk™u fe rBkõËkh Mku fBk ni Œku ™BkkÍ
BkõYn nku økE ykih yøkh åk™u fu çkhkçkh ni Œku ™BkkÍ xqx òyuøke
sLLkíke Íuðh 297
™BkkÍ …ZŒu nwyu Íkuh Mku fnTfnk ÷økk fh ntMk rËÞk Œku ™BkkÍ Çke
xqx økE ykih ðwÍq Çke xqx økÞk rVh Mku ðwÍq fh fu ™yu rMkhu Mku ™BkkÍ
…Zu. ykihŒ ™BkkÍ …Z hne Úke, çkååku ™u WMk fe AkŒe åkqMke yøkh ËqÄ
r™f÷ ykÞk Œku ™BkkÍ òŒe hne. ™BkkÍ BkU fwhíkk Þk …kòBkk
…n™k Þk ŒnçkLË çkktÄk Þk Ëku™kU nkÚk Mku fBkh-çkLË çkktÄk Œku ™BkkÍ
xqx økE. yuf Áõ™ BkU Œe™ çkkh çkË™ ¾wß÷k™u Mku ™BkkÍ xqx òŒe
ni. Œe™ Bkíkoçkk ¾wß÷k™u fk Þun BkŒ÷çk ni fu yuf Bkíkoçkk ¾wß÷kÞk
rVh nkÚk nxk r÷Þk, rVh ¾wß÷kÞk rVh nxk r÷Þk, rVh ¾wß÷kÞk,
Þun Œe™ Bkíkoçkk nku økÞk ykih yøkh yuf Bkíkoçkk nkÚk h¾ fh åkLË
Bkíkoçkk nkÚk fku rn÷k fh ¾wß÷kÞk Bkøkh nkÚk ™nª nxkÞk ykih
çkkh çkkh ¾wß÷kŒk hnk Œku Þun yuf ne Bkíkoçkk ¾wò™k fnk òyuøkk.
™BkkÍe fu ykøku Mku økwÍh™k ™BkkÍ fku VkrMkË ™nª fhŒk

Ïðkn økwÍh™u ðk÷k BkËo nku Þk ykihŒ, ÷urf™ ™BkkÍe fu ykøku Mku
økwÍh™u ðk÷k MkÏŒ økw™nøkkh nkuŒk ni nËeMk BkU ni fu ™BkkÍe fu
ykøku Mku økwÍh™u ðk÷k yøkh ò™Œk fu RMk …h õÞk økw™kn ni ? Œku
ðkun ÍBke™ BkU ÄtMk ò™u fku økwÍh™u Mku çkunŒh ò™Œk.
yuf ËqMkhe nËeMk BkU ni fu ™BkkÍe fu ykøku Mku økwÍh™u ðk÷k

yøkh ò™Œk fu RMk BkU rfŒ™k çkzk økw™kn ni Œku åkk÷eMk Mkk÷ Œf
¾zu hn™u fku økwÍh™u Mku çkunŒh ò™Œk. hkðe fk çkÞk™ ni fu BkI ™nª
ò™Œk fu nwÍqh 6 ™u åkk÷eMk rË™ fnk Þk åkk÷eMk
Bkne™u Þk åkk÷eMk çkhMk.
sLLkíke Íuðh 298
™BkkÍ fu BkõYnkŒ
™BkkÍ BkU òu çkkŒU BkõYn nI ðkun Þun nI : f…zu Þk çkË™ Þk
ËkZe BkqtA Mku ¾u÷™k, f…zk MkBkux™k siMku MkßËu BkU òŒu ðõŒ ykøku
Þk …eAu Mku ËkBk™ Þk åkkËh Þk ŒnçkLË WXk ÷u™k, f…zk ÷xfk™k
Þk’™e Mkh Þk fLÄu …h f…zk åkkËh ðøkihk RMk Œhn zk÷™k fu Ëku™kU
rf™khu ÷xfu hnU, rfMke yuf ykMŒe™ fku ykÄe f÷kE Mku åkZk™k,
ËkBk™ MkBkux fh ™BkkÍ …Z™k, …u~kkçk …k¾k™k Bkk’÷qBk nkuŒu ðõŒ Þk
øk-÷-çkyu rhÞkn fu ðõŒ ™BkkÍ …Z™k, BkËo fk Mkh fu çkk÷kU fk sqzk
çkktÄ fh ™BkkÍ …Z™k, WtÂø÷Þkt åkx¾k™k, RÄh WÄh Bkwn t Vih fh
Ëu¾™k, ykMBkk™ fe ŒhV r™økkn WXk™k, BkËo fk MkßËu BkU f÷kRÞkU
fku ÍBke™ …h rçkAk™k, y¥krnGÞkŒ BkU Þk Ëku™kU MkßËkU fu ËhrBkÞk™
Ëku™kU nkÚkkU fku hk™ …h h¾™u fe çkòyu ÍBke™ …h h¾ fh çkiX™k,
rfMke ~kÏMk fu Bkwtn fu MkkBk™u ™BkkÍ …Z™k, åkkËh BkU RMk Œhn r÷…x
fh ™BkkÍ …Z™k fu çkË™ fk fkuE rnMMkk Þnkt Œf fu nkÚk Çke çkknh
™ nkU, …økze RMk Œhn çkktÄ™k fu çkeåk Mkh …h …økze fk fkuE rnMMkk
™ nku, ™kf ykih Bkwnt fku Aw…k fh ™BkkÍ …Z™k, çku ÍYhŒ ¾L¾kh™k,
fMË™ sBkkne ÷u™k yøkh ÏkwË ne sBkkne yk òyu Œku nhs ™nª, rsMk
f…zu …h ò™Ëkh fe ŒMðeh nku WMku …n™ fh ™BkkÍ …Z™k, ŒMðeh
fk ™BkkÍe fu Mkh …h Þk’™e AŒ BkU nku™k Þk Q…h ÷xfe nwE nku™k Þk
ËkyU çkkyU Ëeðkh BkU çk™e Þk ÷øke nku™k Þk ykøku …eAu ŒMðeh fk
nku™k, suçk Þk nÚku÷e BkU ŒMðeh Aw…e nwE nku Œku ™BkkÍ BkU fhknŒ ™nª.
sLLkíke Íuðh 299
MkßËkøkkn Mku ftfrhÞkt WXk™k, Bkøkh sçk fu …qhu Œkih …h

MkßËk ™ nku MkfŒk nku Œku yuf çkkh nxk Ëu™u fe RòÍŒ ni, ™BkkÍ
BkU fBkh …h nkÚk h¾™k, ™BkkÍ fu R÷kðk Çke fBkh …h nkÚk ™
h¾™k åkkrnÞu, fwhíkk åkkËh BkkisqË nkuŒu nwyu rMkVo …kòBkk Þk ŒnçkLË
…n™ fh ™BkkÍ …Z™k, WÕxk f…zk …n™ fh ™BkkÍ …Z™k, ™BkkÍ
BkU rçk÷k WÍTh …k÷Œe Bkkh fh çkiX™k, f…zu fku nË Mku rÍÞkËk ËhkÍ
fh fu ™BkkÍ …Z™k, Bk-Mk÷™ RBkkBku fk ~kB÷k RŒ™k ÕkBçkk h¾u fu
çkiX™u BkU Ëçk òyu Þk ykMŒe™ RŒ™e ÷Bçke h¾u fu WtÂø÷Þkt Aw…
òyU, …kòBkk ykih ŒnçkLË xÏ™u Mku ™eåku nku™k, ™BkkÍ BkU ËkyU
çkkyU ÍqBk™k, WÕxk fwhyk™u BkSË …Z™k, RBkkBk Mku …n÷u BkwõŒËe
fk Áfqy ð MkßËk BkU ò™k Þk RBkkBk Mku …n÷u Mkh WXk™k Þun
ŒBkkBk çkkŒU BkõYnu ŒnheBke nI yøkh ™BkkÍ BkU Þun BkõYnkŒ nku
òyU Œku WMk ™BkkÍ fku Ëkunhk ÷u™k åkkrnÞu.
BkMy÷k : ™BkkÍ BkU xku…e røkh …ze Œku yuf nkÚk Mku WXk fh Mkh …h h¾
÷u™k çkunŒh ni ykih çkkh çkkh røkh …zŒe nku Œku ™ WXk™k yåAk ni.
BkMy÷k : MkwMŒe Mku ™tøku Mkh ™BkkÍ …Z™k Þk’™e xku…e Mku çkkuÍ
Bkk’÷qBk nkuŒk ni Þk økh{e ÷økŒe ni RMk ðßn Mku ™tøku Mkh ™BkkÍ
…ZŒk ni Œku Þun BkõYnu ŒLÍene ni ykih yøkh ™BkkÍ fku nfeh
¾Þk÷ fh fu ™tøku Mkh …Zu siMku Þun ¾Þk÷ fhu fu ™BkkÍ fkuE yiMke
~kk™Ëkh åkeÍ ™nª ni rsMk fu r÷Þu xku…e Þk …økze fk yunrŒBkkBk
rfÞk òyu Œku Þun fw£ ni ykih yøkh ÏkwËk fu Ëhçkkh BkU y…™e
sLLkíke Íuðh 300
ykrsÍe ykih RÂLfMkkhe Íkrnh fh™u fu r÷Þu ™tøku Mkh ™BkkÍ …Zu
Œku RMk r™GÞŒ Mku ™tøku Mkh ™BkkÍ …Z™k BkwMŒnçk nkuøkk Ïkw÷kMkyu
f÷kBk Þun ni fu r™GÞŒ …h Ëkhku BkËkh ni.
BkMy÷k : s÷Œe nwE ykøk fu MkkBk™u ™BkkÍ …Z™k BkõYn ni ÷urf™

åkhkøk Þk ÷k÷xu™ fu MkkBk™u ™BkkÍ …Z™u BkU fkuE fhknŒ ™nª.
BkMy÷k : rçkøkih WÍTh nkÚk Mku BkÏ¾e BkåAh Wzk™k BkõYn ni.
BkMy÷k : ËkizŒu nwyu ™BkkÍ fku ò™k BkõYn ni.

BkMy÷k : ™BkkÍ BkU WXŒu çkiXŒu ykøku …eAu …kô nxk™k BkõYn ni.
™BkkÍ Œkuz Ëu™u fu yk’Íkh : Þk’™e rf™ rf™ MkqhŒkU BkU ™BkkÍ Œkuz
Ëu™k òRÍ ni.
BkMy÷k : fkuE zqçk hnk nku Þk ykøk Mku s÷ òyuøkk Þk yLÄk fqtyU
BkU røkh …zuøkk Œku R™ MkqhŒkU BkU ™BkkÍe …h ðkrsçk ni fu ™BkkÍ Œkuz fh
W™ ÷kuøkkU fku çkåkkyu Þqtne yøkh fkuE rfMke fku fí÷ fh hnk nku ykih
ðkun VrhÞkË fh hnk nku ykih Þun WMk fku çkåkk™u fe fwËhŒ h¾Œk nku
Œku RMk …h ðkrsçk ni fu ™BkkÍ Œkuz fh WMk fe BkËË fu r÷Þu Ëkiz …zu.
BkMy÷k : …u~kkçk …k¾k™k fkçkq Mku çkknh Bkk’÷qBk nwðk Þk y…™u

f…zu …h RŒ™e fBk ™òMkŒ Ëu¾e rsŒ™e ™òMkŒ fu nkuŒu nwyu
sLLkíke Íuðh 301
™BkkÍ nku MkfŒe ni Þk ™BkkÍe fku rfMke yß™çke ykihŒ ™u Aq rËÞk

Œku R™ Œe™kU MkqhŒkU BkU ™BkkÍ Œkuz Ëu™k BkwMŒnçk ni.
BkMy÷k : Mkkt… ðøkihk Bkkh™u fu r÷Þu, sçk fu fkx ÷u™u fk Mknen zh
nku Œku ™BkkÍ Œkuz Ëu™k òRÍ ni.
BkMy÷k : y…™u Þk rfMke ykih fu rËhnBk fu ™wõMkk™ fk zh nku. siMku

ËqÄ Wçk÷ òyuøkk Þk økku~Œ Œhfkhe fu s÷ ò™u fk zh nku Œku R™
MkqhŒkU BkU ™BkkÍ Œkuz Ëu™k òRÍ ni RMke Œhn yuf rËhnBk fe fkuE
åkeÍ åkkuh ÷u Çkkøkk Œku ™BkkÍ Œkuz fh WMk fu …fz™u fe RòÍŒ ni.
BkMy÷k : ™BkkÍ …Z hnk Úkk fu hu÷økkze Aqx økE ykih MkkBkk™

hu÷økkze BkU ni Þk hu÷økkze Aqx ò™u Mku ™wõMkk™ nku òyuøkk Œku
™BkkÍ Œkuz fh hu÷økkze …h Mkwðkh nku ò™k òRÍ ni.
BkMy÷k : ™^÷ ™BkkÍ BkU nku ykih Bkkt çkk… …wfkhU ykih W™ fku RMk
fk ™BkkÍ BkU nku™k Bkk’÷qBk ™ nku Œku ™BkkÍ Œkuz Ëu ykih sðkçk Ëu.
çkk’Ë BkU WMk ™BkkÍ fe fÍk …Z ÷u.
çkeBkkh fe ™BkkÍ fk çkÞk™
BkMy÷k : yøkh çkeBkkhe fe ðßn Mku ¾zu nku fh ™BkkÍ ™nª …Z
MkfŒk fu BkhÍ çkZ òyuøkk Þk Ëuh BkU yåAk nkuøkk Þk åk¬h ykŒk
ni Þk ¾zu nku fh …Z™u Mku …u~kkçk fk fŒhk ykyuøkk Þk ™k fkrçk÷u
çkhËk~Œ ËËo nku òyuøkk Œku R™ Mkçk MkqhŒkU BkU çkiX fh ™BkkÍ …Zu.
sLLkíke Íuðh 302
BkMy÷k : yøkh ÷kXe Þk Ëeðkh Mku xuf ÷økk fh ¾zk nku MkfŒk ni,
Œku RMk …h VÍo ni fu ¾zu nku fh ™BkkÍ …Zu. RMk MkqhŒ BkU yøkh çkiX
fh ™BkkÍ …Zuøkk Œku ™BkkÍ ™nª nkuøke.
BkMy÷k : yøkh fwA Ëuh fu r÷Þu Çke ¾zk nku MkfŒk ni yøkåkuo RŒ™k
ne ¾zk nku, fu ¾zk nku fh fn ÷u Œku ÍYhe ni fu ¾zk nku fh
fnu rVh çkiXu ðh™k ™BkkÍ ™ nkuøke.
BkMy÷k : yøkh Áfqy ð MkwsqË ™ fh MkfŒk nku Œku çkiX fh ™BkkÍ

…Zu ykih Áfqy ð MkwsqË R~kkhu Mku fhu Bkøkh Áfqy fu R~kkhu BkU MkßËu
fu R~kkhu Mku Mkh fku rÍÞkËk ™ Íwfkyu.
BkMy÷k : yøkh çkiX fh Çke ™BkkÍ ™ …Z MkfŒk nku Œku yiMke MkqhŒ
BkU ÷ix fh ™BkkÍ …Zu RMk Œhn, fu råkŒ ÷ix fh rfç÷k fe ŒhV …kô
fhu, Bkøkh …kô ™ Vi÷kyu çkÕfu Îkwx™u ¾zu h¾u ykih Mkh fu ™eåku ŒõÞk
h¾ fh Íhk Mkk Mkh fku Ÿåkk fhu ykih Áfqy ð MkwsqË Mkh fu R~kkhu Mku
fhu.
BkMy÷k : yøkh BkheÍ Mkh Mku R~kkhk Çke ™ fh Mkfu Œku ™BkkÍ
MkkrfŒ nku òŒe ni rVh yøkh ™BkkÍ fu A6 ðõŒ RMke nk÷Œ BkU
økwÍh økyu Œku fÍk Çke MkkrfŒ nku òŒe ni.
BkwMkkrVh fe ™BkkÍ fk çkÞk™

òu ~kÏMk Œõheçk™ 92 rf÷ku Bkexh fe Ëqhe fk MkVh fk
RhkËk fh fu Îkh Mku r™f÷k ykih y…™e çkMŒe Mku çkknh åk÷k økÞk
Œku ~kheyŒ BkU Þun ~kÏMk BkwMkkrVh nku økÞk. yçk RMk …h ðkrsçk nku
sLLkíke Íuðh 303
økÞk fu fMh fhu Þk’™e ÍkunhT , yMh ykih R~kk åkkh hõyŒ ðk÷e VÍo
™BkkÍkU fku Ëku ne hõyŒ …Zu. õÞtqfu RMk fu nf BkU Ëku ne hõyŒ …qhe
™BkkÍ ni.
BkMy÷k : yøkh BkwMkkrVh ™u fMË™ åkkh hõyŒ …Ze ykih Ëku …h
fk’Ëk rfÞk Œku VÍo yËk nku økÞk ykih ykr¾he Ëku hõyŒU ™^÷ nku
øk# Bkøkh økw™nøkkh nwðk yøkh Ëku hõyŒ …h fk’Ëk ™nª rfÞk Œku
VÍo yËk ™ nwðk.
BkMy÷k : BkwMkkrVh sçk Œf rfMke søkn …LËhn rË™ Þk RMk Mku

rÍÞkËk Xnh™u fe r™GÞŒ ™ fhu Þk y…™e çkMŒe BkU ™ ÃknkU[ òyu
fMh fhŒk hnuøkk.
BkMy÷k : BkwMkkrVh yøkh BkwfeBk RBkkBk fu …eAu ™BkkÍ …Zu Œku åkkh
hõyŒ …qhe …Zu, fMh ™ fhu.
BkMy÷k : BkwfeBk yøkh BkwMkkrVh RBkkBk fu …eAu ™BkkÍ …Zu Œku RBkkBk
BkwMkkrVh nku™u fe ðßn Mku Ëku ne hõyŒ …h Mk÷kBk Vih Ëuøkk. yçk
BkwfeBk BkwõŒrËÞkU fku åkkrnÞu fu RBkkBk fu Mk÷kBk Vih Ëu™u fu çkk’Ë
y…™e çkkfe Ëku hõyŒU …ZU ykih R™ Ëku™kU hõyŒkU BkU rfhkyŒ ™
fhU çkÕfu Mkqhyu VkrŒnk …Z™u fe rBkõËkh Œf åkw…åkk… ¾zu hnU.
BkMy÷k : V@ ð Bkøkrhçk ykih rðºk BkU fMh ™nª.

BkMy÷k : MkwL™ŒkU BkU fMh ™nª ni yøkh Bkkify nku Œku …qhe …ZU ðh™k
BkwykV nI.
BkMy÷k : BkwMkkrVh y…™e çkMŒe Mku çkknh r™f÷Œu ne fMh ~kwYy
fh Ëuøkk ykih sçk Œf y…™e çkMŒe BkU Ëkr¾÷ ™ nku òyu Þk rfMke
sLLkíke Íuðh 304
çkMŒe BkU …LËhn rË™ Þk RMk Mku rÍÞkËk rË™ Xnh™u fe r™GÞŒ ™
fhu çkhkçkh fMh ne fhŒk hnuøkk.
MkßËyu rŒ÷kðŒ fk çkÞk™

BkMy÷k : fwhyk™u BkSË BkU åkkiËn ykÞŒU yiMke nI fu rs™ fu …Z™u
Þk Mkw™™u Mku …Z™u ðk÷u ykih Mkw™™u ðk÷u Ëku™kU …h MkßËk fh™k
ðkrsçk nku òŒk ni RMk fku MkßËyu rŒ÷kðŒ fnŒu nI.
BkMy÷k : MkßËyu rŒ÷kðŒ fk Œhefk Þun ni fu rfç÷k Á¾ ¾zu nku

fh fnŒk nwðk MkßËu BkU òyu ykih fBk Mku fBk Œe™ çkkh
fnu rVh fnŒk nwðk ¾zk nku òyu çkMk, ™
RMk BkU fnŒu nwyu nkÚk WXk™k ni ™ RMk BkU Œ~knTnwË ni ™
Mk÷kBk.
BkMy÷k : yøkh ykÞŒu MkßËk ™BkkÍ fu çkknh …Ze ni Œku Vkih™ ne
MkßËk fh ÷u™k ðkrsçk ™nª ni nkt çkunŒh Þune ni fu Vkih™ ne fh ÷u
ykih ðwÍq nku Œku Ëuh fh™e BkõYnu ŒLÍene ni.
BkMy÷k : yøkh MkßËu fe ykÞŒ ™BkkÍ BkU …Ze ni Œku Vkih™ ne

MkßËk fh™k ðkrsçk ni yøkh Œe™ ykÞŒ …Z™u fe rBkõËkh BkU Ëuh
÷økk Ëe Œku økw™nøkkh nkuøkk ykih yøkh ™BkkÍ BkU MkßËu fe ykÞŒ
…ZŒu ne Vkih™ Áfqy BkU åk÷k økÞk ykih Áfqy fu çkk’Ë ™BkkÍ fu
Ëku™kU MkßËkU fku fh r÷Þk Œku yøkåkuo MkßËyu rŒ÷kðŒ fe r™GÞŒ ™
fe nku Bkøkh MkßËyu rŒ÷kðŒ Çke yËk nku økÞk.
BkMy÷k : ™BkkÍ BkU ykÞŒu MkßËk …Ze Œku RMk fk MkßËk ™BkkÍ ne
sLLkíke Íuðh 305
BkU ðkrsçk ni ™BkkÍ fu çkknh Þun MkßËk yËk ™nª nku MkfŒk.
WËqo Íçkk™ BkU yøkh ykÞŒu MkßËk fk ŒhsBkk …Z rËÞk Œçk

Çke …Z™u ðk÷u ykih Mkw™™u ðk÷u Ëku™kU …h MkßËk ðkrsçk nku økÞk.
BkMy÷k : yuf Bksr÷Mk BkU ykÞŒu MkßËk …Ze ykih MkßËk fh r÷Þk
rVh RMke Bksr÷Mk BkU Ëkuçkkhk WMke ykÞŒ fe rŒ÷kðŒ fe Œku ËqMkhk
MkßËk ðkrsçk ™nª nkuøkk. Ïkw÷kMkk Þun ni fu yuf Bksr÷Mk BkU yøkh
çkkh çkkh ykÞŒu MkßËk …Ze Œku yuf ne MkßËk ðkrsçk nkuøkk ykih
yøkh Bksr÷Mk çkË÷ fh ðkune ykÞŒu MkßËk …Ze Œku rsŒ™e Bksr÷MkkU
BkU RMk ykÞŒ fku …Zuøkk WŒ™u ne MkßËu RMk …h ðkrsçk nku òyUøku.
BkMy÷k : Bksr÷Mk çkË÷™u fe çknwŒ Mke MkqhŒU nI Bk-Mk÷™ fÇke Œku

søkn çkË÷™u Mku Bksr÷Mk çkË÷ òŒe ni siMku BkÿMkk yuf Bksr÷Mk ni
ykih BkÂMsË yuf Bksr÷Mk ni ykih fÇke yuf ne søkn BkU fkBk çkË÷
ò™u Mku Bksr÷Mk çkË÷ òŒe ni siMku yuf ne søkn çkiX fh Mkçkf
…ZkÞk Œku Þun Bksr÷Mku ËMko nwE rVh WMke søkn çkiXu çkiXu ÷kuøkkU ™u
¾k™k ~kwYy fh rËÞk Œku Þun Bksr÷Mk çkË÷ økE fu …n÷u Bksr÷Mku
ËMko Úke yçk Bksr÷Mku ŒykBk nku økE rfMke Îkh BkU yuf fBkhu Mku ËqMkhu
fBkhu BkU åk÷u ò™u, fBkhu Mku MknT™ BkU åk÷u ò™u Mku Bksr÷Mk çkË÷ òŒe
ni rfMke çkzu nkì÷ BkU yuf fku™u Mku ËqMkhu fku™u BkU åk÷u ò™u Mku Bksr÷Mk
çkË÷ òŒe ni ðøkihk ðøkihk Bksr÷Mk fu çkË÷ ò™u fe çknwŒ Mke
MkqhŒU nI.
sLLkíke Íuðh 306
rfhkyŒ fk çkÞk™
rfhkyŒ Þk’™e fwhyk™ ~kheV …Z™u BkU RŒ™e ykðkÍ
nku™e åkkrnÞu fu yøkh çknhk ™ nku ykih ~kkuhku økw÷ ™ nku Œku ÏkwË
y…™e ykðkÍ Mkw™ Mkfu yøkh RŒ™e ykðkÍ Çke ™ nwE Œku rfhkyŒ
™nª nwE ykih ™BkkÍ ™ nkuøke.
BkMy÷k : V@ BkU ykih Bkøkrhçk ð R~kk fe …n÷e Ëku hõyŒkU BkU

ykih swBkwyk ð EËi™ ð Œhkðen ykih h-BkÍk™ fe rðºk BkU RBkkBk
…h snTh fu MkkÚk rfhkyŒ fh™k ðkrsçk ni ykih Bkøkrhçk fe ŒeMkhe
hõyŒ BkU ykih R~kk fe ŒeMkhe ykih åkkiÚke hõyŒ BkU ÍkunTh ð yMh
fe Mkçk hõyŒkU BkU ykrnMŒk …Z™k ðkrsçk ni.
BkMy÷k : snTh fu Þun Bkk’™k nI fu RŒ™e Íkuh Mku …Zu fu fBk Mku fBk MkV
BkU fheçk fu ÷kuøk Mkw™ MkfU ykih ykrnMŒk …Z™u fu Þun Bkk’™k nI fu fBk
Mku fBk ÏkwË Mkw™ Mkfu.
BkMy÷k : snThe ™BkkÍkU BkU yfu÷u fku RÂÏíkÞkh ni åkknu Íkuh Mku …Zu
åkknu ykrnMŒk Bkøkh Íkuh Mku …Z™k y^Í÷ ni.
BkMy÷k : fwhyk™ ~kheV WÕxk …Z™k BkõYnu ŒnheBke ni Bk-Mk÷™

Þun fu …n÷e hõyŒ BkU ykih ËqMkhe hõyŒ BkU …Z™k.
BkMy÷k : ËhrBkÞk™ BkU yuf Akuxe MkqhŒ Akuz fh …Z™k BkõYn ni

siMku …n÷e hõyŒ BkU …Ze ykih ËqMkhe hõyŒ BkU
…Ze ykih ËhrBkÞk™ BkU rMkVo yuf Mkqhn
Akuz Ëe ÷urf™ nkt yøkh ËhrBkÞk™ fe Mkqhn
sLLkíke Íuðh 307
…n÷u Mku çkze nku Œku ËhrBkÞk™ BkU yuf Mkqhn Akuz fh …Z MkfŒk ni
siMku fu çkk’Ë …Z™u {U nhs ™nª ykih fu çkk’Ë
…Z™k ™nª åkkrnÞu.
BkMy÷k : swBkwyk ð EËi™ BkU …n÷e hõyŒ BkU Mkqhyu swBkwyk ykih ËqMkhe
hõyŒ BkU Mkqhyu Bkw™krVfq™ Þk …n÷e hõyŒ BkU
ykih ËqMkhe hõyŒ BkU …Z™k MkwL™Œ ni.
™BkkÍ fu çkknh rŒ÷kðŒ fk çkÞk™ : BkwMŒnçk Þun ni fu çkk ðwÍq

rfç÷k Y yåAu f…zu …n™ fh Mknen Mknen nwYV yËk fh fu yåAe
ykðkÍ Mku fwhyk™ ~kheV …Zu ÷urf™ økk™u fu ÷nsu BkU ™nª, fu økk
fh fwhyk™ …Z™k òRÍ ™nª. rŒ÷kðŒ fu ~kwYy BkU …Z™k
BkwMŒnçk ni ykih Mkqhn fu ~kwYy BkU …Z™k MkwL™Œ ni ËhrBkÞk™u
rŒ÷kðŒ BkU fkuE ËwLÞkðe f÷kBk Þk fkBk fhu Œku ð
rVh …Z ÷u.
BkMy÷k : økwM÷¾k™u ykih ™òMkŒ fe søknkU BkU fwhyk™ ~kheV …Z™k
™k òRÍ ni.
BkMy÷k : sçk fwhyk™ ~kheV çkwÕkLË ykðkÍ Mku …Zk òyu Œku
nkrÍhe™ …h Mkw™™k VÍo ni sçk fu ðkun BkßBky Mkw™™u fe økhÍ Mku
nkrÍh nku ðh™k yuf fk Mkw™™k fkVe ni yøkåkuo ykih ÷kuøk y…™u
y…™u fkBk BkU nkU. ( /
Víkkðk h-ÍrðGÞk, rs. 23, Mk. 352)
BkMy÷k : Mkçk ÷kuøk BkßBky BkU Íkuh Mku fwhyk™ ~kheV …ZU Þun ™k
òRÍ ni yõMkh WMko ð VkrŒnk fu BkkifykU …h Mkçk ÷kuøk Íkuh Íkuh Mku
sLLkíke Íuðh 308
rŒ÷kðŒ fhŒu nI Þun ™k òRÍ ni yøkh åkLË ykËBke …Z™u ðk÷u nkU
Œku Mkçk ÷kuøk ykrnMŒk …ZU.
BkMy÷k : çkkÍkhkU ykih fkh¾k™kU BkU snkt ÷kuøk fkBk BkU ÷øku nkU Íkuh
Mku fwhyk™ ~kheV …Z™k ™k òRÍ ni õÞqft u ÷kuøk yøkh ™ Mkw™U Œku økw™kn
…Z™u ðk÷u …h nkuøkk.
BkMy÷k : fwhyk™ ~kheV çkw÷LË ykðkÍ Mku …Z™k y^Í÷ ni sçk
fu ™BkkÍe Þk çkeBkkh Þk Mkku™u ðk÷u fku Œõ÷eV ™ ÃknkU[u.
BkMy÷k : fwhyk™ ~kheV fku …eX ™ fe òyu ™ RMk fe ŒhV …kô

Vi÷kyU ™ RMk Mku Ÿåke søkn çkiXU ™ RMk …h fkuE rfŒkçk h¾U yøkåkuo
nËeMk ð rVõn fe rfŒkçk nku.
BkMy÷k : fwhyk™ ~kheV yøkh çkkuMkeËk nku fh …Z™u fu fkrçk÷
™nª hnk Œku rfMke …kf f…zu BkU ÷…ux fh yunrŒÞkŒ fe søkn Ë^™
fh ËU ykih RMk fu r÷Þu ÷nË çk™kE òyu Œkfu rBkèe RMk fu Q…h ™
…zu fwhyk™ ~kheV fku s÷k™k ™nª åkkrnÞu çkÕfu Ë^™ ne fh™k
åkkrnÞu.
ynfkBku BkÂMsË fk çkÞk™
sçk BkÂMsË BkU Ëkr¾÷ nku Œku ËwYË ~kheV …Z fh
…Zu ykih sçk BkÂMsË Mku r™f÷u Œku ËwYË
~kheV fu çkk’Ë …Zu.
sLLkíke Íuðh 309
BkMy÷k : BkÂMsË fe AŒ fk Çke BkÂMsË ne fe Œhn y-Ëçkku yunrŒhkBk

÷krÍBk ni rçk÷k ÍYhŒ BkÂMsË fe AŒ …h åkZ™k BkfYn ni.
BkMy÷k : çkååku fku ykih …køk÷ fku rs™ Mku økLËøke fk økwBkk™ nku BkÂMsË
BkU ÷u ò™k nhkBk ni ykih yøkh ™òMkŒ fk zh ™ nku Œku BkõYn ni.
BkMy÷k : BkÂMsË fk fqzk Íkz fh yiMke søkn zk÷u snkt çku y-Ëçke
™ nku. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 3, Mk. 184)
BkMy÷k : ™k…kf f…zk …n™ fh Þk fkuE Çke ™k…kf åkeÍ ÷u fh
BkÂMsË BkU ò™k BkLy ni Þqtne ™k…kf Œu÷ BkÂMsË BkU s÷k™k Þk
™k…kf økkhk BkÂMsË BkU ÷økk™k BkLy ni.
BkMy÷k : ðwÍq fu çkk’Ë çkË™ fk …k™e BkÂMsË BkU Íkz™k, BkÂMsË BkU
Úkqf™k Þk ™kf MkkV fh™k ™k òRÍ ni.
BkMy÷k : BkÂMsË BkU R™ ykËkçk fk ¾Þk÷ h¾u {1} sçk BkÂMsË

BkU Ëkr¾÷ nku Œku Mk÷kBk fhu çk~kŒuo fu òu ÷kuøk ðnkt BkkisqË nkU rÍ¢ku
ËMko BkU Bk~økq÷ ™ nkU ykih yøkh ™BkkÍ BkU nkU Þk BkÂMsË BkU fkuE ™
nku Œku Þqt fnu {2} ðõŒu BkõYn ™
nku Œku Ëku hõyŒ ŒrnGÞŒw÷ BkÂMsË yËk fhu {3} ¾heËku VhkuÏŒ
™ fhu { 4} ™tøke ŒÕkðkh BkÂMsË BkU ™ ÷u òyu { 5} økwBke nwE
åkeÍ BkÂMsË BkU ™ ZqtZu {6} rÍ¢ fu rMkðk ykðkÍ çkw÷LË ™ fhu {7}
ËwLÞk fe çkkŒU ™ fhu {8} ÷kuøkkU fe økhË™U ™ V÷ktøku {9} søkn fu
sLLkíke Íuðh 310
Bkw-ŒyÂÕ÷f rfMke Mku Íøkzk ™ fhu çkÕfu snkt ¾k÷e søkn …kyu ðnkt
™BkkÍ …Z ÷u ykih RMk Œhn ™ çkiXu fu søkn BkU ËqMkhkU fu r÷Þu Œtøke
nku {10} rfMke ™BkkÍe fu ykøku Mku ™ økwÍhu {11} BkÂMsË BkU Úkqf
¾Lfkh Þk fkuE økLËe Þk rÎk™kð™e åkeÍ ™ zk÷u {12} WtÂø÷Þkt ™
åkx¾kyu {13} ™òMkŒ ykih çkååkkU ykih …køk÷kU Mku BkÂMsË fku
çkåkkyu {14} rÍ¢u R÷kne fe fMkhŒ fhu.
BkMy÷k : fååkk ÷nTMk™ ÃÞkÍ Þk Bkq÷e ¾k fh sçk Œf Bkwtn BkU

çkËçkq çkkfe hnu BkÂMsË BkU ò™k òRÍ ™nª Þune nwõBk nh WMk
åkeÍ fk ni rsMk BkU çkËçkq ni fu RMk Mku BkÂMsË fku çkåkkÞk òyu ykih
RMk fku rçkøkih Ëqh rfÞu nwyu BkÂMsË BkU ™ òÞk òyu.
BkMy÷k : BkÂMsË fe MkVkE fu r÷Þu åkBkøkkËzkU ykih fçkqŒhkU ykih

råkrzÞkU fu ÎkkUMk÷kU fku ™kuåk™u BkU fkuE nhs ™nª ni.
BkMy÷k : y…™u BknÕ÷u fe BkÂMsË BkU ™BkkÍ …Z™k yøkåkuo sBkkyŒ

fBk nku òBkuy BkÂMsË Mku y^Í÷ ni çkÕfu yøkh BknÕ÷u fe BkÂMsË
BkU sBkkyŒ ™ nwE Œku ŒLnk òyu ykih yÍk™ ð RfkBkŒ fn fh
yfu÷u ™BkkÍ …Zu Þun òBkuy BkÂMsË fe sBkkyŒ Mku y^Í÷ ni.
sLLkíke Íuðh 311
MkwL™ŒkU ykih ™^÷kU fk çkÞk™

MkwL™Œ fe Ëku rfMBkU nI yuf MkwL™Œu Bkwy¬Ëk ykih ËqMkhe
MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk.
BkMy÷k : MkwL™Œu Bkwy¬Ëk Þun nI : Ëku hõyŒ V@ fe MkwL™Œ VÍo
™BkkÍ Mku …n÷u, åkkh hõyŒ ÍkunTh fe MkwL™Œ VÍo ™BkkÍ Mku …n÷u
ykih Ëku hõyŒ çkk’Ë BkU, Bkøkrhçk fu çkk’Ë Ëku hõyŒ MkwL™Œ, R~kk
fu çkk’Ë Ëku hõyŒ MkwL™Œ, swBkwyk Mku …n÷u åkkh hõyŒ MkwL™Œ
ykih swBkwyk fu çkk’Ë åkkh hõyŒ MkwL™Œ. Þun Mkçk MkwL™ŒU Bkwy¬Ëk
nI Þk’™e R™ fku …Z™u fe ŒkfeË nwE ni rçk÷k WÍTh yuf Bkíkoçkk Çke
Œfo fhu Œku Bk÷kBkŒ fu fkrçk÷ ni ykih RMk fe ykËŒ zk÷u Œku VkrMkf
ð snL™Bk fu ÷kRf ni ykih RMk fu r÷Þu ~kVkyŒ Mku BknYBk nku ò™u
fk zh ni R™ Bkwy¬Ëk MkwL™ŒkU fku “Mkw-™™w÷ nwËk” Çke fnŒu nI.
BkMy÷k : MkwL™Œu økih Bkwy¬Ëk Þun nI : åkkh hõyŒ yMh Mku

…n÷u, åkkh hõyŒ R~kk Mku …n÷u, RMke Œhn R~kk fu çkk’Ë Ëku
hõyŒ fe çkòyu åkkh hõyŒ ykih swBkwyk fe VÍo ™BkkÍ yËk
fh™u fu çkk’Ë çkòyu åkkh hõyŒ MkwL™Œ fu A6 hõyŒ. MkwL™Œu
Bkøkrhçk fu çkk’Ë A6 hõyŒ “Mk÷kŒw÷ yÔðkçke™” ykih Ëku hõyŒ
ŒrnGÞŒw÷ BkÂMsË Ëku hõyŒ ŒrnGÞŒw÷ ðwÍq (yøkh BkõYn ðõŒ ™
nku), Ëku hõyŒ ™BkkÍ R~hkf, fBk Mku fBk Ëku hõyŒ ™BkkÍ åkk~Œ
ykih rÍÞkËk Mku rÍÞkËk çkkhn hõyŒ, fBk Mku fBk Ëku hõyŒ ykih
rÍÞkËk Mku rÍÞkËk ykX hõyŒ ™BkkÍ ŒnßswË, Mk÷kŒw¥kMçken,
™BkkÍu RÂMík¾khk, ™BkkÍu nksŒ ðøkihk R™ MkwL™ŒkU fku yøkh …Zu
Œku çknwŒ rÍÞkËk Mkðkçk ni ykih yøkh ™ …Zu Œku fkuE økw™kn ™nª
sLLkíke Íuðh 312
ni. R™ MkwL™ŒkU fku “Mkw-™™wÍTÍðkRË” ykih fÇke “MkwL™Œu

BkwMŒnççkk” fnŒu nI.
BkMy÷k : rfÞkBk fe fwËhŒ nku™u fu çkk ðwsqË ™^÷ ™BkkÍ çkiX fh

…Z™k òRÍ ni ÷urf™ sçk fwËhŒ nku Œku ™^÷ fku Çke ¾zu nku fh
…Z™k y^Í÷ ni ykih Ëku økw™k Mkðkçk rBk÷Œk ni.
™BkkÍu ŒrnGÞŒw÷ ðwÍq

{wÂM÷Bk ~kheV fe nËeMk BkU ni fu nwÍqh ™rçkGÞu fheBk
6 ™u VhBkkÞk fu òu ~kÏMk yåAe Œhn ðwÍq fhu ykih
Íkrnh ð çkkrŒ™ fu MkkÚk Bkw-Œðßsun nku fh Ëku hõyŒ (™BkkÍ ŒrnGÞŒw÷
ðwÍq) …Zu WMk fu r÷Þu sL™Œ ðkrsçk nku òŒe ni.
™BkkÍu R~hkf
rŒhrBkÍe ~kheV BkU ni fu nwÍqhu yõËMk 6 ™u
VhBkkÞk fu òu ~kÏMk V@ fe ™BkkÍ sBkkyŒ Mku …Z fh rÍ¢u R÷kne fhŒk
hnu Þnkt Œf fu Mkqhs çkw÷LË nku òyu rVh Ëku hõyŒ (™BkkÍu R~hkf) …Zu Œku
WMku …qhu yuf ns ykih yuf WBhu fk Mkðkçk rBkÕkuøkk.
™BkkÍu åkk~Œ
åkk~Œ fe ™BkkÍ fBk Mku fBk Ëku hõyŒ ykih rÍÞkËk Mku
rÍÞkËk çkkhn hõyŒ ni nwÍqhu yfhBk 6 ™u VhBkkÞk
sLLkíke Íuðh 313
fu òu ~kÏMk åkk~Œ fe Ëku hõyŒkU fku nBku~kk …ZŒk hnu WMk fu økw™kn çkÏ~k
rËÞu òyUøku yøkåkuo ðkun MkBkwLËh fu Íkøk fu çkhkçkh nkU.
™BkkÍu ŒnßswË
™BkkÍu ŒnßswË fk ðõŒ R~kk fe ™BkkÍ fu çkk’Ë Mkku fh WXu
WMk fu çkk’Ë Mku Mkwçnu MkkrËf íkw÷qy nku™u fu ðõŒ Œf ni. ŒnßswË fe
™BkkÍ fBk Mku fBk Ëku hõyŒ ykih rÍÞkËk Mku rÍÞkËk nwÍqhu yfhBk
6 Mku ykX hõyŒ Œf MkkrçkŒ ni nËeMkkU BkU RMk
™BkkÍ fe çknwŒ rÍÞkËk VÍe÷Œ çkÞk™ fe økE ni.
Mk÷kŒw¥kMçken
RMk ™BkkÍ fk çku RÂLíknk Mkðkçk ni nËeMk ~kheV BkU ni nwÍqhu
yõËMk 6 ™u y…™u åkåkk nÍhŒu yççkkMk 5
Mku VhBkkÞk fu yi Bkuhu åkåkk yøkh nku Mkfu Œku Mk÷kŒw¥kMçken nh hkuÍ yuf
çkkh …Zku ykih yøkh hkuÍk™k ™ nku Mkfu Œku nh swBkwyk fku yuf çkkh …Zku
ykih Þun Çke ™ nku Mkfu Œku nh Bkne™u BkU yuf çkkh ykih Þun Çke ™ nku Mkfu
Œku Mkk÷ BkU yuf çkkh ykih Þun Çke ™ nku Mkfu Œku WBkú BkU yuf çkkh. RMk ™BkkÍ
fe Œhfeçk Þun ni fu Œõçkehu ŒnheBkk fu çkk’Ë Mk™k …Zu rVh …LËhn
Bkíkoçkk Þun ŒMçken …Zu
rVh ykih ykih Mkqhyu VkrŒnk ykih fkuE Mkqhn …Z
fh Áfqy Mku …n÷u ËMk çkkh Q…h ðk÷e ŒMçken …Zu rVh Áfqy fhu
ykih Áfqy BkU Œe™ Bkíkoçkk …Z fh rVh ËMk Bkíkoçkk
Q…h ðk÷e ŒMçken …Zu rVh Áfqy Mku Mkh WXkyu ykih
sLLkíke Íuðh 314
ykih …Z fh rVh ¾zu ¾zu ËMk Bkíkoçkk Q…h ðk÷e ŒMçken

…Zu rVh MkßËu BkU òyu ykih Œe™ Bkíkoçkk …Z fh rVh
ËMk Bkíkoçkk Q…h ðk÷e ŒMçken …Zu rVh MkßËu BkU Mku Mkh WXkyu ykih
Ëku™kU MkßËkU fu ËhrBkÞk™ çkiX fh ËMk Bkíkoçkk Q…h ðk÷e ŒMçken
…Zu rVh ËqMkhu MkßËu BkU òyu ykih Œe™ Bkíkoçkk …Zu
rVh RMk fu çkk’Ë Q…h ðk÷e ŒMçken ËMk Bkíkoçkk …Zu RMke Œhn åkkh
hõyŒ …Zu ykih ¾Þk÷ hnu fu ¾zu nku™u fe nk÷Œ BkU Mkqhyu VkrŒnk
Mku …n÷u …LËhn Bkíkoçkk Q…h ðk÷e ŒMçken …Zu çkkfe Mkçk søkn
ËMk ËMk çkkh Q…h ðk÷e ŒMçken …Zu nh hõyŒ BkU …A¥kh Bkíkoçkk
ŒMçken …Ze òyuøke ykih åkkh hõyŒkU BkU ŒMçken fe røkLkŒe Œe™
Mkku Bkíkoçkk nkuøke. y…™u ¾Þk÷ Mku røk™Œk hnu Þk ôÂø÷ÞkU fu R~kkhkU
Mku ŒMçken fk ~kwBkkh fhŒk hnu.
™BkkÍu nksŒ
nÍhŒu nwÍiVk 5 hkðe nI fu sçk nwÍqhu yõËMk
6 fku fkuE ynBk Bkwyk-Bk÷k …u~k ykŒk Œku yk…
WMk fu r÷Þu Ëku Þk åkkh hõyŒ ™BkkÍ …ZŒu.
nËeMk ~kheV BkU ni fu …n÷e hõyŒ BkU Mkqhyu VkrŒnk ykih

Œe™ çkkh yk-ÞŒw÷ fwhMke …Zu çkkfe Œe™ hõyŒkU BkU Mkqhyu VkrŒnk
ykih , , yuf yuf
çkkh …Zu Œku Þun yiMke nI siMku ~kçku fÿ BkU åkkh hõyŒU …Zª. Bk~kkR¾
VhBkkŒu nI fu nBk ™u Þun ™BkkÍ …Ze ykih nBkkhe nksŒU …qhe nw# ykih
yuf nËeMk BkU Þun Çke ni fu sçk fkuE nksŒ …u~k yk òyu Œku yåAk
sLLkíke Íuðh 315
ðwÍq fh fu Ëku hõyŒ ™BkkÍ …Zu rVh Œe™ Bkíkoçkk RMk ykÞŒ fku …Zu :
rVh Œe™ çkkh
…Zu rVh Œe™ çkkh fkuE ËwYË ~kheV …Zu rVh Þun Ëwyk …Zu
WMk fe nksŒ …qhe nkuøke RMke Œhn nÍhŒu WMBkk™

rçk™ nw™iV 5 fnŒu nI fu yuf Mkkrnçk òu ™kçke™k Úku çkkhøkknu
yõËMk BkU nkrÍh nwyu ykih yÍo fh™u ÷øku fu Þk hMkq÷Õ÷kn
6 yk… Ëwyk fersÞu fu yÕ÷kn Œyk÷k BkwÍu
ykrVGÞŒ Ëu. yk… 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu yøkh
ŒwBk åkknku Œku Mkçkú fhku ykih Þun ŒwBnkhu nf BkU çkunŒh ni. WLnkU ™u yÍo
fe, fu nwÍqh Ëwyk fh ËU Œku yk… 6 ™u W™ fku Þun
nwõBk rËÞk fu ŒwBk Ïkqçk yåAe Œhn ðwÍq fhku ykih Ëku hõyŒ ™BkkÍ …Z
fh Þun Ëwyk …Zku :
nÍhŒu WMBkk™ rçk™ nw™iV 5 fk çkÞk™ ni fu ÏkwËk

fe fMkBk nBk WX™u Çke ™ …kyu Úku yÇke çkkŒU ne fh hnu Úku fu ðkun
sLLkíke Íuðh 316
™kçke™k nBkkhu …kMk ytÏÞkhu nku fh RMk ~kk™ Mku ykyu fu økkuÞk
fÇke yLÄu Úku ne ™nª.
“Mk÷kŒw÷ yMkhkh”
ËwykykU fe Bkõçkqr÷GÞŒ ykih nksŒkU fu …qhe nku™u fu r÷Þu
yuf Bkwshoçk ™BkkÍ Mk÷kŒw÷ yMkhkh Çke ni rsMk fku RBkkBk yçkw÷
nMk™ ™qÁÆe™ y÷e rçk™ sheh ÷nBke ~kŒ™qVe ™u çknTsŒw÷ yMkhkh
BkU ykih BkwÕ÷k y÷e fkhe ð ~ki¾ yçËw÷ nf BkwnrÆMk ËunÕkðe
™u nÍhŒu økkiMku yk’ÍBk 5 Mku rhðkÞŒ fhŒu nwyu Œnheh
VhBkkÞk ni RMk fe Œhfeçk Þun ni fu çkk’Ë ™BkkÍu Bkøkrhçk MkwL™ŒU …Z
fh Ëku hõyŒ ™BkkÍ ™^÷ …Zu ykih çkunŒh Þun ni fu y÷ nBË fu çkk’Ë
nh hõyŒ BkU øÞkhn øÞkhn Bkíkoçkk …Zu ykih øÞkhn Bkíkoçkk
Þun …Zu
rVh Rhkf fe òr™çk øÞkhn fËBk åk÷u ykih nh fËBk …h Þun …Zu :
rVh nwÍqhu yõËMk 6 fku ðMke÷k çk™k

fh yÕ÷kn Œyk÷k Mku y…™e nksŒ fu r÷Þu Ëwyk Bkktøku.
( /çknkhu þheyík, rs. 1, rnMMkk : 4, Mk. 31)
™BkkÍu RÂMík¾khk
nËeMkkU {U ykÞk ni fu sçk fkuE ~kÏMk rfMke fkBk fk RhkËk
fhu Œku Ëku hõyŒ ™BkkÍ ™^÷ …Zu rsMk fe …n÷e hõyŒ BkU y÷
nBË fu çkk’Ë ykih ËqMkhe hõyŒ {U y÷ nBË fu
çkk’Ë …Zu rVh Þun Ëwyk …Z fh çkk ðwÍq rfç÷u fe ŒhV Bkwtn
sLLkíke Íuðh 317
fh fu Mkku hnu Ëwyk fu yÔð÷ ð ykr¾h Mkqhyu VkrŒnk ykih ËwYË

~kheV Çke …Zu Ëwyk Þun ni :
Ëku™kU søkn fe søkn y…™e ÍYhŒ fk ™kBk ÷u siMku

…n÷e søkn ykih ËqMkhe søkn BkU .
BkMy÷k : çkunŒh Þun ni fu fBk Mku fBk MkkŒ Bkíkoçkk RÂMík¾khk fhu ykih
rVh Ëu¾u rsMk çkkŒ …h rË÷ sBku WMke BkU Çk÷kE ni çkk’Í çkwÍwøkkuO ™u
VhBkkÞk ni fu RÂMík¾khk fh™u BkU yøkh Ïðkçk fu yLËh Mk…uËe Þk
MkçÍe Ëu¾u íkku yåAk ni ykih yøkh rMkÞkne Þk Mkw¾eo Ëu¾u íkku çkwhk ni.
Œhkðen fk çkÞk™
BkMy÷k : BkËo ð ykihŒ Mkçk fu r÷Þu Œhkðen MkwL™Œu Bkwy¬Ëk ni
RMk fk Akuz™k òRÍ ™nª. ykihŒU ÎkhkU BkU yfu÷u yfu÷u Œhkðen …ZU
BkÂMsËkU BkU ™ òyU.
sLLkíke Íuðh 318
BkMy÷k : Œhkðen çkeMk hõyŒU ËMk Mk÷kBk Mku …Ze òyU Þk’™e nh
Ëku hõyŒ …h Mk÷kBk Vihu ykih nh åkkh hõyŒ …h RŒ™e Ëuh çkiX™k
BkwMŒnçk ni rsŒ™e Ëuh BkU åkkh hõyíkU …Ze nI ykih RÂÏíkÞkh ni fu
RŒ™e Ëuh åkknu åkw…fk çkiXk hnu åkknu fr÷Bkk Þk ËwYË ~kheV …ZŒk hnu
Þk fkuE ykih Çke Ëwyk …ZŒk hnu ykBk Œkih Mku Þun Ëwyk …Ze òŒe ni :
BkMy÷k : BkËkuO fu r÷Þu Œhkðen sBkkyŒ Mku …Z™k MkwL™Œu rfVkÞk

ni Þk’™e yøkh BkÂMsË BkU Œhkðen fe sBkkyŒ ™ nwE Œku BknÕ÷u fu
Mkçk ÷kuøk økw™nøkkh nkUøku ykih yøkh fwA ÷kuøkkU ™u BkÂMsË BkU
sBkkyŒ Mku Œhkðen …Z ÷e Œku Mkçk ÷kuøk çkrhGÞwÂÍTÍBBkk nku økyu.
BkMy÷k : …qhu Bkne™u fe Œhkðen BkU yuf çkkh fwhyk™u BkSË ¾íBk
fh™k MkwL™Œu Bkwy¬Ëk ni ykih Ëku çkkh ¾íBk fh™k y^Í÷ ni ykih
Œe™ çkkh ¾íBk fh™k RMk Mku rÍÞkËk VÍe÷Œ h¾Œk ni çk~kŒo Þun fu
BkwõŒrËÞkU fku Œõ÷eV ™ nku Bkøkh yuf çkkh ¾íBk fh™u BkU BkwõŒrËÞkU
fe Œõ÷eV fk r÷nkÍ ™nª rfÞk òyuøkk.
BkMy÷k : rsMk ™u R~kk fe VÍo ™BkkÍ ™nª …Ze ðkun ™ Œhkðen

…Z MkfŒk ni ™ rðºk, sçk Œf VÍo ™ yËk fhu.
sLLkíke Íuðh 319
BkMy÷k : rsMk ™u R~kk fe VÍo ™BkkÍ ŒLnk …Ze, Œhkðen sBkkyŒ

Mku, Œku ðkun rðºk fku ŒLnk …Zu.
rðºk fku sBkkyŒ Mku ðkune …Zuøkk rsMk ™u R~kk fu VÍo fku
sBkkyŒ fu MkkÚk …Zk nku.
BkMy÷k : rsMk fe Œhkðen fe fwA hõyŒU Aqx økE nI ykih RBkkBk
rðºk …Zk™u fu r÷Þu ¾zk nku òyu Œku RBkkBk fu MkkÚk rðºk fe ™BkkÍ
sBkkyŒ Mku …Z ÷u rVh RMk fu çkk’Ë Œhkðen fe Aqxe nwE hõyŒkU fku
yËk fhu çk~kŒo Þun fu R~kk fu VÍo sBkkyŒ Mku …Z åkwfk nku ykih
yøkh Aqxe nwE Œhkðen fe hõyŒkU fku yËk fh fu rðºk ŒLnk …Zu
Œku Þun Çke òRÍ ni Bkøkh …n÷e MkqhŒ y^Í÷ ni.
BkMy÷k : yøkh rfMke ðßn Mku Œhkðen BkU ¾íBku fwhyk™ ™ nku Mkfu
Œku MkqhŒkU Mku Œhkðen …ZU ykih RMk fu r÷Þu çkk’ÍkU ™u Þun Œhefk h¾k
ni fu Mku ykr¾h Œf Ëku çkkh …Z™u BkU çkeMk hõyŒU nku
òyUøke.
BkMy÷k : rçk÷k rfMke WÍTh fu çkiX fh Œhkðen …Z™k BkõYn ni
çkÕfu çkk’Í Vw-fnk fu ™ÍËef Œku nkuøke ne ™nª nkt
yøkh çkeBkkh Þk çknwŒ rÍÞkËk çkqZk ykih fBkÍkuh nku Œku çkiX fh
Œhkðen …Z™u BkU fkuE fhknŒ ™nª õÞqtfu Þun çkiX™k WÍTh fe ðßn Mku
ni.
BkMy÷k : ™k çkkr÷øk rfMke ™BkkÍ {U RBkkBk ™nª çk™ MkfŒk.
RMke Œhn ™k çkkr÷øk fu …eAu çkkr÷økkU fe Œhkðen ™nª

sLLkíke Íuðh 320
nkuøke. Mkkrnçku rnËkÞk ð Mkkrnçku Vínw÷ fËeh ™u RMke fki÷ fku

BkwÏŒkh çkŒkÞk ni.
™BkkÍkU fe fÍk fk çkÞk™

BkMy÷k : rfMke RçkkËŒ fku WMk fu Bkwfhoh ðõŒ …h yËk fh™u fku yËk
fnŒu nI ykih ðõŒ økwÍh ò™u fu çkk’Ë yBk÷ fh™u fku fÍk fnŒu nI.
BkMy÷k : VÍo ™BkkÍkU fe fÍk VÍo ni rðºk fe fÍk ðkrsçk ni ykih

V@ fe MkwL™Œ yøkh VÍo fu MkkÚk fÍk nku ykih Íðk÷ Mku …n÷u …Zu
Œku VÍo fu MkkÚk MkwL™Œ Çke …Zu ykih yøkh Íðk÷ fu çkk’Ë …Zu Œku
MkwL™Œ fe fÍk ™nª swBkwyk ykih ÍkunTh fe MkwL™ŒU fÍk nku øk# ykih
VÍo …Z r÷Þk yøkh ðõŒ ¾íBk nku økÞk Œku R™ MkwL™ŒkU fe fÍk
™nª ykih yøkh ðõŒ çkkfe ni Œku R™ MkwL™ŒkU fku …Zu ykih y^Í÷
Þun ni fu …n÷u VÍo fu çkk’Ë ðk÷e MkwL™ŒkU fku …Zu rVh R™ Awxe nwE
MkwL™ŒkU fku …Zu.
BkMy÷k : rsMk ~kÏMk fe …ktåk ™BkkÍU Þk RMk Mku fBk fÍk nkU WMk fku
Mkkrnçku ŒhŒeçk fnŒu nI WMk …h ÷krÍBk ni fu ðõŒe ™BkkÍ Mku …n÷u
fÍk ™BkkÍkU fku …Z ÷u yøkh ðõŒ BkU økwLòR~k nkuŒu nwyu ykih fÍk
™BkkÍ fku ÞkË h¾Œu nwyu ðõŒe ™BkkÍ fku …Z ÷u Œku Þun ™BkkÍ ™nª
nkuøke. BkÍeË
Œ^Mke÷ “çknkhu ~kheyŒ” BkU Ëu¾™e åkkrnÞu.
BkMy÷k : A6 ™BkkÍU Þk RMk Mku rÍÞkËk ™BkkÍU rsMk fe fÍk nku
økE nkU ðkun Mkkrnçku ŒhŒeçk ™nª yçk Þun ~kÏMk ðõŒ fe økwLòR~k
sLLkíke Íuðh 321
ykih ÞkË nku™u fu çkk ðwsqË yøkh ðõŒe ™BkkÍ …Z ÷uøkk Œku RMk fe
™BkkÍ nku òyuøke ykih Aqxe nwE ™BkkÍkU fku …Z™u fu r÷Þu fkuE
ðõŒ Bkwfhoh ™nª ni WBkú Çkh BkU sçk Çke …Z ÷uøkk çkrhGÞwÂÍTÍBBkk nku
òyuøkk.
BkMy÷k : rsMk hkuÍ ykih rsMk ðõŒ fe ™BkkÍ fÍk nku sçk WMk
™BkkÍ fe fÍk …Zu Œku ÍYhe ni fu WMk hkuÍ ykih WMk ðõŒ fe fÍk fe
r™GÞŒ fhu Bk-Mk÷™ swBkwyk fu rË™ V@ fe ™BkkÍ fÍk nku økE Œku
RMk Œhn r™GÞŒ fhu fu r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ swBkwyk fu rË™ fe
™BkkÍu V@ fe, yÕ÷kn Œyk÷k fu r÷Þu, Bkwtn Bkuhk ŒhV fk’çkk
~kheV fu, .
BkMy÷k : yøkh åkLË Bkne™u Þk åkLË çkhMkkU fe fÍk ™BkkÍkU fku …Zu
Œku r™GÞŒ fh™u BkU òu ™BkkÍ …Z™e ni WMk fk ™kBk ÷u ykih RMk
Œhn r™GÞŒ fhu Bk-Mk÷™ r™GÞŒ fe BkI ™u, Ëku hõyŒ ™BkkÍ V@
fe, òu Bkuhu rÍBBku çkkfe nI W™ BkU Mku …n÷e V@ fe, yÕ÷kn Œyk÷k
fu r÷Þu, Bkwtn Bkuhk ŒhV fk’çkk ~kheV fu RMk Œhefu …h ËqMkhe
fÍk ™BkkÍkU fe r™GGkŒkU fku MkBkÍ ÷u™k åkkrnÞu.
BkMy÷k : òu hõyŒU yËk BkU Mkqhn rBk÷k fh …Ze òŒe nI ðkun fÍk
BkU Çke Mkqhn rBk÷k fh …Ze òyUøke ykih òu hõyíkU yËk BkU rçkøkih
Mkqhn rBk÷kyu …Ze òŒe nI fÍk BkU Çke rçkøkih Mkqhn rBk÷kyu …Ze
òyUøke.
BkMy÷k : BkwMkk-VhŒ fe nk÷Œ BkU sçk fu fMh fhŒk Úkk WMk ðõŒ fe
Awxe nwE ™BkkÍkU fku yøkh ðŒ™ BkU Çke fÍk fhuøkk sçk Çke Ëku ne
sLLkíke Íuðh 322
hõyŒ …Zuøkk ykih òu ™BkkÍU BkwMkkrVh ™ nku™u fu ÍBkk™u BkU fÍk nwE
nI yøkh MkVh BkU Çke R™ fe fÍk …Zuøkk Œku åkkh ne hõyŒ …Zuøkk.
swBkwyk fk çkÞk™
swBkwyk VÍo ni ykih RMk fk VÍo nku™k ÍkunTh Mku rÍÞkËk
Bkwy¬Ëk ni RMk fk BkwÂLfh fkrVh ni.
nËeMk ~kheV BkU ni fu rsMk ™u Œe™ swBkwyu çkhkçkh Akuz rËÞu

WMk ™u RM÷kBk fku …eX fu …eAu VUf rËÞk ðkun Bkw™krVf ni.
ykih yÕ÷kn Mku çku ŒyÕ÷wf ni.

BkMy÷k : swBkwyk VÍo nku™u fu r÷Þu BkwLËrhsyu Íi÷ øÞkhn ~kŒuO nI :
{1} ~knTh BkU BkwfeBk nku™k r÷nkÍk BkwMkkrVh …h swBkwyk VÍo ™nª
{2} ykÍkË nku™k r÷nkÍk økw÷kBk …h swBkwyk VÍo ™nª {3} ŒLËwÁMŒe
Þk’™e yiMku BkheÍ …h swBkwyk VÍo ™nª òu òBkuy BkÂMsË Œf ™nª
ò MkfŒk {4} BkËo nku™k Þk’™e ykihŒ …h swBkwyk VÍo ™nª {5}
ykrf÷ nku™k Þk’™e …køk÷ …h swBkwyk VÍo ™nª { 6} çkkr÷øk
nku™k Þk’™e çkååku …h swBkwyk VÍo ™nª {7} ytÏÞkhk nku™k r÷nkÍk
yLÄu …h swBkwyk VÍo ™nª {8} åk÷™u fe fwËhŒ h¾™u ðk÷k nku
Þk’™e y…kns ykih ÷wtsu …h swBkwyk VÍo ™nª {9} fiË BkU ™ nku™k
r÷nkÍk su÷¾k™u fu firËÞkU …h swBkwyk VÍo ™nª {10} nkrfBk Þk
Íkr÷Bk ðøkihk fk ¾kiV ™ nku™k {11} çkkrh~k fk yktÄe fk RMk fËh
rÍÞkËk ™ nku™k rsMk Mku ™wõMkk™ fk fðe yLËu~kk nku.
sLLkíke Íuðh 323
BkMy÷k : rs™ ÷kuøkkU …h swBkwyk VÍo ™nª Bk-Mk÷™ BkwMkkrVh ykih

yLÄu ðøkihk yøkh Þun ÷kuøk swBkwyk …ZU Œku R™ fe ™BkkÍu swBkwyk
Mknen nkuøke Þk’™e ÍkunTh fe ™BkkÍ R™ ÷kuøkkU fu rÍBBku Mku MkkrfŒ
nku òyuøke.
{1} swBkwyk òRÍ nku™u fu r÷Þu A6 ~kíkuO nI Þk’™e R™ BkU Mku yuf Çke
yøkh ™nª …kE økE Œku swBkwyk yËk nkuøkk ne ™nª.
…n÷e ~kŒo } swBkwyk òRÍ nku™u fe …n÷e ~kŒo ~knTh Þk ~knhe
ÍYrhGÞkík Mku ŒyÕ÷wf h¾™u ðk÷e søkn nku™k ni ~kheyŒ BkU ~knTh
Mku BkwhkË ðkun ykçkkËe ni fu rsMk BkU Bkw-ŒyÆË MkzfU økr÷Þkt ykih
çkkÍkh nkU ykih ðkun rÍÕky Þk ŒnMke÷ fk ~knTh Þk fMçkk nku, fu RMk
fu Bkw-ŒyÂÕ÷f ËenkŒ røk™u òŒu nI ykih yøkh rÍÕky Þk ŒnMke÷
™ nku Œku rÍÕky Þk ŒnMke÷ siMke çkMŒe nku. swBkwyk òRÍ nku™u fu
r÷Þu yiMke çkMŒe fk nku™k ~kŒo ni r÷nkÍk Akuxu Akuxu økkô BkU swBkwyk
™nª …Z™k åkkrnÞu çkÕfu R™ ÷kuøkkU fku hkuÍk™k fe Œhn ÍkunTh fe
™BkkÍ sBkkyŒ Mku …Z™e åkkrnÞu ÷urf™ rs™ økkô BkU …n÷u Mku
swBkwyk fkRBk ni swBkwyk fku çkLË ™nª fh™k åkkrnÞu fu yðkBk rsMk
Œhn Çke yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 fk ™kBk ÷U øk™eBkŒ
ni ÷urf™ R™ ÷kuøkkU fku åkkh hõyŒ ÍkunhT fe ™BkkÍ …Z™e ÍYhe ni.
ËqMkhe ~kŒo } ËqMkhe ~kŒo Þun ni fu çkkË~kknu RM÷kBk Þk WMk fk
™kRçk swBkwyk fkRBk fhu ykih yøkh ðnkt RM÷kBke nwfqBkŒ ™ nku Œku
Mkçk Mku çkzk MkwL™e Mknenw÷ yfeËk ykr÷Bku Ëe™ WMk ~knTh fk
swBkwyk fkRBk fhu fu rçkøkih WMk fe RòÍŒ fu swBkwyk fkRBk ™nª nku
MkfŒk ykih yøkh Þun Çke ™ nku Œku ykBk ÷kuøk rsMk fku RBkkBk
çk™kyU ðkun swBkwyk fkRBk fhu nh ~kÏMk fku Þun nf ™nª fu sçk
åkknu swBkwyk fkRBk fhu.
sLLkíke Íuðh 324
ŒeMkhe ~kŒo } ÍkunTh fk ðõŒ nku™k ni r÷nkÍk ðõŒ Mku …n÷u Þk

çkk’Ë BkU swBkwyk fe ™BkkÍ …Ze økE Œku swBkwyk fe ™BkkÍ ™nª nkuøke
ykih yøkh swBkwyk fe ™BkkÍ …ZŒu …ZŒu yMh fk ðõŒ ~kwYy nku
økÞk Œku swBkwyk çkkrŒ÷ nku økÞk.
åkkiÚke ~kŒo } Þun ni ™BkkÍu swBkwyk Mku …n÷u Ïkwíçkk nku òyu Ïkwíçkk
y-hçke Íçkk™ BkU nku™k åkkrnÞu y-hçke fu R÷kðk rfMke ËqMkhe
Íçkk™ BkU …qhk ¾wíçkk …Z™k Þk y-hçke fu MkkÚk rfMke ËqMkhe Íçkk™
fku rBk÷k™k Þun r¾÷kVu MkwL™Œ ykih BkõYn ni.
…ktåkðª ~kŒo } swBkwyk òRÍ nku™u fe …ktåkðª ~kŒo sBkkyŒ ni rsMk
fu r÷Þu RBkkBk fu rMkðk fBk Mku fBk Œe™ BkËkuO fk nku™k ÍYhe ni.
Axe ~kŒo } RÍT™u ykBk nku™k ÍYhe ni RMk fk BkŒ÷çk Þun ni fu
BkÂMsË fk ËhðkÍk ¾ku÷ rËÞk òyu Œkfu rsMk {wMkÕ{kLk fk S åkknu
ykyu rfMke rfMBk fe Áfkðx ™ nku r÷nkÍk çkLË Bkfk™ BkU swBkwyk
…Z™k òRÍ ™nª nkuøkk.
™BkkÍu E Ëi™ fk çkÞk™

EË ð çkfh EË fe ™BkkÍ ðkrsçk ni Bkøkh Mkçk …h ™nª
çkÕfu rMkVo WLnª ÷kuøkkU …h rs™ ÷kuøkkU …h swBkwyk VÍo ni rçk÷k ðßn
EËi™ fe ™BkkÍ Akuz™k MkÏŒ økw™kn ni.
BkMy÷k : EËi™ fe ™BkkÍ ðkrsçk nku™u ykih òRÍ nku™u fe ðkune

~kŒuO nI òu swBkwyk fu r÷Þu nI Vfo RŒ™k ni fu swBkwyk fk Ïkwíçkk ~kŒo ni
ykih EËi™ fk Ïkwíçkk MkwL™Œ ni ËqMkhk Vfo Þun Çke ni fu swBkwyk fk
sLLkíke Íuðh 325
Ïkwíçkk ™BkkÍu swBkwyk Mku …n÷u ni ykih EËi™ fk Ïkwíçkk ™BkkÍu EËi™
fu çkk’Ë ni ykih yuf ŒeMkhk Vfo Þun Çke ni fu swBkwyk fu r÷Þu yÍk™
ð RfkBkŒ ni ykih EËi™ fu r÷Þu ™ yÍk™ ni ™ RfkBkŒ rMkVo Ëku
çkkh fn fh ™BkkÍu EËi™ fu yu’÷k™ fe RòÍŒ ni.
BkMy÷k : EËi™ fe ™BkkÍ fk ðõŒ yuf ™uÍk Mkqhs çkw÷LË nku™u Mku
Íðk÷ fu …n÷u Œf ni.
BkMy÷k : EË fu rË™ Þun çkkŒU BkwMŒnçk nI :
{1} nòBkŒ çk™ðk™k {2} ™kÏkw™ fxðk™k {3} økwM÷ fh™k {4}
rBkMðkf fh™k {5} yåAu f…zu …n™™k ™yu nkU Þk …whk™u {6}
ytøkqXe …n™™k {7} Ïkw~çkq ÷økk™k {8} Mkwçn fe ™BkkÍ BknÕ÷u fe
BkÂMsË BkU …Z™k {9} EËøkkn sÕË åk÷u ò™k {10} ™BkkÍ Mku
…n÷u Mk-Ë-fyu rVºk yËk fh™k {11} EËøkkn fku …iË÷ ò™k
{12} ËqMkhu hkMŒu Mku ðk…Mk yk™k {13} EËøkkn fku ò™u Mku …n÷u
åkLË ¾sqhU ¾k ÷u™k Œe™ …ktåk MkkŒ Þk fBk rÍÞkËk Bkøkh Œkf nkU,
¾sqhU ™ nkU Œku fkuE BkeXe åkeÍ ¾k ÷u {14} Ïkw~ke Íkrnh fh™k
{15} Mk-Ëfk ð ¾ihkŒ fh™k {16} EËøkkn fku RíBke™k™ ykih
ðfkh fu MkkÚk ò™k {17} yk…Mk BkU yuf ËqMkhu fku Bkwçkkhf çkkË
Ëu™k.
™BkkÍu EËi™ fk Œhefk
…n÷u RMk Œhn r™GÞŒ fhu fu r™GÞŒ fe BkI ™u Ëku hõyŒ
™BkkÍ EËw÷ rVºk Þk EËw÷ yÍTnk fe A6 ŒõçkehkU fu MkkÚk yÕ÷kn
Œyk÷k fu r÷Þu (BkwõŒËe RŒ™k ykih fnu : …eAu RMk RBkkBk fu) Bkwtn Bkuhk
ŒhV fk’çkk ~kheV fu. rVh fk™kU Œf nkÚk WXkyu ykih fn fh
sLLkíke Íuðh 326
nkÚk çkktÄ ÷u ykih Mk™k …Zu, rVh fk™kU Œf nkÚk WXkyu ykih
fnŒk nwðk nkÚk Akuz Ëu, rVh fk™kU Œf nkÚk WXkyu ykih
fnŒk nwðk nkÚk Akuz Ëu, rVh fk™kU Œf nkÚk WXkyu ykih fn
fh nkÚk çkktÄ ÷u. Ïkw÷kMkk Þun ni fu ykøkkÍu ™BkkÍ fe …n÷e Œõçkeh
fu çkk’Ë Çke nkÚk çkktÄ ÷u ykih åkkiÚke Œõçkeh fu çkk’Ë Çke nkÚk çkktÄ
÷u ykih ËqMkhe ykih ŒeMkhe fu çkk’Ë nkÚk Akuz Ëu åkkiÚke Œõçkeh fu
çkk’Ë RBkkBk ykrnMŒk Mku ð …Z fh çkw÷LË ykðkÍ
Mku y÷ nBË ykih fkuE Mkqhn …Zu ykih Áfqy ð MkßËu Mku Vkrhøk nku
fh ËqMkhe hõyŒ BkU y÷ nBË ykih fkuE Mkqhn …Zu rVh Œe™ çkkh
fk™kU Œf nkÚk WXk fh nh çkkh fnŒk nwðk nkÚk Akuz Ëu ykih
åkkiÚke çkkh rçk÷k nkÚk WXkyu Œõçkeh fnŒk nwðk Áfqy BkU òyu
ykih çkkfe ™BkkÍ ËqMkhe ™BkkÍkU fe Œhn …qhe fhu Mk÷kBk Vih™u fu
çkk’Ë RBkkBk Ëku Ïkwíçku …Zu rVh Ëwyk Bkktøku …n÷u Ïkwíçku fku ~kwYy fh™u
Mku …n÷u RBkkBk ™ð çkkh ykih ËqMkhu fu …n÷u MkkŒ çkkh ykih rBkBçkh
Mku WŒh™u fu …n÷u åkkiËn çkkh ykrnMŒk Mku fnu fu Þun MkwL™Œ
ni.
BkMy÷k : yøkh rfMke WÍTh Bk-Mk÷™ MkÏŒ çkkrh~k nku hne ni Þk
yçkú fe ðßn Mku åkktË ™nª Ëu¾k økÞk ykih Íðk÷ fu çkk’Ë åkktË nku™u
fe ~knkËŒ rBk÷e ykih EË fe ™BkkÍ ™ nku Mkfe Œku ËqMkhu rË™ EË
fe ™BkkÍ …Ze òyu ykih yøkh ËqMkhu rË™ Çke ™ nku Mkfe Œku ŒeMkhu
rË™ EËw÷ rVºk fe ™BkkÍ ™nª nku MkfŒe.
BkMy÷k : EËw÷ yÍTnk (çkfh EË) ŒBkkBk ynfkBk BkU EËw÷ rVºk
fe Œhn ni rMkVo åkLË çkkŒkU BkU Vfo ni EËw÷ rVºk BkU ™BkkÍu EË Mku
sLLkíke Íuðh 327
…n÷u fwA ¾k ÷u™k BkwMŒnçk ni ykih EËw÷ yÍTnk BkU BkwMŒnçk Þun ni
fu ™BkkÍ Mku …n÷u fwA ™ ¾kyu ykih Þun Vfo Çke ni fu EËw÷ rVºk fe
™BkkÍ WÍTh fe ðßn Mku ËqMkhu rË™ …Ze ò MkfŒe ni ykih ŒeMkhu
rË™ ™nª …Ze ò MkfŒe ni Bkøkh EËw÷ yÍTnk fe WÍTh fe ðßn Mku
çkkhnðª Œf Þk’™e ŒeMkhu rË™ Çke rçk÷k fhknŒ …Ze ò MkfŒe ni.
Œõçkehu Œ~hef
BkMy÷k : ™ðª Íw÷rnßò fe V@ Mku Œuhnðª fe yMh Œf …ktåkkU
ðõŒ fe nh ™BkkÍ fu çkk’Ë òu sBkkyŒu BkwMŒnççkk fu MkkÚk yËk fe
økE nku yuf çkkh çkw÷LË ykðkÍ Mku Œõçkeh fn™k ðkrsçk ykih
Œe™ çkkh fn™k y^Í÷ ni RMk fku Œõçkehu Œ~hef fnŒu nI ykih
ðkun Þun ni :
BkMy÷k : fwhçkk™e fh™e nku Œku BkwMŒnçk Þun ni fu …n÷e Íw÷

rnßò Mku ËMkðª Íw÷ rnßò Œf çkk÷ Þk ™kÏkw™ ™ fxkyu.
fwhçkk™e fk çkÞk™
BkMy÷k : nh Bkkr÷fu r™Mkkçk BkËo ð ykihŒ …h nh Mkk÷ fwhçkk™e
ðkrsçk ni. Þun yuf Bkk÷e RçkkËŒ ni. ¾kMk ò™ðh fku ¾kMk rË™
BkU yÕ÷kn fu r÷Þu Mkðkçk fe r™GÞŒ Mku Íçn fh™k RMk fk ™kBk
fwhçkk™e ni.
BkMy÷k : Bkkr÷fu r™Mkkçk ðkun ~kÏMk ni òu MkkZu çkkð™ Œku÷k åkktËe
Þk MkkZu MkkŒ Œku÷k Mkku™k Þk R™ BkU Mku rfMke yuf fe feBkŒ fu MkkBkk™u
sLLkíke Íuðh 328
rŒòhŒ Þk rfMke MkkBkk™ Þk Ár…ÞkU ™kuxkU …iMkkU fk Bkkr÷f nku ykih

BkB÷qfk åkeÍU nksŒu yÂM÷GÞk Mku ÍkRË nkU.
BkMy÷k : Bkkr÷fu r™Mkkçk …h nh Mkk÷ y…™e ŒhV Mku fwhçkk™e

fh™k ðkrsçk ni.
yøkh ËqMkhu fe ŒhV Mku Çke fh™k åkknŒk ni Œku RMk fu r÷Þu
ËqMkhe fwhçkk™e fk RÂLíkÍkBk fhu.
BkMy÷k : fwhçkk™e fk ò™ðh Bkkuxk ŒkÍk yåAk ykih çku yiçk
nku™k ÍYhe ni yøkh Úkkuzk Mkk yiçk nku Œku fwhçkk™e BkõYn nkuøke
ykih yøkh rÍÞkËk yiçk ni Œku fwhçkk™e nkuøke ne ™nª.
BkMy÷k : yLÄk, ÷tøkzk, fk™k, çkunË Ëwçk÷k, rŒnkE Mku rÍÞkËk

fk™, ËwBk, Mkªøk, Úk™ ðøkihk fxk nwðk, …iËkR~ke çku fk™ fk, çkeBkkh,
R™ Mkçk ò™ðhkU fe fwhçkk™e òRÍ ™nª.
fwhçkk™e fk Œhefk
fwhçkk™e fk Þun Œhefk ni fu ò™ðh fku çkkyU …n÷q …h RMk
Œhn r÷xkyU fu WMk fk Bkwtn rfç÷u fe ŒhV nku rVh Þun Ëwyk …ZU :
ykih ò™ðh fu …n÷q …h y…™k ËknT™k …kô h¾ fh
sLLkíke Íuðh 329
…Z fh ŒuÍ Awhe Mku sÕË Íçn fh ËU ykih Íçn fu çkk’Ë rVh

Þun Ëwyk …ZU :
yøkh ËqMkhu fe ŒhV Mku fwhçkk™e fhu Œku fu çkòyu

fn fh WMk fk ™kBk ÷u. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 15, Mk. 15)
BkMy÷k : fwhçkk™e fu økku~Œ fu Œe™ rnMMku fhu. yuf rnMMkk Mk-Ëfk
fh Ëu, yuf rnMMkk ynçkkçk BkU ŒõMkeBk fh Ëu ykih yuf rnMMkk
y…™u ¾åko fu r÷Þu h¾ ÷u.
BkMy÷k : fwhçkk™e fk økku~Œ fkrVh fku nhrøkÍ ™ Ëu, fu Þnkt fu
fw^Vkh nçkeo nI. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 15, Mk. 144)
BkMy÷k : åkBkzk, Íku÷, hMMke ðøkihk Mkçk fku Mk-Ëfk fh Ëu, åkBkzu
fku ÏkwË y…™u fkBk BkU Çke ÷k MkfŒk ni Bk-Mk÷™ zku÷, BkwMkÕ÷k, ò
™BkkÍ rçkAku™k çk™k MkfŒk ni.
BkMy÷k : yks f÷ ÷kuøk WBkqBk™ fwhçkk™e fe ¾k÷ Ëe™e BkËkrhMk
BkU rËÞk fhŒu nI Þun òRÍ ni yøkh BkÿMku BkU Ëu™u fe r™GÞŒ Mku ¾k÷
çkuåk fh feBkŒ BkÿMku BkU Ëu ËU Œku Þun Çke òRÍ ni.
yfefu fk çkÞk™
çkååkk …iËk nku™u fu ~kwr¢GÞk BkU òu ò™ðh Íçn rfÞk òŒk
ni WMku “yfefk” fnŒu nI. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 15, Mk. 153)
BkMy÷k : rs™ ò™ðhkU fku fwhçkk™e BkU Íçn rfÞk òŒk ni WLne
ò™ðhkU fku yfefu BkU Çke Íçn fh MkfŒu nI.
sLLkíke Íuðh 330
BkMy÷k : ÷zfu fu yfefu BkU Ëku çkfhu ykih ÷zfe fu yfefu BkU yuf
çkfhe Íçn fh™k çkunŒh ni. yøkh økkÞ ÇkIMk yfefu BkU Íçn fhu Œku
Ëku rnMMku ÷zfu fe ŒhV Mku ykih yuf rnMMkk ÷zfe fe ŒhV Mku Íçn
fh™u fe r™GÞŒ fhu ykih yøkh åkknu Œku …qhe økkÞ Þk ÇkIMk ÷zfu Þk
÷zfe fu yfefu BkU Íçn fh Ëu. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk :15, Mk. 154)
BkMy÷k : økkÞ ÇkIMk BkU fwhçkk™e fu ðõŒ fwA rnMMkk fwhçkk™e fe
r™GÞŒ Mku ykih fwA rnMMkk yfefu fe r™GÞŒ Mku h¾ fh Íçn fhu Œku
yuf ne ò™ðh BkU fwhçkk™e ykih yfefk Ëku™kU nku òyUøku ykih
yiMkk fh™k òRÍ ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 15, Mk. 155)
BkMy÷k : yfefu fu r÷Þu çkååku fe …iËkR~k fk MkkŒðkt rË™ çkunŒh ni
ykih MkkŒðU rË™ ™ fh MkfU Œku sçk åkknU fhU MkwL™Œ yËk nku òyuøke.
(y÷ VŒkðho-ÍrðGÞk, rs. 20, Mk. 586)
BkMy÷k : yfefu fk økku~Œ çkååku fu Bkkt çkk…, ËkËk ËkËe, ™k™k
™k™e ðøkihk Mkçk ¾k MkfŒu nI ykih òrn÷kU BkU òu Þun Bk~nqh ni fu
yfefu fk økku~Œ Þun ÷kuøk ™nª ¾k MkfŒu Þun çkkŒ rçkÕfw÷ øk÷Œ ni.
(y÷ VŒkðho-ÍrðGÞk, rs. 20, Mk. 590)
BkMy÷k : yfefu fu ò™ðh fku Íçn fhŒu ðõŒ ÷zfk nku Œku Þun
Ëwyk …Zu :
Ëwyk BkU fe søkn çkååku ykih WMk fu çkk… fk

™kBk ÷u ykih yøkh ÷zfe nku Œku Þun Ëwyk RMk Œhn …Zu :
sLLkíke Íuðh 331
Ëwyk {U fe søkn ÷zfe ykih WMk fu çkk… fk

™kBk ÷u ykih yøkh Ëwyk ÞkË ™ nku Œku rçkøkih Ëwyk …Zu rË÷ BkU Þun
¾Þk÷ fh fu Vw÷kt ÷zfu Þk Vw÷k™e ÷zfe fk yfefk ni
…Z fh Íçn fh Ëu yfefk nku òyuøkk. yfefu fu r÷Þu Ëwyk fk …Z™k
ÍYhe ™nª. (y÷ VŒkðho-ÍrðGÞk (y÷ sËeËk), rs. 20, Mk. 585)
økn™ fe ™BkkÍ
Mkqhs økn™ fe ™BkkÍ MkwL™Œu Bkwy¬Ëk ykih åkktË økn™ fe
™BkkÍ BkwMŒnçk ni Mkqhs økn™ fe ™BkkÍ sBkkyŒ Mku BkwMŒnçk ni
ykih ŒLnk ŒLnk Çke nku MkfŒe ni yøkh sBkkyŒ Mku …Ze òyu Œku
Ïkwíçku fu rMkðk swBkwyk fe ŒBkkBk ~kŒuO RMk fu r÷Þu þíko nI. ðkune ~kÏMk
RMk fe sBkkyŒ fkRBk fh MkfŒk ni òu swBkwyk fe sBkkyŒ fkRBk
fh MkfŒk nku yøkh ðkun ™ nku Œku ÷kuøk ŒLnk ŒLnk …ZU åkknu Îkh BkU
…ZU Þk BkÂMsË BkU.
BkMy÷k : økn™ fe ™BkkÍ ™^÷ fe Œhn Ëku hõyŒ ÷Bçke ÷Bçke
MkqhŒkU fu MkkÚk …ZU rVh WMk ðõŒ Œf Ëwyk BkktøkŒu hnU fu økn™ ¾íBk
nku òyu.
BkMy÷k : økn™ fe ™BkkÍ BkU ™ yÍk™ ni ™ RfkBkŒ, ™ çkw÷LË
ykðkÍ Mku rfhkyŒ.
BkÂGÞŒ fu Bkw-ŒyÂÕ÷fkŒ
sçk BkkiŒ fe y÷kBkŒU Íkrnh nku™u ÷økU Œku MkwL™Œ Þun ni fu
ËknT™e fhðx …h r÷xk fh rfç÷u fe ŒhV Bkwtn fh ËU ykih Þun Çke
òRÍ ni fu råkŒ r÷xkyU ykih rfç÷u fku …kô fh ËU Bkøkh RMk MkqhŒ BkU
Mkh fku fwA Ÿåkk fh ËU Œkfu rfç÷u fe ŒhV Bkwn t nku òyu ykih yøkh
rfç÷u fku Bkwtn fh™u BkU WMk fku Œõ÷eV nkuŒe nku Œku rsMk nk÷Œ …h ni
Akuz ËU.
sLLkíke Íuðh 332
BkMy÷k : òt f™e fe nk÷Œ BkU WMku ŒÕfe™ fhU Þk’™e WMk fu …kMk
çkwÕkLË ykðkÍ Mku fr÷Bkyu ~knkËŒ …ZU Bkøkh WMku …Z™u fk nwõBk ™ ËU
ykih sçk ðkun …Z ÷u Œku ŒÕfe™ çkLË fh ËU. nkt yøkh fr÷Bkk …Z™u fu
çkk’Ë WMk ™u fkuE çkkŒ fh ÷e Œku rVh ŒÕfe™ fhU Œkfu WMk fk ykr¾he
f÷kBk : nku. ( )
BkMy÷k : òt f™e fu ðõŒ nkrÍhe™ y…™u r÷Þu ykih WMk fu r÷Þu

Ëwykyu ¾ih fhU ykih ‚qhyu Þk‚e™ ð ‚qhyu hk’Ë …ZU. sçk Yn
r™f÷ òyu Œku yuf åkkize …èe sçkzu fu ™eåku Mku Mkh …h ÷u ò fh
røkhn ÷økk ËU, fu Bkwn
t ¾w÷k ™ hnu ykih ykt¾U çkLË fh Ëe òyU ykih
nkÚk …kô MkeÄu fh rËÞu òyU. Þun fkBk WMk fu Îkh ðk÷kU BkU òu rÍÞkËk
™h{e fu MkkÚk fh MkfŒk nku (Bk-Mk÷™ çkk… Þk çkuxk) ðkun fh ÷u.
BkMy÷k : fV™ Ë^™ sÕËe fhU fu nËeMkkU BkU RMk fe çknwŒ ŒkfeË
ykE ni.
BkÂGÞŒ fu ™n÷k™u fk Œhefk
BkÂGÞŒ fku økwM÷ Ëu™k VÍuo rfVkÞk ni çkk’Í ÷kuøkkU ™u ™n÷k
rËÞk Œku Mkçk RMk rÍBBkuËkhe Mku çkhe nku økyu.
BkMy÷k : ™n÷k™u fk Œhefk Þun ni fu rsMk ŒÏŒ …h ™n÷k™u fk

RhkËk nku WMk fku Œe™ Þk …ktåk Þk MkkŒ Bkíkoçkk Äq™e ËU rVh WMk …h
BkÂGÞŒ fku r÷xk fh ™kV Mku Îkwx™kU Œf rfMke …kf f…zu Mku Aw…k ËU rVh
™n÷k™u ðk÷k y…™u nkÚk BkU f…zk ÷…ux fh …n÷u RÂMíkLò fhkyu
sLLkíke Íuðh 333
rVh ™BkkÍ siMkk ðwÍq fhkyu Bkøkh BkÂGÞŒ fu ðwÍq BkU …n÷u røkèkU Œf
nkÚk Äku™k ykih fwÕ÷e fh™k ykih ™kf BkU …k™e åkZk™k ™nª ni. nkt,
fkuE f…zk rÇkøkku fh ËktŒkU ykih BkMkqZkU ykih ™Úk™kU …h rVhk ËU rVh
Mkh ykih ËkZe fu çkk÷ nkU Œku økw÷¾iY Þk …kf Mkkçkq™ Mku ÄkuyU ðh™k
¾k÷e …k™e Çke fkVe ni rVh çkk# fhðx …h r÷xk fh Mkh Mku …kô
Œf çkuhe fu …¥kkU fk òu~k rËÞk nwðk …k™e çknkyU fu ŒÏŒ Œf …k™e
ÃknkU[ òyu rVh ËknT™e fhðx …h r÷xk fh RMke Œhn …k™e çknkyU
yøkh çkuhe fu …¥kkU fk Wçkk÷k nwðk …k™e ™ nku Œku MkkËk ™eBk økBko
…k™e fkVe ni rVh xuf ÷økk fh rçkXkyU ykih ™h{e Mku …ux Mkn÷kyU
yøkh fwA r™f÷u Œku Äku zk÷U ykih økwM÷ fku Ëkunhk™u fe ÍYhŒ ™nª
rVh ykr¾h BkU Mkh Mku …kô Œf fkVqh fk …k™e çknkyU rVh WMk fu
çkË™ fku rfMke …kf f…zu Mku ykrnMŒk ykrnMŒk ÃkkUA fh Mkw¾kyU
BkMy÷k : BkËo fku BkËo ™n÷kyu ykih ykihŒ fku ykihŒ ykih Akuxk
÷zfk nku Œku WMku ykihŒ Çke ™n÷k MkfŒe ni ykih Akuxe ÷zfe nku Œku
BkËo Çke WMk fku økwM÷ Ëu MkfŒk ni.
BkMy÷k : ykihŒ Bkh òyu Œku ~kkunh ™ WMku ™n÷k MkfŒk ni ™ Aq

MkfŒk ni, nkt Ëu¾™u fe BkwBkk-™-yŒ ™nª.
yðkBk BkU òu Þun Bk~nqh ni fu ~kkunh ykihŒ fu s™kÍu fku ™

fLÄk Ëu MkfŒk ni ™ fçkú BkU WŒkh MkfŒk ni ™ Bkwtn Ëu¾ MkfŒk ni Þun
sLLkíke Íuðh 334
rçkÕfw÷ øk÷Œ ni rMkVo ™n÷k™u ykih WMk fu çkË™ fku rçk÷k f…zk
nkR÷ nku™u fu nkÚk ÷økk™u fe BkwBkk-™-yŒ ni.
BkMy÷k : yiMke søkn RÂLíkfk÷ nwðk fu ðnkt ™n÷k™u fu r÷Þu …k™e
™nª rBk÷Œk Œku BkÂGÞŒ fku ŒÞBBkwBk fhkyU ykih ™BkkÍu s™kÍk …Z
fh Ë^™ fh ËU. nkt yøkh Ë^™ Mku …n÷u …k™e rBk÷ òyu Œku økwM÷ Ëu
fh Ëkuçkkhk ™BkkÍu s™kÍk …ZU.
fV™ fk çkÞk™
BkÂGÞŒ fku fV™ Ëu™k VÍuo rfVkÞk ni fV™ fu Œe™ Ë-hsu nI :
{1} fV™u ÍYhŒ {2} fV™u rfVkÞŒ {3} fV™u MkwL™Œ. BkËo fu r÷Þu
fV™u MkwL™Œ Œe™ f…zu nI : åkkËh, ŒnçkLË, fwhíkk Bkøkh ŒnçkLË
Mkh Mku …kô Œf ÷Bçkk nku™k åkkrnÞu. ykih ykihŒ fu r÷Þu fV™u MkwL™Œ
…ktåk f…zu nI : åkkËh, ŒnçkLË, fwhíkk, ykuZ™e, Mke™kçkLË. ykih
fV™u rfVkÞŒ BkËo fu r÷Þu Ëku f…zu nI åkkËh, ŒnçkLË. ykih ykihŒ fu
r÷Þu Œe™ f…zu åkkËh, ŒnçkLË, ykuZ™e. Þk åkkËh, fwhíkk, ykuZ™e
ykih fV™u ÍYhŒ ykihŒ BkËo Ëku™kU fu r÷Þu Þun ni fu òu BkwÞMMkh yk
òyu ykih fBk Mku fBk RŒ™k Œku nku, fu Mkkhk çkË™ Zf òyu.
fV™ …n™k™u fk Œhefk Þun ni fu fV™ fku Œe™ çkkh Þk …ktåk

çkkh Þk MkkŒ çkkh Äq™e Ëu fh …n÷u åkkËh fku rçkAkyU rVh RMk fu
Q…h ŒnçkLË rVh fwhíkk rVh BkÂGÞŒ fku WMk …h r÷xkyU ykih fwhíkk
…n™kyU ykih ËkZe ykih ŒBkkBk çkË™ …h Ïkw~çkq ÷økkyU ykih MkßËu
fe søknkU Þk’™e BkkÚku, ™kf, Ëku™kU nkÚk, Îkwx™kU, fËBkkU …h fkVqh
sLLkíke Íuðh 335
÷økkyU rVh ŒnçkLË ÷…uxU …n÷u çkk# ŒhV Mku rVh ËknT™e ŒhV Mku,
rVh åkkËh ÷…uxU …n÷u çkk# ŒhV Mku rVh ËknT™e ŒhV Mku, rVh Mkh
ykih …kô fe ŒhV çkktÄ ËU Œkfu Wz™u ykih rçk¾h™u fk yLËu~kk ™
nku. ykihŒ fku fV™e Þk’™e fwhíkk …n™k fu WMk fu çkk÷ fu Ëku rnMMku
fh fu fV™e fu Q…h Mke™u …h zk÷ ËU ykih ykuZ™e ykÄe …eX fu ™eåku
Mku rçkAk fh Mkh …h ÷k fh Bkwtn …h rBkM÷ r™fkçk fu zk÷ ËU, fu RMk
fe ÷BçkkE ykÄe …eX Mku Mke™u Œf hnu ykih åkkizkE yuf fk™ fe ÷ki
Mku ËqMkhu fk™ fe ÷ki Œf hnu.
s™kÍk ÷u åk÷™u fk çkÞk™

MkwL™Œ Þun ni fu åkkh ykËBke s™kÍk WXkyU ykih MkwLLkík
Þun ni fu Þfu çkk’Ë Ëeøkhu åkkhkU …kÞkU fku fLÄk Ëu ykih nh çkkh ËMk
ËMk fËBk åk÷u ykih …qhe MkwL™Œ Þun ni fu …n÷u ËknT™u rMkhnk™u fLÄk
Ëu rVh ËknT™e …k$Œe rVh çkkyU rMkhnk™u rVh çkk# …k$Œe ykih
ËMk ËMk fËBk åk÷u Œku fw÷ åkk÷eMk fËBk nwyu. nËeMk ~kheV BkU ni fu
òu åkk÷eMk fËBk s™kÍk ÷u åk÷u WMk fu åkk÷eMk økw™knu fçkehk rBkxk
rËÞu òyUøku RMke Œhn yuf nËeMk BkU ni fu òu s™kÍu fu åkkhkU …kÞkU fku
fLÄk Ëu yÕ÷kn Œyk÷k ÍYh WMk fe BkÂøVhŒ VhBkk Ëuøkk.
BkMy÷k : s™kÍk ÷u åk÷™u BkU rMkhnk™k ykøku nku™k åkkrnÞu ykih

ykihŒkU fku s™kÍu fu MkkÚk ò™k BkB™qy ð ™k òRÍ ni.
BkMy÷k : BkÂGÞŒ yøkh …zkuMke Þk rh~ŒuËkh Þk ™uf ykËBke nku Œku

WMk fu s™kÍu fu MkkÚk ò™k ™^÷ ™BkkÍ …Z™u Mku y^Í÷ ni.
sLLkíke Íuðh 336
BkMy÷k : s™kÍu fu MkkÚk …iË÷ åk÷™k y^Í÷ ni ykih MkkÚk åk÷™u

ðk÷kU fku s™kÍu fu …eAu åk÷™k åkkrnÞu ËknTLku çkkyU ™ åk÷U ykih
s™kÍu fu ykøku åk÷™k BkõYn ni.
BkMy÷k : s™kÍu fku ŒuÍe fu MkkÚk ÷u fh åk÷U Bkøkh RMk Œhn, fu

BkÂGÞŒ fku Íxfk ™ ÷øku.
BkMy÷k : nh {wMkÕ{kLk fe ™BkkÍu s™kÍk …Ze òyu yøkåkuo ðkun

fiMkk ne økw™nøkkh nku Bkøkh åkLË rfMBk fu ÷kuøk nI fu W™ fe ™BkkÍu
s™kÍk ™nª …Ze òyuøke Bk-Mk÷™ : {1} çkkøke òu RBkkBku çkhnf
…h ÏkwYs fhu ykih RMke çkøkkðŒ BkU Bkkhk òyu {2} zkfq òu zkfk
Í™e BkU Bkkhk økÞk {3} Bkkt çkk… fk fkrŒ÷ {4} rsMk ™u fE ~kÏMkkU
fk øk÷k ÎkkUx fh Bkkh rËÞk nku.
BkMy÷k : rsMk ™u ÏkwËfw~ke fe nk÷ktfu Þun çknwŒ çkzk økw™kn ni

Bkøkh WMk fu s™kÍu fe ™BkkÍ …Ze òyuøke RMke Œhn òu rÍ™kfkhe
fe MkÍk BkU MktøkMkkh rfÞk økÞk Þk Ïkq™ fu rfMkkMk BkU VktMke rËÞk økÞk
WMku økwM÷ ËUøku ykih s™kÍu fe ™BkkÍ …ZUøku.
BkMy÷k : òu çkååkk BkwËko …iËk nwðk WMk fe ™BkkÍu s™kÍk ™nª …Ze
òyuøke.
sLLkíke Íuðh 337
™BkkÍu s™kÍk fe Œhfeçk

™BkkÍu s™kÍk VÍuo rfVkÞk ni Þk’™e yøkh fwA ÷kuøkkU ™u
™BkkÍu s™kÍk …Z ÷e Œku Mkçk çkrhGÞwrÍTÍBBkk nku økyu ykih yøkh
rfMke ™u Çke ™nª …Ze Œku Mkçk økw™nøkkh nwyu òu ™BkkÍu s™kÍk fu
VÍo nku™u fk RLfkh fhu ðkun fkrVh ni.
BkMy÷k : ™BkkÍu s™kÍk fu r÷Þu sBkkyŒ ~kŒo ™nª yuf ~kÏMk Çke
…Z ÷u Œku VÍo yËk nku økÞk.
BkMy÷k : ™BkkÍu s™kÍk RMk Œhn …ZU fu …n÷u Þqt r™GÞŒ fhu :
r™GÞŒ fe BkI ™u ™BkkÍu s™kÍk fe åkkh ŒõçkehkU fu MkkÚk, yÕ÷kn
Œyk÷k fu r÷Þu ykih Ëwyk RMk BkÂGÞŒ fu r÷Þu, Bkwtn Bkuhk fk’çkk
~kheV fe ŒhV, (BkwõŒËe RŒ™k ykih fnu) …eAu RMk RBkkBk fu. rVh
fk™kU Œf Ëku™kU nkÚk WXk fh fnŒu nwyu Ëku™kU nkÚkkU fku ™kV fu
™eåku çkktÄ ÷u rVh Þun Mk™k …Zu :
rVh rçkøkih nkÚk WXkyu fnu ykih ËwYËu RçkúkneBke

…Zu òu …ts ðõŒk ™BkkÍkU BkU …Zu òŒu nI rVh rçkøkih nkÚk WXkyu
fnu ykih çkkr÷øk fk s™kÍk nku Œku Þun Ëwyk …Zu :
sLLkíke Íuðh 338
RMk fu çkk’Ë åkkiÚke Œõçkeh fnu rVh rçkøkih fkuE Ëwyk …Zu
nkÚk Akuz fh Mk÷kBk Vih Ëu ykih yøkh ™k çkkr÷øk ÷zfu fk s™kÍk
nku Œku ŒeMkhe Œõçkeh fu çkk’Ë Þun Ëwyk …Zu :
ykih yøkh ™k çkkr÷øk ÷zfe fk s™kÍk nku Œku Þun Ëwyk …Zu :
BkMy÷k : BkÂGÞŒ fku yiMku frçkúMŒk™ BkU Ë^™ fh™k çkunŒh ni snkt
™uf ÷kuøkkU fe fçkúU nkU.
BkMy÷k : BkwMŒnçk Þun ni fu Ë^™ fu çkk’Ë fçkú fu …kMk Mkqhyu çk-fhn

fk yÔð÷ ð ykr¾h …ZU rMkhnk™u Mku Œf ykih …k$Œe
Mku ¾íBku MkqhŒ Œf …ZU.
fçkú …h ŒÕfe™
BkMy÷k : Ë^™ fu çkk’Ë BkwËou fku ŒÕfe™ fh™k yn÷u MkwL™Œ fu
™ÍËef òRÍ ni.
Þun òu çkk’Í rfŒkçkkU BkU ni fu ŒÕfe™ ™ fe òyu Þun
Bkku’ŒrÍ÷k fk BkÍnçk ni WLnkU ™u nBkkhe rfŒkçkkU BkU Þun RÍkVk fh
rËÞk ni nËeMk BkU ni nwÍqhu yõËMk 6 VhBkkŒu
nI sçk ŒwBnkhk fkuE {wMkÕ{kLk ÇkkE Bkhu ykih WMk fe rBkèe Ëu åkwfku Œku ŒwBk BkU
Mku yuf ~kÏMk fçkú fu rMkhnk™u ¾zk nku fh BkÂGÞŒ ykih WMk fe Bkkt fk ™kBk ÷u
fh Þqt fnu : Þk Vw÷k™ rçk™ Vw÷k™k ! ðkun Mkw™uøkk ykih sðkçk ™ Ëuøkk rVh
sLLkíke Íuðh 339
fnu : Þk Vw÷k™ rçk™ Vw÷k™k ! ðkun MkeÄk nku fh çkiX òyuøkk. rVh fnu : Þk
Vw÷k™ rçk™ Vw÷k™k ! ðkun fnuøkk : nBkU RþkoË fh, yÕ÷kn Œyk÷k ŒwÍ …h
hnTBk VhBkkyu. Bkøkh ŒwBnU WMk fu fn™u fe ¾çkh ™nª nkuŒe rVh fnu :
™fehi™ yuf ËqMkhu fk nkÚk …fz fh fnUøku åk÷ku nBk WMk fu …kMk
õÞk çkiXU rsMku ÷kuøk WMk fe nwßsŒ rMk¾k åkwfu. RMk …h rfMke ™u nwÍqh
6 Mku yÍo fe, fu yøkh WMk fe Bkkt fk ™kBk Bkk’÷qBk
™ nku ? VhBkkÞk : nÔðk fe ŒhV r™MçkŒ fhu.
BkMy÷k : fçkú …h Vq÷ zk÷™k çkunŒh ni fu sçk Œf Œh hnUøku

ŒMçken fhUøku ykih BkÂGÞŒ fk rË÷ çkn÷uøkk.
BkMy÷k : fçkú …h Mku Œh ÎkkMk ™kuåk™k ™ åkkrnÞu fu WMk fe ŒMçken

Mku hnBkŒ WŒhŒe ni ykih BkÂGÞŒ fku WLMk nkuŒk ni ykih ™kuåk™u BkU
BkÂGÞŒ fk nf Íkyuy fh™k ni.
BkMy÷k : fçkú …h Mkku™k åk÷™k çkiX™k nhkBk ni. frçkúMŒk™ BkU òu

™Þk hkMŒk r™fk÷k økÞk ni WMk Mku økwÍh™k ™k òRÍ ni Ïðkn ™Þk
nku™k WMku Bkk’÷qBk nku Þk RMk fk økwBkk™ nku.
sLLkíke Íuðh 340
BkMy÷k : BkÂGÞŒ fku Ë^™ fh™u fu çkk’Ë MkkuÞBk, ËMkðkt, åkun÷Bk

fh™k Þk’™e ™BkkÍ ð hkuÍk ykih rŒ÷kðŒ ð fr÷Bkk ykih Mk-Ëfk
ð ¾ihkŒ ykih ÷kuøkkU fku ¾k™k r¾÷k™u fk Mkðkçk BkÂGÞŒ fe Yn fku
ÃknkU[k™k òRÍ ni. rsŒ™u ÷kuøkkU fe YnkU fku Mkðkçk ÃknkU[kyuøkk
Mkçk fe YnkU fku Mkðkçk ÃknkU[uøkk ykih RMk ÃknkU[k™u ðk÷u fu Mkðkçk
BkU fkuE fBke ™nª nkuøke yÕ÷kn Œyk÷k fe hnBkŒ Mku Þun WBBkeË ni
fu RMk fku …qhk …qhk Mkðkçk rBk÷uøkk Þun ™nª fu ŒõMkeBk nku fh xwfzk
xwfzk rBk÷uøkk çkÕfu Þun WBBkeË ni fu RMk Mkðkçk ÃknkU[k™u ðk÷u fku
W™ Mkçk fu BkßBkqyu fu çkhkçkh Mkðkçk rBk÷uøkk.
rÍÞkhŒu fwçkqh : fçkúkU fe rÍÞkhŒ fu r÷Þu ò™k MkwL™Œ ni n^Œu BkU
yuf rË™ rÍÞkhŒ fhu ykih RMk fu r÷Þu Mkçk Mku y^Í÷ swBkwyk fk
rË™ Mkwçn fk ðõŒ ni. ykir÷Þk fu BkÍkhkŒ …h Ëqh ËhkÍ Mku MkVh
fh fu ò™k Þfe™™ òRÍ ni ykir÷Þk y…™u rÍÞkhŒ fh™u ðk÷kU
fku y…™u hçk fe Ëe nwE ŒkfŒkU Mku ™^y ÃknkU[kŒu nI ykih yøkh
BkÍkhkU …h fkuE r¾÷kVu ~kh-y çkkŒ nku siMku ykihŒkU fk MkkBk™k Þk
økk™k çkò™k ðøkihk Œku RMk fe ðßn Mku rÍÞkhŒ ™ Akuze òyu fu
yiMke çkkŒkU Mku ™uf fkBk Akuzk ™nª òŒk çkÕfu r¾÷kVu ~kh-y çkkŒkU
fku çkwhk ò™u ykih nku Mkfu Œku çkwhe çkkŒkU Mku ÷kuøkkU fku BkLy fhu ykih
çkwhe çkkŒkU fku y…™e ŒkfŒ Çkh hkufu.
BkMy÷k : fçkúkU fe rÍÞkhŒ fk Þun Œhefk ni fu fçkú fe …k$Œe fe

ŒhV Mku ò fh rfç÷u fku …w~Œ fh fu BkÂGÞŒ fu Bkwtn fu MkkBk™u ¾zk nku
ykih Þun fnu fu
sLLkíke Íuðh 341
rVh VkrŒnk …Zu ykih çkiX™k åkknu Œku RŒ™u VkrMk÷u …h çkiXu
fu rsŒ™e Ëqh rÍLËøke BkU RMk fu …kMk çkiXŒk Úkk.
BkMy÷k : nËeMk BkU ni fu òu øÞkhn Bkíkoçkk ~kheV …Z

fh RMk fk Mkðkçk BkwËkuO fe Yn fku ÃknkU[kyu Œku BkwËkuO fe røk™Œe fu
çkhkçkh WMk fku Mkðkçk rBk÷uøkk.
BkMy÷k : ðnkçke ÷kuøk fçkúkU fe Œkine™ fhŒu nI, fçkúkU fe rÍÞkhŒ
ykih VkrŒnk Mku BkLy fhŒu nI. R™ ÷kuøkkU fe MkkunçkŒ Mku Ëqh hn™k
åkkrnÞu ykih nhrøkÍ R™ ÷kuøkkU Mku ™ Bku÷òu÷ h¾™k åkkrnÞu ™
R™ fe çkkŒkU fku Bkk™™k åkkrnÞu, Þun ÷kuøk yn÷u MkwL™Œ ð sBkkyŒ
fu r¾÷kV nI.
BkMy÷k : W-÷Bkk ykih ykir÷Þk fe fçkúkU …h fwççkk çk™k™k òRÍ
ni Bkøkh fçkú fku …wÏŒk ™ rfÞk òyu.
Þk’™e yLËh Mku …wÏŒk ™ çk™kE òyu ykih yøkh yLËh

fçkú fååke nku ykih Q…h Mku …wÏŒk çk™kyU Œku RMk BkU fkuE nhs
™nª. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 4, Mk. 162)
BkMy÷k : yøkh ÍYhŒ nku Œku fçkú …h r™~kk™ fu r÷Þu fwA r÷¾
MkfŒu nI Bkøkh yiMke søkn ™ r÷¾U fu çku y-Ëçke nku.
BkMy÷k : fçkú …h çkiX™k, Mkku™k, åk÷™k, rVh™k, …u~kkçk …k¾k™k

fh™k, fçkú …h Úkqf™k nhkBk ni, fu RMk Mku fçkú ðk÷u fku Œõ÷eV
ÃknkU[uøke. RMke Œhn frçkúMŒk™ BkU sqŒk …n™ fh ™ åk÷u. yuf
sLLkíke Íuðh 342
ykËBke fku hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u sqrŒÞkt …n™ fh

frçkúMŒk™ BkU åk÷Œu Ëu¾k Œku VhBkkÞk fu yi ~kÏMk ! sqrŒÞkt WŒkh ÷u, ™
Œq fçkú ðk÷u fku íkõ÷eV Ëu ykih ™ fçkú ðk÷k ŒwÍ fku Œõ÷eV Ëu.
BkMy÷k : çkwÍwøkko™u Ëe™ fe fçkúkU …h MkVkE MkwÚkhkE fhŒu hn™k,

ðnkt yøkhçk¥ke s÷k fh Rºk ÷økk fh Ïkw~çkq fh™k, BkÍkhkU …h Vq÷
…r¥kÞkt zk÷™k yðkBk fe ™ÍhkU BkU Mkkrnçku BkÍkh fe RÍTÍíkku yÍBkŒ
…iËk fh™u fu r÷Þu BkÍkhkU …h røk÷kV ð åkkËh åkZk™k, BkÍkhkU fu
ykMk …kMk hku~k™e fh™k Œkfu hkMŒk åk÷™u ðk÷kU fku hku~k™e rBk÷u
ykih ÷kuøkkU fku Bkk’÷qBk nku òyu fu Þun rfMke çkwÍwøko fk BkÍkh ni Œkfu
Þun ÷kuøk ðnkt yk fh VkrŒnk …ZU Þun Mkçk fkBk òRÍ nI ykih
yåAe r™GÞŒ Mku fhU Œku BkwMŒnçk Çke.
BkMy÷k : snkÍ …h rfMke fk RÂLíkfk÷ nwðk ykih f™khk çknwŒ Ëqh
ni Œku åkkrnÞu fu BkÂGÞŒ fku økwM÷ Ëu fh ykih fV™ …n™k fh …qhu
yu’ÍkÍ fu MkkÚk MkBkwLËh BkU zk÷ ËU.
ÍfkŒ fk çkÞk™
ÍfkŒ VÍo ni. RMk fk RLfkh fh™u ðk÷k fkrVh ykih ™ Ëu™u
ðk÷k VkrMkf ð snL™Bke ykih yËk fh™u BkU Ëuh fh™u ðk÷k økw™nøkkh
ð BkËqoËw~~knkËn ni.
™BkkÍ fe Œhn RMk fu çkkhu {U Çke çknwŒ Mke ykÞŒU ð nËeMkU

ykE nI rs™ BkU ÍfkŒ yËk fh™u fe MkÏŒ ŒkfeË ni ykih ™ yËk
sLLkíke Íuðh 343
fh™u ðk÷u …h Œhn Œhn fu ËwLÞk ykih ykr¾hŒ fu yÍkçkkU fe

ðEËU ykE nI.
BkMy÷k : yÕ÷kn fu r÷Þu Bkk÷ fk yuf rnMMkk òu ~kheyŒ ™u Bkwfhoh
rfÞk ni rfMke Vfeh fku Bkkr÷f çk™k Ëu™k ~kheyŒ BkU RMk fku ÍfkŒ
fnŒu nI.
BkMy÷k : ÍfkŒ VÍo nku™u fu r÷Þu åkLË ~kŒuO nI :

{1} {wMkÕ{kLk nku™k Þk’™e fkrVh …h ÍfkŒ VÍo ™nª {2} çkkr÷øk
nku™k Þk’™e ™k çkkr÷øk …h ÍfkŒ VÍo ™nª {3} ykrf÷ nku™k
Þk’™e Ëeðk™u …h ÍfkŒ VÍo ™nª {4} ykÍkË nku™k Þk’™e ÷kIze
økw÷kBk …h ÍfkŒ VÍo ™nª {5} Bkkr÷fu r™Mkkçk nku™k Þk’™e rsMk fu
…kMk r™Mkkçk Mku fBk Bkk÷ nku WMk …h ÍfkŒ VÍo ™nª {6} …qhu Œkih
…h Bkkr÷f nku Þk’™e WMk …h fçÍk Çke nku Œçk ÍfkŒ VÍo ni ðh™k
™nª Bk-Mk÷™ rfMke ™u y…™k Bkk÷ ÍBke™ BkU Ë^™ fh rËÞk ykih
søkn Çkq÷ økÞk rVh çkhMkkU fu çkk’Ë søkn ÞkË ykE ykih Bkk÷
rBk÷ økÞk Œku sçk Œf Bkk÷ ™ rBk÷k Úkk WMk ÍBkk™u fe ÍfkŒ
ðkrsçk ™nª õÞqtfu r™Mkkçk fk Bkkr÷f Œku Úkk Bkøkh RMk …h fçÍk
™nª Úkk {7} r™Mkkçk fk fÍo Mku Vkrhøk nku™k. yøkh rfMke fu …kMk
yuf nÍkh Ár…Þk ni Bkøkh ðkun yuf nÍkh fk fÍoËkh Çke ni Œku WMk
fk Bkk÷ fÍo Mku Vkrhøk ™nª r÷nkÍk WMk …h ÍfkŒ ™nª. { 8}
r™Mkkçk fk nksŒu yÂM÷GÞk Mku Vkrhøk nku™k. nksŒu yÂM÷GÞk
Þk’™e ykËBke fku rÍLËøke çkMkh fh™u BkU rs™ åkeÍkU fe ÍYhŒ ni
Bk-Mk÷™ y…™u hn™u fk Bkfk™, òzu økŠBkÞkU fu f…zu, Îkhu÷q MkkBkk™
Þk’™e ¾k™u …e™u fu çkhŒ™, åkkh…kRÞkt, fwŠMkÞkt, BkuÍU, åkqÕnu, …t¾u
ðøkihk R™ Bkk÷kU BkU ÍfkŒ ™nª õÞqtfu Þun Mkçk Bkk÷ ð MkkBkk™ nksŒu
sLLkíke Íuðh 344
yÂM÷GÞk Mku Vkrhøk ™nª ni {9} Bkk÷u ™kBke nku™k Þk’™e çkZ™u ðk÷k
Bkk÷ nku™k Ïðkn nfefŒ™ çkZ™u ðk÷k Bkk÷ siMku Bkk÷u rŒòhŒ ykih
åkhkE …h Akuzu nwyu ò™ðh Þk nwõBk™ çkZ™u ðk÷k Bkk÷ nku siMku Mkku™k
åkktËe, fu Þun RMke r÷Þu …iËk rfÞu økÞu nI fu R™ Mku åkeÍU ¾heËe òyU
ykih çkuåke òyU Œkfu ™^y nku™u Mku Þun çkZŒu hnU r÷nkÍk Mkku™k åkktËe
rsMk nk÷ BkU Çke nku Íuðh fe ~kõ÷ BkU nkU Þk Ë^™ nkU nh nk÷ BkU Þun
Bkk÷u ™kBke nI ykih R™ fe ÍfkŒ r™fk÷™e ÍYhe ni {10} Bkk÷u
r™Mkkçk …h yuf Mkk÷ økwÍh ò™k Þk’™e r™Mkkçk …qhk nkuŒu ne
ÍfkŒ VÍo ™nª nkuøke çkÕfu yuf Mkk÷ Œf ðkun r™Mkkçk rBkÕf BkU çkkfe
hnu Œku Mkk÷ …qhk nku™u fu çkk’Ë WMk fe ÍfkŒ r™fk÷e òyu.
BkMy÷k : Mkku™u fk r™Mkkçk MkkZu MkkŒ Œku÷k ni ykih åkktËe fk r™Mkkçk

MkkZu çkkð™ Œku÷k ni. Mkku™u åkktËe BkU åkk÷eMkðkt rnMMkk ÍfkŒ r™fk÷
fh yËk fh™k VÍo ni. Þun ÍYhe ™nª fu Mkku™u fe ÍfkŒ BkU Mkku™k ne
ykih åkktËe fe ÍfkŒ BkU åkktËe ne Ëe òyu çkÕfu Þun Çke òRÍ ni fu
çkkÍkhe Çkkð Mku Mkku™u åkktËe fe feBkŒ ÷økk fh Ár…Þk ÍfkŒ BkU ËU.
ÍuðhkŒ fe ÍfkŒ : nËeMk ~kheV BkU ni fu Ëku ykihŒU nwÍqhu yõËMk

6 fe r¾ËBkŒu Bkwçkk-hfk BkU nkrÍh nw#. W™ fu
nkÚkkU BkU Mkku™u fu ftøk™ Úku yk… ™u RþkoË VhBkkÞk fu õÞk ŒwBk R™
ÍuðhkU fe ÍfkŒ yËk fhŒe nku ? ykihŒkU ™u yÍo rfÞk fu S ™nª ! Œku
yk… 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu õÞk ŒwBk RMku …MkLË
fhŒe nku, fu yÕ÷kn Œyk÷k ŒwBnU ykøk fu ftøk™ …n™kyu ? ykihŒkU ™u
fnk : ™nª. Œku Rþko VhBkkÞk fu ŒwBk R™ ÍuðhkU fe ÍfkŒ yËk fhku.
sLLkíke Íuðh 345
BkMy÷k : Mkku™k åkktËe sçk fu çk fËhu r™Mkkçk nkU Œku R™ fe ÍfkŒ

åkk÷eMkðkt rnMMkk r™fk÷™e VÍo ni Ïðkn Mkku™u åkktËe fu xwfzu nkU Þk
rMk¬u Þk ÍuðhkŒ Þk Mkku™u åkktËe fe çk™e nwE åkeÍU Bk-Mk÷™ çkhŒ™,
Îkze, Mkwh{kËk™e, Mk÷kE ðøkihk økhÍ òu fwA nku Mkçk fe ÍfkŒ
r™fk÷™e VÍo ni.
BkMy÷k : rs™ ÍuðhkŒ fe Bkkr÷f ykihŒ nku Ïðkn ðkun BkÞfu Mku
÷kE nku Þk WMk fu ~kkunh ™u WMk fku ÍuðhkŒ Ëu fh W™ fk Bkkr÷f çk™k
rËÞk nku Œku R™ fe ÍfkŒ yËk fh™k ykihŒ …h VÍo ni ykih sçk
ÍuðhkŒ fk Bkkr÷f BkËo nku Þk’™e ykihŒ fku rMkVo …n™™u fu r÷Þu rËÞk
ni Bkkr÷f ™nª çk™kÞk ni Œku W™ ÍuðhkŒ fe ÍfkŒ BkËo fu rÍBBku ni
ykihŒ …h ™nª. (y÷ VŒkðho-ÍrðGÞk ({w¾hoò), rs. 10, Mk. 132)
BkMy÷k : yøkh rfMke fu …kMk Mkku™k åkktËe Þk R™ Ëku™kU fu ÍuðhkŒ
nkU ykih Mkku™k åkktËe BkU Mku fkuE Çke çk fËhu r™Mkkçk ™nª Œku åkkrnÞu
fu Mkku™u fe feBkŒ fe åkktËe Þk åkktËe fe feBkŒ fk Mkku™k VÍo fh fu
Ëku™kU fku rBk÷kyU rVh yøkh rBk÷k™u …h Çke çk fËhu r™Mkkçk ™ nku
Œku ÍfkŒ ™nª ykih yøkh Mkku™u fe feBkŒ fe åkktËe åkktËe BkU rBk÷kyU
Œku çk fËhu r™Mkkçk nku òŒk ni ykih åkktËe fe feBkŒ fk Mkku™k, Mkku™u
BkU rBk÷kyU Œku çk fËhu r™Mkkçk ™nª Œku ðkrsçk ni fu rsMk MkqhŒ BkU
r™Mkkçk …qhk nku òŒk ni ðkun fhU.
BkMy÷k : rŒòhŒe Bkk÷ fe feBkŒ ÷økkE òyu rVh WMk Mku yøkh Mkku™u
Þk åkktËe fk r™Mkkçk …qhk nku Œku WMk fu rnMkkçk Mku ÍfkŒ r™fk÷e òyu.
sLLkíke Íuðh 346
BkMy÷k : yøkh Mkku™k åkktËe ™ nku ™ Bkk÷u rŒòhŒ nku çkÕfu rMkVo
™kux ykih Á…i …iMku nkU, fu fBk Mku fBk RŒ™u Á…i …iMku Þk ™kux nkU, fu
çkkÍkh BkU R™ Mku MkkZu MkkŒ Œku÷k Mkku™k Þk MkkZu çkkð™ Œku÷k åkktËe
¾heËe ò MkfŒe ni Œku ðkun ~kÏMk Mkkrnçku r™Mkkçk ni WMk fku ™kux
ykih Á…i …iMkkU fe ÍfkŒ (åkk÷eMkðkt rnMMkk) r™fk÷™k VÍo ni.
BkMy÷k : yøkh ~kwYy Mkk÷ BkU …qhk r™Mkkçk Úkk ykih ykr¾h Mkk÷
BkU Çke r™Mkkçk …qhk hnk ËhrBkÞk™ BkU fwA rË™kU Bkk÷ Îkx fh r™Mkkçk
Mku fBk hn økÞk Œku Þun fBke fwA yMkh ™ fhuøke çkÕfu RMk fku …qhu
Bkk÷ fe ÍfkŒ Ëu™e …zuøke.
W~h fk çkÞk™
ÍBke™ Mku òu Çke …iËkðkh nku økunqt, sð, åk™k, çkkshk,
Äk™ ðøkihk nh rfMBk fu y™ks, økL™k, YE nh rfMBk fe ŒhfkrhÞkt
Vq÷ V÷ Bkuðu Mkçk BkU W~h ðkrsçk ni Úkkuze …iËk nku Þk rÍÞkËk.
BkMy÷k : òu …iËkðkh çkkrh~k Þk ÍBke™ fe ™Bke Mku …iËk nku WMk BkU
ËMkðkt rnMMkk ðkrsçk nkuŒk ni ykih òu …iËkðkh åkhMku, zku÷, …ÂBÃktøk
Bk~ke™ Þk xâqçk ðu÷ ðøkihk fu …k™e Mku Þk ¾heËu nwyu …k™e Mku …iËk
nku WMk BkU çkeMkðkt rnMMkk ðkrsçk ni.
BkMy÷k : ¾uŒe fu yÏkhkòŒ r™fk÷ fh W~h ™nª r™fk÷k òyuøkk

çkÕfu òu fwA …iËkðkh nwE nku W™ Mkçk fk W~h Þk r™MV W~h Ëu™k
ðkrsçk ni økð™oBkuLx fku Bkk÷ økwÍkhe Ëe òŒe ni ðkun Çke W~h fe
sLLkíke Íuðh 347
hfBk Mku Bkwßhk ™nª fe òyuøke. …qhe …iËkðkh fk W~h Þk r™MV W~h
ÏkwËk fe hkn BkU r™fk÷™k …zuøkk.
BkMy÷k : ÍBke™ yøkh çkxkE …h Ëu fh ¾uŒe fhkE ni Œku ÍBke™ ðk÷u

ykih ¾uŒe fh™u ðk÷u Ëku™kU fku rsŒ™e rsŒ™e …iËkðkh rBk÷e ni Ëku™kU
fku y…™u y…™u rnMMku fe …iËkðkh fk ËMkðkt Þk çkeMkðkt rnMMkk r™fk÷™k
ðkrsçk ni.
ÍfkŒ fk Bkk÷ rf™ rf™ ÷kuøkkU fku rËÞk òyu
rs™ rs™ ÷kuøkkU fku W~h ð ÍfkŒ fk Bkk÷ Ëu™k òRÍ ni
ðkun Þun ÷kuøk nI :
{1} Vfeh Þk’™e ðkun ~kÏMk, fu WMk fu …kMk fwA Bkk÷ ni Bkøkh
r™Mkkçk fe rBkõËkh Mku fBk ni {2} rBkMfe™ Þk’™e ðkun ~kÏMk rsMk fu
…kMk ¾k™u fu r÷Þu økÕ÷k ykih …n™™u fu r÷Þu f…zk Çke ™ nku {3}
fÍoËkh Þk’™e ðkun ~kÏMk, fu rsMk fu rÍBBku fÍo nku ykih WMk fu …kMk
fÍo Mku VkrÍ÷ fkuE Bkk÷ çk fËhu r™Mkkçk ™ nku {4} BkwMkkrVh rsMk fu
…kMk MkVh fe nk÷Œ BkU Bkk÷ ™ hnk nku WMk fku çk fËhu ÍYhŒ ÍfkŒ
fk Bkk÷ Ëu™k òRÍ ni {5} ykrBk÷ Þk’™e rsMk fku çkkË~kknu RM÷kBk
™u ÍfkŒ ð W~h ðwMkq÷ fh™u fu r÷Þu Bkwfhoh rfÞk nku {6} BkwfkŒçk
økw÷kBk Œkfu ðkun Bkk÷ Ëu fh ykÍkË nku òyu {7} økheçk BkwòrnË
Œkfu ðkun rsnkË fk MkkBkk™ fhu.
rf™ rf™ ÷kuøkkU fku ÍfkŒ fk Bkk÷ Ëu™k BkLy ni

rs™ ÷kuøkkU fku W~h ð ÍfkŒ fk Bkk÷ Ëu™k òRÍ ™nª W™
BkU Mku åkLË Þun nI :
sLLkíke Íuðh 348
{1} Bkk÷Ëkh Þk’™e Mkkrnçku r™Mkkçk rsMk …h ÏkwË ÍfkŒ VÍo ni WMk
fku ÍfkŒ fk Bkk÷ òRÍ ™nª { 2} çk™e nkr~kBk Þk’™e nÍhŒu
y÷e, nÍhŒu ò’Vh, nÍhŒu yfe÷, nÍhŒu yççkkMk, nkrhMk rçk™
yçËw÷ Bkw¥kr÷çk fe yki÷kË fku ÍfkŒ fk Bkk÷ Ëu™k òRÍ ™nª.
{3} y…™e yM÷ ð VwYy Þk’™e Bkkt çkk…, ËkËk ËkËe, ™k™k ™k™e
ðøkihnwBk ykih çkuxk, çkuxe, …kuŒk, …kuŒe, ™ðkMkk, ™ðkMke fku ÍfkŒ
fk Bkk÷ Ëu™k òRÍ ™nª {4} ~kkunh y…™e ykihŒ fku ykih ykihŒ
y…™u ~kkunh fku y…™e ÍfkŒ ™nª Ëu MkfŒu Þqt ne Mk-Ë-fyu rVºk
ykih f^Vkhk Çke R™ ÷kuøkkU fku ™nª Ëu MkfŒk {5} Bkk÷Ëkh fu ™k
çkkr÷øk çkååku fku ÍfkŒ ™nª Ëe ò MkfŒe ykih Bkk÷Ëkh fe çkkr÷øk
yki÷kË sçk fu ðkun r™Mkkçk fu Bkkr÷f ™ nkU W™ fku ÍfkŒ Ëu MkfŒu nI
{6} rfMke fkrVh ð BkwhíkË Þk çkË BkÍnçk fku ÍfkŒ fk Bkk÷ Ëu™k
òRÍ ™nª.
BkMy÷k : çknq ËkBkkË ykih MkkuŒu÷e Bkkt Þk MkkuŒu÷u çkk… Þk Íkiò fe
yki÷kË òu ËqMkhu ~kkunh Mku nkU Þk ~kkunh fe yki÷kË òu ËqMkhe çkeðe
Mku nkU ykih ËqMkhu rh~ŒuËkhkU fku ÍfkŒ Ëu MkfŒu nI.
BkMy÷k : Bkk÷Ëkh fe çkeðe yøkh ðkun Bkkr÷fu r™Mkkçk ™nª ni Œku

WMk fku ÍfkŒ Ëu MkfŒu nI.
BkMy÷k : ŒLËwÁMŒ ykih ŒkfŒ ðh ykËBke yøkh ðkun Bkkr÷fu

r™Mkkçk ™nª ni Œku WMk fku ÍfkŒ Ëu™k òRÍ ni Bkøkh WMk fku Mkwðk÷
fh™k ykih Çkef Bkktøk™k òRÍ ™nª.
sLLkíke Íuðh 349
BkMy÷k : ÍfkŒ yËk fh™u BkU Þun ÍYhe ni fu rsMku ËU WMk fku Bkkr÷f
çk™k ËU RMk r÷Þu yøkh ÍfkŒ fe hfBk Mku ¾k™k …fk fh økheçkkU fku
çkŒkih Ëk’ðŒ fu r¾÷k rËÞk Œku ÍfkŒ yËk ™ nwE õÞqtfu Þun RçkknŒ
nwE ŒB÷ef ™nª nwE nkt yøkh ¾k™k …fk fh VfehkU fku ¾k™k Ëu Ëu
ykih W™ fku WMk ¾k™u fk Bkkr÷f çk™k Ëu, fu ðkun åkknU RMk fku ¾kyU
Þk rfMke fku Ëu ËU Þk çkuåk zk÷U Œku ÍfkŒ yËk nku økE.
BkMy÷k : ÍfkŒ fk Bkk÷ BkÂMsË Þk BkÿMku Þk BkunBkk™-¾k™u fe RBkkhŒ

BkU ÷økk™k Þk BkÂGÞŒ fu fV™ ð Ë^™ BkU ÷økk™k Þk fqtðkt çk™ðk Ëu™k Þk
rfŒkçkU ¾heË fh rfMke BkÿMku BkU ðõV fh Ëu™k RMk Mku ÍfkŒ yËk
™nª nkuøke sçk Œf rfMke yiMku ykËBke fku Bkk÷u ÍfkŒ fk Bkkr÷f ™
çk™k ËU òu ÍfkŒ ÷u™u fk ynT÷ ni WMk ðõŒ Œf ÍfkŒ yËk ™nª nku
MkfŒe.
BkMy÷k : Vfeh ÍfkŒ fu Bkk÷ fk Bkkr÷f nku ò™u fu çkk’Ë ÏkwË
y…™e ŒhV Mku yøkh BkÂMsË ð BkÿMku fe RBkkhŒ BkU ÷økk Ëu Þk
BkÂGÞŒ fu fV™ ð Ë^™ BkU MkVo fh Ëu Œku òRÍ ni.
fkrçk÷u Œðßòun ŒBçken : yks f÷ ykBk Œkih …h Ëe™e BkËkrhMk

BkU Þun åk÷™ ni fu yrŒGÞkŒ ykih Mk-ËfkŒ ð ¾ihkŒ ð åkBkuo fwhçkk™e
ykih ÍfkŒ fe Mkçk hfBkU Bkw-ŒðÕ÷e Þk ™krÍBk fu …kMk sBy fe
òŒe nI ykih ™krÍBk ð Bkw-ŒÔkÕ÷e R™ Mkçk hfBkkU fku rBk÷k fh
h¾Œu nI ykih RMke hfBk BkU Mku Œ-÷çkk fk Bkíçk¾ Çke åk÷kŒu nI ykih
BkwËŠhMke™ ð Bkw÷krÍBke™ fe Œ™-ÏðknU Çke ËuŒu nI ykih ðkRÍe™ ð
BkwBŒrn™e™ fk LkÍhk™k Çke ËuŒu nI ykih BkÂMsË ð BkÿMku fe RBkkhŒ
sLLkíke Íuðh 350
Çke çk™ðkŒu nI ykih y…™u BkMkkrhV BkU Çke ÷kŒu nI. ÞkË h¾ku fu RMk
Œhn ™ Œku ÍfkŒ Ëu™u ðk÷kU fe ÍfkŒ yËk nkuŒe ni ™ R™ fkBkkU BkU
ÍfkŒ fe hfBkkU fku ÷økk™k òRÍ ni ykih Þun Bkw-ŒðÂÕ÷ÞkU ykih
™krÍBkkU fe çknwŒ çkze r¾Þk™Œ ni fu ðkun ÷kuøkkU fe ÍfkŒ fu Bkk÷kU
fku Mknen BkMkhV BkU MkVo ™nª fhŒu ykih økw™nøkkh nkuŒu nI r÷nkÍk
W-÷Bkkyu rfhkBk …h ~khy™ ðkrsçk ni fu Bkw-ŒðÂÕ÷ÞkU ykih ™krÍBkkU
fku Þun BkMy÷k çkŒk ËU, fu BkËkrhMk BkU rsŒ™e hfBkU ÍfkŒ fe ykŒe
nI …n÷u W™ hfBkkU fk ne÷yu ~khRGÞk fh ÷u™k ÍYhe ni Œkfu ÍfkŒ
Ëu™u ðk÷kU fe ÍfkŒ yËk nku òyu ykih rVh R™ hfBkkU fku BkÿMku fe
rsMk BkË BkU åkknU ¾åkoo fh MkfU.
BkMy÷k : ne÷yu ~khRGÞk fk Œhefk Þun ni fu ÍfkŒ fe hfBkkU fku
y÷øk fh fu rfMke Œkr÷çku RÕBk fku òu økheçk nku Ëu ËU ykih W™ hfBkkU
fk WMk Œkr÷çku RÕBk fku Bkkr÷f çk™k rËÞk òyu ykih rVh ðkun
Œkr÷çku RÕBk y…™e ŒhV Mku ðkun hfBk BkÿMku BkU y…™e Ïkw~ke Mku Ëu Ëu
RMk Œhn fh ÷u™u Mku ÍfkŒ Ëu™u ðk÷kU fe ÍfkŒ yËk nku òyuøke
ykih rVh ðkun hfBk BkÿMku fe nh BkË BkU ¾åko fe ò Mkfuøke.
(y÷ VŒkðho-ÍrðGÞk (y÷ sËeËk), rs. 10, Mk. 269)
BkMy÷k : ÍfkŒ ð Mk-ËfkŒ BkU y^Í÷ Þun ni fu …n÷u y…™u
ÇkkRÞkU, çkn™kU, åkåkkykU, VqrVÞkU fku rVh R™ fe yki÷kË fku rVh
y…™u BkkBkqykU ykih ¾k÷kykU fku rVh R™ fe yki÷kË fku rVh ËqMkhu
rh~ŒuËkhkU fku rVh …zkurMkÞkU fku rVh y…™u …u~ku ðk÷kU fku rVh y…™u
~knTh ykih økkô ðk÷kU fku ËU ykih RÕBku Ëe™ nkrMk÷ fh™u ðk÷u
Œkr÷çku RÕBkkU fku Çke Ëu™k y^Í÷ ni.
sLLkíke Íuðh 351
Mk-Ë-fyu rVºk fk çkÞk™

BkMy÷k : nh Bkkr÷fu r™Mkkçk …h y…™e ŒhV Mku ykih y…™e ™k
çkkr÷øk yki÷kË fe ŒhV Mku yuf yuf Mkky Mk-Ë-fyu rVºk Ëu™k
ðkrsçk ni.
BkMy÷k : Mk-Ë-fyu rVºk fe rBkõËkh Þun ni fu økunqt ykih økunqt fk
ykxk ykÄk Mkky ykih sð Þk sð fk ykxk Þk ¾sqh yuf Mkky ËU.
BkMy÷k : yk’÷k Ë-hsu fe Œnfef ykih yunrŒÞkŒ Þun ni fu Mkky

fk ðÍT™ åkktËe fu …whk™u Á…u Mku Œe™ Mkku RõÞkð™ Á…u Çkh ykih
ykÄk Mkky fk ðÍT™ yuf Mkku …A¥kh Á…u yXL™e Çkh Q…h ni.
(y÷ VŒkðho-ÍrðGÞk (y÷ sËeËk), rs. 1, Mk. 595)
ykih ™yu ðÍT™ Mku yuf Mkky fk ðÍT™ åkkh rf÷ku ykih
Œõheçk™ åkkuhk™ðu økúkBk nkuŒk ni ykih ykÄu Mkky fk ðÍT™ Ëku rf÷ku
ykih Œõheçk™ MkUŒk÷eMk økúkBk nkuŒk ni.
BkMy÷k : Mk-Ë-fyu rVºk Ëu™u fu r÷Þu hkuÍk h¾™k ~kŒo ™nª r÷nkÍk
yøkh çkeBkkhe Þk MkVh fe ðßn Mku Þk N rçk÷k WÍTh y…™e
~khkhŒ Mku hkuÍk ™ h¾k sçk Çke Mk-Ë-fyu rVºk Ëu™k ðkrsçk ni.
Mkwðk÷ rfMku n÷k÷ ni ykih rfMku ™nª ?

yks f÷ Þun yuf ykBk çk÷k Vi÷e nwE ni fu yåAu ¾kMku
ŒLËwÁMŒ åkknU Œku fBkk fh ykihkU fku r¾÷kyU Bkøkh WLnkU ™u y…™u
ðwsqË fku çkufkh fhkh Ëu h¾k ni. Bkun™Œ Bk~k¬ík Mku ò™ åkwhkŒu nI
ykih ™k òRÍ Œkih …h Çkef Bkktøk fh …ux ÇkhŒu nI ykih çknwŒ Mku
÷kuøkkU ™u Œku Mkwðk÷ fh™k ykih Çkef Bkktøk™k y…™k …u~kk ne çk™k
h¾k ni. Îkh BkU nÍkhku Á…i nI, ¾uŒeçkkze Çke ni Bkøkh Çkef Bkktøk™k
sLLkíke Íuðh 352
™nª AkuzŒu. W™ Mku fnk òŒk ni Œku sðkçk ËuŒu nI fu Þun Œku nBkkhk
…u~kk ni ðkn Mkkrnçk ðkn ! õÞk nBk y…™k …u~kk Akuz ËU. nk÷ktfu
yiMku ÷kuøkkU fku Mkwðk÷ fh™k ykih Çkef Bkktøk™k rçkÕfw÷ nhkBk ni.
nËeMk ~kheV BkU ni fu òu ~kÏMk rçkøkih nksŒ fu Mkwðk÷ fhŒk ni økkuÞk
ðkun ykøk fk ytøkkhk ¾kŒk ni.
yuf ËqMkhe nËeMk BkU ni fu hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u

VhBkkÞk fu òu ~kÏMk ÷kuøkkU Mku Mkwðk÷ fhu nk÷ktfu WMk fku ™ Vkfk nwðk ni ™
WMk fu RŒ™u çkk÷ çkååku nI rs™ fe ŒkfŒ ™nª h¾Œk Œku rfÞkBkŒ fu rË™
ðkun RMk Œhn ykyuøkk fu WMk fu Bkwtn …h økku~Œ ™ nkuøkk ykih nwÍqh
6 ™u VhBkkÞk rsMk …h Vkfk ™nª økwÍhk ykih ™ RŒ™u
çkk÷ çkååku nI rs™ fe ŒkfŒ ™nª ykih Mkwðk÷ fk ËhðkÍk ¾ku÷u, yÕ÷kn
Œyk÷k WMk …h Vkfu fk ËhðkÍk ¾ku÷ Ëuøkk yiMke søkn Mku òu WMk fu ¾Þk÷
BkU Çke ™nª.
yuf nËeMk BkU Þun Çke ykÞk ni fu òu ~kÏMk Bkk÷ çkZk™u fu r÷Þu
÷kuøkkU Mku Mkwðk÷ fhŒk ni Œku ðkun økkuÞk ykøk fk ytøkkhk Œ÷çk fhŒk ni.
Ïkw÷kMkk Þun ni fu rçkøkih ~kËeË ÍYhŒ fu Çkef Bkktøk™k ykih

÷kuøkkU Mku Mkwðk÷ fh™k òRÍ ™nª ni.
Mk-Ëfk fh™u fe VÍe÷Œ
ÍfkŒ ð W~h ð Mk-Ë-fyu rVºk Þun Œe™kU Œku ðkrsçk nI
òu R™ Œe™kU fku ™ yËk fhuøkk MkÏŒ økw™nøkkh nkuøkk. R™

sLLkíke Íuðh 353
Œe™kU fu R÷kðk Mk-Ëfk Ëu™u ykih ÏkwËk fe hkn BkU ¾ihkŒ fh™u fk Çke
çknwŒ çkzk Mkðkçk ni ykih ËwLÞk ð ykr¾hŒ BkU RMk fu çkzu çkzu VðkRË
ð Bk™kVuy nI. åkw™kLåku RMk fu çkkhu BkU nBk Þnkt åkLË nËeMkU r÷¾Œu
nI R™ fku økkih Mku …Zku ykih y…™u ÃÞkhu hMkq÷ 6 fu
R™ BkwfÆMk VhBkk™kU …h yBk÷ fh fu y…™e ËwLÞk ð ykr¾hŒ fku
Mktðkh ÷ku.
nËeMk (1) : nÍhŒu y™Mk 5 fk çkÞk™ ni fu hMkq÷wÕ÷kn
6 ™u VhBkkÞk fu sçk yÕ÷kn Œyk÷k ™u ÍBke™ fku
…iËk VhBkkÞk Œku ðkun rn÷™u ÷øke Œku yÕ÷kn Œyk÷k ™u …nkzkU fku …iËk
rfÞk ykih ÍBke™ fku …nkzkU fu Mknkhu …h Xnhk rËÞk Þun Ëu¾ fh rVrh~ŒkU
fku …nkzkU fe ŒkfŒ …h çkzk Œyßswçk nwðk ykih WLnkU ™u yÍo rfÞk fu yi
…hðh Ëøkkh ! õÞk Œuhe BkÏ÷qf BkU …nkzkU Mku Çke çkZ fh ŒkfŒ ðh fkuE
åkeÍ ni ? Œku yÕ÷kn Œyk÷k ™u RþkoË VhBkkÞk fu nkt, ÷kunk. Œku rVrh~ŒkU
™u fnk Œuhe BkÏ÷qf BkU ÷kunu Mku Çke çkZ fh ŒkfŒ ðh fkuE åkeÍ ni ? Œku
VhBkkÞk : nkt, ykøk. Œku rVrh~ŒkU ™u …qAk fu ykøk Mku Çke çkZ fh fkuE ŒkfŒ
ðk÷e åkeÍ Œuhe BkÏ÷qf BkU ni ? Œku ÏkwËk ™u VhBkkÞk : nkt, …k™e. rVh
rVrh~ŒkU ™u Mkwðk÷ rfÞk fu õÞk Œuhe BkÏ÷qf BkU …k™e Mku Çke rÍÞkËk ŒkfŒ
ðh fkuE åkeÍ ni ? Œku RþkoË nwðk : nkt, nðk. Þun Mkw™ fh rVrh~ŒkU ™u
ËhÞk^Œ rfÞk fu õÞk Œuhe BkÏ÷qf BkU nðk Mku Çke çkZ fh ŒkfŒ h¾™u ðk÷e
åkeÍ ni ? Œku yÕ÷kn Œyk÷k ™u VhBkkÞk : nkt, Rç™u ykËBk, y…™u ËknT™u
nkÚk Mku Mk-Ëfk Ëu ykih çkkyU nkÚk Mku Aw…kyu.
BkŒ÷çk Þun ni fu RMk fËh Aw…k fh Mk-Ëfk Ëu, fu ËknT™u nkÚk

Mku Mk-Ëfk Ëu ykih çkkyU nkÚk fku Çke ¾çkh ™ nku. Þun Mk-Ëfk …nkz,
÷kunk, ykøk, nðk, …k™e ŒBkkBk åkeÍkU Mku çkZ fh ŒkfŒ ðh ni.
sLLkíke Íuðh 354
nËeMk (2) : Mk-Ëfk RMk Œhn økw™knkU fku çkwÍk ËuŒk ni rsMk Œhn
…k™e ykøk fku çkwÍk ËuŒk ni.
nËeMk (3) : nh {wMkÕ{kLk fku Mk-Ëfk fh™k åkkrnÞu Œku ÷kuøkkU ™u fnk :
Þk hMkq÷Õ÷kn 6 òu ~kÏMk Mk-Ëfk fh™u fu r÷Þu
fkuE åkeÍ ™ …kyu Œku õÞk fhu ? Œku RþkoË VhBkkÞk fu WMk fku åkkrnÞu
fu ðkun y…™u nkÚk Mku fkuE fkBk fh fu fwA fBkkyu rVh ÏkwË Çke WMk Mku ™^y
WXkyu ykih Mk-Ëfk Çke Ëu. Œku ÷kuøkkU ™u yÍo rfÞk fu yøkh ðkun fBkk™u
fe ŒkfŒ ™ h¾Œk nku ? Œku yk… 6 ™u VhBkkÞk fu
ðkun rfMke nksŒ BkLË fe rfMke Œhn BkËË fh Ëu. RMk …h ÷kuøkkU ™u fnk
fu yøkh ðkun Þun Çke ™ fhu ? Œku yk… 6 ™u
VhBkkÞk fu WMk fku åkkrnÞu fu ðkun ÷kuøkkU fku yåAe çkkŒkU fk nwõBk ËuŒk hnu.
Þun Mkw™ fh ÷kuøkkU ™u fnk fu yøkh ðkun Þun Çke ™ fhu ? Œku yk…
6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu ðkun ÏkwË çkwhkE fh™u Mku Áf
òyu Þun WMk fu r÷Þu Mk-Ëfk ni.
nËeMk (4) : nÍhŒu y™Mk 5 hkðe nI fu hMkq÷wÕ÷kn

6 ™u VhBkkÞk fu Mk-Ëfk ÏkwËk fu økÍçk fku çkwÍk ËuŒk ni
ykih çkwhe BkkiŒ fku h^y fh ËuŒk ni.
nËeMk (5) : nÍhŒu yçkq nwhihk 5 fnŒu nI fu yuf rÍ™kfkh

ykihŒ yuf fw¥ku fu …kMk Mku økwÍhe òu yuf fqtyU fu …kMk ÃÞkMk Mku Íçkk™
r™fk÷u nwyu Úkk ykih fheçk Úkk fu ÃÞkMk WMk fw¥ku fku Bkkh zk÷u Œku WMk
ykihŒ ™u y…™u åkBkzu fk BkkuÍk r™fk÷k ykih WMk fku y…™e ykuZ™e
sLLkíke Íuðh 355
BkU çkktÄ fh WMk fqtyU Mku …k™e Çkhk ykih WMk fw¥ku fku r…÷k rËÞk (Œku
RŒ™k ne Mk-Ëfk fh™u Mku) WMk fe BkÂøVhŒ nku økE.
nËeMk (6) : nÍhŒu Mkk’Ë rçk™ WçkkËk 5 ™u yÍo rfÞk fu

Þk hMkq÷Õ÷kn 6 Bkuhe Bkkt fe ðVkŒ nku økE Œku WMk
fe ŒhV Mku fki™ Mkk Mk-Ëfk y^Í÷ ni ? Œku yk… ™u VhBkkÞk fu
“…k™e.” Œku nÍhŒu Mkk’Ë rçk™ WçkkËk 5 ™u yuf fqtðkt
¾wËðk rËÞk ykih Þun fnk fu Þun Mkk’Ë fe Bkkt fu r÷Þu ni.
nËeMk (7) : nÍhŒu yçkq MkEË Mku Bkhðe ni fu hMkq÷wÕ÷kn

6 ™u VhBkkÞk fu òu rfMke {wMkÕ{kLk ™tøku çkË™ ðk÷u fku
f…zk …n™kyuøkk Œku yÕ÷kn Œyk÷k WMk fku sL™Œ fk nhk r÷çkkMk
…n™kyuøkk ykih òu rfMke Çkqfu {wMkÕ{kLk fku ¾k™k r¾÷kyuøkk Œku yÕ÷kn
Œyk÷k WMk fku sL™Œ fu Bkuðu r¾÷kyuøkk ykih òu rfMke ÃÞkMku {wMkÕ{kLk fku
…k™e r…÷kyuøkk Œku yÕ÷kn Œyk÷k WMk fku sL™Œ fk ~khçkŒu ¾kMk
r…÷kyuøkk rsMk …h BkkunTh ÷øke nkuøke.
nËeMk (8) : nÍhŒu Rç™u yççkkMk E ™u fnk fu BkI ™u

hMkq÷wÕ÷kn 6 fku Þun VhBkkŒu nwyu Mkw™k fu òu rfMke
{wMkÕ{kLk fku f…zk …n™kyuøkk Œku sçk Œf WMk fu çkË™ …h WMk f…zu fk
yuf xwfzk Çke hnuøkk WMk ðõŒ Œf f…zk …n™k™u ðk÷k yÕ÷kn Œyk÷k
fe rnVkÍŒ BkU hnuøkk.
sLLkíke Íuðh 356
nËeMk (9) : nÍhŒu òrçkh 5 ™u fnk fu hMkq÷wÕ÷kn

6 ™u VhBkkÞk fu òu ~kÏMk rfMke BkwËko ÍBke™ fku rÍLËk fhu
(Þk’™e ¾uŒ çkkuyu ykih ËhÏŒ ÷økkyu) Œku WMk fku Mk-Ëfu fk Mkðkçk rBk÷uøkk ykih
åkrhLË ð …rhLË WMk fk Ëk™k Þk V÷ ¾k ÷Uøku ðkun Mkçk WMk fu r÷Þu Mk-Ëfk
nkuøkk.
Þk’™e WMk fku MkËfk fh™u fk Mkðkçk rBk÷uøkk.
nËeMk (10) : nÍhŒu yçkq Íh 5 ™u fnk fu hMkq÷wÕ÷kn
6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu y…™u rfMke ({wMkÕ{kLk) ÇkkE
fu MkkBk™u (Ïkw~ke Mku) ŒwBnkhk BkwMfwhk Ëu™k Þun Çke Mk-Ëfk ni ykih rfMke Çkxfu
nwyu fku hkMŒk rË¾k Ëu™k Þun Çke Mk-Ëfk ni ykih rfMke yLÄu fe BkËË fh
Ëu™k Þun Çke Mk-Ëfk ni ykih hkMŒu Mku …ÚÚkh ykih fktxk ykih nœe nxk Ëu™k
Þun Çke Mk-Ëfk ni.
BkŒ÷çk Þun ni fu R™ Mkçk fkBkkU …h Mk-Ëfk Ëu™u fk Mkðkçk rBk÷Œk ni.

hkuÍu fk çkÞk™
™BkkÍ fe Œhn hkuÍk Çke VÍuo yi™ ni RMk fe VŠÍGÞŒ fk
RLfkh fh™u ðk÷k fkrVh ykih rçk÷k WÍTh Akuz™u ðk÷k MkÏŒ
økw™knøkkh ykih yÍkçku snL™Bk fk MkÍkðkh ni.
BkMy÷k : ~kheyŒ BkU hkuÍu fu Bkk’™k nI yÕ÷kn Œyk÷k fe RçkkËŒ
fe r™GÞŒ Mku Mkwçnu MkkrËf Mku ÷u fh Mkqhs zqçk™u Œf ¾k™u …e™u ykih
rsBkky Mku y…™u fku hkufu h¾™k.
BkMy÷k : h-BkÍk™ fu yËk hkuÍu ykih ™ÍThu BkwyGÞ™ ykih ™^÷ ð

MkwL™Œ ð BkwMŒnçk hkuÍu ykih BkõYn hkuÍu R™ hkuÍkU fe r™GÞŒ fk
ðõŒ Mkqhs zqçk™u Mku ÷u fh ÍnTðyu fwçkúk (Ëku …nh Mku Œõheçk™ zuZ ÎkLxk
sLLkíke Íuðh 357
…n÷u) Œf ni RMk ËhrBkÞk™ BkU sçk Çke hkuÍu fe r™GÞŒ fhu Þun hkuÍu
nku òyUøku ÷urf™ hkŒ ne BkU r™GÞŒ fh ÷u™k çkunŒh ni. R™ A6
hkuÍkU fu R÷kðk rsŒ™u hkuÍu nI Bk-Mk÷™ h-BkÍk™ fe fÍk fk hkuÍk,
™ÍThu BkwyGÞ™ fe fÍk fk hkuÍk, f^Vkhu fk hkuÍk, ns BkU rfMke swBko
fh™u fk hkuÍk ðøkihk R™ Mkçk hkuÍkU fe r™GÞŒ fk ðõŒ økwYçku yk^Œkçk
Mku ÷u fh Mkwçnu MkkrËf íkw÷qy nku™u Œf ni RMk fu çkk’Ë ™nª.
BkMy÷k : rsMk Œhn ykih RçkkËŒkU BkU çkŒkÞk økÞk ni fu r™GÞŒ

rË÷ fu RhkËu fk ™kBk ni Íçkk™ Mku fn™k fwA ÍYhe ™nª RMke Œhn
hkuÍu BkU Çke r™GÞŒ Mku BkwhkË rË÷ fk …wÏŒk RhkËk ni ÷urf™ Íçkk™
Mku Çke fn ÷u™k yåAk ni yøkh hkŒ BkU r™GÞŒ fhu Œku Þqt fnu fu :
ykih yøkh rË™ BkU r™GÞŒ fhu Œku Þqt fnu fu
BkMy÷k : fÍkyu h-BkÍk™ ðøkihk rs™ hkuÍkU BkU hkŒ Mku r™GÞŒ fh
÷u™e ÍYhe ni W™ hkuÍkU BkU ¾kMk WMk hkuÍu fe r™GÞŒ Çke ÍYhe ni
òu hkuÍk h¾k òyu Bk-Mk÷™ Þqt r™GÞŒ fhu fu f÷ BkI y…™u …n÷u
h-BkÍk™ fu hkuÍu fe fÍk h¾qtøkk Þk BkI ™u òu yuf rË™ hkuÍk h¾™u fe
BkL™Œ Bkk™e Úke f÷ {I ðkun hkuÍk h¾qtøkk.
BkMy÷k : EË ð çkfh EË ykih Íw÷ rnßò fe øÞkhn, çkkhn, Œuhn

Œkhe¾ R™ …ktåk rË™kU BkU hkuÍk h¾™k BkõYnu ŒnheBke ni ykih økw™kn
ni.
sLLkíke Íuðh 358
BkMy÷k : rfMke fkBk fe BkL™Œ Bkk™e Œku fkBk …qhk nku ò™u …h WMk
hkuÍu fku h¾™k ðkrsçk nku økÞk.
BkMy÷k : yøkh ™^÷ fk hkuÍk h¾ fh RMk fku Œkuz rËÞk Œku yçk
RMk fe fÍk ðkrsçk ni.
BkMy÷k : ykihŒ fku ™^÷ fk hkuÍk rçk÷k ~kkunh fe RòÍŒ fu
h¾™k BkLy ni.
åkktË Ëu¾™u fk çkÞk™

BkMy÷k : …ktåk Bkne™kU fk åkktË Ëu¾™k ðkrsçku rfVkÞk ni ~kk’çkk™,
h-BkÍk™, ~kÔðk÷, Íw÷ fk’Ëk ykih Íw÷ rnßò.
(y÷ VŒkðho-ÍrðGÞk (y÷ sËeËk), rs. 10, Mk. 450-451)
BkMy÷k : ~kk’çkk™ fe WLŒeMk Œkhe¾ fku ~kkBk fu ðõŒ åkktË Ëu¾U,
rË¾kE Ëu Œku hkuÍk yøk÷u rË™ h¾U ðh™k ~kk’çkk™ fu ŒeMk rË™ …qhu fh fu
hkuÍk h¾U.
Bkí÷y MkkV ™ nku™u BkU Þk’™e ykMBkk™ BkU yçkú ð økwçkkh
nku™u fe nk÷Œ BkU rMkVo h-BkÍk™ fu åkktË fk MkwçkqŒ yuf {wMkÕ{kLk
ykrf÷ ð çkkr÷øk BkMŒqh Þk ykrË÷ fe økðkne Þk ¾çkh Mku nku
òŒk ni åkknu BkËo nku Þk ykihŒ ykih h-BkÍk™ fu rMkðk ŒBkkBk Bkne™kU
fk åkktË WMk ðõŒ MkkrçkŒ nkuøkk sçk Ëku BkËo Þk yuf BkËo ykih Ëku
ykihŒU økðkne ËU ykih Mkçk …kçkLËu ~kh-y nkU ykih Þun fnU fu BkI
~knkËŒ ËuŒk nqt fu BkI ™u RMk Bkne™u fk åkktË Vw÷kt rË™ ÏkwË Ëu¾k ni.
ykrË÷ nku™u fk Þun BkŒ÷çk ni fu fçkehk økw™knkU Mku çkåkŒk nku ykih
Mkøkehk økw™knkU …h RMkhkh ™ fhŒk nku ykih yiMkk fkBk ™ fhŒk nku
sLLkíke Íuðh 359
òu ŒnÍeçk ð BkwhÔðŒ fu r¾÷kV nku siMku çkkÍkhkU BkU, MkzfkU …h

åk÷Œu rVhŒu ¾k™k …e™k.
BkMŒqh Mku Þun BkwhkË ni fu rsMk fk Íkrnh nk÷ ~kh-y fu BkwŒkrçkf nku
Bkøkh çkkrŒ™ fk nk÷ Bkk’÷qBk ™nª.
BkMy÷k : rsMk ykrË÷ ~kÏMk ™u åkktË Ëu¾k ni WMk …h ðkrsçk ni fu

WMke hkŒ BkU ~knkËŒ Ëu.
BkMy÷k : økkô BkU åkktË Ëu¾k ykih ðnkt fkuE nkrfBk Þk fkÍe ™nª
rsMk fu MkkBk™u økðkne Ëu Œku økkô ðk÷kU fku sBy fh fu W™ fu MkkBk™u
åkktË Ëu¾™u fe økðkne Ëu yøkh Þun økðkne Ëu™u ðk÷k ykrË÷ ni
÷kuøkkU …h hkuÍk h¾™k ÷krÍBk ni.
Bkí÷y yøkh MkkV nku : Œku sçk Œf çknwŒ Mku ÷kuøk ~knkËŒ ™ ËU
åkktË fk MkwçkqŒ ™ nkuøkk (åkknu h-BkÍk™ fk åkktË nku Þk EË fk Þk rfMke
ykih Bkne™u fk). hnk Þun fu rfŒ™u ÷kuøkkU fe økðkne RMk MkqhŒ BkU
åkkrnÞu ? Œku Þun fkÍe fe hkÞ …h ni rsŒ™u økðknkU Mku RMku økkr÷çk
økwBkk™ nku òyu WŒ™u økðknkU fe ~knkËŒ Mku åkktË nku™u fk nwõBk Ëuøkk
÷urf™ yøkh ~knTh fu çkknh rfMke Ÿåke søkn Mku åkktË Ëu¾™k çkÞk™
fhu Œku yuf BkMŒqh fk Çke fki÷ rMkVo h-BkÍk™ fu åkktË BkU Bkk™ r÷Þk
òyuøkk.
BkMy÷k : yøkh fwA ÷kuøk yk fh Þun fnU fu Vw÷kt søkn åkktË nwðk
çkÕfu yøkh Þun ~knkËŒ ËU, fu Vw÷kt Vw÷kt ™u Ëu¾k çkÕfu yøkh Þun
~knkËŒ ËU, fu Vw÷kt søkn fu fkÍe ™u hkuÍk Þk R^Œkh fu r÷Þu ÷kuøkkU
sLLkíke Íuðh 360
Mku fnk Þun Mkçk Œhefu åkktË fu MkwçkqŒ fu r÷Þu ™kfkVe nI ykih RMk
rfMBk fe ~knkËŒkU Mku åkktË fk MkwçkqŒ ™ nku Mkfuøkk.
BkMy÷k : rfMke ~knTh BkU åkktË nwðk ykih ðnkt Mku åkLË sBkkyŒU ËqMkhu
~knTh BkU yk# ykih Mkçk ™u ¾çkh Ëe fu ðnkt Vw÷kt rË™ åkktË nwðk ni
ykih ŒBkkBk ~knTh BkU Þun çkkŒ Bk~nqh ni ykih ðnkt fu ÷kuøkkU ™u åkktË
™Íh yk™u fe rçk™k …h Vw÷kt rË™ Mku hkuÍu ~kwYy fh rËÞu nI Œku Þnkt
ðk÷kU fu r÷Þu Çke MkwçkqŒ nku økÞk.
BkMy÷k : rfMke ™u yfu÷u h-BkÍk™ Þk EË fk åkktË Ëu¾k ykih økðkne

Ëe Bkøkh fkÍe ™u WMk fe økðkne fçkq÷ ™nª fe Œku ÏkwË WMk ~kÏMk …h
hkuÍk h¾™k ÷krÍBk ni yøkh ™ h¾k Þk Œkuz zk÷k Œku fÍk ÷krÍBk.
BkMy÷k : yøkh rË™ BkU åkktË rË¾kE rËÞk Ëku …nh Mku …n÷u åkknu
Ëku …nh fu çkk’Ë çknh nk÷ ðkun yk™u ðk÷e hkŒ fk åkktË Bkk™k
òyuøkk Þk’™e yçk òu hkŒ ykyuøke WMk Mku Bkne™k ~kwYy nkuøkk
Bk-Mk÷™ ŒeMk h-BkÍk™ fku rË™ BkU åkktË ™Íh ykÞk Œku Þun rË™
h-BkÍk™ ne fk ni ~kÔðk÷ fk ™nª ykih hkuÍk …qhk fh™k VÍo ni ykih
yøkh ~kk’çkk™ fe ŒeMkðª Œkhe¾ fku rË™ BkU åkktË ™Íh yk økÞk Œku
Þun rË™ ~kk’çkk™ ne fk ni h-BkÍk™ fk ™nª r÷nkÍk yks fk hkuÍk
VÍo ™nª.
BkMy÷k : Œkh, xu÷eVku™, hurzÞku Mku åkktË Ëu¾™k MkkrçkŒ ™nª nku
MkfŒk RMk r÷Þu yøkh R™ ¾çkhkU fku nh Œhn Mku Mknen Bkk™ r÷Þk
òyu sçk Çke Þun BknTÍ yuf ¾çkh ni Þun ~knkËŒ ™nª ni ykih
BknTÍ yuf ¾çkh Mku åkktË fk MkwçkqŒ ™nª nkuŒk ykih RMke Œhn
sLLkíke Íuðh 361
çkkÍkhe y^ðknkU Mku ykih sLŒrhÞkU ykih yÏçkkhkU BkU A…™u Mku Çke
åkktË ™nª nku MkfŒk. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 5, Mk. 112)
BkMy÷k : åkktË Ëu¾ fh WMk fe òr™çk Wtøk÷e Mku R~kkhk fh™k
BkõYn ni yøkåkuo ËqMkhkU fku çkŒk™u fu r÷Þu nku.
hkuÍk Œkuz™u ðk÷e åkeÍuU

¾k™u …e™u Mku Þk rsBkky fh™u Mku hkuÍk xqx òŒk ni sçk fu
hkuÍkËkh nku™k ÞkË nku ykih yøkh hkuÍkËkh nku™k ÞkË ™ hnk
ykih Çkq÷ fh ¾k …e r÷Þk Þk rsBkky fh r÷Þk Œku hkuÍk ™nª xqxk.
BkMy÷k : nw¬k, çkeze, rMkøkhux, åkwhx, rMkøkkh …e™u Mku hkuÍk xqx
òŒk ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 1, rnMMkk : 5, Mk. 117)
BkMy÷k : ËktŒkU BkU fkuE åkeÍ Áfe nwE Úke åk™u çkhkçkh Þk WMk Mku
rÍÞkËk Úke WMku ¾k r÷Þk Þk åk™u Mku fBk ne Úke Bkøkh WMk fku Bkwtn Mku
r™fk÷ fh rVh ¾k økÞk Œku hkuÍk xqx økÞk.
BkMy÷k : ™Úk™kU BkU Ëðk åkZkE Þk fk™ BkU Œu÷ zk÷k Þk Œu÷ åk÷k
økÞk Œku hkuÍk xqx økÞk ykih yøkh …k™e fk™ BkU zk÷k Þk åk÷k økÞk
Œku hkuÍk ™nª xqxk. sËeË Œnfef fu BkwŒkrçkf fk™ BkU BkLVÍ ™ nku™u
fe rçk™k …h hkuÍk ™nª xqxuøkk.
BkMy÷k : fwÕ÷e fh™u BkU rçk÷k fMË …k™e nÕf Mku ™eåku åk÷k økÞk
Þk ™kf BkU …k™e åkZk hnk Úkk rçk÷k fMË …k™e rËBkkøk BkU åkZ økÞk
Œku hkuÍk xqx økÞk.
sLLkíke Íuðh 362
BkMy÷k : ËqMkhu fk Úkqf r™øk÷ økÞk Þk y…™k ne Úkqf nkÚk …h h¾

fh r™øk÷ økÞk Œku hkuÍk òŒk hnk.
BkMy÷k : fMË™ Bkwtn Çkh fh fi fe ykih hkuÍkËkh nku™k ÞkË ni Œku

hkuÍk xqx økÞk ykih yøkh Bkwtn Çkh Mku fBk fe Œku hkuÍk ™nª xqxk.
BkMy÷k : rçk÷k fMË ykih çku RÂÏíkÞkh fi nku økE Œku hkuÍk ™nª
xqxk Úkkuze fi nku Þk rÍÞkËk, hkuÍkËkh nku™k ÞkË nku Þk ™ nku, çknh
nk÷ hkuÍk ™nª xqxuøkk.
BkMy÷k : Bkwtn BkU htøke™ Äkøkk Þk fkuE htøke™ åkeÍ h¾e rsMk Mku Úkqf
htøke™ nku økÞk rVh WMk htøke™ Úkqf fku r™øk÷ r÷Þk Œku WMk fk hkuÍk xqx
økÞk.
rs™ åkeÍkU Mku hkuÍk ™nª xqxŒk
Çkq÷ fh ¾kÞk Þk r…Þk Þk rsBkky fh r÷Þk Œku hkuÍk ™nª
xqxk.
BkMy÷k : BkÏ¾e Þk Äqykt økwçkkh çku RÂÏíkÞkh nÕf fu yLËh åk÷u
ò™u Mku hkuÍk ™nª xqxŒk RMke Œhn Mkwh{k Þk Œu÷ ÷økkÞk yøkåkuo
Œu÷ Þk Mkwh{u fk BkÍk nÕf BkU Bkk’÷qBk nkuŒk nku rVh Çke hkuÍk ™nª
xqxk. Þqt ne Ëðk Þk rBkåko fqxk Þk ykxk Ak™k ykih nÕf BkU RMk fk
yMkh ykih BkÍk Bkk’÷qBk nwðk Œku Çke hkuÍk ™nª xqxk.
BkMy÷k : fwÕ÷e fe ykih …k™e rçkÕfw÷ Wøk÷ rËÞk, rMkVo fwA Œhe
Bkwtn BkU çkkfe hn økE, Úkqf fu MkkÚk WMk fku r™øk÷ økÞk Þk fk™ BkU
sLLkíke Íuðh 363
…k™e åk÷k økÞk Þk yunrŒ÷kBk nku økÞk Þk økeçkŒ fe Þk sLkkçkík

fe nk÷Œ BkU Mkwçn fe çkÕfu yøkh Mkkhu rË™ s™kçkŒ fe nk÷Œ BkU hn
økÞk ykih økwM÷ ™nª rfÞk Œku hkuÍk ™nª økÞk ÷urf™ RŒ™e Ëuh Œf
rçk÷k WÍTh fMË™ økwM÷ ™ fh™k fu ™BkkÍ fÍk nku òyu økw™kn
ykih nhkBk ni. nËeMk BkU ykÞk ni fu sw™wçke (rsMk …h økwM÷ VÍo ni)
rsMk Îkh BkU hnŒk nku WMk BkU hnBkŒ fu rVrh~Œu ™nª ykŒu.
hkuÍu fu BkõYnkŒ : Íqx, økeçkŒ, åkwøk÷e, økk÷e øk÷kuåk fh™u, rfMke

fku Œõ÷eV Ëu™u Mku hkuÍk BkõYn nku òŒk ni.
BkMy÷k : hkuÍkËkh fku rçk÷k ðßn fkuE åkeÍ Íçkk™ …h h¾ fh
åk¾™k Þk åkçkk fh Wøk÷ Ëu™k BkõYn ni RMke Œhn ykihŒ fku çkkuMkk
Ëu™k ykih øk÷u ÷økk™k ykih çkË™ Aq™k Çke BkõYn ni sçk fu Þun zh
nku, fu RLÍk÷ nku òyuøkk.
BkMy÷k : hkuÍkËkh fu r÷Þu fwÕ÷e fh™u ykih ™kf BkU …k™e åkZk™u BkU
Bkwçkk-÷økk fh™k Çke BkõYn ni.
BkMy÷k : hkuÍkËkh fku økwM÷ fh™k Þk XLzk …k™e XLzf fu r÷Þu Mkh
…h zk÷™k Þk øke÷k f…zk ykuZ™k Þk çkkh çkkh fwÕ÷e fh™k Þk
rBkMðkf fh™k Þk Mkh ykih çkË™ BkU Œu÷ fe Bkkr÷~k fh™k Þk Mkwh{k
÷økk™k Þk Ïkw~çkq MkqtÎk™k BkõYn ™nª ni.
hkuÍk Œkuz zk÷™u fk f^Vkhk : yøkh rfMke ðßn Mku h-BkÍk™ fk

Þk fkuE ËqMkhk hkuÍk xqx økÞk Œku WMk hkuÍu fe fÍk ÷krÍBk ni ÷urf™
sLLkíke Íuðh 364
rçk÷k WÍTh h-BkÍk™ fk hkuÍk fMË™ ¾k …e fh Þk rsBkky fh fu

Œkuz zk÷™u Mku fÍk fu MkkÚk f^Vkhk yËk fh™k Çke ðkrsçk ni. hkuÍk
Œkuz zk÷™u fk f^Vkhk Þun ni fu yuf økw÷kBk Þk ÷kIze ¾heË fh
ykÍkË fhu ykih ™ nku Mkfu Œku ÷økkŒkh MkkX hkuÍu h¾u ykih yøkh
RMk fe Çke ŒkfŒ ™ nku Œku MkkX rBkMfe™kU fku Ëku™kU ðõŒ …ux Çkh fh
¾k™k r¾÷kyu. f^Vkhu BkU hkuÍk h¾™u fe MkqhŒ BkU ÷økkŒkh MkkX
hkuÍu h¾™k ÍYhe nI yøkh ËhrBkÞk™ BkU yuf rË™ fk Çke hkuÍk Aqx
økÞk Œku rVh Mku MkkX hkuÍu h¾™u …zUøku.
fçk hkuÍk Akuz™u fe RòÍŒ ni : ~kh-E MkVh, nkrBk÷k ykihŒ fku

™wõMkk™ ÃknkU[™u fk yLËu~kk, ËqÄ r…÷k™u ðk÷e ykihŒ fu ËqÄ Mkq¾
ò™u fk zh, çkeBkkhe, çkwZk…k, fBkÍkuhe fe ðßn Mku n÷kf nku ò™u fk
¾kiV Þk rfMke ™u økhË™ …h Œ÷ðkh h¾ fh Bksçkqh fh rËÞk fu
hkuÍk ™ h¾u ðh™k ò™ Mku Bkkh zk÷uøkk Þk fkuE WÍTð fkx ÷uøkk Þk
…køk÷ nku ò™k Þk rsnkË fh™k Þun Mkçk hkuÍk ™ h¾™u fu WÍTh nI. R™
çkkŒkU fe ðßn Mku yøkh fkuE hkuÍk ™ h¾u Œku økw™nøkkh ™nª ÷urf™
çkk’Ë BkU sçk WÍTh òŒk hnu Œku R™ Akuzu nwyu hkuÍkU fku h¾™k VÍo
ni.
BkMy÷k : ~ki¾u Vk™e Þk’™e ðkun çkqZk, fu ™ yçk hkuÍk h¾ MkfŒk
ni ykih ™ ykrÞLËk RMk BkU RŒ™e ŒkfŒ yk™u fe WBBkeË ni fu h¾
Mkfuøkk Œku WMku hkuÍk ™ h¾™u fe RòÍŒ ni ykih WMk fku ÷krÍBk ni fu
nh hkuÍu fu çkË÷u Ëku™kU ðõŒ yuf rBkMfe™ fku Çkh …ux ¾k™k r¾÷kyu Þk
nh hkuÍu fu çkË÷u Mk-Ë-fyu rVºk fe rBkõËkh rBkMfe™ fku Ëu rËÞk fhu.
sLLkíke Íuðh 365
BkMy÷k : rs™ ÷kuøkkU fku hkuÍk ™ h¾™u fe RòÍŒ ni W™ fku

yu’÷kr™Þk ¾k™u …e™u fe RòÍŒ ™nª ni. ðkun ÷kuøkkU fe r™økknkU
Mku Aw… fh ¾k …e MkfŒu nI.
åkLË ™^÷e hkuÍkU fe VÍe÷Œ
yk~kqhk : Þk’™e ËMkðª BkwnhoBk fk hkuÍk ykih çkunŒh Þun ni fu ™ðª
BkwnhoBk fku Çke hkuÍk h¾u hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk
fu h-BkÍk™ fu çkk’Ë y^Í÷ hkuÍk BkwnhoBk fk hkuÍk ni.
ykih RþkoË VhBkkÞk fu yk~kqhk fk hkuÍk yuf Mkk÷ …n÷u fu

økw™kn rBkxk ËuŒk ni.
yhVk : Þk’™e ™ðª Íw÷ rnßò fk hkuÍk. nwÍqhu yõËMk

6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu yhVk fk hkuÍk yuf Mkk÷
…n÷u ykih yuf Mkk÷ çkk’Ë fu økw™knkU fku rBkxk ËuŒk ni.
nÍhŒu ykR~kk rMkÆefk C VhBkkŒe nI fu hMkq÷wÕ÷kn

6 yhVk fu hkuÍu fku nÍkhkU hkuÍkU fu çkhkçkh çkŒkŒu
Úku Bkøkh ns fh™u ðk÷kU fku òu BkiËk™u y-hVkŒ BkU nkU W™ fku RMk
hkuÍu Mku BkLy VhBkkÞk.
~kÔðk÷ fu A6 hkuÍu : hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk :
rsMk ™u hBkÍk™ fu hkuÍu h¾u rVh R™ fu çkk’Ë A6 rË™ ~kÔðk÷ fu hkuÍu h¾u
Œku ðkun yiMkk ni rsMk ™u nBku~kk hkuÍk h¾k ykih VhBkkÞk rsMk ™u EË fu
çkk’Ë A6 hkuÍu h¾u Œku WMk ™u …qhu Mkk÷ fu hkuÍu h¾u.
sLLkíke Íuðh 366
~kk’çkk™ fk hkuÍk ykih ~kçku çkhkyŒ : hMkq÷wÕ÷kn

6 ™u VhBkkÞk fu sçk ~kk’çkk™ fe …LËhnðª hkŒ (~kçku
çkhkyŒ) ykyu Œku RMk hkŒ BkU rfÞkBk fhku Þk’™e ™^÷ ™BkkÍU …Zku ykih
RMk rË™ BkU hkuÍk h¾ku fu yÕ÷kn Œyk÷k Mkqhs zqçk™u fu çkk’Ë Mku ykMBkk™u
ËwLÞk …h ¾kMk ŒsÕ÷e VhBkkŒk ni ykih yu’÷k™ VhBkkŒk ni fu õÞk ni fkuE
çkÂÏþ~k fk Œ÷çk økkh ? fu BkI W‚ fku çkÏ~k Ëqt ! õÞk ni fkuE hkuÍe Œ÷çk
fh™u ðk÷k ? fu BkI WMku hkuÍe Ëqt ! õÞk ni fkuE røkrh^Œkh nku™u ðk÷k ? fu BkI
WMk fku rhnkE Ëqt ! õÞk ni fkuE yiMkk ? õÞk ni fkuE yiMkk ? RMk rfMBk fe
r™ËkyU nkuŒe hnŒe nI Þnkt Œf fu V@ íkw÷qy nku òŒe ni.
yGÞkBku çkeÍ fu hkuÍu : Þk’™e nh Bkne™u fe Œuhn, åkkiËn, …LËhn

Œkhe¾kU fu hkuÍu. hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu nh
Bkne™u fu Œe™ hkuÍu yiMku nI siMku nBku~kk fk hkuÍk.
ykih VhBkkÞk fu rsMk Mku nku Mkfu nh Bkne™u BkU Œe™ hkuÍu h¾u. nh hkuÍk
WMk rË™ fu økw™kn rBkxkŒk ni ykih ðkun ~kÏMk økw™knkU Mku yiMkk …kf nku òŒk
ni siMku …k™e f…zu fku …kf fh ËuŒk ni.
nÍhŒu yçËwÕ÷kn rçk™ yççkkMk E ™u VhBkkÞk fu
hMkq÷Õw ÷kn 6 MkVh ð nÍh BkU yGÞkBku çkeÍ fu hkuÍu
h¾Œu Úku.
Ëku ~kBçkk ykih swBykhkŒ fk hkuÍk : hMkq÷wÕ÷kn 6
™u VhBkkÞk fu Ëku ~kBçkk ykih swBykhkŒ fku yk’Bkk÷ (Ëhçkkhu ÏkwËkðLËe {U)
…u~k rfÞu òŒu nI, Œku BkI …MkLË fhŒk nqt fu Bkuhk yBk÷ RMk nk÷ BkU …u~k rfÞk
òyu fu BkI hkuÍkËkh nkuô.
sLLkíke Íuðh 367
ykih VhBkkÞk fu R™ Ëku™kU rË™kU BkU yÕ÷kn Œyk÷k nh {wMkÕ{kLk fe

BkÂøVhŒ VhBkkŒk ni Bkøkh yiMku Ëku ykËrBkÞkU fe rsLnkU ™u yuf ËqMkhu Mku
fíyu ŒyÕ÷wf fh r÷Þk nku W™ Ëku™kU fu çkkhu BkU yÕ÷kn Œyk÷k rVrh~ŒkU
Mku VhBkkŒk ni fu RLnU y¼e Akuz Ëku Þnkt Œf fu Þun Ëku™kU yk…Mk BkU MkwÕn fh
÷U.
çkwÄ, swBykhkŒ ykih swBkwyk fk hkuÍk : hMkq÷Õw ÷kn 6
™u VhBkkÞk fu òu çkwÄ ð swBykhkŒ ð swBkwyk fku hkuÍk h¾u yÕ÷kn
Œyk÷k WMk fu r÷Þu sL™Œ BkU yuf yiMkk Bkfk™ çk™kyuøkk rsMk fu çkknh fk
rnMMkk yLËh Mku rË¾kE Ëuøkk ykih yLËh fk rnMMkk çkknh Mku.
yu’rŒfkV
RçkkËŒ fe r™GÞŒ Mku yÕ÷kn Œyk÷k fu r÷Þu BkÂMsË BkU
Xnh™u fk ™kBk yu’rŒfkV ni. yu’rŒfkV fe Œe™ rfMBkU nI. yÔð÷
yu’rŒfkVu ðkrsçk, ËqMkhu yu’rŒfkVu MkwL™Œ, ŒeMkhu yu’rŒfkVu BkwMŒnçk.
yu’rŒfkVu ðkrsçk : siMku rfMke ™u Þun BkL™Œ Bkk™e fu Bkuhk Vw÷kt

fkBk nku òyu Œku BkI yuf rË™ Þk Ëku rË™ fk yu’rŒfkV fYtøkk ykih
WMk fk fkBk nku økÞk Œku Þun yu’rŒfkV ðkrsçk ni ykih RMk fk …qhk
fh™k ÍYhe ni. ÞkË h¾ku fu yu’rŒfkVu ðkrsçk fu r÷Þu hkuÍk ~kŒo ni
rçkøkih hkuÍu fu yu’rŒfkVu ðkrsçk Mknen ™nª.
yu’rŒfkVu MkwL™Œu Bkwy¬Ëk : h-BkÍk™ fu ykr¾he ËMk rË™kU BkU

rfÞk òyuøkk Þk’™e çkeMkðU h-BkÍk™ fku Mkqhs zqçk™u Mku …n÷u
yu’rŒfkV fe r™GÞŒ Mku BkÂMsË BkU Ëkr¾÷ nku òyu ykih ŒeMkðU
sLLkíke Íuðh 368
h-BkÍk™ fku Mkqhs zqçk™u fu çkk’Ë WLŒeMkðU h-BkÍk™ fku åkktË nku™u fu
çkk’Ë BkÂMsË Mku r™f÷u. ÞkË h¾ku fu Þun yu’rŒfkV MkwL™Œu Bkwy¬Ëyu
rfVkÞk ni Þk’™e yøkh BknÕ÷u fu Mkçk ÷kuøk Akuz ËU Œku Mkçk ykr¾hŒ
fu Bkwyk-¾Íu BkU røkrh^Œkh nkUøku ykih rfMke yuf ™u Çke yu’rŒfkV fh
r÷Þk Œku Mkçk ykr¾hŒ fu Bkwyk-¾Íu Mku çkhe nku òyUøku. RMk
yu’rŒfkV BkU Çke hkuÍk ~kŒo ni Bkøkh ðkune hBkÍk™ fu hkuÍu fkVe nI.
yu’rŒfkVu BkwMŒnçk : yu’rŒfkVu BkwMŒnçk Þun ni fu sçk fÇke Çke

rË™ Þk hkŒ BkU BkÂMsË fu yLËh Ëkr¾÷ nku Œku yu’rŒfkV fe r™GÞŒ
fhu. rsŒ™e Ëuh Œf BkÂMsË BkU hnuøkk yu’rŒfkV fk Mkðkçk …kyuøkk.
r™GÞŒ BkU rMkVo RŒ™k rË÷ BkU ¾Þk÷ fh ÷u™k ykih Bkwtn Mku fn ÷u™k
fkVe ni fu BkI ™u ÏkwËk fu r÷Þu yu’rŒfkVu BkwMŒnçk fe r™GÞŒ fe.
BkMy÷k : BkËo fu r÷Þu ÍYhe ni fu BkÂMsË BkU yu’rŒfkV fhu ykih
ykihŒ y…™u Îkh BkU WMk søkn yu’rŒfkV fhuøke òu søkn WMk ™u
™BkkÍ …Z™u fu r÷Þu Bkwfhoh fe nku.
BkMy÷k : yu’rŒfkV fh™u ðk÷u fu r÷Þu rçk÷k WÍTh BkÂMsË Mku

r™f÷™k nhkBk ni yøkh r™f÷k Œku yu’rŒfkV xqx òyuøkk åkknu
fMË™ r™f÷k nku Þk Çkq÷ fh. RMke Œhn ykihŒ ™u rsMk Bkfk™ BkU
yu’rŒfkV rfÞk ni WMk fku WMk Îkh Mku çkknh r™f÷™k nhkBk ni yøkh
ykihŒ WMk Bkfk™ Mku çkknh r™f÷ økE Œku Ïðkn ðkun fMË™ r™f÷e
nku Þk Çkq÷ fh WMk fk yu’rŒfkV xqx òyuøkk.
BkMy÷k : yu’rŒfkV fh™u ðk÷k rMkVo Ëku WÍThkU fe ðßn Mku BkÂMsË
Mku çkknh r™f÷ MkfŒk ni yuf WÍThu ŒçE siMku …u~kkçk …k¾k™k ykih
sLLkíke Íuðh 369
økwM÷u VÍo ð ðwÍq fu r÷Þu, ËqMkhu WÍThu ~kh-E siMku ™BkkÍu swBkwyk fu
r÷Þu ò™k. R™ WÍThkU fu rMkðk rfMke ykih ðßn Mku yøkåkuo yuf ne
rBk™x fu r÷Þu nku BkÂMsË Mku yøkh r™f÷k Œku yu’rŒfkV xqx òyuøkk
yøkåkuo Çkq÷ fh ne r™f÷u.
BkMy÷k : yu’rŒfkV fh™u ðk÷k rË™ hkŒ BkÂMsË ne BkU hnuøkk ðnª
¾kyu, r…Þu, Mkkuyu Bkøkh Þun yunrŒÞkŒ h¾u fu ¾k™u …e™u Mku BkÂMsË
økLËe ™ nku™u …kyu. Bkku’ŒrfV fu rMkðk rfMke ykih fku BkÂMsË BkU ¾k™u
…e™u ykih Mkku™u fe RòÍŒ ™nª ni RMk r÷Þu yøkh fkuE ykËBke
BkÂMsË BkU ¾k™k …e™k ykih Mkku™k åkknu Œku WMk fku åkkrnÞu fu yu’rŒfkVu
BkwMŒnçk fe r™GÞŒ fh fu BkÂMsË BkU Ëkr¾÷ nku ykih ™BkkÍ …Zu Þk
rÍ¢u R÷kne fhu rVh WMk fu r÷Þu ¾k™u …e™u ykih Mkku™u fe Çke
RòÍŒ ni.
BkMy÷k : yu’rŒfkV fh™u ðk÷k rçkÕfw÷ ne åkw… ™ hnu ™ çknwŒ
rÍÞkËk ÷kuøkkU Mku çkkŒåkeŒ fhu çkÕfu WMk fku åkkrnÞu fu ™^÷ ™BkkÍU
…ZU, rŒ÷kðŒ fhu, RÕBku Ëe™ fk ËMko Ëu, ykir÷Þk ð Mkk÷une™ fu
nk÷kŒ Mkw™u ykih ËqMkhkU fku Mkw™kyu, fMkhŒ Mku ËwYË ~kheV …Zu ykih
rÍ¢u R÷kne fhu ykih yõMkh çkk ðwÍq hnu ykih ËwLÞkËkhe fu ¾Þk÷kŒ
Mku rË÷ fku …kf MkkV h¾u ykih çk fMkhŒ hku hku fh ykih røkzrøkzk fh
ÏkwËk Mku ËwykyU Bkktøku.
ns fk çkÞk™
ns 9 rn. BkU VÍo nwðk. ™BkkÍ ð ÍfkŒ ykih hkuÍu fe Œhn
ns Çke RM÷kBk fk yuf Áõ™ ni. RMk fk VÍo nku™k fíE ykih
Þfe™e ni òu RMk fe VŠÍGÞŒ fk RLfkh fhu ðkun fkrVh ni ykih RMk
fe yËkyuøke BkU Œk¾eh fh™u ðk÷k økw™nøkkh ykih RMk fk Œfo fh™u
sLLkíke Íuðh 370
ðk÷k VkrMkf ykih yÍkçku snL™Bk fk MkÍkðkh ni. yÕ÷kn Œyk÷k

™u fwhyk™u BkSË BkU Rh~kkË VhBkkÞk fu :
Þk’™e ns ð WBhn fku yÕ÷kn fu r÷Þu …qhk fhku.

ynkËeMk BkU ns ð WBhn fu VÍkR÷ ykih yßhku Mkðkçk fu
çkkhu BkU çkze çkze rçk~kkhŒU ykE nI Bkøkh ns WBkú BkU rMkVo yuf çkkh
ne VÍo ni.
nËeMk : yuf nËeMk BkU hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u RþkoË
VhBkkÞk fu rsMk ™u ns rfÞk ykih ns fu ËhrBkÞk™ hVMk (VkunT~k f÷kBk)
ykih rVMf ™ rfÞk Œku ðkun RMk Œhn økw™knkU Mku …kf MkkV nku fh ÷kixk siMku
WMk rË™, fu Bkkt fu …ux Mku …iËk nwðk Úkk.
nËeMk : ns ð WBhn BkkunŒkS ykih økw™knkU fku RMk Œhn Ëqh fhŒu
nI siMku Çkèe ÷kunu ykih åkktËe Mkku™u fu Bki÷ fku Ëqh fhŒe ni ykih nßsu
BkçkYh fk Mkðkçk sL™Œ ne ni.
ns ðkrsçk nku™u fe ~kŒuO : ns ðkrsçk nku™u fe ykX ~kŒuO nI sçk

Œf Þun Mkçk ™ …kE òyU ns VÍo ™nª.
{1} {wMkÕ{kLk nku™k, fkrVh …h ns VÍo ™nª {2} ËkÁ÷ nçko BkU
nku Œku Þun Çke ÍYhe ni fu ò™Œk nku, fu ns RM÷kBk fu yhfk™ BkU Mku
ni {3} çkkr÷øk nku™k Þk’™e ™k çkkr÷øk …h ns VÍo ™nª {4}
ykrf÷ nku™k r÷nkÍk Bkß™q™ …h ns VÍo ™nª {5} ykÍkË nku™k
Þk’™e ÷kIze økw÷kBk …h ns VÍo ™nª {6} ŒLËwÁMŒ nku™k, fu ns
fku ò Mkfu RMk fu yk’Ík Mk÷kBkŒ nkU, ytÏÞkhk nku r÷nkÍk y…kns
ykih Vkr÷s ðk÷u ykih rsMk fu …kô fxu nkU ykih WMk çkqZu …h, fu Mkwðkhe
sLLkíke Íuðh 371
…h ÏkwË ™ çkiX MkfŒk nku ns VÍo ™nª. Þqt ne yLÄu …h Çke ns VÍo
™nª yøkåkuo …fz fh ÷u åk÷™u ðk÷k WMku rBk÷u R™ Mkçk …h Çke Þun
ÍYhe ™nª fu rfMke fku Çkus fh y…™e ŒhV Mku ns fhk ËU {7} MkVh
¾åko fk Bkkr÷f nku™k ykih Mkwðkhe fe fwËhŒ nku™k åkkrnÞu. Mkwðkhe fk
Bkkr÷f nku Þk WMk fu …kMk RŒ™k Bkk÷ nku, fu Mkwðkhe rfhkyu …h ÷u Mkfu
{8} ns fk ðõŒ Þk’™e ns fu Bkne™kU BkU ŒBkkBk ~khkRŒ …kyu òyU.
ðwsqçku yËk fu ~khkRŒ : Þnkt Œf Œku ðwsqçk fu ~khkRŒ fk çkÞk™ ni

yçk ~khkRŒu yËk fk çkÞk™ nkuŒk ni fu Þun ~kŒuO yøkh …kE òyU
Œku ÏkwË ns fku ò™k ÍYhe ni ykih yøkh Þun Mkçk ~kŒuO ™ …kE òyU
Œku ¾wË ns fku ò™k ÍYhe ™nª çkÕfu ËqMkhu Mku ns fhk MkfŒk ni Þk
ðrMkGÞŒ fh òyu Bkøkh RMk BkU Þun Çke ÍYh ni fu ns fhk™u fu çkk’Ë
ykr¾h WBkú Œf ÏkwË fkrËh ™ nku ðh™k ÏkwË Çke ns fh™k ÍYhe
nkuøkk ðkun ~kŒuO Þun nI {1} hkMŒu BkU yB™ku yBkk™ nku™k Þk’™e
yøkh økkr÷çk økwBkk™ Mk÷kBkŒe fk nku Œku ns fu r÷Þu ò™k ÍYhe ni
ykih økkr÷çk økwBkk™ Þun nku, fu zkfk Þk ÷zkE fe ðßn Mku ò™
Íkyuy nku òyuøke Œku ns fu r÷Þu ò™k ÍYhe ™nª {2} ykihŒ fku
Bk¬k Œf ò™u BkU Œe™ rË™ Þk rÍÞkËk fk hkMŒk nku Œku WMk fu
nBkhkn ~kkunh Þk BknhBk fk nku™k ~kŒo ni Ïðkn ðkun ykihŒ sðk™
nku Þk çkwrZÞk ykih yøkh Œe™ rË™ Mku fBk fk hkMŒk nku Œku ykihŒ
rçkøkih ~kkunh ykih BknhBk fu Çke ò MkfŒe ni Bkøkh BknhBk Mku BkwhkË
ðkun BkËo ni fu rsMk Mku nBku~kk fu r÷Þu WMk ykihŒ fk r™fkn nhkBk nku
åkknu ™Mkçk fe ðßn Mku r™fkn nhkBk nku siMku çkuxk, çkk…, ÇkkE
ðøkihk Þk MkwMkhk÷ fu rh~Œu Mku r™fkn nhkBk nku siMku ÏkwMkh Þk ~kkunh
fk çkuxk. ykihŒ ~kkunh Þk BknhBk rsMk fu MkkÚk MkVh fh MkfŒe ni WMk
sLLkíke Íuðh 372
fk ykrf÷ çkkr÷øk økihu VkrMkf nku™k ~kŒo ni {3} ns fku ò™u fu ÍBkk™u
BkU ykihŒ RÆŒ BkU ™ nku åkknu ðVkŒ fe RÆŒ nku Þk Œ÷kf fe {4} fiË
BkU ™ nku.
rMknTnŒu yËk fe ~kŒuO : rMknTnŒu yËk fe ™ð ~kŒuO nI fu yøkh Þun
™ …kE òyU Œku ns Mknen ™nª nkuøkk ðkun ~khkRŒ Þun nI : {1}
{wMkÕ{kLk nku™k {2} yunhkBk (rçkøkih yunhkBk fu ns ™nª nku MkfŒk)
{3} ns fk ðõŒ Þk’™e ns fu r÷Þu òu ðõŒ ~kheyŒ fe ŒhV Mku
BkwyGÞ™ ni RMk Mku fç÷ ns fu y^yk÷ ™nª nku MkfŒu {4} y^yk÷u
ns fe søknkU …h y^yk÷u ns fh™k Bk-Mk÷™ ŒðkV fe søkn
BkÂMsËu nhkBk ni, ðwfqV fe søkn BkiËk™u y-hVkŒ ð BkwÍTËr÷Vk ni,
ftfhe Bkkh™u fe søkn rBk™k ni. yøkh Þun fkBk ËqMkhe søkn fhuøkk
Œku ns Mknen ™nª nkuøkk {5} ŒBkeÍ fh™k, RŒ™k Akuxk çkååkk, fu
rsMk BkU rfMke åkeÍ fe ŒBkeÍ ne ™ nku WMk fk ns Mknen ™nª {6}
yõ÷ ðk÷k nku™k, fu Bkß™q™ ykih Ëeðk™u fk ns Mknen ™nª {7}
ns fu VhkRÍ fku yËk fh™k. rsMk ™u ns fk fkuE VÍo Akuz rËÞk
WMk fk ns Mknen ™nª nwðk {8} yunhkBk fu çkk’Ë ykih y-hVkŒ BkU
ðwfqV Mku …n÷u rsBkky ™ nku™k yøkh nkuøkk Œku ns çkkrŒ÷ nku
òyuøkk {9} rsMk Mkk÷ yunhkBk çkktÄk WMke Mkk÷ ns fh™k yøkh
RMk Mkk÷ yunhkBk çkktÄk ykih åkknu RMke yunhkBk Mku ykrÞLËk Mkk÷
ns fhu Œku Þun ns Mknen ™nª nkuøkk.
ns fu VhkRÍ : ns BkU Þun åkeÍU VÍo nI {1} yunhkBk, fu Þun ~kŒo

ni {2} ðwfqVu yhVk Þk’™e ™ðª Íw÷ rnßò fu yk^Œkçk Z÷™u Mku
ËMkðª fe Mkwçnu MkkrËf Mku …n÷u Œf rfMke ðõŒ “y-hVkŒ” BkU
Xnh™k {3} ŒðkVu rÍÞkhŒ fk yõMkh rnMMkk Þk’™e åkkh Vuh.u Þun
sLLkíke Íuðh 373
Ëku™kU åkeÍU (Þk’™e yhVk fk ðwfVq ykih ŒðkVu rÍÞkhŒ) ns fk Áõ™ nI

{4} r™GÞŒ {5} ŒhŒeçk Þk’™e …n÷u yunhkBk çkktÄ™k rVh yhVk BkU
Xnh™k rVh ŒðkVu rÍÞkhŒ {6} nh VÍo fk y…™u ðõŒ …h nku™k
{7} Bkfk™ Þk’™e ðwfVq u yhVk BkiËk™u y-hVkŒ fe ÍBke™ BkU nku™k, rMkðk
“çkŒT™u W-h™k” fu ykih ŒðkV fk Bkfk™ BkÂMsËw÷ nhkBk ~kheV ni.
ns fu ðkrsçkkŒ : ns fu ðkrsçkkŒ Þun nI : {1} BkefkŒ Mku

yunhkBk çkktÄ™k Þk’™e BkefkŒ Mku rçkøkih yunhkBk çkktÄu ykøku ™
økwÍh™k ykih yøkh BkefkŒ Mku …n÷u ne yunhkBk çkktÄ r÷Þk òyu
Œku òRÍ ni {2} MkVk ð Bkðon fu ËhrBkÞk™ Ëkiz™k RMk fku “MkE”
fnŒu nI {3} MkE fku “MkVk” Mku ~kwYy fh™k {4} yøkh WÍTh ™ nku
Œku …iË÷ MkE fh™k {5} rË™ BkU BkiËk™u y-hVkŒ fu yLËh ðwfqV
rfÞk ni Œku RŒ™e Ëuh Œf ðwfqV fhu fu yk^Œkçk økwYçk nku òyu Ïðkn
yk^Œkçk Z÷Œu ne ~kwYy rfÞk Úkk Þk çkk’Ë BkU økhÍ økwYçku yk^Œkçk
Œf ðwfqV BkU Bk~økq÷ hnu ykih yøkh hkŒ BkU BkiËk™u y-hVkŒ fu yLËh
ðwfqV rfÞk ni Œku WMk fu r÷Þu rfMke ¾kMk nË Œf ðwfqV fh™k ðkrsçk
™nª Bkøkh ðkun RMk ðkrsçk fk Œkrhf nwðk fu rË™ BkU økwYçku yk^Œkçk
Œf ðwfqV fhŒk {6} ðwfqV BkU hkŒ fk fwA rnMMkk yk ò™k {7}
y-hVkŒ Mku ðk…Mke BkU RBkkBk fe …ihðe fh™k Þk’™e sçk Œf RBkkBk
BkiËk™u y-hVkŒ Mku ™ r™f÷u Þun Çke ™ åk÷u, nkt, yøkh RBkkBk ™u
ðõŒ Mku Œk¾eh fe Œku WMku RBkkBk Mku …n÷u BkiËk™u y-hVkŒ Mku hðk™k
nku ò™k òRÍ ni ykih yøkh Íçkh ËMŒ Çkez fe ðßn Mku Þk rfMke
ËqMkhe ÍYhŒ Mku RBkkBk fu åk÷u ò™u fu çkk’Ë BkiËk™u y-hVkŒ BkU Xnhk
hnk (RBkkBk fu MkkÚk ™ økÞk) sçk Çke òRÍ ni {8} “BkwÍTËr÷Vk” BkU
Xnh™k {9} Bkøkrhçk ð R~kk fe ™BkkÍ fk R~kk fu ðõŒ BkU BkwÍTËr÷Vk
sLLkíke Íuðh 374
ÃknkU[ fh …Z™k {10} Œe™kU sBhkU …h ËMkðª, øÞkhnðª, çkkhnðª

Œe™kU rË™ ftfrhÞkt Bkkh™k Þk’™e ËMkðª Íw÷ rnßò fku rMkVo sBhŒw÷
Wõçkk …h ykih øÞkhnðª ð çkkhnðª Œe™kU sBhkU …h ftfrhÞkt Bkkh™k
{11} sBhŒw÷ Wõçkk fe hBke …n÷u rË™ Mkh Bkwtzk™u Mku …n÷u nku™k
{12} nh hkuÍ fe hBke fk WMke rË™ nku™k {13} yunhkBk ¾ku÷™u fu
r÷Þu Mkh Bkwtzk™k Þk çkk÷ fŒhðk™k {14} Þun Mkh Bkwtzk™k Þk çkk÷
fŒhðk™k, yGÞkBku ™nTh Þk’™e ËMkðª, øÞkhnðª ykih çkkhnðª
Íw÷ rnßò fe Œkhe¾kU fu yLËh nku ò™k ykih Mkh Bkwtzk™k Þk çkk÷
fŒhðk™k rBk™k Þk’™e nhBk fe nwËqË fu yLËh nku™k {15} rfhk™
Þk ŒBk¥kkuy fh™u ðk÷u fku fwhçkk™e fh™k {16} ykih RMk fwhçkk™e
fk nwËqËu nhBk ykih yGÞkBku ™nTh BkU nku™k {17} ŒðkVu rÍÞkhŒ fk
yõMkh rnMMkk yGÞkBku ™nTh BkU nku ò™k y-hVkŒ Mku ðk…Mke BkU òu
ŒðkV rfÞk òŒk ni WMk fk ™kBk “ŒðkVu rÍÞkhŒ” ni ykih RMk
ŒðkV fku “ŒðkVu RVkÍk” Çke fnŒu nI {18} ŒðkV “nŒeBk” fu
çkknh nku™k { 19} ËknT™e ŒhV Mku ŒðkV fh™k Þk’™e fk’çkyu
BkwyÍTÍBkk ŒðkV fh™u ðk÷u fu çkk# òr™çk nku {20} WÍTh ™ nku
Œku …kô Mku åk÷ fh ŒðkV fh™k. nkt, WÍTh nku Œku Mkwðkhe …h Çke
ŒðkV fh™k òRÍ ni {21} ŒðkV fh™u BkU çkk ðwÍq ykih çkk økwM÷
hn™k, yøkh çku ðwÍq Þk s™kçkŒ fe nk÷Œ BkU ŒðkV fh r÷Þk Œku
RMk ŒðkV fku Ëkunhkyu {22} ŒðkV fhŒu ðõŒ rMkºk Aw…k™k {23}
ŒðkV fu çkk’Ë Ëku hõyŒ ™BkkÍ ŒrnGÞŒw¥kðkV …Z™k ÷urf™ yøkh
™ …Ze Œku ËBk ðkrsçk ™nª {24} ftfrhÞkt Bkkh™u ykih fwhçkk™e
fh™u ykih ŒðkVu rÍÞkhŒ BkU ŒhŒeçk Þk’™e …n÷u ftfrhÞkt Bkkhu rVh
økihu BkwVrhË fwhçkk™e fhu rVh Mkh Bkwzt kyu rVh ŒðkVu rÍÞkhŒ fhu {25}
ŒðkVu MkËh Þk’™e BkefkŒ fu çkknh fu hn™u ðk÷kU fu r÷Þu ÁÏMkŒ fk
sLLkíke Íuðh 375
ŒðkV fh™k {26} ðwfVq u yhVk fu çkk’Ë Mkh Bkwtzk™u Œf rsBkky ™

nku™k {27} yunhkBk fu BkB™qykŒ Bk-Mk÷™ rMk÷k nwðk f…zk …n™™u
ykih Bkwtn Þk Mkh Aw…k™u Mku çkåk™k.
(çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 6, Mk. 16-17)
ns fe MkwL™ŒU : ns fe MkwL™ŒU Þun nI : {1} ŒðkVu fwËqBk Þk’™e
BkefkŒ fu çkknh Mku yk™u ðk÷k, fu Bk¬yu BkwyÍTÍBkk ÃknkU[ fh Mkçk
BkU …n÷k òu ŒðkV fhu WMk fku ŒðkVu fwËBq k fnŒu nI. ŒðkVu fwËBq k BkwVrhË
ykih fkrh™ fu r÷Þu MkwL™Œ ni, Bkw-ŒBk¥kuy fu r÷Þu ™nª {2} ŒðkV fk
n-shu yMðË Mku ~kwYy fh™k {3} ŒðkVu fwËqBk Þk ŒðkVu rÍÞkhŒ BkU
hBk÷ fh™k Þk’™e ~kk™k rn÷k rn÷k fh ykih Akuxu Akuxu fËBk h¾Œu
nwyu yfz fh åk÷™k {4} MkVk ykih Bkðon fu ËhrBkÞk™ Ëku MkçÍ
htøk fu r™~kk™kU fu ËhrBkÞk™ Ëkiz™k {5} RBkkBk fk Bk¬k BkU MkkŒðª
Íw÷ rnßò fku Ïkwíçkk …Z™k {6} RMke Œhn BkiËk™u y-hVkŒ BkU
™ðª Íw÷ rnßò fku Ïkwíçkk …Z™k {7} RMke Œhn rBk™k BkU øÞkhnðª
Œkhe¾ fku Ïkwíçkk …Z™k {8} ykXðª Íw÷ rnßò fku V@ fu çkk’Ë Bk¬u
Mku rBk™k fu r÷Þu hðk™k nku™k Œkfu rBk™k BkU ÍkunhT , yMh, Bkøkrhçk,
R~kk, V@ fe …ktåk ™BkkÍU …Z ÷e òyU {9} Íw÷ rnßò fe ™ðª hkŒ
rBk™k BkU økwÍkh™k {10} yk^Œkçk r™f÷™u fu çkk’Ë rBk™k Mku y-hVkŒ
fku hðk™k nku™k {11} y-hVkŒ BkU Xnh™u fu r÷Þu økwM÷ fh ÷u™k
{12} y-hVkŒ Mku ðk…Mke BkU BkwÍTËr÷Vk fu yLËh hkŒ fku hn™k
ykih {13} yk^Œkçk r™f÷™u Mku …n÷u Þnkt Mku rBk™k fku åk÷k ò™k
{14} ËMk ykih øÞkhn fu çkk’Ë òu Ëku™kU hkŒU nI R™ fku rBk™k BkU
økwÍkh™k ykih yøkh Œuhnðª fku Çke rBk™k BkU hnk Œku çkkhnðª fu çkk’Ë
fe hkŒ Çke rBk™k BkU hnu {15} “yçŒn” Þk’™e ðkrËÞu BkwnMMkçk BkU
WŒh™k yøkåkuo Úkkuze ne Ëuh fu r÷Þu nku. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 6, Mk. 18)
sLLkíke Íuðh 376
ÍYhe ŒBçken : ns fu VhkRÍ BkU Mku yøkh yuf VÍo Çke Aqx økÞk
Œku ns nkuøkk ne ™nª ykih ns fu ðkrsçkkŒ BkU Mku yøkh rfMke
ðkrsçk fku Akuz rËÞk Ïðkn fMË™ Akuzk nku Þk MknTð™ Œku WMk …h yuf
ËBk ðkrsçk ni ykih WMk fk ns çkkrŒ÷ ™nª nwðk nkt y÷çk¥kk çkk’Í
ðkrsçk yiMku Çke nI fu R™ fu Akuz™u Mku fwhçkk™e ÷krÍBk ™nª nkuŒe
Bk-Mk÷™ ŒðkV fu çkk’Ë fe Ëku hõyŒU ŒrnGÞŒw¥kðkV ðkrsçk nI.
÷urf™ yøkh fkuE Akuz Ëu Œku WMk …h fwhçkk™e ÷krÍBk ™nª ykih ns
fe MkwL™ŒkU BkU Mku yøkh fkuE MkwL™Œ Akuz Ëu Œku RMk Mku ™ Œku ns çkkrŒ÷
nkuøkk ™ fwhçkk™e ÷krÍBk nkuøke, nkt y÷çk¥kk ns fu Mkðkçk BkU fwA
fBke yk òyuøke.
MkVhu ns ð rÍÞkhŒ fu ykËkçk : nh nkS fku åkkrnÞu fu hðk™øke
Mku …n÷u ÍYrhGÞkíku MkVh …whk™u nkrsÞkU Mku Bkk’÷qBk fh fu BkwnGÞk fhu
ykih BkwLËrhsyu Íi÷ ykËkçk ð rnËkÞkŒ fk ¾kMk Œkih Mku ¾Þk÷ h¾u.
{1} Mkçk Mku …n÷u r™GÞŒ fku ËwÁMŒ fhu fu RMk MkVh Mku BkõMkqË rMkVo
yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 nkU RMk fu rMkðk ™kBk-ðhe
Þk ~kkunhŒ Þk Mkihku Œ^hen Þk rŒòhŒ ðøkihk fk nhrøkÍ nhrøkÍ
rË÷ BkU ¾Þk÷ ™ ÷kyu.
{2} ™BkkÍ hkuÍk ÍfkŒ rsŒ™e RçkkËkŒ WMk fu rÍBBku ðkrsçk nkU
Mkçk fku yËk fhu ykih Œkiçkk fhu ykih ykrÞLËk økw™kn ™ fh™u fk
…¬k RhkËk fhu. RMke Œhn RMk fu Q…h rs™ rs™ ÷kuøkkU fk fÍo
nku Mkçk fk fÍo yËk fhu. rs™ rs™ ÷kuøkkU fe yBkk™ŒU nkU W™ fe
yBkk™ŒkU fku yËk fhu. rs™ rs™ ÷kuøkkU fu nwfqf RMk fu rÍBBku nkU
Mkçk Mku nwfqf BkwykV fhkyu Þk yËk fhu. rs™ rs™ ÷kuøkkU …h fkuE
rÍÞkËŒe fe nku W™ Mku BkwykV fhkyu. rs™ rs™ ÷kuøkkU fe RòÍŒ
fu rçkøkih MkVh BkõYn ni siMku Bkkt, çkk…, ~kkunh, W™ fku rhÍkBkLË
sLLkíke Íuðh 377
fh fu RòÍŒ nkrMk÷ fhu. R™ ŒBkkBk åkeÍkU Mku Vkrhøk ykih Mkwçkwf

Ëku~k nku fh MkVhu ns ð rÍÞkhŒ fu r÷Þu hðk™k nku.
{3} ykihŒ fu MkkÚk sçk Œf fu WMk fk ~kkunh Þk çkkr÷øk BknhBk
fkrçk÷u RíBke™k™ ™ nku (rs™ Mku WMk ykihŒ fk r™fkn nBku~kk fu r÷Þu
nhkBk nku) WMk ðõŒ Œf ykihŒ fu r÷Þu MkVh nhkBk ni. ykihŒ yøkh
rçk÷k ~kkunh Þk rçkøkih BknhBk fu ns fhuøke Œku WMk fk ns nku
òyuøkk Bkøkh nh nh fËBk …h økw™kn r÷¾k òyuøkk.
{4} hfBk Þk Œku~kk òu fwA MkkÚk ÷u åk÷u Bkk÷u n÷k÷ Mku ÷u ðh™k ns
Bkõçkq÷ nku™u fe WBBkeË ™nª yøkåkuo VÍo yËk nku òyuøkk. yøkh
y…™u Bkk÷ BkU fwA ~kwçkk nku Œku åkkrnÞu fu rfMke Mku fÍo ÷u fh ns fku
òyu ykih ðkun fÍo y…™u Bkk÷ Mku yËk fhu. hfBk ykih Œku~kk
y…™e nksŒ Mku fwA rÍÞkËk ne ÷u Œkfu hVefkU fe BkËË ykih VfehkU
fku Mk-Ëfk ËuŒk åk÷u fu Þun nßsu BkçkYh fe r™~kk™e ni.
{5} åkqtfu MkVh fh™u ðk÷u BkwÏŒr÷V nirMkGÞŒkU fu ÷kuøk nkuŒu nI RMk
r÷Þu nh ~kÏMk fku åkkrnÞu fu y…™e ÍYhŒ fu BkwŒkrçkf MkVh fk
MkkBkk™ y…™u MkkÚk ÷u òyu Œkfu MkVh BkU Œõ÷eVkU fk MkkBk™k ™
fh™k …zu. Mkçk nkrsÞkU fu r÷Þu MkkBkk™kU fe ÞõMkkt rBkõËkh BkwyGÞ™
™nª fe ò MkfŒe rVh Çke yuf ykiMkŒ Ë-hsu fu nkS fu r÷Þu MkVhu
ns ð rÍÞkhŒ BkU BkwLË-hsyu Íi÷ MkkBkk™ fk MkkÚk ÷u ÷u™k ykhkBk
ð hknŒ fk çkkRMk nkuøkk.
økBkeo ykih MkËeo fu BkkirMkBkkU fu r÷nkÍ Mku yuf nÕkfk rçkMŒh
rsMk BkU yuf Ëhe, Ëku åkkËhU, yuf Q™e ~kk÷, yuf ŒõÞk nku, yuf
çkõMk rsMk BkU f…zu ykih ËqMkhu MkkBkk™ h¾u ò MkfU. yuf xe™ Þk
÷fze fk MkLËqf rsMk BkU Bkw-ŒVŠhf MkkBkk™ fku h¾k ò Mkfu. yuf
sLLkíke Íuðh 378
çkkuhe fk Úku÷k rsMk BkU Mkçk çkhŒ™kU fku h¾k ò Mkfu. çkhŒ™kU BkU yuf
çkze çkkÕxe, yuf ÷kuxk, yuf røk÷kMk, Akuxe çkze åkkh Ã÷uxU, Ëku
rÃkÞk÷u ŒkBkåke™e fu, Wøkk÷Ëk™, Akuxe çkze Ëku ËuøkråkÞkt, yuf çkzk
ykih Ëku Œe™ Akuxu çkzu åkBkåku, yøkh åkLË rfMBk fu ¾k™kU fk ykËe
nku Œku RMke yLËkÍ Mku ¾k™u …fk™u fu çkhŒ™ MkkÚk ÷u òyu. yuf
çkhŒ™ rBkèe fk Çke ÍYh h¾ ÷u Þk rBkèe ykih …ÚÚkh fe fkuE åkeÍ
h¾ ÷u Œkfu yøkh snkÍ BkU çkeBkkh nku økÞk ykih ŒÞBBkwBk fe
ÍYhŒ …ze RMk …h ŒÞBBkwBk fh Mkfu. …k™e h¾™u fu r÷Þu xe™ fu
…e…u Çke ÷k™u åkkrnyU fu snkÍ …h fkBk ËUøku ykih rsMk BkÂLÍ÷ Þk
Bkfk™ BkU Xnhkuøku ðnkt Çke RMk fe ÍYhŒ …zuøke, Mxð ykih fkuyu÷u
ðk÷k åkqÕnk Çke MkVh BkU MkkÚk nku™k çknwŒ ÍYhe ni, …n™™u fu f…zkU
BkU …ktåk fwhíku, …ktåk …kòBku, …ktåk çkÂLzÞkt, Ëku ŒnçkLË, Ëku MkËrhÞkt,
yuf RBkkBkk, åkkh xkur…Þkt, nkÚk Bkwtn …kUA™u fu Ëku ÁBkk÷, Ëku Œkur÷Þu,
yunhkBk fe åkkËhU, fV™ fk f…zk MkkÚk BkU h¾U ykih çkunŒh Þun ni fu
yunhkBk fu Ëku òuzu nkU, fu yøkh Bki÷k nwðk Œku çkË÷ MkfU. yuf Çkuz fu
çkk÷kU fk ËuMke fBçk÷ Þk Bkkuxu Ã÷kÂMxf fk Ëku økÍ ÷Bçkk ykih zuZ
økÍ åkkizk xwfzk MkkÚk nku™k çknwŒ ne ykhkBk Ëun ni fu snkt åkknku
rçkAk fh ÷ix çkiX òyku rVh WXk ÷ku. BkwÏŒr÷V MkkBkk™ BkU ™Í÷k
ÍwfkBk ykih fçÍ ð …uråk~k ykih fi ËMŒ ð çkË nÍBke fe Bkwshoçk
ËðkyU ÍYh MkkÚk BkU h¾ ÷ku õÞqtfu fBk ne nwßòs R™ yBkhkÍ Mku
BknVqÍ hnŒu nI ykih yøkh ŒwBk fku ÏkwË ÍYhŒ ™ …ze Œku rfMke
ÍYhŒ BkLË fku ŒwBk ™u Ëu Ëe Œku ðkun RMk fMBk-…wMkeo fe nk÷Œ BkU
ŒwBnkhu r÷Þu rfŒ™e ËwykyU Ëuøkk. ykE™k, Mkwh{k, ftÎkk, rBkMðkf
MkkÚk h¾ku fu Þun MkwL™Œ ni R™ fu R÷kðk yuf Awhe, yuf åkkfq, Ëku
yuf çkkurhÞkt, MkwŒ÷e, Mkwðk, MkqE, Äkøkk, ns ð rÍÞkhŒ ðøkihk fu
sLLkíke Íuðh 379
BkMkkR÷ fe fwA rfŒkçkU, åkLË f÷Bk, …uÂLMk÷, ËðkŒ, MkkËe fkpr…Þkt,

fwhyk™u BkSË, Aze, Aºke, xkìåko, fwA BkkuBkçkr¥kÞkt, fwA rËÞk-Mk÷kRÞkt
Çke ÍYh ÷u ÷ku. fwA Vxu …whk™u f…zu Çke ÍYh MkkÚk h¾ku fu R™ fku
Vkz Vkz fh MkkVe çk™k Mkfku ykih snkÍ …h fi ðøkihk MkkV fh™u
ykih RÂMíkLò ðøkihk Mkw¾k™u BkU fkBk ËUøku, ¾k™u …e™u fe åkeÍkU fk
çkÞk™ fh™u fe nksŒ ™nª õÞqtfu RMk Bkwyk-Bk÷u BkU ÷kuøkkU fe nk÷ŒU
ykih W™ fu ¾k™u …e™u fe ykËŒU ykih Íkif BkwÏŒr÷V nI ykih nh
~kÏMk ò™Œk ni fu nBkU rf™ rf™ åkeÍkU fe ÍYhŒ nkuøke ykih nBk
rfMk Œhn økwÍh çkMkh fh MkfŒu nI. RMk r÷Þu nh ~kÏMk fku åkkrnÞu fu
økunqt, åkkð÷, Ëk÷, Îke, Œu÷, BkMkk÷u ðøkihk y…™u Íkif ykih ÍYhŒ
fu BkwŒkrçkf ÷u ÷u. yåkkh åkx™e yøkh MkkÚk nku Þk fkøkÍe ÷eBkqt fwA
÷u ÷u Œku snkÍ …h R™ åkeÍkU fe ÍYhŒ …zŒe ni. åkkÞ ykih ~kfh
Çke ÍYh ÷u ÷u, fu MkBkwLËh fe Bkhíkqçk nðk BkU åkkÞ fe ÍYhŒ çknwŒ
rÍÞkËk …zŒe ni. MkBkwLËhe MkVh BkU Bkwtn fk Íkyufk çknwŒ ¾hkçk
hnŒk ni ykih yõMkh MkkUÄe åkeÍU ¾k™u fku rË÷ åkknŒk ni RMk r÷Þu
fwA …k…z Þk ™Bfe™ Ëk÷, rMkðGÞkt, Çkw™u nwyu åk™u h¾ ÷ku Bkøkh
çkLË zççkkU BkU h¾ku ðh™k MkBkwLËhe nðk Mku çkË-BkÍk nku òyUøku.
yhçk BkU rMkøkhux çknwŒ rBk÷Œk ni. Bkøkh çkeze ykih …k™ çknwŒ fBk
ykih çkunË røkhkt rBk÷Œk ni RMk r÷Þu rnLËqMŒk™ ne Mku RMk fk RÂLíkÍkBk
fh ÷u™k åkkrnÞu. ÍYhŒ fe ŒBkkBk åkeÍU MkkÚk nkU Þun çknwŒ yåAk ni
÷urf™ ÞkË h¾ku fu MkVh BkU rsMk fËh fBk Mku fBk MkkBkk™ nkuøkk WŒ™k
ne rÍÞkËk ykhkBk rBk÷uøkk. MkkBkk™ fe fMkhŒ çkk’Í søknkU …h çknwŒ
çkze BkwMkeçkŒ çk™ òŒe ni RMk fk ¾Þk÷ h¾ku. y…™u nh MkkBkk™ fu
çkLz÷ …h y…™k ykih y…™u BkwyÂÕ÷Bk fk ™kBk ÍYh r÷¾ Ëku RMk
Mku sÆk BkU MkkBkk™ Œ÷k~k fhŒu ðõŒ çkze ykMkk™e nkuŒe ni.
sLLkíke Íuðh 380
nkS Îkh Mku r™f÷Œu ðõŒ : {1} åk÷Œu ðõŒ Mkçk yÍeÍkU ykih
ËkuMŒkU Mku Bkw÷kfkŒ fhu ykih y…™u fwMkqh BkwykV fhkyu ykih y…™u
r÷Þu Mkçk Mku ËwykyU fhkyu õÞqtfu ËqMkhkU fe ËwykyU fçkq÷ nku™u fe
rÍÞkËk WBBkeË ni ykih Þun Bkk’÷qBk ™nª fu rfMk fe Ëwyk Bkõçkq÷
nkuøke RMk r÷Þu Mkçk Mku Ëwyk fhkyu ykih ÷kuøk nkS Þk rfMke
BkwMkkrVh fku ÁÏMkŒ fhŒu ðõŒ Þun Ëwyk …ZU :
ykih nkS Mkçk ÷kuøkkU fu Ëe™ ykih ò™ Bkk÷ yki÷kË ykih

Mk÷kBkŒe ð ŒLËwÁMŒe fku ÏkwËk fu rMk…wËo fhu.
{2} MkVh fk r÷çkkMk …n™ fh Îkh BkU åkkh hõyŒ ™^÷ y÷ nBË
ykih [khkU fw÷ Mku …Z fh çkknh r™f÷u Þun åkkhkU hõyŒU ðk…Mk
yk™u Œf WMk fu yn÷ku Bkk÷ fe r™øknTçkk™e fhUøke. ™BkkÍ fu çkk’Ë
Þun Ëwyk …Zu :
rVh fwA Mk-Ëfk fhu ykih Îkh BkU Mku r™f÷u ykih ËhðkÍu Mku
çkknh r™f÷Œu ne fwA Mk-Ëfk fhu ykih Îkh BkU Mku r™f÷u Œku Þun …Zu
¾ihku ykrVGÞŒ fu MkkÚk Bkfk™ …h ðk…Mk ykyuøkk.

(çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 6, Mk. 24)
Îkh Mku r™f÷Œu ðõŒ Ïkw~ke Ïkw~ke çkknh r™f÷u.
{3} Mkçk Mku ÁÏMkŒ nku™u fu çkk’Ë y…™e BkÂMsË Mku ÁÏMkŒ nku ykih
yøkh BkõYn ðõŒ ™ nku Œku Ëku hõyŒ ™^÷ …Zu rVh hu÷ ðøkihk
sLLkíke Íuðh 381
rsMk Mkwðkhe …h Mkwðkh nku Œe™ çkkh …Zu rVh ykih

ykih nh yuf Œe™ Œe™ çkkh ykih yuf
çkkh …Zu, rVh Þun …Zu :
Mkwðkhe fu ~kh ð VMkkË Mku BknVqÍ hnuøkk.

nkS çkBçkE BkU : rxfx ðøkihk ÷u™u ykih snkÍ fu RÂLíkÍkh BkU nh
nkS fku fBk yÍ fBk åkkh …ktåk rË™ çkBçkE BkU BkwMkkrVh ¾k™k nkS
Mkkçkq rMkÆef Þk BkwMkkrVh ¾k™k ðkze çkLËh {U Xnh™k …zŒk ni.
Þnkt ¾kMk Œkih …h Þun ¾Þk÷ h¾™k ÍYhe ni fu
{1} BkwMkkrVh ¾k™u BkU BkwÏŒr÷V MkqçkkU ykih BkwÏŒr÷V rBkÍkòU fu
nkS ykih W™ fku ÁÏMkŒ fh™u ðk÷kU fk {ßBky nkuŒk ni ykih
åkkurhÞkt çknwŒ nkuŒe nI RMk r÷Þu y…™u MkkBkk™ ÏkwMkqMk™ hfBkkU fe
rnVkÍŒ fk ¾kMk Œkih …h æÞk™ h¾u. çkõMkkU BkU nh ðõŒ Œk÷k çkLË
h¾u ykih sçk çkknh r™f÷u Œku y…™u MkkrÚkÞkU fku MkkBkk™ fe rnVkÍŒ
MkkU… fh r™f÷u.
{2} rxfx ðøkihk ¾heË™u fu r÷Þu nhrøkÍ nhrøkÍ rfMke fu nkÚk BkU
hfBk ™ Ëu çkÕfu ÏkwË ÷kR™ BkU ¾zu nku fh hfBk sBy fhkyu ykih
rxfx ¾heËu.
{3} çkBçkE ~knTh BkU çknwŒ rÍÞkËk RÄh WÄh ™ rVhu fu suçk fx™u fu
R÷kðk MkwðkrhÞkU fe ÇkezÇkkz Mku yuõMkezLx fk nh ðõŒ ¾Œhk
hnŒk ni RMk r÷Þu Mkçk fku ykih ¾kMk fh ËenkŒ ðk÷kU fku Œku BkwMkkrVh
¾k™u Mku çkknh çknwŒ fBk r™f÷™k åkkrnÞu ykih y…™u MkkBkk™ fu
…kMk ne hn™k åkkrnÞu.
{4} y…™u fw÷e fk ™Bçkh nh ðõŒ ÞkË h¾™k åkkrnÞu ykih snkÍ
…h Mkwðkh nku™u fu r÷Þu çkLËh økkn fku òŒu nwyu y…™u fw÷e fu rMkðk
sLLkíke Íuðh 382
rfMke fku y…™k MkkBkk™ rMk…wËo ™nª fh™k åkkrnÞu ykih hfBk ykih
…kMk…kuxo rxfx ðøkihk fku çknh nk÷ y…™u …kMk h¾™k åkkrnÞu.
nkS snkÍ …h : nðkE snkÍ fu BkwMkkrVhkU fku åkkrnÞu fu çkBçkE
ne BkU yunhkBk çkktÄ ÷U ykih snkÍ …h Mkwðkhe fe Ëwyk …Z fh
Mkwðkh nkU ykih hkMŒu Çkh ÷ççkif fe Ëwyk …ZŒu hnU åkLË ÎkLxkU BkU Þun
÷kuøk sÆk BkU ÍBke™ …h WŒh òyUøku Bkøkh MkBkwLËhe snkÍ ðk÷kU fku
yuf n^Œk MkBkwLËh ne BkU hn™k ni RMk r÷Þu R™ ÷kuøkkU fku BkwLËrhsyu
Íi÷ çkkŒkU fk ¾Þk÷ h¾™k åkkrnÞu :
{1} snkÍ BkU BkwÏŒr÷V MkqçkkU fu hn™u ðk÷kU ykih BkwÏŒr÷V Íçkk™
çkku÷™u ðk÷kU fk BkßBky nkuŒk ni. yuf ËqMkhu fu rBkÍks-Ëk™ ™ nku™u
Mku yõMkh Íøkzu Œõhkh fe ™kuçkŒ yk òŒe ni. ÏkwMkqMk™ BkeXk …k™e
÷u™u fu ðõŒ ÷kR™ ÷økk™u BkU yõMkh økk÷e øk÷kuåk çkÕfu Bkkh…ex nku
òÞk fhŒe ni RMk r÷Þu snkÍ …h çknwŒ Mkçkúku çkhËk~Œ fu MkkÚk
hn™u fe ÍYhŒ ni. ns fu MkVh BkU Íøkzk ykih økk÷e øk÷kuåk fh™k
MkÏŒ nhkBk ykih çkzk økw™kn ni.
{2} snkÍ …h Mkwðkh nku™u fu çkk’Ë y…™k Mkçk MkkBkk™ y…™e
Mkex fu ™eåku ŒhŒeçk Mku h¾ fh sçk BkwíBkR™ nku òyU Œku ðõŒ
Íkyuy ™ fhU çkÕfu ns BkU BkwÏŒr÷V søkn …Z™u fe ËwykyU Íçkk™e
ÞkË fh™u BkU Bk~økq÷ nku òyU ykih RÂLíknkE fkur~k~k fhU fu yuf
¾íBk fwhyk™u BkSË fe rŒ÷kðŒ MkBkwLËh BkU …qhe fh ÷U ykih ™BkkÍu
çkk sBkkyŒ fe nh søkn ¾kMk Œkih …h …kçkLËe h¾U ykih VwÍq÷
çkkŒU ¾kMk fh Íøkzu Œõhkh Mku RÂLíknkE …hnuÍ h¾U.
nkS sÆk BkU : sÆk BkU snkÍ Mku WŒhŒu ðõŒ Þun çknwŒ ÍYhe ni fu
y…™u ŒBkkBk MkkBkk™ fku yåAe Œhn çkktÄ fh yuf søkn y…™e
Mkex fu Q…h h¾ ËU. çkõMkkU fku hÂMMkÞkU Mku sfz ËU ykih MkkBkk™ fe
sLLkíke Íuðh 383
çkkuhe fku Mke ËU Œkfu snkÍ Mku WŒkhŒu ðõŒ MkkBkk™ fu xqx™u Vqx™u
ykih rçk¾h ò™u fk ¾Œhk ™ hnu rVh rMkVo …kMk…kuxo ykih hfBk MkkÚk
÷u fh snkÍ Mku WŒh òyU. …kMk…kuxo fe åku®føk ykih Bkwyk-Þ™u fu
çkk’Ë Mkçk Mku çkzk ykih BkwÂ~f÷ fkBk MkkBkk™ fu Zuh BkU Mku y…™u
MkkBkk™ fku Œ÷k~k fh™k ni. RMk rMkÂÕMk÷u BkU nkrsÞkU fku çkunË
…hu~kk™e nkuŒe ni ykih ÷kuøk y…™u y…™u MkkBkk™ fe Œ÷k~k BkU
Ëeðk™k ðkh ËkizŒu ykih ÇkkøkŒu rVhŒu nI RMk Bkkify …h r™nkÞŒ
ne Mkçkúku Mkwfq™ åkkrnÞu ykih MkkBkk™ fe Œ÷k~k BkU sÕËe ™nª fh™e
åkkrnÞu çkÕfu Úkkuze Ëuh Mkwfq™ fu MkkÚk çkiX ò™k åkkrnÞu. sçk ÷kuøk
y…™u y…™u MkkBkk™ fku WXk ÷Uøku ykih MkkBkk™ Úkkuzu hn òyU Œku
y…™u MkkBkk™ fku Œ÷k~k fh™k ykMkk™ nku òyuøkk. RíBke™k™ h¾U
fu fkuE ËqMkhk yk… fu MkkBkk™ fku ™nª WXkyuøkk ykr¾h Œf yk… fk
MkkBkk™ ðnª …zk hnuøkk ykih yøkh ÏkwËk ™ ÏðkMŒk yk… fk MkkBkk™
ðnkt ™ rBk÷u Œku Çke Îkçkhk™u fe ÍYhŒ ™nª çkÕfu y…™u BkwyÂÕ÷Bk
fu ðfe÷ fku nBkhkn ÷u fh BkËe™Œw÷ nwßòs fe BkÂMsË fu MkkBk™u
ðk÷u BkiËk™ BkU y…™u MkkBkk™ fku Œ÷k~k fersÞu ðnkt rBk÷uøkk. ðnkt
fk ËMŒqh ni fu nkrsÞkU fk òu MkkBkk™ Aqx òŒk ni xÙf ðk÷u WMk fku
÷kË fh BkÂMsË fu BkiËk™ BkU zk÷ ËuŒu ni, nkt RMk fk ¾Þk÷ hr¾Þu fu
yk… fu nh MkkBkk™ …h yk… fk ykih yk… fu BkwyÂÕ÷Bk fk ™kBk
ÍYh r÷¾k nku™k åkkrnÞu. Þun MkQËe økð™oBkuLx fk VÍo ni fu nh
nkS fk Aqxk nwðk MkkBkk™ WMk fu BkwyÂÕ÷Bk fu Bkfk™ …h ÃknkU[kyu.
yunhkBk : sçk sÆk Ëku Œe™ {ÂLÍ÷ hn òŒk ni Œku snkÍ ðk÷u
Mkexe çkò fh yunhkBk çkktÄ™u fe Rr¥k÷ky ËuŒu nI sçk ðkun søkn yk
òyu Œku økwM÷ fhU ykih rBkMðkf fu MkkÚk ðwÍq fhU ykih yuf ™E Þk Äw÷e
åkkËh fk yunhkBk çkktÄ ÷U ykih yiMku ne yuf åkkËh ykuZ ÷U ykih
yunhkBk fe r™GÞŒ Mku Ëku hõyŒ ™BkkÍ …ZU. …n÷e hõyŒ BkU y÷
sLLkíke Íuðh 384
nBË fu çkk’Ë ykih ËqMkhe BkU …ZU. ™BkkÍ Mku Vkrhøk

nku fh yunhkBk çkktÄ™u fe Ëwyk …ZU. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 6, Mk. 38)
ÍYhe rnËkÞŒ : ÞkË h¾ku fu ns fk yunhkBk Œe™ Œhn fk nkuŒk ni
yuf Þun fu ¾k÷e ns fhu RMk nkS fku “BkwVrhË” fnŒu nI ykih ËqMkhk
Þun fu Þnkt Mku VfŒ WBhn fe r™GÞŒ fhu ykih WBhn yËk fh fu Bk¬yu
BkwfhoBkk BkU ns fk yunhkBk çkktÄu yiMku nkS fku “Bkw-ŒBk¥kuy” fnŒu nI,
ŒeMkhk Þun fu ns ð WBhn Ëku™kU fu r÷Þu Þnª Mku r™GÞŒ fhu Þun Mkçk
Mku y^Í÷ ni RMk fku rfhk™ fnŒu nI ykih yiMku nkS fku fkrh™ fnk
òŒk ni (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 6, Mk. 38) Bkøkh R™ Œe™kU rfMBkkU BkU
ŒBk¥kkuy rÍÞkËk ykMkk™ ni ykih yõMkh rnLËqMŒk™e ÷kuøk Þune
yunhkBk çkktÄŒu nI. RMk r÷Þu nBk Þune ykMkk™ Œhefk r÷¾Œu nI
ykih ðkun Þun ni fu :
Ëku hõyŒ ™BkkÍ Mku Vkrhøk nku fh Þun Ëwyk …Zu.
yi yÕ÷kn BkI WBhn fk RhkËk fhŒk nqt. RMk fku Œq Bkuhu r÷Þu
ykMkk™ fh Ëu ykih Bkuhe ŒhV Mku fçkq÷ VhBkk ÷u. BkI ™u WBhn fe r™GÞŒ fe
ykih RMk fk yunhkBk çkktÄk ¾kr÷Mk yÕ÷kn Œyk÷k fu r÷Þu.
RMk r™GÞŒ fe Ëwyk fu çkk’Ë çkwÕkLË ykðkÍ Mku ÷ççkif …Zu.
÷çkif Þun ni :
Þk’™e BkI Œuhu …kMk nkrÍh nwðk yi yÕ÷kn ! BkI Œuhu nwÍqh nkrÍh
nwðk BkI Œuhu nwÍqh nkrÍh nwðk Œuhk fkuE ~khef ™nª BkI Œuhu nwÍqh nkrÍh
sLLkíke Íuðh 385
nwðk çku~kf Œk’heV ykih ™u’BkŒ ykih çkkË~kkne Œuhu ne r÷Þu ni Œuhk fkuE
~khef ™nª ni.
snkt snkt Ëwyk BkU ðõV fe y÷kBkŒ çk™e ni ðnkt ðõV
fh ÷u ykih ÷ççkif fe Ëwyk Œe™ Bkíkoçkk …Zu rVh ËwYË ~kheV …Zu rVh
rË÷ ÷økk fh ykih nkÚk WXk fh Ëwyk Bkktøku ykih Þun Ëwyk …Zu :
yi yÕ÷kn BkI Œuhe rhÍk ykih sL™Œ fk MkkR÷ nqt ykih Œuhu økÍçk
ykih snL™Bk Mku Œuhe …™kn BkktøkŒk nqt.
÷ççkif …Z ÷u™u fu çkk’Ë yunhkBk çktÄ økÞk. yçk rsŒ™e
åkeÍU yunhkBk fe nk÷Œ BkU BkLy nI Bk-Mk÷™ rMk÷k nwðk f…zk …n™™k,
Mkh Aw…k™k, r~kfkh fh™k, Ïkw~çkq ÷økk™k, nòBkŒ çk™ðk™k, sqt
Bkkh™k ðøkihk R™ Mkçk åkeÍkU Mku çkåku ykih WXŒu çkiXŒu nh ðõŒ ¾kMk
fh Mknh fu ðõŒ ÷ççkif çkhkçkh çkw÷LË ykðkÍ Mku …ZŒk hnu.
ŒðkVu fk’çkyu BkwfhoBkk : sçk Bk¬yu BkwfhoBkk BkU ÃknkU[ òyu Œku
Mkçk Mku …n÷u BkÂMsËu nhkBk BkU òyu. yøkh ðwÍq ™ nku Œku ðwÍq fhu
ykih ŒðkV ~kwYy fh™u Mku …n÷u BkËo y…™e åkkËh fku ËknT™e çkøk÷
fu ™eåku Mku r™fk÷u, fu ËknT™k BkqtZk ¾w÷k hnu ykih åkkËh fu Ëku™kU
f™khu çkkyU BkqtZu …h r™fk÷ Ëu. yçk fk’çku fe ŒhV Bkwtn fh fu n-shu
yMðË fe ËknT™e ŒhV Áõ™u ÞBkk™e fe òr™çk n-shu yMðË fu
fheçk Þqt ¾zk nku, fu …qhk n-shu yMðË y…™u ËknT™u nkÚk fu MkkBk™u
hnu rVh ŒðkV fe r™GÞŒ fhu ykih r™GÞŒ Þun ni :
Þk’™e yi yÕ÷kn ! BkI Œuhu RÍTÍŒ ðk÷u Îkh fu ŒðkV fk RhkËk

fhŒk nqt r÷nkÍk Œq RMk fku Bkuhu r÷Þu ykMkk™ fh Ëu ykih RMk fku Bkuhe ŒhV
Mku fçkq÷ VhBkk ÷u.
sLLkíke Íuðh 386
RMk r™GÞŒ fu çkk’Ë fk’çku fku Bkwtn rfÞu y…™e ËknT™e ŒhV
åk÷ku sçk n-shu yMðË rçkÕfw÷ ŒwBnkhu Bkwtn fu MkkBk™u nku (ykih Þun
çkkŒ yuf Íhk n-h-fŒ fh™u BkU nkrMk÷ nku òyuøke õÞqtfu …n÷u n-shu
yMðË ËknT™u nkÚk fu MkkBk™u Úkk yçk Íhk Mkk nx ò™u Mku Bkwtn fu MkkBk™u nku
òyuøkk) yçk fk™kU Œf Ëku™kU nkÚk RMk Œhn WXkyku fu nÚkur÷Þkt
n-shu yMðË fe ŒhV hnU ykih fnku :
yøkh ykMkk™e Mku nku Mkfu Œku n-shu yMðË …h Ëku™kU

nÚkur÷Þkt ykih R™ fu çkeåk BkU Bkwtn h¾ fh Þqt çkkuMkk Ëu, fu ykðkÍ ™
…iËk nku. Œe™ çkkh yiMkk ne fhku ykih yøkh Çkez fe ðßn Mku RMk
Œhn çkkuMkk ÷u™k ™Mkeçk ™ nku Œku nkÚk h¾ fh nkÚk fku åkqBk ÷ku Þk
RMk …h Aze h¾ fh Aze fku åkqBk ÷ku Þun Çke ™ nku Mkfu Œku nkÚk Mku
WMk fe ŒhV R~kkhk fh fu y…™k nkÚk åkwBk ÷ku. yçk ŒðkV fu r÷Þu
ËhðkÍyu fk’çkk fe ŒhV çkZku. sçk n-shu yMðË fu MkkBk™u Mku
økwÍh òyku MkeÄu nku ÷ku. ¾k™yu fk’çkk fku y…™u çkkyU nkÚk …h fh
fu RMk Œhn åk÷ku fu rfMke fku EÍk BkŒ Ëku …n÷u Œe™ VuhkU BkU BkËo fku
hBk÷ fh™k åkkrnÞu Þk’™e Akuxu Akuxu fËBk h¾Œk ~kk™u rn÷kŒk nwðk
çknkËwhkU fe Œhn åk÷u ™ fqËŒu nwyu ™ ËkizŒu nwyu ykih sçk n-shu
yMðË fu …kMk ÃknkU[u Œku çkkuMkk Ëu Þk WMk fe ŒhV nkÚk Mku R~kkhk fh
fu nkÚk fku åkqBk ÷u, ËwykyU …ZŒu nwyu ŒðkV fhu, BkwyÂÕ÷Bk ËwykyU
…ZkŒu nwyu ŒðkV fhkŒu nI ÷urf™ R™ ËwykykU fk …Z™k VÍo Þk
ðkrsçk ™nª yøkh Þun ËwykyU ÞkË ™ nkU Œku ËwYË ~kheV …ZŒu nwyu
ŒðkV fu MkkŒkU åk¬h …qhu fhu. sçk MkkŒkU Vuhu …qhu nku òyU Œku rVh
n-shu yMðË fku çkkuMkk Ëu Þk WMk fe ŒhV nkÚk çkZk fh åkqBk ÷u. n-shu
yMðË fku …n÷e çkkh sçk åkqBkk WMk ðõŒ Mku ÷ççkif …Z™k çkLË fh
sLLkíke Íuðh 387
Ëu. ŒðkV fu çkk’Ë BkfkBku RçkúkneBk …h yk fh Þun ykÞŒ …Zku :
rVh Ëku hõyŒ ™BkkÍ …Zku …n÷e hõyŒ BkU

ykih ËqMkhe hõyŒ BkU …Zku. Þun ™BkkÍ ðkrsçk ni ykih
RMk fk ™kBk “ŒrnGÞŒw¥kðkV” ni ™BkkÍ fu çkk’Ë Þun Ëwyk r™nkÞŒ
hkuŒu røkz-røkzkŒu nwyu nkÚk WXk fh …Zu :
BkfkBku RçkúkneBk fe Ëwyk
yi yÕ÷kn ! Œq Bkuhu …ku~keËk ykih Íkrnh fku ò™Œk ni Œq Bkuhe

Bkk’rÍhŒ fku fçkq÷ fh ykih Œq Bkuhe nksŒ fku ò™Œk ni. Bkuhk Mkwðk÷ BkwÍ fku
yŒk fh ykih òu fwA Bkuhu ™^Mk BkU ni Œq WMku ò™Œk ni Œq Bkuhu økw™knkU fku
çkÏ~k Ëu. yi yÕ÷kn ! BkI ŒwÍ Mku WMk EBkk™ fk Mkwðk÷ fhŒk nqt òu Bkuhu fÕçk
BkU MkhkÞŒ fh òyu ykih Þfe™u MkkrËf BkktøkŒk nqt Œkfu BkI ò™ ÷qt fu BkwÍu
ðkune ÃknkU[uøkk òu Œq™u Bkuhu r÷Þu r÷¾k ni ykih òu fwA Œq™u Bkuhe rfMBkŒ BkU
rfÞk ni WMk …h hkÍe hnqt. yi Mkçk BkunThçkk™kU Mku rÍÞkËk BkunThçkk™.
™BkkÍ ykih RMk Ëwyk Mku Vkrhøk nku fh BkwÕŒÍBk fu …kMk
òyu ykih y…™k Mke™k ykih …ux ykih ÁÏMkkhkU fku Ëeðkhu fk’çkk Mku
Bk÷u ykih Ëku™kU nkÚk Mkh Mku Ÿåku fh fu Ëeðkh …h Vi÷kyu Þk ËknT™k
nkÚk ËhðkÍyu fk’çkk ykih çkkÞkt nkÚk n-shu yMðË fe ŒhV Vi÷kyu
ykih Þun Ëwyk Ïkqçk hku hku fh ykih røkzrøkzk fh Bkktøku :
sLLkíke Íuðh 388
Ëwykyu BkwÕŒÍBk
yi fwËhŒ ðk÷u ! yi çkwÍwøko ! Œq™u BkwÍu òu ™u’BkŒ Ëe ni RMk fku BkwÍ

Mku ÍkR÷ ™ fh.
RMk fu R÷kðk ykih ËqMkhe ËwykyU Çke Þnkt Bkktøkku fu Þun
Bkõçkqr÷GÞŒ fe søkn ni ykih Bkõçkqr÷GÞŒ fk ðõŒ Çke ni. RMk fu
çkk’Ë ÍBkÍBk ~kheV fu ™÷kU fu …kMk ykyku ykih ¾zu nku fh yËçk fu
MkkÚk fk’çkyu BkwfhoBkk fe ŒhV Bkwtn fh fu Œe™ MkktMk BkU Ïkqçk Çkh…ux
r…Þku. nh çkkh Mku ~kwYy fhku ykih …h ¾íBk fhku
ykih nh çkkh r™økkn WXk fh fk’çkyu BkwfhoBkk fku Ëu¾ku. çkåkk nwðk
…k™e y…™u Mkh ykih çkË™ …h zk÷ ÷ku. ÍBkÍBk ~kheV …e™u fe
Ëwyk Þun ni :
Ëwykyu ÍBk ÍBk :
yi yÕ÷kn ! BkI ŒwÍ Mku RÕBku ™kVuy ykih fw~kkËk hkuÍe ykih y-Bk÷u
Bkõçkq÷ ykih nh çkeBkkhe Mku r~kVk fk Mkwðk÷ fhŒk nqt.
rVh n-shu yMðË fu …kMk yk fh WMk fku åkqBkku ykih
ykih ËwYË ~kheV …ZŒu hnku.
MkVk ð Bkðon fe MkE : rVh çkkçkwMMkVk Mku r™f÷ fh MkVk …nkze fe
òr™çk åk÷ku ykih WMk …h åkZŒu nwyu Þun …Zku :
BkI RMk Mku ~kwYy fhŒk nqt rs™ fku yÕ÷kn ™u …n÷u rÍ¢ rfÞk
çku~kf MkVk ð Bkðon yÕ÷kn fe r™~kkr™ÞkU Mku nI rsMk ™u ns Þk WBhn
sLLkíke Íuðh 389
rfÞk WMk …h R™ fu ŒðkV BkU økw™kn ™nª ykih òu ~kÏMk ™uf fkBk fhu Œku
çku~kf yÕ÷kn çkË÷k Ëu™u ðk÷k ò™™u ðk÷k ni.
rVh fk’çkyu BkwyÍTÍBkk fe ŒhV Bkwtn fh fu Ëku™kU nkÚk fLÄkU
Œf Ëwyk fe Œhn Vi÷u nwyu WXkyku ykih Úkkuze Ëuh ŒMçken ð Œn÷e÷
ð Œõçkeh ykih ËwYË ~kheV …Z fh y…™u r÷Þu ykih ËkuMŒkU fu r÷Þu
Ëwyk Bkktøkku fu Þnkt Ëwyk fçkq÷ nkuŒe ni.
rVh RMk Œhn MkE fe r™GÞŒ fhku :
Þk’™e yi yÕ÷kn BkI MkVk ykih Bkðon fu ËhrBkÞk™ MkE fk RhkËk

fhŒk nqt RMk fku Œq Bkuhu r÷Þu ykMkk™ VhBkk Ëu ykih RMk fku Œq Bkuhe ŒhV Mku
fçkq÷ VhBkk ÷u.
rVh MkVk Mku WŒh fh Bkðon fku åk÷ku ykih ËwYË ~kheV ykih
ËwykykU fk …Z™k çkhkçkh òhe h¾ku sçk MkçÍ htøk fk r™~kk™
ykyu Œku Þnkt Mku Ëkiz™k ~kwYy fhku Þnkt Œf fu ËqMkhu MkçÍ r™~kk™ Mku
ykøku r™f÷ òyku ykih Bkðon Œf ÃknkU[ku Þnkt Çke Œõçkeh, ŒMçken
ykih nBËku Mk™k ykih ËwYË ~kheV …Zku ykih Þun Ëwyk Bkktøkku, Þun
yuf Vuhk nwðk rVh Þnkt Mku MkVk fku åk÷ku ykih MkçÍ r™~kk™ fu …kMk
ÃknkU[ku Œku Ëkizku ykih ËqMkhu r™~kk™ Mku ykøku r™f÷ òyku Þnkt Œf fu
MkVk …h ÃknkU[ fh çk ËMŒqh Mkkrçkf ËwykyU Bkktøkku RMke Œhn Mku
MkVk Mku Bkðon ykih Bkðon Mku MkVk Œf ykih MkVk Mku Bkðon Œf ykyku
rVh òyku Þnkt Œf fu MkkŒðkt Vuhk Bkðon …h ÏkíBk nku, nh Vuhu BkU RMke
Œhn fhku ykih Ëkuu™kU MkçÍ htøk fu r™~kk™kU fu ËhrBkÞk™ nh Vuhu BkU
Ëkiz fh åk÷Œu hnku ŒðkVu fk’çkk ykih MkE fh ÷u™u Mku ŒwBnkhk WBhn
rsMk fk yunhkBk çkktÄ fh ykyu yËk nku økÞk yçk Mkh Bkwtzk fh Þk
çkk÷ fxðk fh yunhkBk WŒkh ÷ku ykih økwM÷ fh fu rMk÷u nwyu f…zu
sLLkíke Íuðh 390
…n™ ÷ku ykih rçk÷k yunhkBk fu Bk¬yu BkwfhoBkk BkU BkwfeBk hnku ykih
hkuÍk™k rsMk fËh rÍÞkËk Mku rÍÞkËk nku Mkfu ™^÷e ŒðkV fhŒu hnku.
rBk™k fku hðk™øke : rVh ykXðª Íw÷ rnßò fku ns fk yunhkBk
çkktÄku ykih yuf ™^÷e ŒðkV BkU hBk÷ ykih MkVk Bkðon fe MkE fh
÷ku ykih BkÂMsËu nhkBk BkU Ëku hõyŒ MkwL™Œu yunhkBk fe r™GÞŒ Mku
…Zku RMk fu çkk’Ë ns fe r™GÞŒ fhku ykih ÷ççkif …Zku ykih sçk
yk^Œkçk r™f÷ ykyu Œku rBk™k fku åk÷ku yøkh nku Mkfu Œku …iË÷
òyku fu sçk Œf Bk¬yu BkwfhoBkk …÷x fh ykykuøku nh fËBk …h
MkkŒ fhkuz ™urfÞkt r÷¾e òyUøke Þun ™urfÞkt Œõheçk™ yX¥kh ¾hçk
åkk÷eMk yhçk çk™Œe nI hkMŒu Çkh ÷ççkif ykih nBËku Mk™k ð ËwYË
~kheV …ZŒu hnku. sçk rBk™k ™Íh ykyu Œku Þun Ëwyk …Zku :
R÷kne Þun rBk™k ni BkwÍ …h Œq ðkun yunMkk™ fh òu y…™u ykir÷Þk

…h Œq™u rfÞk ni.
rBk™k BkU hkŒ Çkh Xnhku ykih ÍkunTh Mku ™ðª Íw÷ rnßò fe
V@ Œf …ktåk ™BkkÍU Þnkt fe “BkÂMsËu ¾iV” BkU …Zku ykih çkkh çkkh
÷ççkif çkw÷LË ykðkÍ Mku …ZŒu hnku ykih rsMk fËh nku Mkfu hku hku fh
ËwykyU Bkktøkku.
BkiËk™u y-hVkŒ BkU : ™ðª Íw÷ rnßò fku yk^Œkçk íkw÷qy nku ò™u
fu çkk’Ë yçk BkiËk™u y-hVkŒ fku åk÷ku. rË÷ fku ¾Þk÷u økih Mku …kf
MkkV fh fu ykih Þun MkkuåkŒu nwyu r™f÷ku fu yks ðkun rË™ ni fu çknwŒ
Mku Ïkw~k çkÏŒkU fk ns Bkõçkq÷ nkuøkk ykih çknwŒ Mku ÷kuøk R™ fu MkËfu
BkU çkÏ~ku òyUøku. òu yks fu rË™ BknYBk hnk ðkun ðkfuE BknYBk
ni. hkMŒu Çkh ÷ççkif çku ~kwBkkh çkkh …ZŒu åk÷ku sçk “s-çk÷u hnBkŒ”
…h ™Íh …zu Œku ykih rÍÞkËk røkzrøkzk fh çkw÷LË ykðkÍ Mku
sLLkíke Íuðh 391
÷ççkif …Zku ykih y…™e ËwLÞkðe ð Ëe™e BkwhkËkU ykih y…™u ns fe

Bkõçkqr÷GÞŒ fu r÷Þu ËwykyU BkktøkŒu BkiËk™u y-hVkŒ BkU ÃknkU[ fh
y…™u BkwyÂÕ÷Bk fu ¾iBku BkU WŒh fh Xnhku. Ëku …nh Œf rÍÞkËk
ðõŒ hku™u røkzrøkzk™u BkU ykih Mk-Ëfk ð ¾ihkŒ fh™u BkU økwÍkhku ykih
÷ççkif ð ËwYË ~kheV ð fr÷Bkyu ŒkineË ykih RÂMíkøVkh …ZŒu
hnku. nwÍqhu yõËMk 6 ™u VhBkkÞk fu yks fu rË™ Mkçk
Mku çkunŒh ðÍeVk Bkuhk ykih ËqMkhu ™rçkÞkU fk Þune ni :
yÕ÷kn fu rMkðk fkuE Bkk’çkqË ™nª ðkun yfu÷k ni fkuE WMk fk

~khef ™nª WMke fu r÷Þu çkkË~kkne ni WMke fu r÷Þu nBË ni ðkun rÍLËøke ykih
BkkiŒ ËuŒk ni ykih ðkun rÍLËk ni ðkun ™nª Bkhuøkk WMk fu fçÍu BkU Mkçk
Çk÷kRÞkt nI ykih ðkun nh åkeÍ …h fwËhŒ ðk÷k ni.
Ëku …nh Z÷Œu ne ÍkunhT fe ™BkkÍ sBkkyŒ Mku …Zku. ÍkunhT fu
VÍo …Z fh Vkih™ Œõçkeh nkuøke ykih yMh fe ™BkkÍ …Zku. ÞkË h¾ku
fu Þun ÍkunhT ð yMh rBk÷k fh ÍkunhT fu ðõŒ …Z™k sÇke òRÍ ni fu
™BkkÍ Þk Œku MkwÕŒk™u RM÷kBk …Zkyu Þk WMk fk ™kRçk. BkiËk™u y-hVkŒ
BkU rsMk ™u ÍkunhT yfu÷u Þk y…™e ¾kMk sBkkyŒ Mku …Ze WMk fku ðõŒ
Mku …n÷u yMh …Z™k òRÍ ™nª çkÕfu ðkun ÍkunhT fku ÍkunhT fu ðõŒ BkU
ykih yMh fku yMh fu ðõŒ BkU …Zu. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 6, Mk. 82)
™BkkÍ fu çkk’Ë Vkih™ BkkirfV fku hðk™k nku òyU. BkkirfV
ðkun søkn ni fu ™BkkÍ fu çkk’Ë Mku økwYçku yk^Œkçk Œf ðnkt ¾zu nku
fh rÍ¢u R÷kne ykih Ëwyk Bkktøk™u fk nwõBk ni yøkh nwsqBk ykih
y…™e fBkÍkuhe fe ðßn Mku “BkkirfV” BkU ™ ò Mkfku Œku y…™u ¾iBku
sLLkíke Íuðh 392
ne BkU ÷ççkif …Z™u ykih rÍ¢ku Ëwyk BkU yk^Œkçk økwYçk nku™u Œf
Bk~økq÷ hnku ykih ¾çkhËkh RMk y™Bkku÷ ykih feBkŒe ðõŒ fku
åkkÞ, çkeze Wzk™u ykih øk… ÷zk™u BkU çkhçkkË ™ fhku çkÕfu ykt¾U
çkLË rfÞu økhË™ Íwfkyu Ëwyk {U nkÚk ykMBkk™ fe ŒhV Mkh Mku Ÿåkk
WXk fh Vi÷kyu Œõçkeh ð Œn÷e÷ ykih ÷ççkif ð Ëwyk ykih Œkiçkk
ð RÂMíkøVkh BkU zqçk òyu ykih Ïkqçk hkuyu ykih yøkh hku™k ™ ykyu
Œku fBk Mku fBk hku™u siMke MkqhŒ çk™kyu ykih RÂLíknkE fkur~k~k fhu fu
yuf fŒhk yktMkq x…f òyu fu Þun Bkõçkqr÷GÞŒ fe r™~kk™e ni.
hkŒ Çkh BkwÍTËr÷Vk BkU : Mkqhs økwYçk nku ò™u fu çkk’Ë BkiËk™u
y-hVkŒ Mku BkwÍTËr÷Vk fku hðk™k nku òyku ykih …qhu hkMŒu BkU ÷ççkif
ykih rÍ¢ku Ëwyk ykih Œõçkeh fMkhŒ Mku çkw÷LË ykðkÍ Mku …ZŒu
åk÷ku. BkwÍTËr÷Vk ÃknkU[ fh Bkøkrhçk fku R~kk fu ðõŒ BkU yËk fe
r™GÞŒ Mku …Zku rVh Bkøkrhçk fu çkk’Ë Vkih™ ne R~kk …Zku. RMk fu
çkk’Ë “Bk~yÁ÷ nhkBk” fe BkwfÆMk …nkze Þk RMk fu fwçko BkU Þk …qhu
BkiËk™ BkU “ðkrËÞu BkwnÂMMkh” fu rMkðk snkt åkknku Xnhku ykih ÷ççkif
ykih Œõçkeh ð Œn÷e÷ BkU Ïkqçk hku hku fh Bk~økq÷ hnku ykih Mkwçnu
MkkrËf fu íkw÷qy nku™u Mku Wò÷k nku™u Œf fk ðõŒ çknwŒ ne ¾kMk
ðõŒ ni RMk BkU rÍ¢ku Ëwyk Mku økkrV÷ ™ hnku.
BkwÍTËr÷Vk ne Mku Œe™kU rË™ sBhkU …h Bkkh™u fu r÷Þu 49
ftfrhÞkt ¾sqh fe økwX÷e fu çkhkçkh åkw™ ÷ku ykih R™ fku Œe™ Bkíkoçkk
Äku ÷ku ykih íkw÷qyu yk^Œkçk BkU sçk Ëku hõyŒ …Z™u fk ðõŒ çkkfe
hn òyu Œku BkwÍTËr÷Vk Mku rBk™k fku hðk™k nku òyku ykih rBk™k
ÃknkU[ fh “sBhŒw÷ y-fçkn” fku Mkçk Mku …n÷u òyku ykih RMk
Œhn ¾zu nku òyku fu rBk™k ËknT™u nkÚk …h ykih fk’çkk çkkyU nkÚk
fe ŒhV nku yçk …ktåk nkÚk fe Ëqhe Mku MkkŒ ftfrhÞkt swËk swËk åkwxfe
sLLkíke Íuðh 393
BkU ÷u fh ËknT™k nkÚk Ïkqçk Ÿåkk WXk fh sBhu fku Bkkhku ykih nh ftfhe
fku Þun Ëwyk …Z fh VUfku :
yÕ÷kn fu ™kBk Mku, yÕ÷kn çknwŒ çkzk ni, ~kiŒk™ fku Í÷e÷
fh™u fu r÷Þu, yÕ÷kn fe rhÍk fu r÷Þu, yi yÕ÷kn ! RMk ns fku BkçkYh
çk™k Ëu ykih MkE Bk~fqh fh Ëu ykih økw™knkU fku çkÏ~k Ëu.
ftfhe Bkkh fh fwhçkk™e fhu Bkøkh Ïkqçk MkBkÍ ÷ku, fu Þun fwhçkk™e
ðkun fwhçkk™e ™nª ni òu çkfh EË BkU nwðk fhŒe ni çkÕfu Þun ns fk
~kw¢k™k ni òu rfhk™ fh™u ðk÷u ykih ŒBk¥kkuy fh™u ðk÷kU …h ðkrsçk
ykih BkwVrhË …h BkwMŒnçk ni. fwhçkk™e fu çkk’Ë BkËo Mkh BkwtzkyU Þk
çkk÷ fŒhðkyU (ykihŒkU fku çkk÷ Bkwtzðk™k nhkBk ni ðkun rMkVo yuf …kuhu fu
çkhkçkh Mkh fu çkk÷ fxk ËU) ykih yunhkBk WŒkh fh rMk÷u nwyu f…zu
…n™ ÷U ykih y^Í÷ Þun ni fu yks ËMkðª Íw÷ rnßò ne fku Bk¬k
ò fh ŒðkVu rÍÞkhŒ òu VÍo ni fh ÷U yøkh ËMkðª fku Þun ŒðkV ™
fh MkfU Œku 11 Þk 12 fku Mkqhs økwYçk nku™u Mku …n÷u Þun ŒðkV fh
÷U ykih Bk¬k Mku rBk™k ò fh XnhU ykih 11 ykih 12 Íw÷ rnßò fku
rBk™k BkU hnU ykih Mkqhs Z÷™u fu çkk’Ë Ëku™kU hkuÍ Œe™kU sBhkU fku MkkŒ
MkkŒ ftfrhÞkt BkkhŒu hnU. çkkhnðª Íw÷ rnßò fku ftfhe Bkkh fh
økwYçku yk^Œkçk Mku …n÷u …n÷u rBk™k Mku r™f÷ fh Bk¬k fku hðk™k
nku òyku sçk ðkrËÞu BkwnM‚çk BkU, òu sL™Œw÷ Bkk’÷k fu fheçk ni
ÃknkU[ku Œku Mkwðkhe Mku WŒh ÷ku Þk Mkwðkhe ne …h fwA Ëuh Xnh fh
Ëwyk fh ÷ku. yçk Bk¬k BkU sçk Œf rfÞkBk hnu y…™e ykih y…™u
Bkkt çkk… fe y…™u WMŒkËkU y…™u …ehkU ykih nwÍqh 6
sLLkíke Íuðh 394
fe ŒhV Mku hkuÍk™k WBhu yËk fhŒu hnku fwA WBhu “ŒLEBk” Mku (Akuxk
WBhn) fhku fwA WBhu rsRhko™k Mku (çkzk WBhn) fhku.
Bk¬k fe åkLË rÍÞkhŒ økknU : frçkúMŒk™ sL™Œw÷ Bkk’÷k BkU ¾kMk
Œkih …h çkeçke ¾Ëe-sŒw÷ fwçkúk C ð Ëeøkh BkÍkhkŒ fe
rÍÞkhŒ RMke Œhn Bkfk™u rð÷kËŒ nwÍqhu yfhBk 6
ykih Bkfk™u ¾Ëe-sŒw÷ fwçkúk ð Bkfk™u nÍhŒu y÷e E
BkÂMsËwhkoÞk ð BkÂMsËw÷ Vín ð BkÂMsËu s-çk÷u yçkq fwçkiMk ð BkÍkhkŒu
~kw-nËkyu ~kçkefn ð s-çk÷u Mkkih ð økkhu rnhk ðøkihk BkfkBkkŒu
Bkw-Œçkhofk fe rÍÞkhŒkU Mku Çke Bkw~khoV nku. fk’çkyu BkwyÍTÍBkk BkU
Ëkr¾÷k ykih Ëku hõyŒ ™BkkÍ yLËh yËk fh™k Çke çkze MkykËŒ
ni. fBkk÷u yËçk Mku ykt¾U Íwfkyu ÷hÍŒu fkt…Œu …Z fh ËkÞkt
fËBk …n÷u h¾u ykih MkkBk™u fe Ëeðkh Œf RŒ™k çkZu fu Œe™ nkÚk
fk VkrMk÷k hn òyu ðnkt Ëku hõyŒ ™^÷ …Zu fu nwÍqhu yfhBk
6 ™u RMk søkn ™BkkÍ …Ze ni rVh nBËu R÷kne
ykih ËwYË ~kheV …Zu ykih Ëwyk Bkktøku ykih MkwŒq™kU ykih ËeðkhkU Mku
råkBkxu ykih hkuŒu røkzrøkzkŒu ykt¾U ™eåke rfÞu ðk…Mk åk÷k ykyu.
Bk¬yu BkwfhoBkk Mku hðk™øke : sçk ÁÏMkŒ fk RhkËk nku Œku ŒðkVu
ðËky fhu fu çkknh ðk÷kU …h Þun ŒðkV ðkrsçk ni Bkøkh RMk ŒðkV
BkU ™ hBk÷ fhu ™ RÍTrŒçkky fhu ykih RMk ŒðkV fu çkk’Ë MkVk ð
Bkðon fe MkE Çke ™ fhu. ŒðkV fu çkk’Ë BkfkBku RçkúkneBk …h Ëku
hõyŒ …Z fh Ëwyk Bkktøku rVh ÍBkÍBk ~kheV fu …kMk yk fh Ïkqçk
Mkihkçk nku fh r…Þu ykih fwA çkË™ …h zk÷u rVh ËhðkÍyu fk’çkk fu
…kMk yk fh åkki¾x åkqBku ykih fçkq÷u ns ð rÍÞkhŒ fe ykih çkkh
çkkh nkrÍhe fe ËwykyU Bkktøku ykih Þun Ëwyk …Zu fu
sLLkíke Íuðh 395
(Þk yÕ÷kn) Œuhu ËhðkÍu …h MkkR÷ Œuhu VÍ÷ku yunMkk™ fk Mkwðk÷

fhŒk ni ykih Œuhe hnBkŒ fk WBBkeË ðkh ni.
rVh “BkwÕŒÍBk” …h yk fh røk÷kVu fk’çkk Mku råkBkxu ykih
Ïkqçk hkuyu rVh n-shu yMðË fku çkkuMkk Ëu rVh W÷xu …kô fk’çku fe
ŒhV Bkwtn fh fu fk’çkyu BkwfÆMkk fku nMkhŒ Mku Ëu¾Œu nwyu BkÂMsËu
nhkBk fu ËhðkÍu Mku çkkÞkt …kô …n÷u çkZk fh r™f÷u ykih fr÷Bkyu
~knkËŒ ð nBËu R÷kne ykih ËwYË ~kheV ð Ëwyk fhŒu nwyu hðk™k
nku ykih Vw-fhkyu Bk¬yu BkwfhoBkk fku nMçku ŒkiVef Mk-Ëfk ð ¾ihkŒ
ËuŒu nwyu Mkhfkhu yk’ÍBk Ëhçkkhu BkËe™yu ŒÂGÞçkk fu BkwfÆMk MkVh fu
r÷Þu hðk™k nku òyu.
nkrÍrhÞu Ëhçkkhu BkËe™yu Bkw™Ôðhn : BkËe™yu ŒÂGÞçkk fe nkrÍhe
ykih RMk BkwfÆMk MkVh BkU BkwLËrhsyu Íi÷ rnËkÞkŒ …h ¾kMk Œkih Mku
æÞk™ h¾ku :
{1} BkÍkhu yõËMk fe rÍÞkhŒ fheçk çk ðkrsçk ni. BkwnrÆMk Rç™u
yËe ™u fkrBk÷ BkU nÍhŒu WBkh 5 Mku rhðkÞŒ fe ni fu nwÍqh
6 ™u VhBkkÞk fu rsMk ™u ns rfÞk ykih Bkuhe rÍÞkhŒ
™ fe WMk ™u BkwÍ …h ÍwÕBk rfÞk.
{2} nkrÍhe BkU ¾kMk fçkúu yLðh fe rÍÞkhŒ fe r™GÞŒ fhu Þnkt Œf
fu RBkkBk Rç™w÷ nwBkkBk VhBkkŒu nI fu RMk Bkíkoçkk BkÂMsËu ™-çkðe fe
r™GÞŒ Çke ~khef ™ fhu.
{3} hkMŒu BkU RMk fËh fMkhŒ Mku ËwYË ~kheV …ZŒu hnku fu rÍ¢ku ËwYË
~kheV BkU økfo nku òyku ykih rsMk fËh BkËe™yu ŒÂGÞçkk fheçk
ykŒk òyu ykih rÍÞkËk Íkifku ~kkif çkÕfu ðßË BkU ÍqBk ÍqBk fh ËwYË
~kheV …Zku ykih R~fu hMkq÷ 6 fe BkMŒe BkU zqçk òyku.
sLLkíke Íuðh 396
{4} sçk n-hBku BkËe™yu Bkw™Ôðhn ykyu Œku yøkh Mkwðkhe Mku WŒh
Mkfku Œku r…ÞkËk Mkh Íwfkyu hkuŒu nwyu ykih ËwYË ~kheV …ZŒu nwyu
åk÷ku ykih sçk økwBçkËu ¾Íhk …h r™økkn …zu Œku ËwYËku Mk÷kBk
ðkr÷nk™k òu~kku ¾hku~k fu MkkÚk …Zku. sçk ~knhu yõËMk BkËe™yu
Bkw™Ôðhn BkU ÃknkU[ku Œku s÷k÷ ð sBkk÷u Bknçkqçk fu ŒMkÔðwh BkU økfo
nku òyku ykih ËhðkÍyu ~knTh BkU Ëkr¾÷ nkuŒu ðõŒ …n÷u ËknT™k
fËBk h¾ku ykih Þun Ëwyk …Zku :
BkI yÕ÷kn fu ™kBk Mku ~kwYy fhŒk nqt òu yÕ÷kn ™u åkknk, ™ufe
fe ŒkfŒ ™nª Bkøkh yÕ÷kn Mku. yi yÕ÷kn ! MkååkkE fu MkkÚk BkwÍ fku
Ëkr¾÷ fh ykih MkååkkE fu MkkÚk BkwÍ fku çkknh ÷u ò. R÷kne ! Œq y…™e
hnBkŒ fu ËhðkÍu BkwÍ …h ¾ku÷ Ëu ykih y…™u hMkq÷ 6
fe rÍÞkhŒ Mku BkwÍu ðkun ™Mkeçk fh òu Œq ™u y…™u ykir÷Þk ykih VhBkkt
çkhËkh çkLËkU fu r÷Þu ™Mkeçk rfÞk ykih BkwÍu snL™Bk Mku ™òŒ Ëu ykih BkwÍ
fku çkÏ~k Ëu ykih BkwÍ …h hnTBk VhBkk. yi çkunŒh Mkwðk÷ rfÞu økyu !
{5} rVh økwM÷ ð ðwÍq ykih ŒBkkBk ÍYrhGÞkík Mku Vkrhøk nku fh
rBkMðkf fh fu Ïkw~çkq ÷økk fh ykih MkVuË ð MkkV f…zu …n™ fh
ykMŒk™yu BkwfÆMkk fe ŒhV RÂLíknkE ykrsÍe ð ¾kfMkkhe ykih
y-Ëçkku yunrŒhkBk fu MkkÚk Bkw-Œðßsun nku ykih hkuŒu nwyu BkÂMsËu
™-çkðe fu ËhðkÍu …h Mk÷kŒku Mk÷kBk yÍo fh fu Úkkuzk Xnhku økkuÞk
ŒwBk Mkhfkh Mku nkrÍhe fe RòÍŒ Œ÷çk fh hnu nku rVh …Z
sLLkíke Íuðh 397
fh …n÷u ËknT™k …kô h¾ fh Mkhk…k yËçk çk™ fh Ëkr¾÷ nku

ykih Bknçkqçk fu ¾Þk÷ ð ŒMkÔðwh BkU zqçk òyku.
{6} Þfe™ h¾ku fu nwÍqhu yfhBk 6 Mkååke nfefe
rsMBkk™e nÞkŒ fu MkkÚk ðiMku ne rÍLËk nI siMku ðVkŒ ~kheV Mku …n÷u
Úku. R™ fe ykih ŒBkkBk yÂBçkÞkyu rfhkBk J fe BkkiŒ
rMkVo ðk’Ëyu R÷kne fe ŒMËef fu r÷Þu yuf yk™ fu ðkrMkŒu Úke R™
fk RÂLíkfk÷ rMkVo yðkBk fe ™ÍhkU Mku Aw… ò™k ni åkw™kLåku RBkkBk
BkwnBBkË Rç™u nks Bk¬e BkËT¾÷ BkU ykih RBkkBk ynBkË fMŒ÷k™e
™u Bkðkrnçku ÷ËwÂLLkGÞn BkU ykih ËqMkhu yRBBkyu Ëe™ ™u VhBkkÞk ni fu :
“nwÍqhu yõËMk 6 fe nÞkŒ ð ðVkŒ BkU
RMk çkkŒ BkU fkuE Vfo ™nª fu ðkun y…™e WBBkŒ fku Ëu¾ hnu nI ykih
W™ fe nk÷ŒkU ykih r™GÞŒkU fku ykih W™ fu rË÷kU fu ¾Þk÷kŒ fku
Ïkqçk ò™Œu …nåkk™Œu nI ykih Þun Mkçk nwÍqh 6 …h
RMk Œhn hku~k™ ni fu fíy™ RMk BkU fkuE …ku~keËøke ™nª.”
{7} BkÂMsËu ™-çkðe BkU nwÍqh fu BkwMkÕ÷u …h Ëku hõyŒ

™BkkÍ ŒrnGÞŒw÷ BkÂMsË ykih Mku BkwÏŒMkh
…Zu rVh MkßËu BkU røkh fh Ëhçkkhu nçkeçk BkU Bkõçkqr÷GÞŒ fe Ëwyk
Bkktøku rVh fBkk÷u yËçk BkU økfo nku fh økhË™ Íwfkyu ÷hÍŒu fkt…Œu
™ËkBkŒ Mku …Mke™k …Mke™k nku fh yktMkq çknkŒu nwyu Bk~krhf fe ŒhV
Mku Bkwðk-snu ykr÷GÞk BkU nkrÍh nku, fu nwÍqh BkÍkhu
yLðh BkU sÕðk yVhkuÍ nI. RMk ŒhV Mku ŒwBk nkrÍh nkuøku Œku nwÍqh
fe r™økknu çkufMk …™kn ŒwBnkhe ŒhV nkuøke ykih Þun MkykËŒ
ŒwBnkhu r÷Þu Ëku™kU snkt BkU fkVe ni.
{8} yçk RÂLíknkE y-Ëçkku yunrŒhkBk fu MkkÚk fBk yÍ fBk åkkh
sLLkíke Íuðh 398
nkÚk fu VkrMk÷u Mku rfç÷k fku …eX ykih BkÍkhu …wh yLðkh fku Bkwtn fh
fu ™BkkÍ fe Œhn nkÚk çkktÄu ¾zk nku.
ykih r™nkÞŒ ne y-Ëçkku ðfkh fu MkkÚk ËËo ytøkuÍ ykðkÍ

Mku RMk Œhn Mk÷kŒku Mk÷kBk yÍo fhku :
yi ™çke ! yk… …h ËwYËku Mk÷kBk ykih yÕ÷kn 1 fe hnBkŒU

ykih çk-h-fíkU, yi yÕ÷kn 1 fu hMkq÷ yk… …h Mk÷kBk, yi yÕ÷kn
1 fe ŒBkkBk BkÏ÷qf Mku çkunŒh yk… …h Mk÷kBk, yi økw™nøkkhkU fe ~kVkyŒ
fh™u ðk÷u yk… …h Mk÷kBk, yk… …h ykih yk… fe yk÷ ð yMnkçk …h
ykih yk… fe ŒBkkBk WBBkŒ …h Mk÷kBk.
R™ Mk÷kBkkU fku çkkh çkkh sçk Œf rË÷ sBku çk fMkhŒ …ZŒu
hnku ykih y…™u Bkkt çkk… ykih WMŒkËkU ykih ËkuMŒkU ykih y…™u
ŒBkkBk yÍeÍkU fe ŒhV Mku Çke Mk÷kBk yÍo fhku ykih Mkçk fu r÷Þu
çkkh çkkh ~kVkyŒ fe Çkef Bkktøkku ykih çkkh çkkh Þun yÍo fhku fu
“ ” (çknkhu þheyík, rnMMkk : 6, Mk. 169,
)
ykih òu Bkuhe RMk rfŒkçk fku …Zu WMk fku BkI ðrMkGÞŒ fhŒk nqt
fu BkwÍ økw™nøkkh fe ŒhV Mku Çke Mk÷kBk yÍo fh fu ~kVkyŒ fe Çkef
BkktøkU rVh y…™u ËknT™u nkÚk fe ŒhV nkÚk Çkh nx fh nÍhŒ
yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef 5 fu ™qhk™e
åkunhu fu MkkBk™u ¾zu nku fh yÍo fhku fu :
sLLkíke Íuðh 399
yi ¾÷eVyu hMkq÷wÕ÷kn 6 ! yk… …h Mk÷kBk,

yi hMkq÷wÕ÷kn 6 fu ðÍeh ! yk… …h Mk÷kBk, yi økkhu
Mkkih BkU hMkq÷wÕ÷kn 6 fu hVef ! yk… …h Mk÷kBk ykih
yÕ÷kn 1 fe hnBkŒ ykih WMk fe çk-h-fíkU.
rVh RŒ™e ne Ëqh nx fh nÍhŒu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ WBkh
VkYfu yk’ÍBk 5 fu …wh s÷k÷ åkunhu fu MkkBk™u yÍo fhku fu :
yi yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ ! yk… …h Mk÷kBk, yi åkk÷eMk fk yËË

…qhk fh™u ðk÷u {wMkÕ{kLk ! yk… …h Mk÷kBk, yi RM÷kBk ykih {wMkÕ{kLkkU fe
RÍTÍŒ ! yk… …h Mk÷kBk ykih yÕ÷kn 1 fe hnBkŒU ykih çk-h-fíkU.
rVh çkkr÷~Œ Çkh Bkøkrhçk fe ŒhV …÷xku ykih nÍhŒu rMkÆef
ð VkYf E fu ËhrBkÞk™ ¾zu nku fh yÍo fhku fu :
yi hMkq÷wÕ÷kn 6 fu Ëku™kU ¾÷eVk ! yk… Ëku™kU

…h Mk÷kBk, yi hMkq÷wÕ÷kn 6 fu Ëku™kU ðw-Íhk ! yk…
Ëku™kU …h Mk÷kBk, yi hMkq÷wÕ÷kn fu …n÷q BkU ykhkBk fh™u ðk÷ku ! yk…
Ëku™kU …h Mk÷kBk ykih yÕ÷kn 1 fe hnBkŒ ykih WMk fe çk-h-fíkU.
yk… Ëku™kU Mku Mkwðk÷ fhŒk nqt fu hMkq÷wÕ÷kn 6 fu nwÍqh
sLLkíke Íuðh 400
nBkkhe ~kVkyŒ fersÞu. yÕ÷kn Œyk÷k R™ …h ykih yk… Ëku™kU …h

ËwYË ykih çk-h-fík ð Mk÷kBk ™krÍ÷ VhBkkyu.
( ð
çknkhu þheyík, rnMMkk : 6, Mk. 170)
{9} Þun Mkçk nkrÍrhÞkt Bkõçkqr÷GÞŒu Ëwyk fu BkfkBkkŒ nI r÷nkÍk
Ïkqçk ËwykyU Bkktøkku rVh rBkBçkh ~kheV fu …kMk Ëwyk fhku ykih MkwŒq™u
yçkq ÷wçkkçkk ð MkwŒq™u nL™k™k fu …kMk Ëku hõyŒ …Z fh ËwykykU BkU
Bk~økq÷ hnku. Þnkt fe nkrÍhe BkU yuf rBk™x Çke Íkyuy ™ fhku.
rŒ÷kðŒ, ËwYË ~kheV ð Mk÷kBk ykih ™ðkrV÷ BkU nBkkŒ™ BkMkYV
hnku. BkËe™yu Bkw™Ôðhn ykih Bk¬yu BkwfhoBkk BkU fBk yÍ fBk yuf
yuf hkuÍk Çke h¾ ÷ku Œku ŒwBnkhe ¾w~k ™Mkeçke fk õÞk fn™k …tsøkk™k
™BkkÍkU fu çkk’Ë Mk÷kBk fu r÷Þu nkrÍh nku. nh ™BkkÍ BkÂMsËu ™-çkðe
BkU yËk fhku. hMkq÷Õw ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu òu ~kÏMk Bkuhe
BkÂMsË BkU åkk÷eMk ™BkkÍU …Zu WMk fu r÷Þu ËkuÍ¾ ykih r™Vkf Mku ykÍkrËÞkt
r÷¾e òyUøke.
{10} fçkúu Bkw™Ôðh fku fÇke …eX ™ fhku, ™ hkiÍyu yLðh fk ŒðkV
fhku, ™ MkßËk fhku, ™ RŒ™k Íwfku fu Áfqy fu çkhkçkh nku. hMkq÷wÕ÷kn
6 fe nfefe Œk’ÍeBk W™ fe RŒkyŒ BkU ni.
{11} frçkúMŒk™ sL™Œw÷ çkfey fe rÍÞkhŒ MkwL™Œ ni. hkiÍyu
BkwLkÔðhn fe rÍÞkhŒ fh fu ðnkt òyu ÏkwMkqMk™ swBkwyk fu rË™.
RMk frçkúMŒk™ BkU ËMk nÍkh Mknkçkyu rfhkBk F ykhkBk
VhBkk hnu nI ykih ŒkrçkE™ ð Œçyu ŒkrçkE™ ð ykir÷Þk ð W-÷Bkk
ð Mkw-Õknk fe røk™Œe fk fkuE ~kwBkkh ne ™nª fh MkfŒk. sçk nkrÍh
nku Œku …n÷u ŒBkkBk BkËVq™e™ {wÂM÷Bke™ fe rÍÞkhŒ fk fMË fhku
ykih RMk Œhn Mk÷kBk …Zku :
sLLkíke Íuðh 401
ŒwBk …h Mk÷kBk yi fkiBku {wyrBk™e™ fu Îkh ðk÷ku ! ŒwBk nBkkhu …u~ðk

nku ykih nBk ŒwBk Mku rBk÷™u ðk÷u nI. yi yÕ÷kn 1 ! çkfeyu økhfË
ðk÷kU fe BkÂøVhŒ VhBkk. yi yÕ÷kn 1 ! nBk fku ykih RLnU çkÏ~k Ëu.
{12} ŒBkkBk yn÷u çkfey BkU y^Í÷ nÍhŒu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™
MkÂGÞËw™k WMBkk™u øk™e 5 nI. R™ fu BkÍkhu yLðh …h nkrÍh
nku fh fBkk÷ y-Ëçkku yunrŒhkBk fu MkkÚk RMk Œhn Mk÷kBk yÍo fhu fu :
yi yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ ! yk… …h Mk÷kBk, yi Ïkw-÷Vkyu

hkr~kËe™ BkU ŒeMkhu ¾÷eVk ! yk… …h Mk÷kBk, yi Ëku rnshŒ fh™u ðk÷u !
yk… …h Mk÷kBk, yi økÍTðyu Œçkqf fe ™õËku rsLMk Mku íkGÞkhe fh™u ðk÷u !
yk… …h Mk÷kBk, yÕ÷kn Œyk÷k yk… 5 fku y…™u hMkq÷
ykih ŒBkkBk {wMkÕ{kLkkU fe ŒhV Mku çkË÷k Ëu ykih yk… Mku ykih ŒBkkBk
Mknkçkk Mku yÕ÷kn Œyk÷k hkÍe nku.
{13} Íkr÷Bk ™ÂßËÞkU ™u ŒBkkBk fwççkku ykih fçkúkU fku Œkuz Vkuz fh
BkiËk™ fh zk÷k ni. çknwŒ fBk fçkúkU fu r™~kk™ çkkfe nI. çknh nk÷ òu
Bkfkrçkh Íkrnh nI Mkçk søkn Mk÷kBk …Zku ykih VkrŒnk Ïðk™e fhku
ykih ËwykyU Bkktøkku fu Þun Mkçk çkkrh~ku yLðkh ð çk-hfkŒ fe søknU
ykih Bkõçkqr÷GÞŒu Ëwyk fu BkfkBkkŒ nI. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 6, Mk. 172)
{14} fwçkk ~kheV fe rÍÞkhŒ fhu ykih BkÂMsËu fwçkk BkU Ëku hõyŒ
sLLkíke Íuðh 402
™BkkÍ …Zu. nËeMk ~kheV BkU ni fu hMkq÷ 6 ™u VhBkkÞk

fu BkÂMsËu fwçkk BkU ™BkkÍ WBhn fu rBkM÷ ni.
ykih ËqMkhe nËeMkkU Mku MkkrçkŒ ni fu hMkq÷Õw ÷kn 6

nh Mk™eåkh fku fwçkk Œ~kheV ÷u òŒu fÇke Mkwðkh fÇke …iË÷. RMk
BkfkBk fe çkwÍwøkeo fu çkkhu BkU ËqMkhe ynkËeMk Çke nI.
{15} ~kw-nËkyu WnwË fe Çke rÍÞkhŒ fhku. nËeMk BkU ni fu nwÍqhu
yõËMk 6 nh Mkk÷ fu ~kwYy BkU ~kw-nËkyu WnwË fe
BkwfÆMk fçkúkU …h Œ~kheV ÷u òŒu ykih Þun VhBkkŒu :
“ ”
ykih WnwË …nkz fe Çke rÍÞkhŒ fhku fu nËeMk ~kheV BkU

nwÍqhu yfhBk 6 ™u VhBkkÞk fu fkunu WnwË nBk Mku BknççkŒ
fhŒk ni ykih nBk RMk Mku BknççkŒ fhŒu nI.
çkunŒh Þun ni fu swBykhkŒ fu rË™ Mkwçn fu ðõŒ òyu ykih

Mkçk Mku …n÷u MkÂGÞËw~~kw-nËk nÍhŒu nBÍk 5 fu BkÍkhu
BkwfÆMk …h Mk÷kBk yÍo fhu ykih nÍhŒu yçËwÕ÷kn rçk™ snT~k ykih
nÍhŒu BkwMyçk rçk™ WBkih E …h Çke Mk÷kBk yÍo fhu fu
yuf rhðkÞŒ BkU ni : Þun Ëku™kU Þnª BkËVq™ nI.
BkËe™yu ŒÂGÞçkk fu åkLË fqtyU

t U òu nwÍhq u yõËMk 6
{16} BkËe™yu ŒÂGÞçkk fu ðkun fqy
fe ŒhV BkLMkqçk nI Þk’™e rfMke Mku ðwÍq VhBkkÞk rfMke fk …k™e ™ku~k
VhBkkÞk rfMke BkU y…™k ÷wykçku Ën™ zk÷k yøkh fkuE ò™™u
sLLkíke Íuðh 403
ðk÷k ykih çkŒk™u ðk÷k rBk÷u Œku R™ Bkwçkkhf fqtykU fe Çke rÍÞkhŒ
fhku ¾kMk fh BkwLËrhsyu Íi÷ fqtykU fk ¾Þk÷ h¾ku :
çkehu nÍhŒu WMBkk™ 5 : Þun fqtðkt ðkrËÞu yfef fu f™khu
…h BkËe™yu BkwLkÔðhn Mku Œõheçk™ Œe™ Bke÷ fu VkrMk÷u …h yuf
çkkøk BkU ni RMk fqtyU fku “çkehu YBkk” Çke fnŒu nI Þun ðkune fqtðkt ni
rsMk fk Bkkr÷f yuf ÞnqËe Úkk ykih {wMkÕ{kLkkU fku …k™e fe Œõ÷eV Úke
Œku nÍhŒu WMBkk™u øk™e 5 ™u çkeMk nÍkh rËhnBk …h RMk
fqtyU fku ÞnqËe Mku ¾heË fh {wMkÕ{kLkkU …h ðõV fh rËÞk.
çkehu yheMk : Þun fqtðkt BkÂMsËu fwçkk Mku Bkw¥krMk÷ …rùBk fe òr™çk
ni RMk fku “çkehu ¾krŒBk” Çke fnk òŒk ni RMk r÷Þu fu nÍhŒu
WMBkk™ 5 fu nkÚk Mku Bkkunhu ™wçkwÔðŒ fe ytøkqXe RMk fqtyU BkU
røkh økE ykih çkze Œ÷k~k ð swMŒTsq fu çkk ðwsqË ™nª rBk÷e. nwÍqhu
yõËMk 6 ™u RMk fqtyU fk …k™e r…Þk ykih RMk Mku
ðwÍq VhBkkÞk ykih RMk BkU y…™k ÷wykçku Ën™ Çke zk÷k Úkk.
çkehu økhMk : Þun fqtðkt BkÂMsËu fwçkk Mku Œõheçk™ åkkh Vh÷ktøk …qhçk
W¥kh fku™u …h ðkfuy ni. RMk fu …k™e Mku nwÍqh 6 ™u
ðwÍq VhBkkÞk ykih RMk fk …k™e r…Þk Çke ni ykih RMk BkU y…™k
÷wykçku Ën™ ykih ~knTË Çke zk÷k ni.
çkehu çkwMMkn : Þun fqtðkt fwçkk fu hkMŒu BkU sL™Œw÷ çkfey fu Bkw¥krMk÷
ni. RMk fqtyU …h nwÍqhu yõËMk 6 ™u y…™k Mkh
Bkwçkkhf ÄkuÞk ykih økwM÷ VhBkkÞk. RMk søkn Ëku fqtyU nI. Mknen Þun
ni fu çkzk fqtðkt çkehu çkwMMkn ni ykih çkunŒh Þun ni fu Ëku™kU Mku çk-h-fík
nkrMk÷ fhu.
çkehu çkÍkyk : Þun fqtðkt ~kkBke ËhðkÍu Mku çkknh sBk÷wÕ÷i÷ çkkøk fu
sLLkíke Íuðh 404
…kMk ni. RMk BkU Çke nwÍqh 6 ™u y…™k ÷wykçku

Ën™ zk÷k ykih çk-h-fík fe Ëwyk VhBkkE ni.
çkehu nk : Þun fqtðkt çkkçku BkSËe fu MkkBk™u r~kBkk÷e VMke÷ Mku çkknh
ni. Þun fqtðkt nÍhŒu yçkq ŒÕnk Mknkçke 5 fu çkkøk BkU Úkk.
nwwÍqhu yõËMk 6 yõMkh RMk søkn sÕðk yVhkuÍ
nkuŒu Úku ykih RMk fk …k™e ™ku~k VhBkkŒu Úku sçk ykÞŒu Bkwçkk-hfk
™krÍ÷ nwE Œku åkqft u
Þun fqtðkt nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5 fku çknwŒ rÍÞkËk Bknçkqçk
Úkk RMk r÷Þu WLnkU ™u RMk fku ÏkwËk fe hkn BkU Mk-Ëfk fh rËÞk.
çkehu yn™ : Þun fqtðkt BkÂMsËu ~kBMk fu fheçk ni. RMk fqtyU fu …k™e Mku
Çke nwÍqh ™rçkGÞu fheBk ™u ðwÍq VhBkkÞk ni. RMk fk
…k™e fËhu ¾khe ni RMk fku “çkeÁ÷ ÞMkehk” Çke fnk òŒk ni.
BkËe™yu Bkw™Ôðhn fe åkLË BkÂMsËU
{17} BkËe™yu Bkw™Ôðhn fe åkLË Bk~nqh BkÂMsËkU fe Çke rÍÞkhŒ
fhu ykih nh BkÂMsË BkU fBk Mku fBk Ëku Ëku hõyŒ ŒrnGÞŒw÷ BkÂMsË
…Z fh ËwykyU Bkktøku ÏkwMkqrMkGÞŒ fu MkkÚk R™ BkÂMsËkU fe :
BkÂMsËu swBkwyk : Þun BkÂMsËu fwçkk fu ™yu hkMŒu Mku òr™çku Bk~krhf
ni. …n÷k swBkwyk nwÍqhu yõËMk 6 ™u RMke søkn
yËk VhBkkÞk Úkk.
BkÂMsËu økBkkBkk : RMk søkn nwÍhq ™rçkGÞu fheBk EËi™
fe ™BkkÍ …ZŒu Úku. RMke r÷Þu RMk fku BkÂMsËu BkwMkÕ÷k Çke fnŒu nI.
BkÂMsËu yçkq çk¢ 5 : Þun BkÂMsË rçkÕfw÷ BkÂMsËu økBkkBkk
fu fheçk r~kBkk÷e òr™çk ni.
BkÂMsËu y÷e 5 : Þun BkÂMsË Çke økBkkBkk fu …kMk ne ni.
sLLkíke Íuðh 405
BkÂMsËu çkøk÷k : Þun BkÂMsË sL™Œw÷ çkfey fu Bk~krhf BkU ni.

BkÂMsË fu fheçk yuf …ÚÚkh BkU nwÍqh 6 fu ¾ååkh fu
¾wh fk r™~kk™ ni RMk r÷Þu RMk fku BkÂMsËu çkøk÷k fnŒu nI. çkøk÷k
fu Bkk’™k ¾ååkh ni.
BkÂMsËu Ròçkk : Þun BkÂMsË sL™Œw÷ çkfey fu r~kBkk÷e òr™çk
ni yuf rË™ nwÍqh 6 ™u yki‚ fçke÷u ðk÷kU fu r÷Þu
RMk søkn ËwykyU Bkktøkª òu Bkõçkq÷ nw#.
BkÂMsËu WçkGÞ 5 : Þun BkÂMsË sL™Œw÷ çkfey fu rçkÕfw÷
fheçk ne ni. RMke søkn nÍhŒu WçkGÞ rçk™ fk’çk 5 fk
Bkfk™ Úkk. nwÍqhu yLðh 6 fÇke fÇke Þnkt hki™f
yVhkuÍ nkuŒu ykih ™BkkÍ …ZŒu Úku.
BkÂMsËu MkwõÞk : çkkçku yBçkrhÞk fu fheçk huÕðu Mxu~k™ fu yLËh yuf
fwççkk ni rsMk fku fwççkŒwhoQMk fnŒu nI RMk BkU yuf fqtðkt ni rsMk fk
™kBk “çkeÁMMkwõÞk” ni. nwÍqh 6 ™u støku çkÿ BkU
òŒu nwyu Þnkt ™BkkÍ yËk VhBkkE Úke.
BkÂMsËu ynÍkçk : Þun BkÂMsË MkÕy …nkze fu Bkøkrhçke f™khu …h
ni. støku ¾LËf fu Bkkify …h RMke søkn nwÍqh 6 fe
Ëwyk Bkõçkq÷ nwE ykih {wMkÕ{kLkkU fku Vín ™Mkeçk nwE RMke r÷Þu
çkk’Í ÷kuøk RMku BkÂMsËw÷ Vín Çke fnŒu nI. RMk fu fheçk BkU åkkh ËqMkhe
BkÂMsËU Çke nI. yuf fk ™kBk BkÂMsËu yçkq çk¢, ËqMkhe fk ™kBk BkÂMsËu
WBkh, ŒeMkhe fk ™kBk BkÂMsËu WMBkk™ ykih åkkiÚke fk ™kBk BkÂMsËu
Mk÷Bkk™ ni. R™ …ktåkkU BkÂMsËkU fku BkMkkrsËu ¾BMkk fnk òŒk ni. Þun
åkkhkU BkfkBkkŒ Ëh nfefŒ støk fu Bkkuhåku Úku ykih Þun åkkhkU Mknkçkyu
rfhkBk yuf yuf Bkkuhåku …h Bkw-ŒyGÞ™ Úku R™ nÍhkŒ ™u R™ BkkuhåkkU
sLLkíke Íuðh 406
BkU ™BkkÍU Çke …Zª RMk r÷Þu Þun Bkkuhåku BkÂMsË çk™ økyu.
BkÂMsËu çk™e nhkBk : MkÕy …nkze fe Îkkxe BkU BkÂMsËu ynÍkçk fku
òŒu nwyu ËknT™e ŒhV Þun BkÂMsË ðkfuy ni RMk fe Œkhe¾ Þun ni fu
nwÍqh 6 ™u RMk søkn ™BkkÍ …Ze ni. RMk fu fheçk
yuf økkh ni rsMk …h nwÍqh 6 …h yuf Bkíkoçkk ðnTÞ
WŒhe Úke ykih støku ¾LËf fu Bkkify …h hkŒ fku RMk økkh BkU ykhkBk
VhBkkÞk Úkk. RMk fe Çke rÍÞkhŒ fh™e åkkrnÞu.
BkÂMsËu Íçkkçk : Þun BkÂMsË Íçkkçk fe …nkze …h ni òu s-çk÷u
WnwË fu hkMŒu fu çkk# òr™çk ni. støku ¾LËf fu Bkkify …h RMk søkn
nwÍqh fk ¾iBkk økkzk økÞk Úkk.
BkÂMsËu rfç÷Œi™ : Þun BkÂMsË ðkrËÞu yfef fu fheçk yuf xe÷u
…h ni. RMke søkn çkiŒw÷ BkwfÆMk fu çkòyu fk’çkk ~kheV rfç÷k
Bkwfhoh nwðk RMke r÷Þu RMk fku BkÂMsËu rfç÷Œi™ fnŒu nI.
BkÂMsËu VÍen : yðk÷e fu Bk~krhfe rnMMku BkU Þun BkÂMsË ni. RMk
søkn çk™q ™Íeh fu ÞnqrËÞkU fk Bkwnk-Mkhk fh™u fe nk÷Œ BkU nwÍqh
6 ™u ™BkkÍ …Ze Úke. RMk fk ËqMkhk ™kBk “BkÂMsËu
~kBMk”Çke ni RMk BkÂMsË fku ™ßËe nwfqBkŒ ™u ~kneË fh zk÷k ni.
BkÂMsËu çk™q fwhiÍk : Bkwnk-Mk-hyu çk™e ™Íeh fu ðõŒ Þnkt nwÍqh
6 ™u rfÞkBk VhBkkÞk Úkk. Þun BkÂMsËu VÍen Mku
òr™çku Bk~krhf Úkkuzu VkrMk÷u …h ni.
BkÂMsËu RçkúkneBk 5 : Þun BkÂMsË çk™e fwhiÍk Mku òr™çku
r~kBkk÷ ðkfuy ni. RMk søkn nwÍqhu yõËMk 6 fu
Mkkrnçk ÍkËu nÍhŒu RçkúkneBk 5 …iËk nwyu Úku ykih RMk
søkn nwÍqh 6 ™u ™BkkÍ Çke …Ze ni.
sLLkíke Íuðh 407
Ëhçkkhu yõËMk Mku ðk…Mke

Bkh fu SŒu nI òu W™ fu Ëh …u òŒu nI nMk™
S fu BkhŒu nI òu ykŒu nI BkËe™k Akuz fh
sçk BkËe™yu Bkw™Ôðhn Mku ðk…Mke fk RhkËk nku Œku BkÂMsËu
™-çkðe ~kheV BkU ò fh nwÍqhu yõËMk 6 fu BkwMkÕ÷u
…h Þk RMk fu fheçk snkt søkn rBk÷u Ëku hõyŒ ™^÷ …ZU. RMk fu
çkk’Ë MkwLknThe ò÷e fu MkkBk™u Bkwðk-s-nyu yõËMk BkU nkrÍh nku fh
røkÞko ð Íkhe BkU zqçk fh ËËkuo økBk fu MkkÚk Mk÷kŒku Mk÷kBk yÍo fhU
rVh Ëku™kU snkt fe Çk÷kE ns ð rÍÞkhŒ fe Bkõçkqr÷GÞŒ ykih
nwMkq÷u ~kVkyŒ fe MkykËŒ ykih ¾krŒBkk rçk÷¾ih fu r÷Þu Ïkqçk
røkzrøkzk fh ykih hkuŒu nwyu ËwykyU BkktøkU ykih ¾kMk fh Þun Çke
Ëwyk fhU fu nkrÍhe fk Þun ykr¾he Bkkify ™ nku çkÕfu ÏkwËkðLËu
fwÆqMk RMk BkwfÆMk Ëhçkkh fe nkrÍhe çkkh çkkh ™Mkeçk VhBkkyu.
y…™u MkkÚk y…™u ðkr÷Ëi™ ykih rh~ŒuËkhkU yÍeÍkU ykih ËkuMŒkU
ykih çkwÍwøkkuO ykih çkååkkU fu r÷Þu Çke Ëwyk BkktøkU. RMk fu çkk’Ë hkiÍyu
Bkw™Ôðh fe ŒhV Ëu¾Œu nwyu ykih swËkE fu hLòu økBk BkU yktMkq çknkŒu
nwyu BkÂMsËu ™-çkðe ~kheV Mku …n÷u çkkÞkt …kô r™fk÷U ykih snkt
Œf økwBçkËu ¾Íhk ™Íh ykyu çkkh çkkh nMkhŒ Çkhe r™økknkU Mku
WMk fk ËeËkh fhŒu hnU ykih Þun fnŒu nwyu hðk™k nku òyU fu :
BkËe™k òŸ rVh ykŸ Ëkuçkkhk rVh òŸ
RMke BkU WBkúu Ëku hkuÍk ŒBkkBk nku òyu
sLLkíke Íuðh 408
{ 6}
RM÷krBkGÞkŒ
nBkU fh™e ni ~kknL~kknu çkínk fe rhÍk òuE
ðkun y…™u nku økyu Œku hnBkŒu …hðh Ëøkkh y…™e
¾k™u fk Œhefk
¾k™k ¾k™u Mku …n÷u ykih çkk’Ë BkU Ëku™kU nkÚk røkèkU Œf
Äkuyu. rMkVo yuf nkÚk Þk VfŒ WtÂø÷Þkt ne ™ Äkuyu fu RMk Mku MkwL™Œ
yËk ™ nkuøke ÷urf™ RMk fk æÞk™ hnu fu ¾k™u Mku …n÷u nkÚk Äku fh
…kUA™k ™ åkkrnÞu ykih ¾k™u fu çkk’Ë nkÚk Äku fh Œkur÷Þk Þk ÁBkk÷
Mku …kUA ÷u™k åkkrnÞu Œkfu ¾k™u fk yMkh çkkfe ™ hnu.
…Z fh ¾k™k ~kwYy fhU ykih çkw÷LË ykðkÍ Mku

…ZU Œkfu ËqMkhu ÷kuøkkU fku Çke ÞkË yk òyu ykih Mkçk …Z ÷U.
ykih yøkh ~kwYy BkU …Z™k Çkq÷ økÞk nku Œku sçk
ÞkË yk òyu Þun Ëwyk …Zu :
hkuxe fu Q…h fkuE åkeÍ ™ h¾e òyu ykih nkÚk fku hkuxe Mku
™ …kUAU.
¾k™k nBku~kk ËknT™u nkÚk Mku ¾kyU, çkkyU nkÚk Mku ¾k™k
…e™k ~kiŒk™ fk fkBk ni.
BkMy÷k : ¾k™k ¾kŒu ðõŒ çkkÞkt …kô rçkAk Ëu ykih Ën™k …kô
¾zk h¾u Þk Mkwhe™ …h çkiXu ykih Ëku™kU Îkwx™u ¾zu h¾u.
sLLkíke Íuðh 409
ykih yøkh Çkkhe çkË™ Þk fBkÍkuh nku™u fe ðßn Mku RMk

Œhn ™ çkiX Mkfu Œku …k÷Œe Bkkh fh ¾k™u BkU Çke fkuE nhs ™nª.
¾k™k ¾k™u fu ËhrBkÞk™ BkU fwA çkkŒU Çke fhŒk hnu rçkÕfw÷
åkw… hn™k Þun BksqrMkÞkU fk Œhefk ni Bkøkh fkuE çkunqËk Þk Vqnz
çkkŒ nhrøkÍ ™ çkfu çkÕfu yåAe yåAe çkkŒU fhŒk hnu.
¾k™u fu çkk’Ë WtÂø÷ÞkU fku åkkx ÷u ykih çkhŒ™ fku Çke WtÂø÷ÞkU
Mku …kUA fh åkkx ÷u.
¾k™u fe RÂçíkËk ™Bkf Mku fhU ykih ™Bkf ne …h ¾íBk fhU fu

RMk BkU çknwŒ Mke çkeBkkrhÞkU Mku r~kVk ni.
¾k™u fu çkk’Ë Þun Ëwyk …ZU :
¾k™u fu çkk’Ë Mkkçkw™ ÷økk fh nkÚk Äku™u BkU fkuE nhs ™nª.
¾k™u Mku fç÷ yðkBk ykih sðk™kU fu nkÚk …n÷u Äw÷kyu òyU ykih
¾k™u fu çkk’Ë W-÷Bkk ð Bk~kkR¾ ykih çkqZkU fu nkÚk …n÷u Äw÷kyu
òyU. ¾k™k ¾k ÷u™u fu çkk’Ë ËMŒh Ïðk™ …h Mkkrnçku ¾k™k ykih
nkrÍhe™ fu r÷Þu ¾ihku çk-h-fík fe Ëwyk Bkktøk™e Çke MkwL™Œ ni.
BkMy÷k : …kô Vi÷k fh ykih ÷ix fh ykih åk÷Œu rVhŒu fwA ¾k™k
…e™k r¾÷kVu yËçk ykih Œhefyu MkwL™Œ fu r¾÷kV ni. {wMkÕ{kLkkU
fku nh çkkŒ ykih nh fkBk BkU RM÷kBke ŒhefkU fe …kçkLËe ykih
ykËkçku MkwL™Œ fe ŒkçkuyËkhe fh™e åkkrnÞu.
BkMy÷k : åkktËe Mkku™u fu çkhŒ™kU BkU ¾k™k …e™k òRÍ ™nª çkÕfu
sLLkíke Íuðh 410
R™ åkeÍkU fk rfMke Œhn Mku RÂMík’Bkk÷ fh™k ËwÁMŒ ™nª siMku Mkku™u
åkktËe fk åkBkåkk RÂMík’Bkk÷ fh™k Þk RMk fu çk™u nwyu r¾÷k÷ Mku
ËktŒ MkkV fh™k RMke Œhn åkktËe Mkku™u fu çk™u nwyu økw÷kçk …k~k Mku
økw÷kçk rAzõ™k Þk ¾kMkËk™ BkU …k™ h¾™k Þk åkktËe fe Mk÷kE Mku
Mkwh{k ÷økk™k Þk åkktËe fe rÃkÞk÷e BkU Œu÷ h¾ fh Œu÷ ÷økk™k Þun
Mkçk nhkBk ni.
ykËkçk : rfMke fu Þnkt Ëk’ðŒ BkU òyku Œku ¾k™u fu r÷Þu çknwŒ çku
Mkçkúe ™ Íkrnh fhku fu yiMkk fh™u BkU ŒwBk ÷kuøkkU fe ™ÍhkU BkU nÕkfu nku
òykuøku. ¾k™k MkkBk™u ykyu Œku RíBke™k™ fu MkkÚk ¾kyku, çknwŒ
sÕËe sÕËe BkŒ ¾kyku, ËqMkhkU fe ŒhV BkŒ Ëu¾ku ykih ËqMkhu fu çkhŒ™kU
fe òr™çk r™økkn BkŒ zk÷ku. ¾çkhËkh rfMke ¾k™u BkU yiçk ™ r™fk÷ku
fu RMk Mku Îkh ðk÷kU fe rË÷ r~k-f™e nkuøke ykih MkwL™Œ fe Bkw¾k-÷VŒ
Çke nkuøke õÞqtfu nBkkhu hMkq÷ 6 fk BkwfÆMk Œhefk
Þune Úkk fu fÇke yk… 6 ™u rfMke ¾k™u fku yiçk ™nª
÷økkÞk çkÕfu ËMŒh Ïðk™ …h òu ¾k™k yk… 6 fku
Bkhøkqçk nkuŒk WMk fku Œ™kðw÷ VhBkkŒu ykih òu ™k …MkLË nkuŒk WMk
fku ™ ¾kŒu. çkk’Í BkËkuO ykih ykihŒkU fe ykËŒ ni fu Ëk’ðŒ Mku ÷kix
fh Mkkrnçku ¾k™k …h Œhn Œhn fu Œk’™u Bkkhk fhŒu nI fÇke ¾k™kU
BkU yiçk r™fk÷Œu nI fÇke BkwLŒrÍBke™ fku fkuMk™u ËuŒu nI. Bkuhk Œsrhçkk
ni fu BkËkuO Mku rÍÞkËk ykihŒU RMk BkhÍ BkU BkwçŒ÷k nI r÷nkÍk R™
çkwhe çkkŒkU fku Akuz Ëku çkÕfu Þun Œhefk RÂÏíkÞkh fhku fu yøkh
Ëk’ðŒkU BkU ŒwBnkhu rBkÍks fu r¾÷kV Çke fkuE çkkŒ nku Œku WMk fku
¾LËk …u~kk™e fu MkkÚk çkhËk~Œ fhku ykih Mkkrnçku ¾k™k fe rË÷òuE
fu r÷Þu åkLË Œk’heV fu fr÷BkkŒ fn fh WMk fk nkiMk÷k çkZk Ëku yiMkk
fh™u Mku Mkkrnçku ¾k™k fu rË÷ BkU ŒwBnkhk ðfkh çkZ òyuøkk.
sLLkíke Íuðh 411
BkMy÷k : nkÚk Mku ÷wõBkk Aqx fh røkh òyu Œku WMk fku WXk fh ¾k
÷ku, ~ki¾e BkŒ çkÎkkhku fu RMk fku Íkyuy fh Ëu™k RMkhkV ni òu økw™kn
ni. çknwŒ rÍÞkËk økBko ¾k™k BkŒ ¾kyku, ™ ¾k™u fku MkqtÎkku, ™ ¾k™u
…h Vqtf Bkkh Bkkh fh WMk fku XLzk fhku fu Þun Mkçk çkkŒU r¾÷kVu yËçk
Çke nI ykih BkwrÍh Çke.
…e™u fk Œhefk
òu fwA Çke r…Þku …Z fh ËknT™u nkÚk Mku r…Þku, çkkyU
nkÚk Mku …e™k ~kiŒk™ fk Œhefk ni òu åkeÍ Çke r…Þku Œe™ MkktMk BkU
r…Þku ykih nh Bkíkoçkk çkhŒ™ Mku Bkwtn nxk fh MkktMk ÷ku. åkkrnÞu fu
…n÷e Bkíkoçkk ykih ËqMkhe Bkíkoçkk yuf Îkqtx r…Þu ykih ŒeMkhe MkktMk BkU
rsŒ™k åkknu …e ÷u. ¾zu nku fh nhrøkÍ fkuE åkeÍ ™ r…Þu.
nËeMk ~kheV BkU RMk fe BkwBkk-™-yŒ ni. …k™e åkqMk åkqMk fh
…e™k åkkrnÞu økxøkx çkzu çkzu Îkqtx ™ r…Þu. sçk …e åkwfu Œku
fnu, …e™u fu çkk’Ë røk÷kMk Þk fxkuhu fk çkåkk nwðk …k™e VUf™k
RMkhkV ð økw™kn ni. Mkwhkne ykih Bk~f fu Bkwtn BkU Bkwtn ÷økk fh …k™e
…e™k BkLy ni. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 16, Mk. 26)
RMke Œhn ÷kuxu fe xkUxe Mku Çke …k™e …e™u fe BkwBkk-™-yŒ
ni ÷urf™ yøkh …k™e Wtzu÷™u fu r÷Þu fkuE çkhŒ™ ™ nku Œku xkUxe
ðøkihk BkU Ëu¾Çkk÷ fh …k™e …e ÷u™u BkU fkuE nhs ™nª.
BkMy÷k : ðwÍq fk çkåkk nwðk …k™e ykih ÍBkÍBk ~kheV fk …k™e ¾zu
nku fh r…Þk òyu, R™ Ëku fu rMkðk nh …k™e çkiX fh …e™k åkkrnÞu.
(çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 27) nËeMk ~kheV BkU ni fu
nhrøkÍ ŒwBk BkU Mku fkuE ¾zu nku fh fwA ™ r…Þu ykih yøkh Çkq÷ fh
¾zu ¾zu …e ÷u WMk fku åkkrnÞu fu fi fh Ëu.
sLLkíke Íuðh 412
nÍhŒu ~ki¾ yçËw÷ nf BkwnrÆMk Ëun÷ðe I ™u

RMk nËeMk fe ~kno BkU Œnheh VhBkkÞk fu sçk Çkq÷ fh …e ÷u™u BkU Þun
nwõBk ni fu fi fh Ëu Œku fMË™ …e™u BkU Œku çk Ë-h-syu yki÷k Þun nwõBk
nkuøkk.
BkMy÷k : Mkçke÷ fk …k™e Bkk÷Ëkh Çke …e MkfŒk ni. nkt y÷çk¥kk
ðnkt Mku …k™e fkuE y…™u Îkh ™nª ÷u ò MkfŒk õÞqtfu ðnkt …e™u fu
r÷Þu …k™e h¾k økÞk ni ™ fu Îkh ÷u ò™u fu r÷Þu ÷urf™ yøkh Mkçke÷
÷økk™u ðk÷u fe ŒhV Mku RMk fe RòÍŒ nku Œku Îkh BkU ÷u ò MkfŒk ni.
BkMy÷k : òzkU BkU yõMkh søkn BkÂMsË fu MkfkÞk BkU …k™e økBko
rfÞk òŒk ni Œkfu BkÂMsË BkU òu ™BkkÍe ykyU RMk Mku ðwÍq ð økwM÷
fhU ðkun …k™e Çke ðnª RÂMík’Bkk÷ rfÞk ò MkfŒk ni Îkh ÷u ò™u fe
RòÍŒ ™nª. RMke Œhn BkÂMsË fu ÷kuxkU fku ¼e ðnª RÂMík’{k÷
fh Mkfíku nI ½h Lknª ÷u ò MkfŒu. çkk’Í ÷kuøk ŒkÍk …k™e Çkh fh
BkÂMsË fu ÷kuxkU BkU Îkh ÷u òŒu nI Þun òRÍ ™nª.
Mkku™u fu ykËkçk
BkwMŒnçk Þun ni fu çkk ðwÍq Mkkuyu ykih …Z fh fwA Ëuh
ËknT™e fhðx …h
…Z fh ËknT™u nkÚk fku ÁÏMkkh fu ™eåku h¾ fh rfç÷k Y Mkkuyu rVh

RMk fu çkk’Ë çkk# fhðx …h Mkkuyu. …ux fu çk÷ ™ ÷ixu. nËeMk ~kheV
BkU ni fu RMk Œhn ÷ix™u fku yÕ÷kn Œyk÷k …MkLË ™nª VhBkkŒk.
ykih …kô …h …kô h¾ fh råkŒ ÷ix™k BkLy ni sçk fu ŒnçkLË

sLLkíke Íuðh 413
…n™u nwyu nku õÞqtfu RMk MkqhŒ BkU rMkºk ¾w÷ ò™u fk yLËu~kk ni.
yiMke AŒ …h Mkku™k BkLy ni rsMk …h røkh™u Mku fkuE hkuf ™

nku. ÷zfk sçk ËMk çkhMk fk nku òyu Œku y…™e Bkkt Þk çkn™ ðøkihk
fu MkkÚk ™ Mkw÷kÞk òyu çkÕfu RŒ™e WBkú fk ÷zfk ÷zfkU ykih BkËkuO fu
MkkÚk Çke ™ Mkkuyu. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 16, Mk. 71)
BkMy÷k : rË™ fu RÂçíkËkE rnMMku ykih Bkøkrhçk ð R~kk fu ËhrBkÞk™
ykih yMh fu çkk’Ë Mkku™k BkõYn ni.
BkMy÷k : r~kBkk÷ fe ŒhV …kô Vi÷k fh rçk÷k ~kwçkk Mkku™k òRÍ ni

RMk fku ™k òRÍ MkBkÍ™k øk-÷Œe ni nkt y÷çk¥kk Bkøkrhçk fe ŒhV
…kô fh fu Mkku™k Þfe™™ ™k òRÍ ni fu RMk BkU rfç÷u fe çku y-Ëçke ni.
BkMy÷k : hMkq÷ 6 ™u VhBkkÞk ni fu sçk hkŒ fe
RÂçíkËkE Œkhefe yk òyu Œku çkååkkU fku Îkh BkU MkBkux ÷ku, fu WMk ðõŒ BkU
~kÞkŒe™ RÄh WÄh r™f÷ …zŒu nI rVh sçk yuf Îkze hkŒ åk÷e òyu Œku
çkååkkU fku Akuz Ëku. …Z fh ËhðkÍkU fku çkLË fh ÷ku ykih …Z
fh Bk~fkU fu Bkwtn çkktÄ Ëku ykih çkhŒ™kU fku Zktf Ëku ykih MkkuŒu ðõŒ åkhkøkkU fku
çkwÍk Ëku ykih MkkuŒu ðõŒ y…™u ÎkhkU BkU ykøk BkŒ Akuzk fhku Þun ykøk
ŒwBnkhe Ëw~Bk™ ni sçk MkkuÞk fhku Œku RMk fku çkwÍk rËÞk fhku.
hkŒ BkU sçk fw¥kkU fu ÇkkUf™u ykih økÄkU fu çkku÷™u fe ykðkÍU

Mkw™ku Œku …Zku.
BkMy÷k : hkŒ BkU fkuE zhkð™k Ïðkçk ™Íh ykyu Œku çkk# ŒhV
Œe™ çkkh Úkqf™k åkkrnÞu ykih Œe™ çkkh …Z fh
sLLkíke Íuðh 414
ykih fhðx çkË÷ fh Mkku™k åkkrnÞu ykih rfMke Mku Çke WMk Ïðkçk fk
rÍ¢ ™ fh™k åkkrnÞu. WMk Ïðkçk Mku fkuE ™wõMkk™ ™nª
ÃknkU[uøkk.
BkMy÷k : y…™e ŒhV Mku Íqxk Ïðkçk Îkz fh ÷kuøkkU Mku çkÞk™ fh™k
nhkBk ykih çknwŒ çkzk økw™kn ni.
BkMy÷k : Mkku™u Mku …n÷u rçkMŒh fku Íkz ÷u™k MkwL™Œ ni. sçk Mkku fh
WXu Œçk Þun Ëwyk …Zu ykih rçkMŒh Mku WX òyu :
r÷çkkMk fk …n™™k
RŒ™k r÷çkkMk …n™™k ÍYhe ni fu rsMk Mku rMkºku ykihŒ nku
òyu. ykihŒU çknwŒ çkkhef ykih RŒ™k åkwMŒ r÷çkkMk nhrøkÍ ™
…n™U fu rsMk Mku çkË™ fu yk’Ík Íkrnh nkU, fu ykihŒkU fku yiMkk f…zk
…n™™k nhkBk ni. BkËo Çke …kòBkk ykih ŒnçkLË yiMku çkkhef ykih
n÷fu f…zu fk ™ …n™U fu rsMk Mku çkË™ fe htøkŒ Í÷fu ykih rMkºk …ku~ke
™ nku, fu BkËkuO fku Çke yiMkk ŒnçkLË ykih …kòBkk …n™™k òRÍ ™nª.
BkMy÷k : BkËkuO fku ÄkuŒe ™nª …n™™e åkkrnÞu fu ÄkuŒe …n™™k
rnLËqykU fk r÷çkkMk ni ykih RMk Mku rMkºk …ku~ke Çke ™nª nkuŒe fu åk÷™u
ykih WX™u çkiX™u BkU yõMkh hk™ fk r…A÷k rnMMkk ¾w÷ òŒk ni.
RMke Œhn nh ðkun r÷çkkMk òu ÞnqËku ™Mkkhk Þk ËqMkhu fw^Vkh fk fkiBke
Þk BkÍnçke r÷çkkMk nku {wMkÕ{kLkkU fku nhrøkÍ ™nª …n™™k åkkrnÞu.
ykih yiMkk Œtøk r÷çkkMk Çke ™k òRÍ ni fu rsMk Mku Áfqy ð MkwsqË ™
nku Mkfu. ™efh ykih òtrøkÞk Çke nhrøkÍ ™ …n™U fu Îkwx™kU ykih
hk™ fk ¾ku÷™k nhkBk ni. nkt ŒnçkLË fu ™eåku yøkh ™efh Þk òtrøkÞk
…n™U Œku fkuE nhs ™nª. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 54)
sLLkíke Íuðh 415
BkMy÷k : BkËkuO fku hu~kBke r÷çkkMk …n™™k Þk ÷zfkU fku …n™k™k

nhkBk ni ykih ykihŒkU fu r÷Þu òRÍ ni ÷urf™ yøkh hu~kBke f…zu fk
çkk™k MkqŒ fk nku ykih Œk™k hu~kBk fk nku Œku Þun f…zk BkËkuO fu r÷Þu
Çke òRÍ ni.
BkMy÷k : ykihŒ fku Mkkhk çkË™ Mkh Mku …ih Œf Aw…kyu h¾™u fk nwõBk
ni rfMke økih BknhBk fu MkkBk™u çkË™ fk fkuE rnMMkk ¾ku÷™k òRÍ ™nª.
BkMy÷k : çkkr÷øk ykihŒ fku økih BknhBk fu MkkBk™u åkunhk ¾ku÷™k

Þk Mkh fu fwA rnMMku Mku Ëw…èk nxk Ëu™k òRÍ ™nª. RMke Mku Bkk’÷qBk
nwðk fu çkk’Í søkn ™E ËwÕn™ fe Bkwtn rË¾kE fk òu ËMŒqh ni fu
fwBçku ðk÷u ykih rh~ŒuËkh ÷kuøk yk fh ËwÕn™ fk Bkwtn Ëu¾Œu nI ykih
fwA hfBk Bkwtn rË¾kE BkU ËwÕn™ fku ËuŒu nI. økih BknhBk ÷kuøkkU fu r÷Þu
Þun nhrøkÍ òRÍ ™nª.
BkMy÷k : BkËkuO fku ykihŒkU fk r÷çkkMk …n™™k ykih ykihŒkU fku BkËkuO
fk r÷çkkMk …n™™k Çke BkLy ni.
BkMy÷k : MkVuË f…zu çkunŒh nI fu nËeMk BkU RMk fe Œk’heV ykE ni

ykih rMkÞkn htøk fu f…zu Çke çkunŒh ne nI. nËeMkkU BkU ykÞk ni fu
hMkq÷wÕ÷kn 6 Vínu Bk¬k fu rË™ sçk VkrŒnk™k
nirMkGÞŒ Mku Bk¬yu BkwyÍTÍBkk Œ~kheV ÷kyu Œku Mkhu yõËMk …h
fk÷u htøk fk RBkkBkk Úkk. fwMkwBk ð Ík’Vhk™ BkU htøkk nwðk ykih Mkw¾o
htøk fk f…zk ykihŒkU fu r÷Þu òRÍ ykih BkËkuO fu r÷Þu BkLy ni.
sLLkíke Íuðh 416
BkMy÷k : W-÷Bkk ykih Vw-fnk fku yiMkk r÷çkkMk …n™™k åkkrnÞu fu

ðkun …nåkk™u òyU Œkfu ÷kuøkkU fku W™ Mku RÕBke VkyuËk nkrMk÷ fh™u
fk Bkkify rBk÷u ykih RÕBk fe RÍTÍŒ ð ðwõyŒ Çke ÷kuøkkU fu rË÷kU
BkU …iËk nku. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 52)
BkMy÷k : ykihŒkU fku åkqzeËkh Œtøk …kòBkk ™nª …n™™k åkkrnÞu fu
RMk Mku R™ fe ®Ãkzr÷ÞkU ykih hk™kU fe çk™kðx ykih ~kõ÷ Íkrnh
nkuŒe ni. ykihŒkU fu r÷Þu Þune çkunŒh ni fu R™ fu …kòBku økhkhu Þk
Ze÷u Zk÷u ykih ™eåku nkU, fu fËBk Aw… òyU. R™ fu r÷Þu snkt Œf
…kô fk rÍÞkËk Mku rÍÞkËk rnMMkk Aw… òyu Þun çknwŒ ne yåAk ni.
BkMy÷k : BkËkuO fk …kòBkk Þk ŒnçkLË xÏ™kU Mku ™eåkk nku™k MkÏŒ
BkLy ni ykih yÕ÷kn Œyk÷k fku çknwŒ rÍÞkËk ™k …MkLË ni.
BkMy÷k : Q™ ykih çkk÷kU fu f…zu nÍhkŒu yÂBçkÞk fe

MkwL™Œ nI ykih çknwŒ Mku ykir÷Þkyu fkrBk÷e™ ykih çkwÍwøkko™u Ëe™ ™u
y…™e rÍLËøke Çkh R™ f…zkU fku …n™k ni. nËeMk BkU ni fu Q™ fu
f…zu …n™ fh y…™u rË÷kU fku Bkw™Ôðh fhku fu Þun ËwLÞk BkU rÍÕ÷Œ ni
ykih ykr¾hŒ BkU ™qh ni.
BkMy÷k : f…zk ËknT™e ŒhV Mku …n™™k Bk-Mk÷™ …n÷u ËknT™e

ykMŒe™ ËknT™k …k#åkk …n™™k Þun MkwL™Œ ni.
™Þk r÷çkkMk …n™Œu ðõŒ Þun Ëwyk …Z™e åkkrnÞu :
sLLkíke Íuðh 417
Þk’™e WMk yÕ÷kn 1 fu r÷Þu nBË ni rsMk ™u BkwÍu Þun …n™kÞk

ykih BkwÍu rhÍTf rËÞk rçkøkih Bkuhe ŒkfŒ ð fwÔðŒ fu.
Íe™Œ fk çkÞk™
BkËkuO fku Mkku™u fe ytøkqXe …n™™k nhkBk ni. BkËo åkktËe fe yuf
ytøkqXe yuf ™øk ðk÷e òu ðÍT™ BkU MkkZu åkkh Bkk~kk Mku fBk nku …n™
MkfŒu nI. BkËo åkLË ytøkqrXÞkt Þk yuf ytøkqXe fE ™øk ðk÷e Þk AÕ÷u
™nª …n™ MkfŒu fu Þun Mkçk BkËkuO fu r÷Þu ™k òRÍ nI. ykihŒU Mkku™u
åkktËe fe nh rfMBk fe ytøkqrXÞkt AÕ÷u ykih nh rfMBk fu ÍuðhkŒ
…n™ MkfŒe nI ÷urf™ Mkku™u åkktËe fu R÷kðk ËqMkhe ÄkŒkU Bk-Mk÷™
÷kunk, Œktçkk, …eŒ÷, hkuÕz økkuÕz ðøkihk fu ÍuðhkŒ Þk ytøkqrXÞkt BkËo
ð ykihŒ Ëku™kU fu r÷Þu ™k òRÍ nI. çks™u ðk÷u ÍuðhkŒ Çke ykihŒkU
fu r÷Þu BkLy nI ™k çkkr÷øk ÷zfkU fku Çke ÍuðhkŒ …n™k™k nhkBk
ni. …n™k™u ðk÷u økw™nøkkh nkUøku.
BkMy÷k : ~kheyŒ BkU RòÍŒ ni fu yøkh yÕ÷kn Œyk÷k ™u

Ëki÷Œ Ëe ni Œku yåAk r÷çkkMk ykih feBkŒe f…zkU fk RÂMík’Bkk÷
ykihŒkU ykih BkËkuO Ëku™kU fu r÷Þu òRÍ ni çk~kŒo Þun fu V¾ú ykih
ÎkBkLz fu r÷Þu ™ nkU çkÕfu ™u’BkŒu ÏkwËkðLËe fu RÍnkh fu r÷Þu nku.
BkMy÷k : RLMkk™ fu çkk÷kU fku ykihŒ åkkuxe çk™k fh y…™u çkk÷kU BkU
økqtÄu Œkfu RMk fu çkk÷ rÍÞkËk ykih Ïkqçk MkqhŒ Bkk’÷qBk nkU Þun nhkBk
ni ykih yøkh Q™ Þk fk÷u ÄkøkkU fe åkkuxe çk™k fh çkk÷kU BkU økqtÄu Œku
Þun òRÍ ni.
BkMy÷k : ËktŒkU fku huŒe Mku huŒ fh Ïkqçk MkqhŒ çk™k™u ðk÷e Þk
sLLkíke Íuðh 418
Bkkuåk™u Mku ÇkðkU fu çkk÷kU fku ™kuåk fh ÇkðkU fku çkkhef ykih Ïkqçk MkqhŒ
çk™k™u ðk÷e R™ Mkçk ykihŒkU …h nËeMk BkU ÷k’™Œ ykE ni.
BkMy÷k : ÷zrfÞkU fu ™kf fk™ AuË™k òRÍ ni. çkk’Í òrn÷ BkËo
ykih ykihŒU ÷zfkU fu Çke fk™ rAËðkŒu nI ykih ËwrhÞk …n™kŒu nI
Þun ™k òRÍ ni Þk’™e ÷zfkU fu fk™ Çke rAËðk™k ™k òRÍ ykih
R™ fu fk™ BkU Íuðh …n™k™k Çke nhkBk ni.
BkMy÷k : ykihŒU y…™e åkkurxÞkU BkU Mkku™u åkktËe fu Ëk™u, Vq÷ Âõ÷…
÷økk MkfŒe nI.
BkMy÷k : ykihŒkU fku fks÷ ykih fk÷k Mkwh{k Íe™Œ fu r÷Þu ÷økk™k
òRÍ ni. BkËkuO fku fk÷k Mkwh{k BknTÍ Íe™Œ fu r÷Þu ÷økk™k ™k
òRÍ ni, nkt yøkh fk÷k Mkwh{k ykt¾kU fu R÷ks fu r÷Þu ÷økkyu Œku
RMk BkU fkuE fhknŒ ™nª.
ykËkçk : {1} òu yBkeh ykihŒU çknwŒ ne feBkŒe ykih Ífo çkfo

r÷çkkMk ykih ~kkLkËkh ÍuðhkŒ …n™Œe nI W™ fu …kMk çknwŒ fBk WXku
çkiXku fu W™ fu XkXçkkX fku Ëu¾ fh ŒwBk fku y…™e BkwÂ^÷Mke ykih
økheçke …h y^MkkuMk nkuøkk ykih ŒwBk ÏkwËkðLËu fheBk fe ™k ~kw¢e
fh™u ÷økkuøke ykih Ïðkn Bk Ïðkn ËwLÞk fe nðMk çkZuøke.
{2} nh n^Œu ™nk Äku fh ™kV Mku ™eåku ykih çkøk÷ ðøkihk fu çkk÷
Ëqh fh fu çkË™ fku MkkV MkwÚkhk fh™k BkwMŒnçk ni. nh n^Œu ™ nku Œku
…LËhnðU rË™ Mkne, rÍÞkËk Mku rÍÞkËk åkk÷eMk rË™, RMk Mku rÍÞkËk
fe RòÍŒ ™nª. yøkh åkk÷eMk rË™ økwÍh økyu ykih çkk÷ MkkV ™
sLLkíke Íuðh 419
rfÞu Œku økw™kn nwðk. ykihŒkU fku ¾kMk Œkih …h RMk fk ¾Þk÷ h¾™k
åkkrnÞu õÞqtfu ykihŒkU fe økLËøke ykih Vqnz …™ Mku ~kkunhkU fku y…™e
çkerðÞkU Mku ™VhŒ nku òÞk fhŒe ni. rVh rBkÞkt çkeðe fu ŒyÕ÷wfkŒ
nBku~kk fu r÷Þu ¾hkçk nku òÞk fhŒu nI.
{3} Bkkuxu f…zu …n™™k ykih Vxu …whk™u f…zkU BkU …iðLË ÷økk fh
…n™™k RM÷kBke Œhefk ni.
nËeMk ~kheV BkU hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk

fu sçk Œf f…zu BkU …iðLË ÷økk fh ™ …n™ ÷ku WMk ðõŒ Œf f…zu fku …whk™k
™ MkBkÍku. RMk r÷Þu ¾çkhËkh ¾çkhËkh fÇke nhrøkÍ Çke …iðLË ÷økk
fh f…zkU fku …n™™u BkU ™ ~kBko fhku ykih ™ RMk fku nfeh MkBkÍku ™
RMk …h rfMke fku Œk’™k Bkkhku. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 54)
{4} ™kf Bkwtn MkkV fh™u fu r÷Þu Þk ðwÍq fu çkk’Ë nkÚk Bkwtn …kUA™u Þk
…Mke™k …kUA™u fu r÷Þu ÁBkk÷ h¾™k ykihŒkU ykih BkËkuO fu r÷Þu
òRÍ ni RMk r÷Þu ÁBkk÷ h¾™k åkkrnÞu. ËkBk™ Þk ykMŒe™ Mku
nkÚk Bkwtn …kUA™k Þk ™kf MkkV fh™k r¾÷kVu yËçk ykih rÎk™kð™e
çkkŒ ni.
Bkw-ŒVŠhf BkMkkR÷
BkMy÷k : BkËkuO fku RBkkBkk çkktÄ™k MkwL™Œ ni ÏkwMkqMk™ ™BkkÍ BkU,
õÞqtfu òu ™BkkÍ RBkkBkk çkktÄ fh …Ze òŒe ni WMk fk Mkðkçk çknwŒ
rÍÞkËk nkuŒk ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 55)
BkMy÷k : RBkkBkk çkktÄu Œku RMk fk ~kB÷k Ëku™kU ~kk™kU fu ËhrBkÞk™ ÷xfkyu
ykih ~kB÷k rÍÞkËk Mku rÍÞkËk RŒ™k çkzk nku™k åkkrnÞu fu çkiX™u BkU
™ Ëçku.
sLLkíke Íuðh 420
çkk’Í ÷kuøk ~kB÷k rçkÕfw÷ ™nª ÷xfkŒu Þun MkwL™Œ fu r¾÷kV

ni ykih çkk’Í ÷kuøk ~kB÷u fku Q…h ÷k fh RBkkBku BkU Îkwh‚ ÷uŒu nI Þun
Çke ™nª åkkrnÞu ÏkwMkqMk™ ™BkkÍ fe nk÷Œ BkU Œku yiMkk fh™k BkõYn
ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 55)
BkMy÷k : RBkkBku fku sçk rVh Mku çkktÄ™k nku Œku RMk fku WŒkh fh ÍBke™
…h VUf ™ Ëu çkÕfu rsMk Œhn ÷…uxk ni WMke Œhn WÄuz™k åkkrnÞu.
BkMy÷k : xku…e …n™™k Çke nwÍqh fe MkwL™Œ ni.
nwÍqh 6 xku…e fu Q…h RBkkBkk çkktÄk fhŒu

Úku ykih VhBkkŒu Úku fu nBk BkU ykih BkwÂ~hfe™ {U Þun Vfo ni fu nBk
RBkkBkkU fu ™eåku xku…e h¾Œu nI ykih ðkun rMkVo …økze çkktÄŒu nI ykih
RMk fu ™eåku xku…e ™nª h¾Œu åkw™kLåku rnLËqMŒk™ fu fw^Vkh ð BkwÂ~hfe™
Çke …økze çkktÄŒu nI Œku RMk fu ™eåku xku…e ™nª …n™Œu.
BkMy÷k : hMkq÷wÕ÷kn 6 fk Akuxk RBkkBkk MkkŒ nkÚk
fk ykih çkzk RBkkBkk çkkhn nkÚk fk Úkk. r÷nkÍk çkMk RMke MkwL™Œ fu
BkwŒkrçkf RBkkBkk h¾™k åkkrnÞu. çkkhn nkÚk Mku rÍÞkËk çkzk RBkkBkk
çkktÄ™k MkwL™Œ fu r¾÷kV ni.
BkMy÷k : ykir÷Þk ð Mkkr÷ne™ fu BkÍkhkU …h røk÷kV ð åkkËh
zk÷™k òRÍ ni sçk fu Þun BkõMkqË nku, fu Mkkrnçku BkÍkh fe yÍBkŒ
ð rh^yŒ yðkBk fe ™ÍhkU BkU …iËk nku ykih yðkBk R™ yÕ÷kn
ðk÷kU fk yËçk fhU ykih R™ Mku VwÞqÍku çk-hfkŒ nkrMk÷ fhU ykih
ðnkt çkk yËçk nkrÍh nku fh VkrŒnk Ïðk™e fhU.
sLLkíke Íuðh 421
ðnkçke ykih çkË yfeËk ÷kuøk rs™ fu rË÷kU BkU ykir÷Þk

ykih çkwÍwøkko™u Ëe™ fe BknççkŒ ð yfeËŒ ™nª ni RMk fku ™k
òRÍ ð nhkBk çkŒkŒu nI. R™ ÷kuøkkU fe çkkŒ nhrøkÍ nhrøkÍ ™nª
Bkk™™e åkkrnÞu ðh™k økwBkhkne fk ¾Œhk ni.
BkMy÷k : øk÷u BkU Œk’ðeÍ …n™™k Þk çkkÍq …h Œk’ðeÍ çkktÄ™k
RMke Œhn çkk’Í ËwykykU Þk ykÞŒkU fku fkøkÍ …h Þk rhfkçke …h
r÷¾ fh r~kVk fe r™GÞŒ Mku Äku fh r…÷k™k Çke òRÍ ni. ÞkË h¾ku
fu çkk’Í nËeMkkU BkU òu øk÷u BkU Œk’ðeÍ ÷xfk™u fe BkwBkk-™-yŒ ykE
ni RMk Mku BkwhkË ÍBkk™yu òrnr÷GÞŒ fu ðkun Œk’ðeÍkŒ nI òu
BkwÂ~hfk™k BkLŒhkU Mku çk™kyu òŒu Úku yiMku sLŒhkU fk …n™™k yks
f÷ Çke nhkBk ni ÷urf™ fwhyk™ fe ykÞŒkU ykih nËeMkkU fu Œk’ðeÍkŒ
nBku~kk ykih nh ÍBkk™u BkU òRÍ hnu nI ykih yçk Çke òRÍ nI.
BkMy÷k : rçkAki™u Þk BkwMkÕ÷u Þk ËMŒh Ïðk™ Þk ŒõÞkU Þk BkM™ËkU

Þk ÁBkk÷kU …h yøkh fwA r÷¾k nwðk nku Œku R™ fku RÂMík’Bkk÷ fh™k
òRÍ ™nª. Þun r÷¾kðx Ïðkn f…zkU BkU çk™e nwE nku Þk fkZe nwE
nku Þk hku~k™kE Mku r÷¾e nwE nku yÕVkÍ nkU Þk nwYV nkU nh MkqhŒ BkU
BkwBkk-™-yŒ ni õÞqft u r÷¾u nwyu yÕVkÍ ykih nwYV fk y-Ëçkku yunrŒhkBk
÷krÍBk ni.
BkMy÷k : ™Íh Mku çkåk™u fu r÷Þu BkkÚku Þk Xkuze ðøkihk BkU fks÷ ðøkihk
Mku Äççkk ÷økk Ëu™k Þk ¾uŒkU BkU rfMke ÷fze BkU f…zk ÷…ux fh økkz Ëu™k
Œkfu Ëu¾™u ðk÷u fe ™Íh …n÷u RMk …h …zu ykih çkååkkU ykih ¾uŒe fku
rfMke fe ™Íh ™ ÷øku yiMkk fh™k BkLy ™nª ni õÞqft u ™Íh fk ÷øk™k
nËeMkkU Mku MkkrçkŒ ni RMk fk RLfkh ™nª rfÞk ò MkfŒk. nËeMk
~kheV BkU ni fu sçk y…™e Þk rfMke {wMkÕ{kLk fe fkuE åkeÍ Ëu¾u ykih
sLLkíke Íuðh 422
ðkun yåAe ÷øku ykih …MkLË yk òyu Œku Vkih™ Þun Ëwyk …Zu :
Þk WËqo BkU Þun fn Ëu, fu yÕ÷kn çk-h-fík Ëu. RMk Œhn

fn™u Mku ™Íh ™nª ÷økuøke.
BkMy÷k : rsMk fu Þnkt BkÂGÞŒ nwE ni WMku RÍnkhu økBk fu r÷Þu fk÷u
f…zu …n™™k òRÍ ™nª ni.
RMke Œhn RÍnkhu økBk fu r÷Þu fk÷u rçkÕ÷u ÷økk™k Çke ™k

òRÍ ni. yÔð÷ Œku Þun Mkkuøk fe MkqhŒ ni, ËwðwBk Þun fu Þun ™Mkhkr™ÞkU
fk Œhefk ni. RMke Œhn BkwnhoBk fu rË™kU BkU …n÷e BkwnhoBk Mku çkkhnðª
BkwnhoBk Œf Œe™ rfMBk fu htøk ðk÷u f…zu ™nª …n™u òyU : fk÷k, fu
Þun hkrVrÍÞkU fk Œhefk ni. MkçÍ, fu Þun rçkËTyrŒÞkU Þk’™e
Œk’rÍÞkËkhkU fk Œhefk ni ykih Mkw¾o, fu Þun ¾krhrsÞkU fk Œhefk ni
fu ðkun N RÍnkhu BkMkhoŒ fu r÷Þu Mkw¾o r÷çkkMk …n™Œu nI.
BkMy÷k : W-÷Bkk ykih Vw-fnk fku yiMkk r÷çkkMk …n™™k åkkrnÞu fu
ðkun …nåkk™u òyU Œkfu ÷kuøkkU fku R™ Mku BkMkkR÷ …qA™u ykih Ëe™e
Bkk’÷qBkkŒ nkrMk÷ fh™u fk Bkkify rBk÷u ykih RÕBku Ëe™ fe RÍTÍŒ
ð ðwõyŒ ÷kuøkkU fu rË÷kU BkU …iËk nku.
BkMy÷k : RBkkBkk ¾zu nku fh çkktÄu ykih …kòBkk çkiX fh …n™u rsMk
™u RMk fk WÕkxk rfÞk ðkun yiMku BkhÍ BkU BkwçŒ÷k nkuøkk rsMk fe Ëðk
™nª.
BkMy÷k : …kòBku fk ŒõÞk ™ çk™kyu fu Þun yËçk fu r¾÷kV ni ykih
RBkkBku fk Çke ŒõÞk ™ çk™kyu. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 258)
sLLkíke Íuðh 423
åk÷™u fu ykËkçk
yÕ÷kn Œyk÷k ™u fwhyk™u BkSË BkU RþkoË VhBkkÞk fu :
ykih ÍBke™ …h RŒhk fh BkŒ åk÷ku fkuE RŒhk fh åk÷™u ðk÷k

V¾ú fh™u ðk÷k yÕ÷kn fku …MkLË ™nª ni ykih ËhrBkÞk™e åkk÷ åk÷ku (™
çknwŒ ne ykrnMŒk ykih ™ rçk÷k ÍYhŒ Ëkiz fh) ykih çkkŒåkeŒ BkU y…™e
ykðkÍ …MŒ h¾ku çku~kf Mkçk ykðkÍkU BkU çkwhe ykðkÍ økÄu fe ykðkÍ ni.
ËqMkhe ykÞŒ BkU RþkoË VhBkkÞk :
Þk’™e Œq ÍBke™ …h RŒhk fh BkŒ åk÷ çku~kf Œq nhrøkÍ ™ Œku

ÍBke™ fku åkeh zk÷uøkk ykih ™ Œq çkw÷LËe BkU …nkzkU fku ÃknkU[uøkk.
ŒeMkhe ykÞŒ BkU VhBkkÞk fu :
Þk’™e hnBkk™ fu çkLËu ðkun nI òu ÍBke™ …h ykrnMŒk åk÷Œu nI.

BkMy÷k : åk÷™u BkU RŒhk RŒhk fh åk÷™k Þk yfz fh åk÷™k Þk
ËkyU çkkyU rn÷Œu ykih ÍqBkŒu nwyu åk÷™k Þk ÍBke™ …h …kô …xf
…xf fh åk÷™k Þk rçk÷k ÍYhŒ ËkizŒu nwyu åk÷™k Þk rçk÷k ÍYhŒ
RÄh WÄh Ëu¾Œu nwyu åk÷™k Þk ÷kuøkkU fku Ä¬k ËuŒu nwyu åk÷™k Þun Mkçk
yÕ÷kn Œyk÷k fku ™k …MkLË ni ykih hMkq÷wÕ÷kn 6
fe MkwL™Œ fu r¾÷kV ni RMk r÷Þu ~kheyŒ BkU RMk rfMBk fe åkk÷
åk÷™k BkLy ykih ™k òRÍ ni nËeMk ~kheV BkU ni fu yuf ~kÏMk Ëku
åkkËhU ykuZu nwyu RŒhk RŒhk fh åk÷ hnk Úkk ykih çknwŒ ÎkBkLz BkU
Úkk Œku yÕ÷kn Œyk÷k ™u WMk fku ÍBke™ BkU ÄtMkk rËÞk ykih ðkun
sLLkíke Íuðh 424
rfÞkBkŒ Œf ÍBke™ BkU ÄtMkŒk ne òyuøkk.
yuf nËeMk BkU Þun Çke ykÞk ni fu åk÷™u BkU sçk ŒwBnkhu MkkBk™u
ykihŒU yk òyU Œku ŒwBk W™ fu ËhrBkÞk™ BkU Mku BkŒ økwÍhku, ËknT™u Þk çkkyU
fk hkMŒk ÷u ÷ku.
BkMy÷k : hkMŒk Akuz fh rfMke fe ÍBke™ BkU åk÷™u fk nf ™nª. nkt
yøkh ðnkt hkMŒk ™nª ni Œku åk÷ MkfŒk ni Bkøkh sçk fu ÍBke™ fk
Bkkr÷f BkLy fhu Œku yçk ™nª åk÷ MkfŒk. Þun nwõBk yuf ~kÏMk fu
Bkw-ŒyÂÕ÷f ni ykih sçk çknwŒ Mku ÷kuøk nkU Œku sçk ÍBke™ fk
Bkkr÷f hkÍe ™ nku ™nª åk÷™k åkkrnÞu ÷urf™ yøkh hkMŒu BkU …k™e
ni ykih RMk fu f™khu rfMke fe ÍBke™ ni yiMke MkqhŒ BkU WMk ÍBke™ …h
åk÷ MkfŒk ni.
çkk’Í Bkíkoçkk ¾uŒ çkkuÞk nkuŒk ni Íkrnh ni fu WMk BkU åk÷™k

fk~Œ-fkh fu ™wõMkk™ fk Mkçkçk ni yiMke MkqhŒ BkU nhrøkÍ RMk BkU ™
åk÷™k åkkrnÞu çkÕfu çkk’Í Bkíkoçkk fk~Œ-fkh ¾uŒ fu f™khu …h fktxu
h¾ ËuŒu nI Þun MkkV RMk fe Ë÷e÷ ni fu WMk fe òr™çk Mku åk÷™u fe
BkwBkk-™-yŒ ni RMk …h Çke çkk’Í ÷kuøk Œðßòun ™nª fhŒu W™
÷kuøkkU fku ò™ ÷u™k åkkrnÞu fu RMk MkqhŒ BkU åk÷™k BkLy ni.
ykËkçku Bksr÷Mk fk çkÞk™
yÕ÷kn Œyk÷k ™u fwhyk™u BkSË BkU RþkoË VhBkkÞk fu :
sLLkíke Íuðh 425
yi EBkk™ ðk÷ku ! sçk ŒwBk Mku fnk òyu Bksr÷MkkU BkU søkn Ëu Ëku
Œku ŒwBk ÷kuøk søkn Ëu Ëku. yÕ÷kn Œyk÷k ŒwBk fku søkn Ëuøkk ykih sçk
ŒwBk Mku fnk òyu fu WX ¾zu nku Œku WX ¾zu nwðk fhku yÕ÷kn Œyk÷k ŒwBk
BkU Mku EBkk™ ðk÷kU ykih RÕBk ðk÷kU fu Ë-hòŒ fku çkw÷LË VhBkk Ëuøkk.
hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu fkuE
~kÏMk yiMkk ™ fhu fu Bksr÷Mk Mku rfMke fku WXk fh ÏkwË WMk fe søkn …h çkiX
òyu çkÕfu yk™u ðk÷kU fu r÷Þu nx òyu ykih søkn fw~kkËk fh Ëu.
Bksr÷MkkU
{U nh BkËo ykihŒ fku R™ åkLË ykËkçk fk r÷nkÍ h¾™k åkkrnÞu.
{1} rfMke fku WMk fe søkn Mku WXk fh ÏkwË ðnkt BkŒ çkiXku.
{2} fkuE Bksr÷Mk Mku WX fh rfMke fkBk fku økÞk ykih Þun Bkk’÷qBk ni
fu ðkun yÇke ykyuøkk Œku yiMke MkqhŒ BkU WMk søkn rfMke ykih fku
çkiX™k ™nª åkkrnÞu ðkun søkn WMke fk nf ni.
{3} yøkh Ëku ~kÏMk Bksr÷Mk BkU …kMk …kMk çkiX fh çkkŒU fh hnu nkU
Œku W™ Ëku™kU fu çkeåk BkU ò fh ™nª çkiX ò™k åkkrnÞu nkt y÷çk¥kk
yøkh ðkun Ëku™kU y…™e Ïkw~ke Mku ŒwBnU y…™u ËhrBkÞk™ BkU rçkXkyU
Œku çkiX™u BkU fkuE nhs ™nª.
{4} òu ŒwBk Mku Bkw÷kfkŒ fu r÷Þu ykyu Œku ŒwBk Ïkw~ke fk RÍnkh fhŒu
nwyu WMk fu r÷Þu Íhk y…™e søkn Mku r¾Mkf òyku rsMk Mku ðkun Þun
ò™u fu Bkuhe fÿku RÍTÍŒ fe.
{5} Bksr÷Mk BkU MkhËkh çk™ fh BkŒ çkiXku çkÕfu snkt Çke søkn rBk÷u
çkiX òyku ÎkBkLz ykih økwYh yÕ÷kn Œyk÷k fku çkunË ™k …MkLË ni
sLLkíke Íuðh 426
ykih ŒðkÍkuy ykih RÂLfMkkhe yÕ÷kn Œyk÷k fku çknwŒ rÍÞkËk

Bknçkqçk ni.
{6} Bksr÷Mk BkU Aªf ykyu Œku y…™u Bkwtn …h y…™k nkÚk Þk fkuE
f…zk h¾ ÷ku ykih …MŒ ykðkÍ Mku Aªfku ykih çkw÷LË ykðkÍ Mku
fnku ykih çkw÷LË ykðkÍ Mku nkrÍhe™u Bksr÷Mk sðkçk BkU
fnU.
{7} sBkkne fku snkt Œf nku Mkfu hkufku yøkh rVh Çke ™ Áfu Œku nkÚk
Þk f…zu Mku Bkwtn Zktf ÷ku.
{8} çknwŒ Íkuh Mku fnTfnk ÷økk fh BkŒ ntMkku fu RMk Œhn ntMk™u Mku
rË÷ BkwËko nku òŒk ni.
{9} Bksr÷MkkU BkU ÷kuøkkU fu MkkBk™u Œuðhe åkZk fh ykih BkkÚku …h çk÷
zk÷ fh ™kf Bkwtn åkZk fh BkŒ Ëu¾ku fu Þun ÎkBkLze ÷kuøkkU ykih
Bkw-ŒfÂççkhkU fk Œhefk ni çkÕfu r™nkÞŒ ykrsÍk™k yLËkÍ Mku
økheçkkU fe Œhn çkiXku, fkuE çkkŒ Bkkify fe nku Œku ÷kuøkkU Mku çkku÷åkk÷
Çke ÷ku ÷urf™ nhrøkÍ nhrøkÍ rfMke fe çkkŒ BkŒ fkxku ™ rfMke fe
rË÷ ykÍkhe fhku, ™ fkuE økw™kn fe çkkŒ çkku÷ku.
{10} Bksr÷Mk BkU ¾çkhËkh ¾çkhËkh rfMke fe ŒhV …kô ™ Vi÷kyku
Þun rçkÕfw÷ ne r¾÷kVu yËçk ni.
Bksr÷Mk Mku WXŒu ðõŒ fe Ëwyk : hMkq÷wÕ÷kn 6
™u VhBkkÞk fu òu ~kÏMk Bksr÷Mk Mku WX fh Œe™ Bkíkoçkk Þun Ëwyk …Z ÷uøkk
yÕ÷kn Œyk÷k WMk fu økw™knkU fku rBkxk Ëuøkk ykih òu ~kÏMk Bksr÷Mku ¾ih
ykih Bksr÷Mku rÍ¢ BkU RMk Ëwyk fku …Zuøkk yÕ÷kn Œyk÷k WMk fu r÷Þu WMk
¾ih …h BkkunTh fh Ëuøkk.
sLLkíke Íuðh 427
yi yÕ÷kn 1 nBk Œuhe Œk’heV fu MkkÚk Œuhe …kfe çkÞk™ fhŒu

nI, Œuhu rMkðk fkuE Bkk’çkqË ™nª, BkI ŒwÍ Mku çkÂÏþ~k BkktøkŒk nqt ykih Œuhu
Ëhçkkh BkU Œkiçkk fhŒk nqt.
Íçkk™ fe rnVkÍŒ fk çkÞk™

çkkŒåkeŒ BkU nBku~kk RMk fk æÞk™ h¾ku fu ŒwBnkhe Íçkk™ Mku
fkuE økw™kn fe çkkŒ ™ r™f÷ òyu. nËeMk ~kheV {U ni fu çknwŒ Mku
÷kuøkkU fku W™ fe Íçkk™kU Mku r™f÷e nwE çkkŒU snL™Bk BkU ÷u òyUøke.
RMk r÷Þu ¾kMk Œkih …h çkkŒåkeŒ fh™u BkU R™ çkkŒkU fk ¾Þk÷ h¾ku :
{1} çku Mkkuåku MkBkÍu nhrøkÍ fkuE çkkŒ BkŒ fnku. sçk Mkkuåk fh ŒwBnU
Þfe™ nku òyu fu Þun çkkŒ rfMke Œhn çkwhe ™nª Œçk çkku÷ku ðh™k
çkku÷™u Mku åkw… hn™k çkunŒh ni.
{2} rfMke fku çku EBkk™ fn™k Þk Þun fn™k fu Vw÷kt …h ÏkwËk fe
Bkkh, ÏkwËk fe rVxfkh, ÏkwËk fe ÷k’™Œ, ÏkwËk fk økÍçk …zu, Vw÷kt
fku ËkuÍ¾ ™Mkeçk nku, RMk Œhn Mku çkku÷™k økw™kn fe çkkŒ ni rsMk
fku yiMkk fnk ni yøkh ðkfuE ðkun yiMkk ™ nwðk Œku Þun çkwhe ÷k’™Œ
ykih rVxfkh ÷kix fh fn™u ðk÷u …h …zuøke.
{3} yøkh ŒwBk fku rfMke ™u Ëw¾ Ëu™u ðk÷e çkkŒ fn Ëe ni Œku ŒwBk
Mkçkú fhku ykih BkwykV fh Ëku ŒwBnU çknwŒ çkzk yßhku Mkðkçk rBk÷uøkk
ykih yøkh ŒwBk RMk fk sðkçk Ëu™k åkknku Œku ŒwBk çkMk RŒ™k ne fn
MkfŒu nku rsŒ™k WMk ™u ŒwBk fku fnk ni yøkh RMk Mku rÍÞkËk fnkuøku
Œku økw™nøkkh nku òykuøku.
{4} Ëkuøk÷e çkkŒ nhrøkÍ nhrøkÍ BkŒ fnku fu RMk fu Bkwtn …h RMk
fe Mke çkkŒ fhku ykih ËqMkhu fu Bkwtn …h WMk fe Mke çkkŒ fhku fu Þun
Ëku™kU snk™ BkU ÁMðkE fk MkkBkk™ ni.
sLLkíke Íuðh 428
{5} ™ rfMke fe åkwøk÷e fhku ™ rfMke fe åkwøk÷e Mkw™ku fu Þun çkzu çkzu
VMkkËkU fe sz ykih økw™knu fçkehk ni.
{6} Íqx Çke nhrøkÍ ™ çkku÷ku fu Þun çknwŒ ne MkÏŒ økw™knu fçkehk ni.
{7} Ïkw~kkBkË fu Œkih …h rfMke fu Bkwtn …h WMk fe Œk’heV ™ fhku.
…eX fu …eAu Çke nË Mku rÍÞkËk rfMke fe Œk’heV ™ fhku.
{8} ™ rfMke fe økeçkŒ fhku ™ rfMke fe økeçkŒ Mkw™ku. økeçkŒ økw™knu
fçkehk ni ykih økeçkŒ Þun ni fu rfMke fe …eX fu …eAu WMk fe yiMke
fkuE çkkŒ fn™k fu yøkh ðkun Mkw™u Œku WMk fku hLs nku yøkåkuo ðkun
çkkŒ Mkååke ne nku ykih yøkh ðkun çkkŒ ne øk÷Œ nku Œku WMk fku
fn™k Þun çkkunŒk™ ni RMk BkU økeçkŒ Mku Çke rÍÞkËk økw™kn ni.
{9} rsMk ~kÏMk fe økeçkŒ fe ni yøkh WMk Mku BkwykV ™ fhk Mkfku Œku
WMk fu r÷Þu BkÂøVhŒ fe ËwykyU rfÞk fhku WBBkeË ni fu rfÞkBkŒ BkU ðkun
BkwykV fh Ëu.
{10} fÇke nhrøkÍ rfMke Mku Íqxk ðk’Ëk ™ fhku.
{11} BknTÍ y…™e çkkŒ fku Ÿåke h¾™u fu r÷Þu rfMke Mku çknTMk ™ fhku.
{12} fÇke yiMke ntMke BkŒ fhku rsMk Mku ËqMkhk Í÷e÷ nku òyu.
{13} Mkw™e Mkw™kE çkkŒkU fku rçk÷k Œnfef rfÞu nwyu BkŒ fnk fhku
õÞqtfu yõMkh yiMke çkkŒU Íqxe nkuŒe nI.
{14} rfMke fe çkwhe MkqhŒ Þk çkwhe çkkŒ fe ™õ÷ BkŒ fhku.
{15} nBku~kk yåAe çkkŒU ÷kuøkkU fku çkŒkŒu hnku ykih çkwhe çkkŒkU Mku
÷kuøkkU fku BkLy fhŒu hnku.
Bkfk™ BkU ò™u fu r÷Þu RòÍŒ ÷u™k
fwhyk™u BkSË BkU yÕ÷kn Œyk÷k ™u RþkoË VhBkkÞk fu “yi
EBkk™ ðk÷ku ! y…™u ÎkhkU fu rMkðk ËqMkhu ÎkhkU BkU Ëkr¾÷ ™ nku sçk Œf
sLLkíke Íuðh 429
RòÍŒ ™ ÷u ÷ku ykih Îkh ðk÷kU …h Mk÷kBk ™ fh ÷ku Þun ŒwBnkhu r÷Þu
çkunŒh ni Œkfu ŒwBk ™MkenŒ …fzku ykih yøkh W™ ÎkhkU BkU rfMke fku ™ …kyku
Œku yLËh BkŒ òyku sçk Œf ŒwBnU RòÍŒ ™ rBk÷u ykih yøkh ŒwBk Mku fnk
òyu fu ÷kix òyku Œku ðk…Mk åk÷u ykyku Þun ŒwBnkhu r÷Þu rÍÞkËk …kfeÍk
ni ykih òu fwA ŒwBk fhŒu nku yÕ÷kn WMk fku ò™Œk ni RMk BkU ŒwBk …h fkuE
økw™kn ™nª fu yiMku ÎkhkU fu yLËh åk÷u òyku rs™ BkU fkuE hnŒk ™nª ni
ykih W™ fu çkhíkT™u fk ŒwBnU RÂÏíkÞkh ni ykih yÕ÷kn ò™Œk ni ŒBkkBk
W™ çkkŒkU fku rs™ fku ŒwBk Íkrnh fhŒu nku ykih rs™ fku ŒwBk Aw…kŒu nku.”
BkMy÷k : sçk fkuE ~kÏMk ËqMkhu fu Bkfk™ …h òyu Œku …n÷u yLËh
yk™u fe RòÍŒ nkrMk÷ fhu rVh sçk yLËh òyu Œku …n÷u Mk÷kBk
fhu rVh RMk fu çkk’Ë çkkŒåkeŒ ~kwYy fhu ykih yøkh rsMk ~kÏMk fu
…kMk økÞk ni ðkun Bkfk™ Mku çkknh ne rBk÷ økÞk nku Œku yçk RòÍŒ
Œ÷çk fh™u fe ÍYhŒ ™nª Mk÷kBk fhu rVh f÷kBk ~kwYy fh Ëu.
BkMy÷k : rfMke fu ËhðkÍu …h ò fh ykðkÍ Ëe ykih WMk ™u yLËh

Mku fnk “fki™ ?” Œku RMk fu sðkçk BkU Þun ™ fnu fu “BkI” siMkk fu
yks f÷ çknwŒ Mku ÷kuøk “BkI” fn fh sðkçk ËuŒu nI RMk sðkçk fku
nwÍqhu yõËMk 6 ™u ™k …MkLË VhBkkÞk çkÕfu sðkçk
BkU y…™k ™kBk rÍ¢ fhu õÞqtfu “BkI” fk ÷^Í Œku nh ~kÏMk y…™u fku
fn MkfŒk ni rVh Þun sðkçk ne fçk nwðk.
BkMy÷k : yøkh ŒwBk ™u rfMke fu Bkfk™ …h ò fh yLËh Ëkr¾÷

nku™u fe RòÍŒ Bkktøke ykih Îkh ðk÷u ™u RòÍŒ ™ Ëe Œku ™khkÍ
sLLkíke Íuðh 430
nku™u fe ÍYhŒ ™nª Ïkw~ke Ïkw~ke ðnkt Mku ðk…Mk åk÷u ykyku. nku
MkfŒk ni fu ðkun WMk ðõŒ rfMke ÍYhe fkBk BkU Bk~økq÷ nku ykih WMk
fku ŒwBk Mku rBk÷™u fe VwhMkŒ ™ nku.
BkMy÷k : yøkh yiMku Bkfk™ BkU ò™k nku, fu WMk BkU fkuE ™ nku Œku
Þun fnku fu “ ” rVrh~Œu RMk Mk÷kBk
fk sðkçk ËUøku.
Þk RMk Œhn fnu fu õÞqtfu nwÍqhu yõËMk
6 fe Ynu Bkwçkkhf {wMkÕ{kLkkU fu ÎkhkU BkU Œ~kheV
VhBkk nwðk fhŒe ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 84)
Mk÷kBk fu BkMkkR÷
yÕ÷kn ™u fwhyk™u BkSË BkU RþkoË VhBkkÞk fu :
ykih sçk ŒwBk fku fkuE rfMke ÷^Í Mku Mk÷kBk fhu Œku ŒwBk WMk Mku
çkunŒh ÷^Í BkU sðkçk Ëku Þk ðkune Õk^Í ŒwBk Çke fn Ëku çku~kf yÕ÷kn
nh åkeÍ fk rnMkkçk ÷u™u ðk÷k ni.
BkMy÷k : Mk÷kBk fh™k MkwL™Œ ykih Mk÷kBk fk sðkçk Ëu™k ðkrsçk
ni.
BkMy÷k : Mk÷kBk fh™u ðk÷u fu r÷Þu åkkrnÞu fu Mk÷kBk fhŒu ðõŒ
rË÷ BkU Þun r™GÞŒ fhu fu RMk ~kÏMk fe ò™, RMk fk Bkk÷, RMk fe
RÍTÍŒku ykçkY, Mkçk fwA Bkuhe rnVkÍŒ BkU ni ykih BkI R™ BkU Mku
rfMke åkeÍ BkU ËÏ÷ yLËkÍe fh™k nhkBk ò™Œk nqt.
sLLkíke Íuðh 431
BkMy÷k : ykihŒ nku Þk BkËo Mkçk fu r÷Þu Mk÷kBk fh™u ykih sðkçk
Ëu™u fk RM÷kBke Œhefk Þune ni fu fnu ykih sðkçk BkU
fnu RMk fu rMkðk ËqMkhu Mkçk Œhefu økih RM÷kBke nI.
BkMy÷k : yøkh ËqMkhu fk Mk÷kBk ÷kyu Œku sðkçk BkU Þun fn™k
åkkrnÞu “ ”
BkMy÷k : “ ” ykih sðkçk BkU “ ” fn™k fkVe

ni. ÷urf™ çkunŒh Þun fu Mk÷kBk fh™u ðk÷k
fnu ykih sðkçk Ëu™u ðk÷k Çke Þun fnu. Mk÷kBk BkU RMk Mku rÍÞkËk
yÕVkÍ fn™u fe ÍYhŒ ™nª.
BkMy÷k : fk ÷^Í Çke Mk÷kBk ni Bkøkh åkqtfu Þun ÷^Í

~keykU {U BkÍnçke r™~kk™ fu Œkih …h hkRs nku økÞk ni fu RMk ÷^Í
fu Mkw™Œu ne Vkih™ ÍunT™ RMk ŒhV òŒk ni fu Þun ~kÏMk ~keyk
BkÍnçk fk ni r÷nkÍk MkwÂLLkÞkU fku Mk÷kBk BkU RMk ÷^Í Mku çkåk™k
ÍYhe ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 89)
BkMy÷k : Mk÷kBk fk sðkçk Vkih™ ne Ëu™k ðkrsçk ni rçk÷k WÍTh
Œk¾eh fe Œku økwLknøkkh nwðk ykih Þun økw™kn Mk÷kBk fk sðkçk Ëu
Ëu™u Mku Ë^y ™nª nkuøkk çkÕfu Œkiçkk fh™e nkuøke.
BkMy÷k : yuf sBkkyŒ ËqMkhe sBkkyŒ fu …kMk ykE ykih W™ BkU

Mku rfMke yuf ™u Çke Mk÷kBk ™ rfÞk Œku Mkçk MkwL™Œ Akuz™u fu RÕÍkBk
fe røkrh^Œ BkU yk økyu ykih yøkh W™ BkU Mku yuf ~kÏMk ™u Çke Mk÷kBk
fh r÷Þk Œku Mkçk çkhe nku økyu ÷urf™ y^Í÷ Þun ni fu Mkçk ne Mk÷kBk
fhU. Þqt ne yøkh sBkkyŒ BkU Mku rfMke ™u Çke Mk÷kBk fk sðkçk ™
sLLkíke Íuðh 432
rËÞk Œku ðkrsçk Akuz™u fe ðßn Mku Mkçk økw™nøkkh nwyu ykih yøkh
yuf ~kÏMk ™u Çke Mk÷kBk fk sðkçk Ëu rËÞk Œku …qhe sBkkyŒ RÕÍkBk
Mku çkhe nku økE Bkøkh y^Í÷ Þune ni fu Mkçk Mk÷kBk fk sðkçk ËU.
BkMy÷k : yuf ~kÏMk ~knTh Mku yk hnk ni ykih ËqMkhk ~kÏMk ËenkŒ
Mku yk hnk ni Ëku™kU BkU Mku fki™ rfMk fku Mk÷kBk fhu. çkk’Í ™u fnk fu
~knhe ËenkŒe fku Mk÷kBk fhu ykih çkk’Í fk fki÷ ni fu ËenkŒe ~knhe
fku Mk÷kBk fhu ykih RMk BkMy÷u BkU Mkçk fk Rr¥kVkf ni fu åk÷™u ðk÷k
çkiX™u ðk÷u fku Mk÷kBk fhu, Akuxk çkzu fku Mk÷kBk fhu, Mkwðkh …iË÷ fku
Mk÷kBk fhu, Úkkuzu ÷kuøk rÍÞkËk ÷kuøkkU fku Mk÷kBk fhU, yuf ~kÏMk …eAu
Mku ykÞk Þun ykøku ðk÷u fku Mk÷kBk fhu.
BkMy÷k : fkrVh fku Mk÷kBk ™ fhu ykih ðkun Mk÷kBk fhU Œku sðkçk Ëu
MkfŒk ni Bkøkh sðkçk BkU rMkVo fnu ykih yøkh yiMke søkn
økwÍhŒk nku rsMk søkn {wMkÕ{kLk ykih fw^Vkh Ëku™kU sBy nkU Œku
fnu ykih {wMkÕ{kLkkU …h Mk÷kBk fh™u fe r™GÞŒ fhu ykih
Þun Çke nku MkfŒk ni fu yiMku rBk÷u sw÷u BkßBky fku
fn fh Mk÷kBk fhu.
BkMy÷k : yÍk™ ð RfkBkŒ ykih swBkwyk ð EËi™ fu Ïkwíçku fu ðõŒ

Mk÷kBk ™nª fh™k åkkrnÞu.
BkMy÷k : y÷kr™Þk rVMfku Vwsqh fh™u ðk÷kU fku Mk÷kBk ™nª fh™k
åkkrnÞu ÷urf™ yøkh rfMke fu …zkuMk BkU VwMMkkf hnŒu nkU ykih Þun
yøkh W™ Mku MkÏŒe çkhŒTŒk ni Œku ðkun RMk fku …hu~kk™ fhŒu nkU
sLLkíke Íuðh 433
ykih EÍk ËuŒu nkU ykih yøkh Þun W™ Mku Mk÷kBk ð f÷kBk òhe
h¾Œk ni Œku ðkun RMk fku EÍk ÃknkU[k™u Mku çkkÍ hnŒu nkU Œku yiMke
MkqhŒ BkU Íkrnhe Œkih …h W™ VwMMkkf fu MkkÚk Mk÷kBk ð f÷kBk fu MkkÚk
Bku÷òu÷ h¾™u BkU Þun ~kÏ‚ Bkk’Íqh MkBkÍk òyuøkk.
BkMy÷k : rfMke Mku fn rËÞk fu Vw÷kt fku Bkuhk Mk÷kBk fn Ëu™k ykih
WMk ™u Mk÷kBk ÃknkU[k™u fk ðk’Ëk fh r÷Þk Œku WMk …h Mk÷kBk
ÃknkU[k™k ðkrsçk ni ykih yøkh Mk÷kBk ÃknkU[k™u fk ðk’Ëk ™nª
rfÞk Úkk Œku Mk÷kBk ÃknkU[k™k WMk …h ðkrsçk ™nª.
BkMy÷k : ¾Œ BkU Mk÷kBk r÷¾k nkuŒk ni WMk fku …ZŒu ne Íçkk™ Mku
“ ” fn ÷u, Œnhehe Mk÷kBk fk sðkçk nku økÞk.
yk’÷k nÍhŒ Bkki÷k™k ~kkn ynBkË hÍk ¾k™ Mkkrnçk çkhuÕðe

fk Çke Þun Œhefk ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 92)
BkMy÷k : Wtøk÷e Þk nÚku÷e Mku Mk÷kBk fh™k BkLy ni.
nËeMk ~kheV BkU ni fu WtÂø÷ÞkU Mku Mk÷kBk fh™k ÞnqrËÞkU fk
Œhefk ni ykih nÚku÷e Mku R~kkhk fh fu Mk÷kBk fh™k Þun ™Mkhkr™ÞkU
fk Œhefk ni.
BkMy÷k : çkk’Í ÷kuøk Mk÷kBk fu sðkçk BkU nkÚk Þk Mkh Mku R~kkhk
fh ËuŒu nI çkÕfu çkk’Í Œku VfŒ ykt¾kU fu R~kkhu Mku Mk÷kBk fk sðkçk
rËÞk fhŒu nI Þqt Mk÷kBk fk sðkçk ™nª nwðk, Íçkk™ Mku Mk÷kBk fk
sðkçk Ëu™k ðkrsçk ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 92)
sLLkíke Íuðh 434
BkMy÷k : Akuxu sçk çkzkU fku Mk÷kBk fhŒu nI Œku çkzk sðkçk BkU fnŒk
ni fu “SŒu hnku” RMke Œhn çkqZe ykihŒU çkÂå[ÞkU fu Mk÷kBk fk
sðkçk RMk Œhn rËÞk fhŒe nI “Ïkw~k hnku”, “Mkwnkøk™ çk™e
hnku”, “ËqÄ …qŒ ðk÷e hnku” R™ Mkçk yÕVkÍ Mku Mk÷kBk fk sðkçk
™nª nkuŒk çkÕfu nBku~kk ykih nh BkËo ð ykihŒ fku Mk÷kBk fu sðkçk BkU
fn™k åkkrnÞu. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 93)
BkMy÷k : RMk ÍBkk™u BkU fE Œhn fu Mk÷kBk ÷kuøkkU ™u EòË fh r÷Þu
nI rs™ BkU Mkçk Mku çkwhu yÕVkÍ “™BkMŒu” ykih “çkLËøke yÍo” nI.
{wMkÕ{kLkkU fku fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ Þun ™nª fn™k åkkrnÞu. çkk’Í
÷kuøk “ykËkçk yÍo” fnŒu nI RMk BkU yøkåkuo RŒ™e çkwhkE ™nª Bkøkh
Þun Çke MkwL™Œ fu r¾÷kV ni (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 92)
BkMy÷k : fkuE ~kÏMk rŒ÷kðŒ BkU Bk~økq÷ ni Þk ËMko ð ŒËheMk Þk
RÕBke økw^Œ-økq BkU ni Œku WMk fku Mk÷kBk ™nª fh™k åkkrnÞu RMke Œhn
yÍk™ ð RfkBkŒ ð Ïkwíçkyu swBkwyk ð EËi™ fu ðõŒ Çke Mk÷kBk ™ fhu.
Mkçk ÷kuøk RÕBke çkkŒåkeŒ fh hnu nkU Þk yuf ~kÏMk çkku÷ hnk nku ykih
çkkfe Mkw™ hnu nkU Ëku™kU MkqhŒkU BkU Mk÷kBk ™ fhu Bk-Mk÷™ fkuE ykr÷Bk
ðk’Í fn hnk ni Þk Ëe™e BkMy÷u …h Œõheh fh hnk ni ykih nkrÍhe™
Mkw™ hnu nI Œku yk™u ðk÷k ~kÏMk åkw…fu Mku yk fh çkiX òyu Mk÷kBk ™
fhu.
BkMy÷k : òu ~kÏMk …u~kkçk …k¾k™k fh hnk nku Þk fçkqŒh Wzk hnk
nku Þk økk™k økk hnk nku Þk ™tøkk ™nk hnk nku Þk …u~kkçk fu çkk’Ë
Zu÷k ÷u fh RÂMíkLò Mkw¾k hnk nku WMk fku Mk÷kBk ™ rfÞk òyu.
BkMy÷k : sçk y…™u Îkh BkU òyu Œku Îkh ðk÷kU fku Mk÷kBk fhu,
çkååkkU fu MkkBk™u økwÍhu Œku W™ çkååkkU fku Mk÷kBk fhu.
sLLkíke Íuðh 435
BkMy÷k : BkËo ykihŒ fe Bkw÷kfkŒ nku Œku BkËo ykihŒ fku Mk÷kBk fhu
ykih yøkh rfMke yß™rçkGÞk ykihŒ ™u BkËo fku Mk÷kBk rfÞk ykih
ðkun çkqZe nku Œku RMk Œhn sðkçk Ëu, fu ðkun Çke Mkw™u ykih ðkun
sðk™ nku Œku RMk Œhn sðkçk Ëu, fu ðkun ™ Mkw™u.
BkMy÷k : çkk’Í ÷kuøk Mk÷kBk fhŒu ðõŒ Íwf òŒu nI yøkh Þun
Íwf™k Áfqy fu çkhkçkh nku òyu Œku nhkBk ni ykih yøkh Áfqy fe
nË Mku fBk nku Œku BkõYn ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 92)
BkMy÷k : rfMke fu ™kBk fu MkkÚk “j” fn™k Þun nÍhkŒu
yÂBçkÞk ykih Bk÷kyufk fu MkkÚk ¾kMk ni Bk-Mk÷™ nÍhŒu BkqMkk j
ykih nÍhŒu rsçkúE÷ j. ™çke ykih rVrh~Œu fu R÷kðk rfMke
ËqMkhu fu ™kBk fu MkkÚk j ™nª fn™k åkkrnÞu.
BkMy÷k : Mk÷kBk BknççkŒ …iËk nku™u fk Íheyk ni. nËeMk ~kheV BkU
ni fu nwÍqh ™u VhBkkÞk fu WMk ÍkŒ fe fMkBk ni fu rsMk fu
ËMŒu fwËhŒ BkU Bkuhe ò™ ni fu ŒwBk ÷kuøk WMk ðõŒ Œf sL™Œ BkU Ëkr¾÷ ™nª
nkuøku Þnkt Œf fu ŒwBk BkkurBk™ çk™ òyku ykih ŒwBk ÷kuøk BkkurBk™ ™nª çk™kuøku
Þnkt Œf fu ŒwBk yuf ËqMkhu Mku BknççkŒ fh™u ÷økku r÷nkÍk BkI ŒwBk ÷kuøkkU fku
yuf yiMku fkBk fe hn™wBkkE fhŒk nqt fu sçk ŒwBk ÷kuøk ðkun fkBk fh™u
÷økkuøku Œku ŒwBk yuf ËqMkhu Mku BknççkŒ fh™u ÷økkuøku ðkun fkBk Þun ni fu ŒwBk
÷kuøk yk…Mk BkU Mk÷kBk fk åkh[k fhku.
BkMy÷k : Mk÷kBk ¾ihku çk-h-fík fk Mkçkçk ni nwÍqhu yfhBk

6 ™u y…™u ¾krËBku ¾kMk nÍhŒu y™Mk
5 Mku VhBkkÞk fu yi ÃÞkhu çkuxu ! sçk Œq Îkh BkU Ëkr¾÷ nwðk fhu
sLLkíke Íuðh 436
Œku Îkh ðk÷kU fku Mk÷kBk fh. õÞqtfu Œuhk Mk÷kBk Œuhu ykih Œuhu Îkh ðk÷kU fu r÷Þu
çk-h-fík fk Mkçkçk nkuøkk.
BkMy÷k : Mkwðkh …iË÷ åk÷™u ðk÷kU fku Mk÷kBk fhu ykih åk÷™u ðk÷k
çkiXu nwyu fku Mk÷kBk fhu ykih Úkkuzu ÷kuøk rÍÞkËk ÷kuøkkU fku Mk÷kBk fhU.
BkMy÷k : nh {wMkÕ{kLk fu ËqMkhu {wMkÕ{kLk fu Q…h A6 nwfqf nI (1)

sçk ðkun çkeBkkh nku Œku RÞkËŒ fhu (2) sçk ðkun Bkh òyu Œku WMk
fu s™kÍu …h nkrÍh nku (3) sçk Ëk’ðŒ fhu Œku WMk fe Ëk’ðŒ fçkq÷
fhu (4) sçk ðkun Bkw÷kfkŒ fhu Œku WMk fku Mk÷kBk fhu (5) sçk ðkun
Aªfu Œku fn fh WMk fe Aªf fk sðkçk Ëu (6) WMk fe økih
nkrÍhe ykih {kisq-Ëøke Ëku™kU MkqhŒkU BkU WMk fe ¾ih Ïðkne fhu.
BkwMkk-Vnk ð Bkwyk-™fk ð çkkuMkk ð rfÞkBk

nËeMk ~kheV BkU ni fu sçk Ëku {wMkÕ{kLk rBk÷U ykih BkwMkk-Vnk
fhU ykih yÕ÷kn 1 fe nBË fhU ykih RÂMíkøVkh fhU Œku Ëku™kU fe
BkÂøVhŒ nku òyuøke.
BkMy÷k : BkwMkk-Vnk MkwL™Œ ni ykih RMk fk MkwçkqŒ Bkw-ŒðkrŒh nËeMkkU

Mku ni ykih ynkËeMk BkU RMk fe çknwŒ çkze VÍe÷Œ ykE ni yuf
nËeMk BkU ni fu rsMk ™u y…™u {wMkÕ{kLk ÇkkE Mku BkwMkk-Vnk rfÞk ykih
nkÚk fku rn÷kÞk Œku WMk fu ŒBkkBk økw™kn røkh òyUøku rsŒ™e çkkh
Bkw÷kfkŒ nku nh çkkh BkwMkk-Vnk fh™k BkwMŒnçk ni. Bkwí÷f™ BkwMkk-Vnu
fk òRÍ nku™k Þun çkŒkŒk ni fu ™BkkÍu V@ ð ™BkkÍu yMh fu çkk’Ë
òu yõMkh søkn BkwMkk-Vnk fh™u fk {wMkÕ{kLkkU BkU hðks ni Þun Çke
sLLkíke Íuðh 437
òRÍ ni ykih rVõn fe òu çkk’Í rfŒkçkkU BkU RMk fku rçkËTyŒ fnk
økÞk ni RMk Mku BkwhkË rçkËTyŒu n-Mk™k ni ykih nh rçkËTyŒu n-Mk™k
òRÍ ne nwðk fhŒe ni ykih rsMk Œhn ™BkkÍu V@ ð yMh fu çkk’Ë
BkwMkk-Vnk òRÍ ni ËqMkhe ™BkkÍkU fu çkk’Ë Çke BkwMkk-Vnk fh™k òRÍ
ni õÞqtfu sçk yM÷ BkwMkk-Vnk fh™k òRÍ ni Œku rsMk ðõŒ Çke
BkwMkk-Vnk rfÞk òyu òRÍ ne hnuøkk sçk Œf fu ~kheyŒu BkwŒnTnhk
Mku RMk fe BkwBkk-™-yŒ MkkrçkŒ ™ nku òyu ykih Íkrnh ni fu …ktåkkU
™BkkÍkU fu çkk’Ë BkwMkk-Vnk fh™u fe fkuE BkwBkk-™-yŒ ~kheyŒ fe
ŒhV Mku MkkrçkŒ ™nª ni r÷nkÍk …ktåkkU ™BkkÍkU fu çkk’Ë BkwMkk-Vnk
òRÍ ni.
BkMy÷k : BkwMkk-Vnu fk yuf Œhefk ðkun ni òu çkw¾khe ~kheV BkU
nÍhŒu yçËwÕ÷kn rçk™ BkMQË 5 Mku Bkhðe ni fu nwÍqhu
yõËMk 6 fk Bkwçkkhf nkÚk R™ fu Ëku™kU nkÚkkU fu
ËhrBkÞk™ BkU Úkk Þk’™e nh yuf fk yuf nkÚk ËqMkhu fu Ëku™kU nkÚkkU fu
ËhrBkÞk™ BkU nku, ËqMkhk Œhefk rsMk fku çkk’Í Vw-fnk ™u çkÞk™ rfÞk
ni ykih RMk fku Çke nËeMk Mku MkkrçkŒ çkŒkŒu nI ðkun Þun ni fu nh yuf
y…™k ËknT™k nkÚk ËqMkhu fu ËknT™u nkÚk Mku ykih çkkÞkt nkÚk çkkyU nkÚk
Mku rBk÷kyu ykih ytøkqXu fku Ëçkkyu fu ytøkqXu BkU yuf høk ni fu RMk fu
…fz™u Mku BknççkŒ …iËk nkuŒe ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 98)
BkMy÷k : ðnkçke økih BkwfÂÕ÷Ë Ëku™kU nkÚkkU Mku BkwMkk-Vnk fh™u fku
™k òRÍ ykih r¾÷kVu MkwL™Œ çkŒkŒu nI ykih rMkVo yuf nkÚk Mku
BkwMkk-Vnk fhŒu nI Þun R™ ÷kuøkkU fe snk÷Œ ni. nÍhŒu ~ki¾ yçËw÷
nf BkwnrÆMk ËunÕkðe I ™u MkkV MkkV Œnheh VhBkkÞk ni fu
“Bkw÷kfkŒ fu ðõŒ BkwMkk-Vnk fh™k MkwL™Œ ni ykih Ëku™kU
nkÚk Mku BkwMkk-Vnk fh™k åkkrnÞu.”
sLLkíke Íuðh 438
BkMy÷k : Bkwyk-™fk fh™k ¼e MkwL™Œ ni õÞqtfu nËeMk Mku MkkrçkŒ ni

fu hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u Bkwyk-™fk VhBkkÞk ni.
BkMy÷k : çkk’Ë ™BkkÍu EËi™ {wMkÕ{kLkkU BkU Bkwyk-™fu fk hðks ni
ykih Þun Çke RÍnkhu Ïkw~ke fk yuf Œhefk ni. Þun Bkwyk-™fk Çke òRÍ
ni çk~kŒo Þun fu rVŒ™u fk ¾kiV ykih ~knTðŒ fk yLËu~kk ™ nku Bk-Mk÷™
Ïkqçk MkqhŒ yBhË ÷zfkU Mku Bkwyk-™fk fh™k fu Þun rVŒ™u fk Bkn÷ ni
r÷nkÍk RMk Mku çkåk™k åkkrnÞu. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 98)
BkMy÷k : rfMke BkËo fu ÁÏ‚kh Þk …u~kk™e Þk Xkuze fku çkkuMkk Ëu™k
yøkh ~knTðŒ fu MkkÚk nku Œku ™k òRÍ ni ykih yøkh RfhkBk ð
Œk’ÍeBk fu r÷Þu nku Œku òRÍ ni. nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef 5
™u nwÍqhu yõËMk 6 fe Ëku™kU ykt¾kU fu ËhrBkÞk™ fku
çkkuMkk rËÞk ykih nÍhkŒu Mknkçkk ð ŒkçkuE™ Mku
Çke çkkuMkk Ëu™k MkkrçkŒ ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 98-99)
BkMy÷k : ykr÷Bku Ëe™ ykih çkkË~kknu ykrË÷ fu nkÚk fku çkkuMkk
Ëu™k òRÍ ni çkÕfu R™ ÷kuøkkU fu fËBk fku åkqBk™k Çke òRÍ ni çkÕfu
yøkh rfMke ykr÷Bku Ëe™ Mku ÷kuøk Þun Ïðkrn~k Íkrnh fhU fu yk…
y…™k nkÚk Þk fËBk BkwÍu ËersÞu fu BkI çkkuMkk Ëqt Œku ÷kuøkkU fe Ïðkrn~k
fu BkwŒkrçkf ðkun ykr÷Bk y…™k nkÚk …kô çkkuMku fu r÷Þu ÷kuøkkU fe
ŒhV çkZk MkfŒk ni.
BkMy÷k : çkk’Í ÷kuøk BkwMkk-Vnk fh™u fu çkk’Ë ÏkwË y…™k nkÚk

åkqBk r÷Þk fhŒu nI Þun BkõYn ni yiMkk ™nª fh™k åkkrnÞu.
çkkuMku fe A6 rfMBkU : ÞkË h¾ku fu çkkuMku fe A6 rfMBkU nI {1} çkkuMkyu

sLLkíke Íuðh 439
hnBkŒ, siMku Bkkt çkk… fk y…™e yki÷kË fku çkkuMkk Ëu™k {2} çkkuMkyu
~k^fŒ, siMku yki÷kË fk y…™u ðkr÷Ëi™ fku çkkuMkk Ëu™k {3} çkkuMkyu
BknççkŒ, siMku yuf ~kÏMk y…™u ÇkkE fe …u~kk™e fku çkkuMkk Ëu {4}
çkkuMkyu ŒrnGÞŒ, siMku çk ðõŒu Bkw÷kfkŒ yuf {wMkÕ{kLk ËqMkhu {wMkÕ{kLk
fku çkkuMkk Ëu {5} çkkuMkyu ~knTðŒ, siMku {Ëo ykihŒ fku çkkuMkk Ëu {6}
çkkuMkyu rËÞk™Œ siMku n-shu yMðË fk çkkuMkk.
BkMy÷k : fwhyk™ ~kheV fku çkkuMkk Ëu™k Çke Mknkçkyu rfhkBk fu Vu’÷
Mku MkkrçkŒ ni nÍhŒu WBkh 5 hkuÍk™k Mkwçn fku fwhyk™u
BkSË fku åkqBkŒu Úku ykih fnŒu Úku fu Þun Bkuhu hçk fk ynTË ykih WMk fe
rfŒkçk ni ykih nÍhŒu WMBkk™ 5 Çke fwhyk™u BkSË fku
çkkuMkk ËuŒu Úku ykih y…™u åkunhu Mku ÷økkŒu Úku.
BkMy÷k : MkßËyu ŒrnGÞŒ Þk’™e Bkw÷kfkŒ fu ÔkõŒ Œk’ÍeBk fu Œkih

…h rfMke fku MkßËk fh™k nhkBk ni ykih yøkh RçkkËŒ fe r™GÞŒ
Mku nku Œku MkßËk fh™u ðk÷k fkrVh ni fu økihu ÏkwËk fe RçkkËŒ fw£ ni.
BkMy÷k : yk™u ðk÷u fe Œk’ÍeBk fu r÷Þu ¾zk nku™k òRÍ çkÕfu

BkwMŒnçk ni ÏkwMkqMk™ sçk fu yiMku ~kÏMk fe Œk’ÍeBk fu r÷Þu ¾zk nku òu
Œk’ÍeBk fk BkwMŒrnf ni Bk-Mk÷™ ykr÷Bku Ëe™ fe Œk’ÍeBk fu r÷Þu ¾zk
nku™k.
BkMy÷k : òu ~kÏMk Þun …MkLË fhŒk nku, fu ÷kuøk Bkuhe Œk’ÍeBk fu
r÷Þu ¾zu nkU WMk fe Þun Ïðkrn~k BkÍBkqBk ykih ™k …MkLËeËk ni.
çkk’Í nËeMkkU BkU òu rfÞkBk fe BkÍBBkŒ ykE ni RMk Mku

sLLkíke Íuðh 440
BkwhkË yiMku ne ~kÏMk fu r÷Þu rfÞkBk ni Þk WMk rfÞkBk fku BkLy rfÞk
økÞk ni òu ysBk fu çkkË~kknkU BkU hkRs ni fu Mk÷kŒe™ y…™u ŒÏŒ
…h çkiXu nkuŒu nI ykih WMk fu RËo røkËo Œk’ÍeBk fu Œkih …h ÷kuøk ¾zu
hnŒu nI yk™u ðk÷u fu r÷Þu rfÞkBk fh™k RMk rfÞkBk BkU Ëkr¾÷ ™nª.
Aªf ykih sBkkne fk çkÞk™
hMkq÷wÕ÷kn 6 fk VhBkk™ ni fu Aªf yÕ÷kn
Œyk÷k fku …MkLË ni ykih sBkkne ™k …MkLË ni sçk fkuE Aªfu ykih
fnu Œku òu {wMkÕ{kLk RMk fku Mkw™u WMk …h nf ni fu fnu ykih
sBkkne ~kiŒk™ fe ŒhV Mku ni. sçk rfMke fku sBkkne ykyu Œku snkt Œf nku
Mkfu RMk fku Ë^y fhu. õÞqtfu sçk fkuE ykËBke sBkkne ÷uŒk ni Œku ~kiŒk™
ntMkŒk ni Þk’™e Ïkw~k nkuŒk ni õÞqtfu sBkkne fM÷ ykih øk^÷Œ fe Ë÷e÷ ni
yiMke åkeÍ fku ~kiŒk™ …MkLË fhŒk ni.
BkMy÷k : sçk Aªf™u ðk÷k fnu Œku WMk fe Aªf fk sðkçk

Ëu™k ðkrsçk ni ykih rsMk Œhn Mk÷kBk fk sðkçk Vkih™ ne Ëu™k
ykih RMk Œhn sðkçk Ëu™k, fu ðkun Mkw™ ÷u ðkrsçk ni rçkÕfw÷ RMke
Œhn Aªf fk sðkçk Çke Vkih™ ne ykih çkwÕkLË ykðkÍ Mku Ëu™k
ðkrsçk ni.
BkMy÷k : sBkkne ykyu Œku snkt Œf nku Mkfu RMk fku hkufu õÞqtfu
çkw¾khe ð {wÂM÷Bk fe nËeMkkU BkU ni fu sçk fkuE sBkkne ÷uŒk ni Œku
~kiŒk™ ntMkŒk ni.
sBkkne hkuf™u fk Œhefk Þun ni fu y…™u nkUx fku ËktŒkU Mku Ëçkk ÷u ykih
sBkkne hkuf™u fk yuf Bkwshoçk yBk÷ Þun ni fu sçk sBkkne yk™u ÷øku
sLLkíke Íuðh 441
Œku rË÷ BkU Þun ¾Þk÷ fhu fu nÍhkŒu yÂBçkÞk fku sBkkne
™nª ykŒe Úke Þun ¾Þk÷ rË÷ BkU ÷kŒu ne nhrøkÍ sBkkne ™nª
ykyuøke. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, Mk. 167)
BkMy÷k : rsMk fku Aªf ykyu ðkun çkw÷LË ykðkÍ Mku fnu
ykih çkunŒh Þun ni fu fnu RMk fu sðkçk BkU ËqMkhk
~kÏMk Þqt fnu rVh Aªf™u ðk÷k fnu.
BkMy÷k : yøkh yuf Bksr÷Mk BkU rfMke fku fE Bkíkoçkk Aªf ykE Œku
rMkVo Œe™ çkkh Œf sðkçk Ëu™k ni RMk fu çkk’Ë WMku RÂÏíkÞkh ni fu
sðkçk Ëu Þk ™ Ëu.
BkMy÷k : Ëeðkh fu …eAu rfMke fku Aªf ykE ykih WMk ™u

fnk Œku Mkw™™u ðk÷u …h WMk fku sðkçk Ëu™k ðkrsçk ni.
BkMy÷k : Aªf™u ðk÷u fku åkkrnÞu fu Mkh Íwfk fh …MŒ ykðkÍ Mku
Bkwtn fku Aw…k fh Aªfu. çknwŒ ne çkw÷LË ykðkÍ Mku Aªf™k nBkkfŒ
ni.
BkMy÷k : çkk’Í òrn÷ ÷kuøk Aªf fku çkË ~kwøkq™e MkBkÍŒu nI yøkh
rfMke fkBk fu r÷Þu òŒu ðõŒ ÏkwË, rfMke fku Þk rfMke ËqMkhu fku Aªf
yk økE Œku ÷kuøk Þun çkËVk÷e ÷uŒu nI fu Þun fkBk ™nª nkuøkk Þun
çknwŒ çkze snk÷Œ ni ykih çku yõ÷e fe Ë÷e÷ ni.
nËeMk BkU ykÞk ni fu Aªf yÕ÷kn Œyk÷k fku …MkLË ni ykih
Þun Çke yuf nËeMk BkU ni fu yøkh fkuE çkkŒ fhŒu nwyu Aªf yk òyu
Œku Þun Aªf RMk çkkŒ …h “~kkrnËu yËT÷” ni. yçk økkih fhku fu
sLLkíke Íuðh 442
sçk Aªf fku hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u “~kkrnËu yËT÷” fk

÷fçk rËÞk Œku rVh Çk÷k Aªf BkLnqMk ykih çkË ~kwøkq™e fk MkkBkk™
fiMku çk™ MkfŒe ni ? RMk r÷Þu ÷kuøkkU fku RMk yfeËu Mku Œkiçkk fh™e
åkkrnÞu fu Aªf BkLnqMk ykih çkËVk÷e fe åkeÍ ni. ÏkwËkðLËu fheBk
{wMkÕ{kLkkU fku Rr¥kçkkyu MkwL™Œ ykih …kçkÂLËÞu ~kheyŒ fe ŒkiVef
çkÏ~ku ykBke™. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 103)
BkMy÷k : fkrVh fku Aªf ykE ykih WMk ™u fnk Œku sðkçk
BkU fn™k åkkrnÞu.
BkMy÷k : Aªf fk sðkçk yuf Bkíkoçkk ðkrsçk ni, Ëkuçkkhk Aªf

ykE ykih WMk ™u fnk Œku Ëkuçkkhk sðkçk Ëu™k ðkrsçk ™nª
çkÕfu BkwMŒnçk ni.
¾heËku VhkuÏŒ fu åkLË BkMkkR÷
¾heË™u ykih çkuåk™u fu BkMkkR÷ çknwŒ rÍÞkËk nI. RMk
BkwÏŒMkh rfŒkçk BkU Çk÷k RMk fe økwLòR~k fnkt ? rsMk fku BkwVMMk÷
Œkih …h ¾heËku VhkuÏŒ fu BkMkkR÷ fku ò™™k nku ðkun çknkhu ~kheyŒ
rnMMkk ÞkÍTËnwBk11 fk çkøkkih BkwŒk-÷yk fhu. Þun RMk çkkhu BkU çknwŒ
ne òBkuy ykih Bkku’Œçkh rfŒkçk ni. nBk Þnkt rMkVo åkLË ÍYhe
BkMkkR÷ fk rÍ¢ fhŒu nI rs™ Mku yõMkhku çku~Œh ðkrMkŒk …zŒk
hnŒk ni R™ fku økkih Mku …Z fh ÞkË fh ÷ku.
BkMy÷k : sçk Œf ¾heËku VhkuÏŒ fu ÍYhe BkMkkR÷ ™ Bkk’÷qBk nkU, fu
fki™ Mke çkiy òRÍ ni ykih fki™ Mke ™k òRÍ WMk ðõŒ Œf {wMkÕ{kLk
fku åkkrnÞu fu ðkun rŒòhŒ ™ fhu çkÕfu rŒòhŒ fh™u Mku …n÷u R™
BkMy÷kU fku ò™ ÷u™k åkkrnÞu Œkfu rŒòhŒ BkU nhkBk fBkkE Mku çkåkk
hnu.
sLLkíke Íuðh 443
BkMy÷k : Œkrsh fku y…™e rŒòhŒ BkU RMk fËh Bk~økq÷ ™ nku
ò™k åkkrnÞu fu VhkRÍ VkiŒ nku òyU çkÕfu sçk ™BkkÍ fk ðõŒ nku
òyu Œku ÷krÍBk ni fu rŒòhŒ fku Akuz fh ™BkkÍ …Z™u åk÷k òyu.
BkMy÷k : çkuåk™u ykih ¾heË™u BkU Þun ÍYhe ni fu MkkiËu ykih feBkŒ
Ëku™kU fku yåAe Œhn MkkV MkkV Œi fh ÷U, fkuE çkkŒ yiMke økku÷ Bkku÷
™ h¾U rsMk Mku çkk’Ë BkU Íøkzu çk¾uzu …zU, yøkh R™ Ëku™kU BkU Mku yuf
åkeÍ Çke yåAe Œhn Bkk’÷qBk ykih Œi ™ nkuøke Œku çkiy Mknen ™
nkuøke.
BkMy÷k : ykËBke fu çkk÷ ykih nœe ðøkihk rfMke åkeÍ fk çkuåk™k
™k òRÍ ni ykih y…™u rfMke fkBk BkU ÷k™k Çke ËwÁMŒ ™nª.
BkMy÷k : ykihŒ fu ËqÄ fku çkuåk™k ykih ¾heË™k ™k òRÍ ni yøkåkuo

RMk fku rfMke çkhŒ™ BkU h¾ r÷Þk nku yøkåkuo rsMk fk ËqÄ nku ðkun
çkktËe nku.
BkMy÷k : r¾LÍeh fu çkk÷ WMk fe ¾k÷ ðøkihk WMk fu rfMke swÍTð fk
çkuåk™k ykih ¾heË™k nhkBk ykih WMk fe çkiy çkkrŒ÷ ni RMke Œhn {wËkoh
fu åkBkzu fe çkiy Çke çkkrŒ÷ ykih ™k òRÍ ni sçk …fkÞk nwðk ™ nku
ykih yøkh ËçkkøkŒ fh ÷e Œku WMk fe çkiy ËwÁMŒ ykih WMk fk fkBk BkU
÷k™k òRÍ ni.
BkMy÷k : Œu÷ ™k…kf nku økÞk WMk fe çkiy òRÍ ni ykih ¾k™u fu
R÷kðk WMk fku ËqMkhu fkBk BkU ÷k™k òRÍ ni.
Bkøkh Þun ÍYhe ni fu çkuåk™u ðk÷k ¾heËkh fku Œu÷ fu ™k…kf nku™u fe
Rr¥k÷ky Ëu Ëu Œkfu ¾heËkh WMk fku ¾k™u fu fkBk BkU ™ ÷kyu ykih
sLLkíke Íuðh 444
RMk ðßn Mku Çke ¾heËkh fku Bkw¥k÷y fh™k ÍYhe ni fu Œu÷ fk
™k…kf nku™k yiçk ni ykih çkuåk™u ðk÷u …h ÷krÍBk ni fu ¾heËkh fku
MkkiËu fu yiçk …h Bkw¥k÷y fh Ëu, ™k…kf Œu÷ BkÂMsË BkU s÷k™k
òRÍ ™nª. Îkh BkU s÷k MkfŒk ni. ™k…kf Œu÷ fk åkhkøk s÷k fh
RÂMík’Bkk÷ fh™k yøkåkuo òRÍ ni Bkøkh çkË™ Þk f…zu …h snkt Çke
÷øk òyuøkk ™k…kf nku òyuøkk ykih çkË™ Þk f…zu fku …kf fh™k
…zuøkk. çkk’Í ËðkyU RMk rfMBk fe çk™kE òŒe nI rsMk BkU fkuE
™k…kf åkeÍ ~kkrBk÷ fhŒu nI Bk-Mk÷™ ò™ðh fk r…¥kk Þk Ïkq™ Þk
nhkBk ò™ðhkU fe åkhçke Þk ~khkçk ðøkihk Þun ËðkyU yøkh çkË™
Þk f…zu BkU ÷øk øk# Œku R™ fk …kf fh™k ÍYhe ni.
BkMy÷k : BkwËkoh fe åkhçke fku çkuåk™k Þk RMk Mku rfMke rfMBk fk
™^y WXk™k òRÍ ™nª. ™ RMk Mku åkhkøk s÷k MkfŒu nI ™ åkBkzk
…fk™u fu fkBk BkU ÷k MkfŒu nI ™ RMk fku rfMke BkhnBk Þk Mkkçkw™ BkU
rBk÷k MkfŒu nI.
BkMy÷k : BkwËkoh fu çkk÷, nœe, Mkªøk, ¾wh, …h, åkkUåk, ™kÏkw™ R™ Mkçk
fku çkuåk™k ykih ¾heË™k òRÍ ni. r~kfkhe ò™ðh rMk¾kyu nwyu nkU
R™ fku fkBk BkU ÷k™k Çke òRÍ ni RMke Œhn nkÚke fu ËktŒ ykih nœe
ykih RMk fe çk™e nwE åkeÍkU fku Çke ¾heË™k ykih çkuåk™k ykih RÂMík’Bkk÷
fh™k òRÍ ni.
BkMy÷k : fw¥kk, rçkÕ÷e, nkÚke, åkeíkk, çkkÍ, r~kõhk R™ Mkçk fku
¾heË™k ykih çkuåk™k òRÍ ni. r~kfkhe ò™ðh rMk¾kyu nwyu nkU
Þk rçkøkih rMk¾kyu nwyu R™ fku ¾heË™k ykih çkuåk™k òRÍ ni
Bkøkh Þun ÍYhe ni fu ðkun rMk¾kyu ò™u fu fkrçk÷ nkU. fx¾™k fw¥kk
òu rMk¾kyu ò™u fu fkrçk÷ ™nª ni WMk fku ¾heË™k çkuåk™k òRÍ
™nª.
sLLkíke Íuðh 445
BkMy÷k : ò™ðh Þk ¾uŒe Þk Bkfk™ fe rnVkÍŒ fu r÷Þu Þk r~kfkh

fu r÷Þu fw¥kk …k÷™k òRÍ ni ykih R™ BkfkrMkË fu r÷Þu ™ nku Œku
fw¥kk …k÷™k òRÍ ™nª ykih rs™ MkqhŒkU BkU fw¥kk …k÷™k òRÍ ni
W™ MkqhŒkU BkU Çke Bkfk™ fu yLËh fw¥kkU fku ™ h¾u ÷urf™ yøkh åkkuh
Þk Ëw~Bk™ fk ¾kiV nku Œku Bkfk™ fu yLËh Çke h¾ MkfŒk ni.
BkMy÷k : BkA÷e fu rMkðk …k™e fu ŒBkkBk ò™ðh BkUzf, fAðk,

fufzk ðøkihk ykih n~hkŒw÷ yËo, åkqnk, Mkkt…, røkhrøkx, økkun, rçkåAq,
åÞqtxe ðøkihk fku ¾heË™k ykih çkuåk™k òRÍ ™nª.
çkLËh fku ¾u÷ ykih BkÍkf fu r÷Þu ¾heË™k BkLy ni ykih

RMk fku ™åkk™k ykih RMk fu MkkÚk ¾u÷ fh™k nhkBk ni.
BkMy÷k : økunqt ðøkihk y™kòU BkU Äq÷ ykih ftfhe ðøkihk rBk÷k fh
çkuåk™k ™k òRÍ ni. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 16, Mk. 105)
RMke Œhn ËqÄ BkU …k™e rBk÷k fh çkuåk™k Çke ™k òRÍ ni.
BkMy÷k : Œk÷kçk fu yLËh fe BkAr÷ÞkU fku çkuåk™u fk òu ËMŒqh ni
Þun çkiy ™k òRÍ ni Œk÷kçk fu yLËh rsŒ™e BkAr÷Þkt nkuŒe nI
sçk Œf ðkun r~kfkh fh fu …fz ™ ÷e òyU Œçk Œf W™ fk fkuE
Bkkr÷f ™nª. r~kfkh fh fu òu W™ BkAr÷ÞkU fku …fz ÷u ðkune W™ fk
Bkkr÷f çk™ òŒk ni sçk Þun çkkŒ MkBkÍ BkU yk økE Œku yçk MkBkÍku
fu rsMk ~kÏMk fk Œk÷kçk ni sçk ðkun W™ BkAr÷ÞkU fk Bkkr÷f ne
™nª Œku WMk fk W™ BkAr÷ÞkU fku çkuåk™k fiMku ËwÁMŒ nkuøkk ? nkt
yøkh Œk÷kçk fk Bkkr÷f ÏkwË W™ BkAr÷ÞkU fku …fz fh çkuåkk fhu Œku
Þun ËwÁMŒ ni yøkh rfMke ËqMkhu ~kÏMk Mku …fzðkyuøkk Œku …fz™u
sLLkíke Íuðh 446
ðk÷k W™ BkAr÷ÞkU fk Bkkr÷f nku òyuøkk. Œk÷kçk fu Bkkr÷f fk

W™ BkAr÷ÞkU BkU fkuE nf ™nª nkuøkk. Œk÷kçk fu Bkkr÷f fku Þun Çke
nf ™nª ni fu BkAr÷ÞkU fu …fz™u Mku ÷kuøkkU fku BkLy fhu.
BkMy÷k : rfMke fe ÍBke™ BkU ÏkwË çkÏkwË ÎkkMk Wøke, ™ WMk ™u

÷økkÞk ™ WMk ™u …k™e Ëu fh Mkªåkk Œku Þun ÎkkMk Çke rfMke fe rBkÕf
™nª ni òu åkknu fkx ÷u òyu, ÍBke™ fu Bkkr÷f fu r÷Þu ™ RMk ÎkkMk
fku çkuåk™k òRÍ ni ™ rfMke fku BkLy fh™k ËwÁMŒ ni. nkt y÷çk¥kk
yøkh ÍBke™ fu Bkkr÷f ™u …k™e Ëu fh Mkªåkk nku ykih Bkun™Œ fe nku
ykih rnVkÍŒ ð h¾ðk÷e fe nku Œku RMk MkqhŒ BkU ðkun ÎkkMk ÍBke™
fu Bkkr÷f fe nku òyuøke yçk WMk fku çkuåk™k Çke òRÍ ni ykih
÷kuøkkU fku WMk ÎkkMk fu fkx™u Mku BkLy fh™k Çke ËwÁMŒ ni.
BkMy÷k : fkrVh ™u yøkh fwhyk™u BkSË ¾heË r÷Þk Œku fkÍe fku
åkkrnÞu fu WMk fku RMk çkkŒ …h Bksçkqh fhu fu ðkun rfMke {wMkÕ{kLk fu
nkÚk VhkuÏŒ fh Ëu. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 11, Mk. 186)
BkMy÷k : Œkze, MkUÄe, ~khkçk fe rŒòhŒ nhkBk ni hMkq÷wÕ÷kn
6 ™u ~khkçk …h ykih RMk fu …e™u ðk÷u …h ykih
RMk fu r…÷k™u ðk÷u …h ykih RMk fu ¾heË™u ðk÷u …h RMk fu çkuåk™u
ðk÷u …h ykih RMk fku r™åkkuz™u ðk÷u …h ykih RMk fku Ak™™u ðk÷u
…h ykih RMk fku WXk™u ðk÷u …h ykih Þun rsMk fu Q…h ÷kËe økE
nku ÷k’™Œ VhBkkE ni. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 11, Mk. 77)
BkMy÷k : ÷kunu, …eŒ÷ ðøkihk fe ytøkqXe rsMk fk …n™™k BkËo ykih
ykihŒ Ëku™kU fu r÷Þu ™k òRÍ ni RMk fk çkuåk™k BkõYn ni.
RMke Œhn y^Þq™ ðøkihk rsMk fk ¾k™k òRÍ ™nª yiMkkU

sLLkíke Íuðh 447
fu nkÚk çkuåk™k òu R™ fku ™~ku fu Œkih …h ¾kŒu nI ™k òRÍ ni õÞqtfu

Þun økw™kn …h Ryk™Œ ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 106)
BkMy÷k : rsMk MkkiËu fu Bkw-ŒyÂÕ÷f Þun Bkk’÷qBk ni fu Þun åkkuhe Þk
økMçk fk Bkk÷ ni WMk fku ¾heË™k òRÍ ™nª.
BkMy÷k : hÂLzÞkU fku nhkBk-fkhe Þk økk™u, ™kåk™u fe WshŒ BkU òu
MkkBkk™ rBk÷k ni ðkun Çke Bkk÷u ¾çkeMk ykih nhkBk ni RMk fku Çke
¾heË™k òRÍ ™nª.
rfMke ™u fkuE åkeÍ çku Ëu¾u nwyu ¾heË ÷e Œku Þun çkiy
òRÍ ni ÷urf™ sçk WMk MkkBkk™ fku Ëu¾u Œku WMk fku RÂÏíkÞkh ni
…MkLË nku Œku h¾u ykih yøkh ™k …MkLË nku Œku Vih Ëu yøkåkuo WMk BkU
fkuE yiçk ™ nku RMk fku ~kheyŒ BkU “¾Þkhu ÁÂGÞŒ” fnŒu nI.
BkMy÷k : sçk fkuE MkkiËk çkuåku Œku ðkrsçk ni fu WMk BkU yøkh fwA
yiçk ð ¾hkçke nku Œku ¾heËkh fku çkŒk Ëu yiçk fku Aw…k fh ykih
¾heËkh fku Äkufk Ëu fh çkuåk™k nhkBk ni.
BkMy÷k : fkuE åkeÍ ¾heËe ykih ¾heË™u fu çkk’Ë Ëu¾k fu WMk BkU
yiçk ni Bk-Mk÷™ Úkk™ fku yLËh Mku åkqnkU ™u fŒh zk÷k ni Þk yLËh
Mku fxk nwðk ni Œku ¾heËkh fku RÂÏíkÞkh ni fu åkknu ÷u ÷u åkknu ðk…Mk
fh Ëu RMk fku ~kheyŒ BkU “¾Þkhu yiçk” fnŒu nI.
BkMy÷k : ò™ðh fu Úk™ BkU òu ËqÄ Çkhk ni Ëkun™u Mku …n÷u WMk fku
çkuåk™k ykih ¾heË™k òRÍ ™nª …n÷u ËqÄ Ëkun ÷u Œçk çkuåku RMke
Œhn Çkuz, ËwBçkk ðøkihk fu çkk÷ sçk Œf fkx ™ ÷u RMk fku çkuåk™k
ykih ¾heË™k òRÍ ™nª.
sLLkíke Íuðh 448
BkMy÷k : økkuçkh fku çkuåk™k ykih ¾heË™k òRÍ ni ÷urf™ ykËBke

fu …k¾k™u fku çkuåk™k ykih ¾heË™k òRÍ ™nª. nkt y÷çk¥kk yøkh
ykËBke fu …k¾k™u BkU hk¾ ykih rBkèe RMk fËh rBk÷ òyu fu rBkèe
ykih hk¾ økkr÷çk nku òyu ykih …k¾k™k ¾kË çk™ òyu Œku RMk
fku çkuåk™k ykih ¾heË™k òRÍ ni.
BkMy÷k : yunrŒfkh (Í¾ehk yLËkuÍe) BkB™qy ni. yunrŒfkh fu

Bkk’™k Þun ni fu ¾k™u fe åkeÍkU fku RMk r÷Þu Aw…k fh h¾ ÷u™k fu sçk
RMk fk Çkkð rÍÞkËk røkhkt nku òyu Œku çkuåkuøkk yiMkk fh™u Mku
røkhk™e çkZ òŒe ni ykih fnTŒ fk yLËu~kk çkZ òŒk ni ykih BkÏ÷qfu
ÏkwËk fku Íhh ykih ™wõMkk™ ÃknkU[Œk ni RMk r÷Þu ~kheyŒ ™u RMk Mku
BkLy rfÞk ni ykih RMk fu çkkhu BkU çknwŒ Mke ðEË fe nËeMkU ykE nI.
yuf nËeMk BkU ni fu òu åkk÷eMk rË™ Œf yunrŒfkh (Í¾ehk yLËkuÍe)
fhuøkk yÕ÷kn Œyk÷k WMk fku swÍkBk (fkuZ) ykih BkwVr÷Mke BkU BkwçŒ÷k
fhuøkk ykih yuf ËqMkhe nËeMk BkU ykÞk ni fu WMk …h yÕ÷kn ykih
rVrh~ŒkU ykih ŒBkkBk ykËrBkÞkU fe ÷k’™Œ ni. yÕ÷kn Œyk÷k ™
WMk fe ™^÷e RçkkËŒkU fku fçkq÷ VhBkkyuøkk ™ VÍo RçkkËŒkU fku
. yunrŒfkh (Í¾ehk yLËkuÍe) RLMkk™ fu ¾k™u fe
åkeÍkU BkU Çke nkuŒk ni Bk-Mk÷™ y™ks, ~kfh ðøkihk ykih ò™ðhkU fu
åkkhu BkU Çke nkuŒk ni siMku ÎkkMk, ÇkqMkk.
BkMy÷k : yunrŒfkh ðnª fn÷kyuøkk sçk fu økÕ÷u fk hkuf™k ðnkt

ðk÷kU fu r÷Þu BkwrÍh nku Þk’™e RMk fe ðßn Mku røkhk™e nku òyu Þk
Þun MkqhŒ nku, fu Mkkhk økÕ÷k RMke fu fçÍu BkU ni RMk fu hkuf™u Mku fnTŒ
sLLkíke Íuðh 449
fk yLËu~kk ni ËqMkhe søkn økÕ÷k ËMŒ-Þkçk ™ nkuøkk

ykih yøkh rfMke ™u VM÷ …h økÕ÷k RMk r™GÞŒ Mku ¾heË fh h¾
r÷Þk fu sçk økÕ÷u fk Çkkð fwA røkhkt nkuøkk Œku çkuåk fh fwA ™^y
WXkŸøkk Œku Þun ™ yunrŒfkh ni ™ BkB™qy ni.
BkMy÷k : yunrŒfkh fh™u ðk÷kU fku fkÍe Þun nwõBk Ëuøkk fu y…™u
Îkh ðk÷kU fu ¾åko fu ÷kRf økÕ÷k h¾ ÷u ykih çkkfe VhkuÏŒ fh zk÷u
yøkh ðkun ÷kuøk fkÍe fu nwõBk fu r¾÷kV fhU Þk’™e ÍkRË økÕ÷k ™
çkuåkU Œku fkÍe W™ ÷kuøkkU fku Bkw™krMkçk MkÍk Ëu ykih W™ ÷kuøkkU fe
nksŒ Mku rÍÞkËk rsŒ™k økÕ÷k nkuøkk fkÍe ÏkwË WMk fku VhkuÏŒ fh
Ëuøkk õÞqft u ÷kuøkkU fku …hu~kk™e ykih Í-hhu ykBk Mku çkåkk™u fe Þune MkqhŒ
ni.
BkMy÷k : çkkË~kkn fku hykÞk fe n÷kfŒ fk yLËu~kk nku Œku Í¾ehk
yLËkuÍe fh™u ðk÷kU Mku økÕ÷k ÷u fh hykÞk …h ŒõMkeBk fh Ëu rVh
sçk W™ ÷kuøkkU fu …kMk økÕ÷k nku òyu Œku rsŒ™k rsŒ™k r÷Þk ni
ðk…Mk Ëu ËU.
BkMy÷k : ŒkrshkU ™u yøkh åkeÍkU fe feBkŒ çknwŒ rÍÞkËk çkZk Ëe
ni ykih rçkøkih fLxÙku÷ fu fkBk åk÷Œk ™Íh ™ ykŒk nku Œku nkrfBk
åkeÍkU fe feBkŒU Bkwfhoh fh fu Çkkð …h fLxÙku÷ fh MkfŒk ni ykih
fLxÙku÷ fe nwE feBkŒ …h òu çkiy nkuøke ðkun òRÍ ð ËwÁMŒ nkuøke.
™~kk ðk÷e åkeÍkU fk çkÞk™

nh rfMBk fe ~khkçk nhkBk ykih ™rsMk ni, Œkze fk Çke Þune
nwõBk ni Ëðk fu r÷Þu Çke RMk fk …e™k ËwÁMŒ ™nª çkÕfu rs™ ËðkykU
BkU Œkze Þk ~khkçk …ze nku WMk fk ¾k™k ykih çkË™ BkU ÷økk™k òRÍ
™nª.
sLLkíke Íuðh 450
BkMy÷k : Œkze ~khkçk fu R÷kðk rsŒ™e ™~kk ÷k™u ðk÷e åkeÍU nI

siMku y^Þq™, Çktøk, òRV÷ ðøkihk R™ fk nwõBk Þun ni fu Ëðk fu
r÷Þu RŒ™e rBkõËkh BkU R™ fk ¾k ÷u™k ËwÁMŒ ni fu rçkÕfw÷ ™~kk ™
ykyu ykih RMk Ëðk fk çkË™ BkU ÷økk™k Çke òRÍ ni rsMk BkU Þun
åkeÍU …ze nkU ÷urf™ R™ fku RŒ™e rBkõËkh BkU ¾k™k fu ™~kk nku
òyu nhkBk ni.
BkMy÷k : çkk’Í òrn÷ ykihŒU çkååkkU fku y^Þq™ r…÷k fh Mkw÷k
ËuŒe nI fu ðkun ™~ku BkU …zu MkkuŒu hnU hkuyU ÄkuyU ™nª Þun nhkBk ni
ykih RMk fk økw™kn ykihŒkU fu Mkh …h ni.
rçk÷k RòÍŒ rfMke fe fkuE åkeÍ ÷u ÷u™k
BkMy÷k : rfMke fe fkuE åkeÍ Íçkh ËMŒe ÷u ÷u™k Þk …eX …eAu WMk
fe RòÍŒ fu rçkøkih ÷u ÷u™k çknwŒ çkzk økw™kn ni çkk’Í ykihŒU
y…™u ~kkunh Þk ykih rfMke rh~ŒuËkh fe åkeÍ rçk÷k RòÍŒ ÷u
÷uŒe nI RMke Œhn çkk’Í BkËo y…™u ËkuMŒkU ykih MkkrÚkÞkU Þk y…™e
ykihŒkU fe åkeÍU rçk÷k RòÍŒ ÷u r÷Þk fhŒu nI ÞkË h¾ku fu Þun
òRÍ ykih ËwÁMŒ ™nª çkÕfu økw™kn ni yøkh rfMke fe fkuE åkeÍ
rçk÷k RòÍŒ ÷u ÷e ni Œku WMk fk nwõBk Þun ni fu yøkh ðkun åkeÍ
yÇke BkkisqË nku Œku rçk yir™ne WMk åkeÍ fku ðk…Mk fh Ëu™k ÍYhe ni
ykih yøkh ¾åko Þk n÷kf nku økE Œku BkMy÷k Þun ni fu yøkh ðkun
yiMke åkeÍ ni fu WMk fe rBkM÷ çkkÍkh BkU rBk÷ MkfŒe ni Œku siMke åkeÍ
÷e ni ðiMke ne ¾heË fh Ëu Ëu™k ðkrsçk ni ykih yøkh fkuE yiMke
åkeÍ ÷u fh Íkyuy fh Ëe ni fu WMk fe rBkM÷ rBk÷™k BkwÂ~f÷ ni Œku
RMk fe feBkŒ Ëu™k ðkrsçk ni Þk Þun fu rsMk fe åkeÍ Úke WMk Mku
BkwykV fhk ÷u ykih BkwykV fh Ëu Œçk Awxfkhk rBk÷ MkfŒk ni.
sLLkíke Íuðh 451
ŒMðehkU fk çkÞk™
nÍhŒ hMkq÷u ÏkwËk 6 ™u VhBkkÞk fu ™nª
Ëkr¾÷ nkuŒu rVrh~Œu (hnBkŒ fu) rsMk Îkh BkU fw¥kk Þk ŒMðeh nku.
ykih ËqMkhe nËeMk BkU Þun Çke VhBkkÞk fu Mkçk Mku rÍÞkËk
RŒkçk yÕ÷kn fu ™ÍËef ŒMðeh çk™k™u ðk÷kU fku nkuøkk.
yuf nËeMk BkU Þun Çke ni fu ŒMðeh çk™k™u ðk÷u …h ÏkwËk fe ÷k’™Œ ni.
BkMy÷k : ò™Ëkh åkeÍkU fe ŒMðeh çk™k™k, çk™ðk™k, RMk fk

h¾™k, RMk fk çkuåk™k, ¾heË™k nhkBk ni. nkt y÷çk¥kk økih ò™Ëkh
åkeÍkU siMku ËhÏíkkU, Bkfk™kU ðøkihk fe ŒMðeh çk™k™u ykih R™ fu h¾™u,
R™ fe ¾heËku VhkuÏŒ BkU fkuE nhs ™nª ni. Q…h fe nËeMkkU BkU rs™
ŒMðehkU fe BkwBkk-™-yŒ ni R™ Mku BkwhkË ò™Ëkh fe ŒMðehU nI.
BkMy÷k : fwA ÷kuøk Bkfk™kU BkU Íe™Œ fu r÷Þu RLMkk™kU ykih ò™ðhkU
fe ŒMðehU Þk BkqŠŒÞkt h¾Œu nI Þun nhkBk ni fwA ÷kuøk rBkèe Þk
Ã÷kÂMxf Þk ÄkŒkU fe BkqŠŒÞkt çkååkkU fu ¾u÷™u fu r÷Þu ¾heËŒu nI Þun
Mkçk nhkBk ð BkB™qy nI y…™u çkååkkU fku RMk Mku hkuf™k åkkrnÞu ykih
yiMku r¾÷ki™kU ykih økwrzÞkU fku Œkuz Vkuz Ëu™k Þk s÷k Ëu™k åkkrnÞu.
BkMy÷k : ò™ðhkU ykih ¾uŒe ykih Bkfk™ fe rnVkÍŒ ykih r~kfkh
fu r÷Þu fw¥kk …k÷™k òRÍ ni R™ BkõMkËkU fu R÷kðk fw¥kk …k÷™k
òRÍ ™nª. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 11, Mk. 186)
çkk’Í çkååku fw¥kkU fu çkååkkU fku þkirfÞk …k÷Œu ykih ÎkhkU BkU ÷kŒu nI Bkkt
çkk… fku ÷krÍBk ni fu çkååkkU fku RMk Mku hkufU ykih yøkh ðkun ™ Bkk™U
Œku MkÏŒe fhU. nËeMk BkU rs™ fw¥kkU fu Îkh BkU hn™u Mku hnBkŒ fu rVrh~ŒkU
sLLkíke Íuðh 452
fu ™ yk™u fk rÍ¢ ni R™ fw¥kkU Mku BkwhkË ðkune fw¥ku nI rs™ fku …k÷™k
òRÍ ™nª ni. (çknkhu ~kheyŒ, rnMMkk : 11, Mk. 186)
çkuðk ykihŒkU fk r™fkn
{wMkÕ{kLkkU BkU rnLËqykU fu Bku÷òu÷ Mku snkt çknwŒ Mke çkunqËk
hMBkkU fk hðks ykih åk÷™ nku økÞk ni W™ BkU Mku yuf hMBk Þun Çke ni
fu çkuðk ykihŒ fu r™fkn fku çkwhk ykih ykh MkBkÍŒu nI ykih ¾kMk fh
y…™u fku ~kheV fn÷k™u ðk÷u {wMkÕ{kLk RMk çk÷k BkU çknwŒ rÍÞkËk
røkrh^Œkh nI nk÷ktfu ~khy™ ykih yõ÷™ siMkk …n÷k r™fkn ðiMkk
ËqMkhk R™ Ëku™kU BkU Vfo MkBkÍ™k RÂLíknkE nBkkfŒ ykih çku ðwfVq e çkÕfu
~kBko™kf snk÷Œ ni. ykihŒkU fe yiMke çkwhe ykËŒ ni fu ÏkwË ËqMkhk
r™fkn fh™k Þk ËqMkhkU fku RMk fe høçkŒ rË÷k™k Œku Ëh rf™kh yøkh
fkuE yÕ÷kn fe çkLËe yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 fu
nwõBk fku y…™u Mkh ykih ykt¾kU …h ÷u fh ËqMkhk r™fkn fh ÷uŒe ni
Œku ðkun WBkú Çkh nfkhŒ fe ™Íh Mku Ëu¾e òŒe ni ykih ykihŒU çkkŒ
çkkŒ …h WMk fku Œk’™k Ëu fh Í÷e÷ fhŒe nI. ÞkË h¾ku fu ËqMkhk
r™fkn fh™u ðk÷e ykihŒkU fku nfeh ð Í÷e÷ MkBkÍ™k ykih r™fknu
Mkk™e fku çkwhk ò™™k Þun çknwŒ çkzk økw™kn ni çkÕfu RMk fku yiçk
MkBkÍ™u BkU fw£ fk ¾kiV ni õÞqtfu ~kheyŒ fu rfMke nwõBk fku yiçk
MkBkÍ™k ykih WMk fu fh™u ðk÷u fku Í÷e÷ ò™™k fw£ ni. fki™ ™nª
ò™Œk fu nBkkhu hMkq÷ 6 fe rsŒ™e çkerçkÞkt Úkª
nÍhŒu ykR~kk C fu rMkðk fkuE ftwðkhe ™ Úkª yuf yuf Ëku
Ëku r™fkn W™ fu …n÷u nku åkwfu Úku Œku õÞk fkuE R™ WBBkŒ fe
BkkykU fku Í÷e÷ Þk çkwhk fn MkfŒk ni ? Œkiçkk
çknh nk÷ ÞkË h¾ku fu çkuðk ykihŒkU Mku r™fkn Þun hMkq÷u
ÏkwËk 6 fe MkwL™Œ ni ykih nËeMk ~kheV BkU ni fu òu
sLLkíke Íuðh 453
fkuE rfMke Akuze nwE ykih BkwËko MkwL™Œ fku rÍLËk ykih òhe fhu WMk
fku Mkku ~kneËkU fk Mkðkçk rBk÷uøkk r÷nkÍk {wMkÕ{kLk BkËkuO ykih ykihŒkU
…h ðkrsçk ni fu RMk çkunqËk hMBk fku ËwLÞk Mku rBkxk ËU ykih yÕ÷kn
1 ð hMkq÷ 6 fe Ïkw~k™qËe fu r÷Þu çkuðk ykihŒkU
fk r™fkn ÍYh fh ËU ykih R™ çkuåkkhe ËwÏÞkhe yÕ÷kn fe çkÂLËÞkU
fku çku fMke ykih Œçkkne ð çkhçkkËe Mku çkåkk fh yuf Mkku ~kneËkU fk
Mkðkçk nkrMk÷ fhU ykih çkuðk ykihŒkU fku Çke ÷krÍBk ni fu yÕ÷kn
1 ð hMkq÷ 6 fu nwõBk fku y…™u Mkh ykih ykt¾kU
…h h¾Œu nwyu rçkøkih rfMke ~kBko ykih ykh fu Ïkw~ke Ïkw~ke ËqMkhk
r™fkn fh ÷U ykih Mkku ~kneËkU fu Mkðkçk fe nfËkh çk™ òyU.
yÕ÷kn Œyk÷k ™u fwhyk™u BkSË BkU RþkoË VhBkkÞk fu
ykih r™fkn fh Ëku y…™kU BkU W™ fk òu çku r™fkn nkU ykih y…™u
÷kRf økw÷kBkkU ykih f™eÍkU fk.
ykih nwÍqhu yfhBk 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu
Þk’™e Bkuhe WBBkŒ BkU VMkkË Vi÷ ò™u fu ðõŒ òu ~kÏMk BkÍçkqŒe fu
MkkÚk Bkuhe MkwL™Œ …h yBk÷ fhu WMk fku yuf Mkku ~kneËkU fk Mkðkçk rBk÷uøkk.
RMk nËeMk fku RBkkBk çkinfe ™u Çke “rfŒkçkwÍÍ
T kunËT ”
BkU nÍhŒu Rç™u yççkkMk E Mku rhðkÞŒ rfÞk ni.
çkeBkkhe ykih R÷ks fk çkÞk™
hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu yÕ÷kn Œyk÷k
™u fkuE çkeBkkhe ™nª WŒkhe Bkøkh WMk fu r÷Þu r~kVk Çke WŒkhe.
sLLkíke Íuðh 454
yçkq ËkðqË ð rŒhrBkÍe ð Rç™u Bkksn ™u nÍhŒu yçkq nwhhi k

5 Mku rhðkÞŒ fe, fu hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u
¾çkeMk ËðkykU Mku BkwBkk-™-yŒ VhBkkE.
ykih hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u ™Íhu çkË Mku Íkz Vqtf

fh™u fe RòÍŒ Ëe ni.
çkeBkkh …wMkeo : çkeBkkh fk nk÷ …qA™k çkzu Mkðkçk fk fkBk ni.

hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni fu òu {wMkÕ{kLk rfMke
{wMkÕ{kLk fe çkeBkkh …wMkeo fu r÷Þu Mkwçn fku òyu Œku ~kkBk Œf Mk¥kh nÍkh
rVrh~Œu WMk fu r÷Þu Ëwykyu BkÂøVhŒ fhŒu nI ykih ~kkBk fku òyu Œku Mkwçn
Œf Mk¥kh nÍkh rVrh~Œu WMk fu r÷Þu BkÂøVhŒ fe Ëwyk BkktøkŒu nI.
yuf ËqMkhe nËeMk BkU ni fu òu ~kÏMk rfMke {wMkÕ{kLk fe çkeBkkh

…wMkeo fu r÷Þu òŒk ni Œku ykMBkk™ Mku yuf yu’÷k™ fh™u ðk÷k rVrh~Œk Þun
r™Ëk fhŒk ni fu Œq yåAk ni ykih Œuhk åk÷™k yåAk ni ykih sL™Œ fe yuf
BkÂLÍ÷ fku Œq ™u y…™k rXfk™k çk™k r÷Þk.
BkMy÷k : BkheÍ fe çkeBkkh …wMkeo fu r÷Þu ò™k MkwL™Œ ykih Mkðkçk

ni ÷urf™ yøkh Bkk’÷qBk nku, fu çkeBkkh …wMkeo fku òyuøkk Œku BkheÍ …h
røkhkt økwÍhuøkk Œku yiMke nk÷Œ BkU çkeBkkh …wMkeo fku ™ òyu.
BkMy÷k : Ëðk ð R÷ks fh™k òRÍ ni sçk fu Þun yu’rŒfkË nku,
fu Ëh nfefŒ r~kVk Ëu™u ðk÷k yÕ÷kn Œyk÷k ne ni ykih WMk ™u
ËðkykU fku BkhÍ fu ÍkR÷ fh™u fk Mkçkçk çk™k rËÞk ni yøkh fkuE
sLLkíke Íuðh 455
Ëðk ne fku r~kVk Ëu™u ðk÷k MkBkÍŒk ni Œku RMk yu’rŒfkË fu MkkÚk
Ëðk R÷ks fh™k òRÍ ™nª ni.
BkMy÷k : nhkBk åkeÍkU fku Ëðk fu Œkih …h Çke RÂMík’Bkk÷ fh™k

òRÍ ™nª fu hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk ni fu òu
åkeÍU nhkBk nI R™ BkU yÕ÷kn Œyk÷k ™u r~kVk ™nª h¾e ni.
ytøkúuÍe ËðkyU çk fMkhŒ yiMke nI rs™ BkU ÂM«x ykÕfkìnkì÷

ykih ~khkçk fe ykBkirÍ~k nkuŒe ni yiMke ËðkyU nhrøkÍ RÂMík’Bkk÷
™ fe òyU. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 126)
BkMy÷k : ~khkçk Mku ¾krhS R÷ks Çke ™k òRÍ ni siMku ÍÏBk BkU
~khkçk ÷økkE Þk rfMke ò™ðh fu ÍÏBk …h ~khkçk fk VkÞk h¾k Þk
~khkçk rBk÷u nwyu BkhnBk Þk ÷u… fku çkË™ …h ÷økkÞk Þk çkååku fu
R÷ks BkU ~khkçk fk RÂMík’Bkk÷ rfÞk R™ Mkçk MkqhŒkU BkU ðkun økw™knøkkh
nwðk rsMk ™u ~khkçk fku RÂMík’Bkk÷ rfÞk Þk fhkÞk.
BkMy÷k : fkuE ~kÏMk çkeBkkh nwðk ykih Ëðk R÷ks ™nª rfÞk ykih
Bkh økÞk Œku økw™nøkkh ™nª nwðk.
BkŒ÷çk Þun ni fu Ëðk R÷ks fh™k VÍo Þk ðkrsçk ™nª ni

fu yøkh Ëðk ™ fhu ykih Bkh òyu Œku økw™nøkkh nku nkt y÷çk¥kk
Çkqf ÃÞkMk fk øk-÷çkk nku ykih ¾k™k …k™e BkkisqË nkuŒu nwyu fwA
¾kÞk r…Þk ™nª ykih Çkqf ÃÞkMk Mku Bkh økÞk Œku ÍYh økw™nøkkh
nkuøkk õÞqtfu Þnkt Þfe™™ Bkk’÷qBk ni fu ¾k™u …e™u Mku RMk fe Çkqf
ÃÞkMk åk÷e òŒe ykih Çkqf ÃÞkMk fe ðßn Mku RMk fe BkkiŒ ™ nkuŒe.
sLLkíke Íuðh 456
BkMy÷k : nwõ™k fh™u Þk’™e yBk÷ Ëu™u BkU fkuE nhs ™nª sçk fu
nwõ™k yiMke åkeÍ fk ™ nku òu nhkBk ni Bk-Mk÷™ ~khkçk.
BkMy÷k : çkk’Í yBkhkÍ BkU BkheÍ fku çkunku~k fh™k …zŒk ni Œkfu
økku~Œ fkxk ò Mkfu Þk nœe fku fkxk Þk òuzk ò Mkfu Þk ÍÏBk BkU xktfu
÷økkyu òyU RMk ÍYhŒ Mku ËðkykU fu Íheyu BkheÍ fku çkunku~k
fh™k òRÍ ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 127)
BkMy÷k : nwõ™k ÷økk™u Þk …u~kkçk WŒkh™u fu r÷Þu Mk÷kE åkZk™u BkU WMk
søkn fe ŒhV Ëu¾™u ykih Aq™u fe ™kiçkŒ ykŒe ni çk ðßnu ÍYhŒ
yiMkk fh™k òRÍ ni.
BkMy÷k : RMfkŒu nB÷ fu r÷Þu Ëðk RÂMík’Bkk÷ fh™k Þk ËðkE Mku
nB÷ røkhðk™k BkLy ni. çkååku fe MkqhŒ çk™ økE nku Þk ™ çk™e nku
Ëku™kU MkqhŒkU BkU nBÕk røkhk™k BkB™qy ni ÷urf™ nkt yøkh fkuE WÍTh
nku Bk-Mk÷™ çkååkk …iËk nku™u BkU ykihŒ fe ò™ fk ¾Œhk nku Þk
ykihŒ fu ~keh-Ïðkh çkååkk ni ykih nB÷ Mku ËqÄ Ïkw~f nku òyuøkk ykih
fkuE ËqÄ r…÷k™u ðk÷e ykihŒ rBk÷ ™nª MkfŒe ykih çkk… fu …kMk
RŒ™e ðwMyŒ ™nª fu ðkun çkååku fu r÷Þu ËqÄ fk RÂLíkÍkBk fh Mkfu
ykih çkååku fu n÷kf nku ò™u fk yLËu~kk nku Œku R™ MkqhŒkU BkU Bksçkqhe
fe ðßn Mku nB÷ røkhkÞk ò MkfŒk ni Bkøkh ~kŒo Þun ni fu çkååku fu
yk’Ík ™ çk™u nkU ykih RMk fe BkwÆŒ yuf Mkku çkeMk rË™ ni Þk’™e
yøkh nB÷ yuf Mkku çkeMk rË™ fk nku åkwfk nku ykih çkååku fu yk’Ík
çk™ åkwfu nkU Œku yiMke MkqhŒ BkU nB÷ røkhk™u fe RòÍŒ ™nª ni.
BkMy÷k : çkeBkkhe BkU ™wõMkk™ Ëu™u ðk÷e åkeÍkU Mku …hnuÍ fh™k
MkwL™Œ ni. çkË …hnuÍe ™nª fh™e åkkrnÞu.
sLLkíke Íuðh 457
BkMy÷k : BkheÍ fku r¾÷k™u r…÷k™u BkU Íçkh ËMŒe ™nª fh™e
åkkrnÞu. nËeMk BkU hMkq÷wÕ÷kn 6 fk VhBkk™ ni fu
BkheÍkU fku r¾÷k™u …h Bksçkqh ™ fhku õÞqtfu BkheÍkU fku yÕ÷kn Œyk÷k
r¾÷kŒk r…÷kŒk ni.
ykih Þun Çke VhBkk™u ™-çkðe 6 ni fu sçk

BkheÍ ¾k™u fe Ïðkrn~k fhu Œku WMku r¾÷k Ëku.
Þun nwõBk WMk ðõŒ ni fu ¾k™k BkheÍ fku BkwrÍh ™ nku ykih
¾k™u fe RÂ~íknk MkkrËf nku.
BkMy÷k : rs™ çkeBkkrhÞkU Mku ËqMkhkU fku ™VhŒ nkuŒe ni siMku ¾krh~k
fkuZ ðøkihk yiMku BkheÍkU fku åkkrnÞu fu ðkun ÏkwË Mkçk Mku y÷øk y÷øk
hnU Œkfu rfMke fku íkõ÷eV ™ nku.
fwhyk™ fe rŒ÷kðŒ fk Mkðkçk
fwhyk™u BkSË …Z™u ykih …Zk™u fu VÍkR÷ ykih yßhku Mkðkçk
çknwŒ rÍÞkËk nI RMk fu Bkw-ŒyÂÕ÷f åkLË nËeMkkU fku …Z ÷ku ykih
R™ …h yBk÷ fh fu yßhku Mkðkçk fe Ëki÷ŒkU Mku Bkk÷kBkk÷ nku òyku.
nËeMk : hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu ŒwBk BkU
ðkun çkunŒhe™ ~kÏMk ni òu fwhyk™u BkSË …Zu ykih …Zkyu.
nËeMk : nwÍqhu yõËMk 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu òu

fwhyk™ …Z™u BkU Bkkrnh ni ðkun “rfhkBk™ fkrŒçke™” fu MkkÚk ni ykih òu
~kÏMk Áf Áf fh fwhyk™ …ZŒk ni ykih ðkun RMk …h ~kkf ni Þk’™e WMk
fe Íçkk™ ykMkk™e Mku ™nª åk÷Œe Œõ÷eV fu MkkÚk yÕVkÍ yËk nkuŒu nI WMk
fu r÷Þu Ëku økw™k Mkðkçk ni.
sLLkíke Íuðh 458
nËeMk : nwÍqhu yLðh 6 ™u VhBkkÞk fu rsMk fu Mke™u

BkU fwA Çke fwhyk™ ™nª ni ðkun ðehk™k ykih Wòz Bkfk™ fu rBkM÷ ni.
nËeMk : hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu òu

~kÏMk fwhyk™ fk yuf nVo …Zuøkk WMk fku yuf yiMke ™ufe rBk÷uøke òu ËMk
™urfÞkU fu çkhkçkh nkuøke, BkI Þun ™nª fnŒk fu yuf nVo ni çkÕfu yuf
nVo ni ykih ËqMkhk nVo ni ykih ŒeMkhk nVo ni BkŒ÷çk Þun ni fu rsMk
™u rMkVo …Z r÷Þk Œku WMk fku ŒeMk ™urfÞkt rBk÷Uøke.
nËeMk : rsMk ™u fwhyk™u BkSË …Zk ykih RMk fku ÞkË fh r÷Þk
ykih WMk ™u fwhyk™ fu n÷k÷ rfÞu nwyu fku n÷k÷ MkBkÍk ykih nhkBk
rfÞu nwyu fku nhkBk ò™k Œku ðkun y…™u Îkh ðk÷kU BkU Mku yiMku ËMk
ykËrBkÞkU fe ~kVkyŒ fhuøkk rs™ fu r÷Þu snL™Bk ðkrsçk nku åkwfk
Úkk.
nËeMk : nwÍqhu yfhBk 6 ™u nÍhŒu WçkGÞ rçk™
fk’çk 5 Mku ËhÞk^Œ VhBkkÞk fu ™BkkÍ BkU ŒwBk ™u fki™ Mke
Mkqhn …Ze ? WLnkU ™u Mkqhyu VkrŒnk …Z fh Mkw™kE
Œku yk… ™u RþkoË VhBkkÞk fu BkwÍu WMk ÍkŒ fe fMkBk ni rsMk fu fçÍyu
fwËhŒ BkU Bkuhe ò™ ni fu ™ RMk fu rBkM÷ ŒkihiŒ BkU fkuE Mkqhn WŒkhe økE ™
RLS÷ BkU ™ Íçkqh BkU, Þun Mkqhn Mkçy BkMkk™e ni ykih fwhyk™u yÍeBk ni
òu BkwÍu ÏkwËk fe ŒhV Mku yŒk rfÞk økÞk ni.
nËeMk : nwÍqhu yõËMk 6 ™u VhBkkÞk fu ŒwBk ÷kuøk

y…™u ÎkhkU fku frçkúMŒk™ ™ çk™kyku ~kiŒk™ WMk Îkh BkU Mku ÇkkøkŒk ni rsMk BkU
Mkqhyu çk-fhn …Ze òŒe ni.
sLLkíke Íuðh 459
ykih Þun Çke RþkoË VhBkkÞk fu ŒwBk ÷kuøk Ëku åkBkõËkh MkqhŒU
Mkqhyu çk-fhn ykih Mkqhyu yk÷u RBkhk™ fku …Zku õÞqtfu Þun Ëku™kU rfÞkBkŒ fu
rË™ RMk Œhn ykyUøke økkuÞk Ëku yçkú nI Þk Ëku Mkkyuçkk™ nI Þk MkV çkMŒk
…rhLËkU fe Ëku sBkkyŒU. ðkun Ëku™kU y…™u …Z™u ðk÷kU fe ŒhV Mku Íøkzk
fhUøke Þk’™e ~kVkyŒ fhUøke, Mkqhyu çk-fhn fku …Zk fhku fu RMk fk ÷u™k
çk-h-fík ni ykih RMk fku Akuz™k nMkhŒ ni ykih yn÷u çkkrŒ÷ RMk Mkqhn
fe Œkçk ™nª ÷k MkfŒu.
nËeMk : òu ~kÏMk Mkqhyu fnTV swBkwyk fu rË™ …Zuøkk WMk fu r÷Þu Ëku™kU
swBkwykU fu ËhrBkÞk™ ™qh hku~k™ nkuøkk.
nËeMk : òu ~kÏMk yÕ÷kn Œyk÷k fe rhÍk fu r÷Þu Mkqhyu ÞkMke™

…Zuøkk WMk fu yøk÷u økw™knkU fe BkÂøVhŒ nku òyuøke r÷nkÍk RMk fku
y…™u BkwËkuO fu …kMk …Zk fhku.
ykih nwÍhq u yõËMk 6 ™u Þun Çke VhBkkÞk fu

nh åkeÍ fu r÷Þu rË÷ ni ykih fwhyk™ fk rË÷ ÞkMke™ ni rsMk ™u Mkqhyu
ÞkMke™ …Ze ËMk Bkíkoçkk fwhyk™ …Z™k yÕ÷kn Œyk÷k WMk fu r÷Þu r÷¾uøkk.
nËeMk : hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu fwhyk™ BkU ŒeMk

ykÞŒkU fe yuf Mkqhík ni ðkun ykËBke fu r÷Þu ~kVkyŒ fhuøke Þnkt Œf fu WMk
fe BkÂøVhŒ nku òyuøke ðkun Mkqhyu BkwÕf ni.
nËeMk : nwÍqh ™u VhBkkÞk fu rŒnkE fwhyk™

sLLkíke Íuðh 460
fu çkhkçkh ykih åkkiÚkkE fwhyk™ fu çkhkçkh ni.
ykih Þun Çke RþkoË VhBkkÞk fu òu ~kÏMk MkkuŒu ðõŒ rçkAku™u

…h ËknT™e fhðx ÷ix fh Mkku Bkíkoçkk …Zu rfÞkBkŒ fu rË™
yÕ÷kn Œyk÷k WMk Mku VhBkkyuøkk fu yi Bkuhu çkLËu ! y…™e ËknT™e òr™çk
sL™Œ BkU åk÷k ò.
fwhyk™u BkSË ykih rfŒkçkkU fu ykËkçk

BkMy÷k : fwhyk™uu BkSË …h Mkku™u åkktËe fk …k™e åkZk™k ykih
feBkŒe røk÷kV åkZk™k òRÍ ni fu RMk Mku yðkBk fe ™ÍhkU BkU
fwhyk™u BkSË fe yÍBkŒ …iËk nkuŒe ni.
BkMy÷k : fwhyk™uu BkSË çknwŒ Akuxu MkkRÍ fk A…ðk™k siMku fu

÷kuøk Œk’ðeÍe fwhyk™ A…ðkŒu nI BkõYn ni fu RMk Mku fwhyk™u
BkSË fe yÍBkŒ yðkBk fe ™ÍhkU BkU fBk nkuŒe ni.
BkMy÷k : fwhyk™u BkSË çknwŒ …whk™k ykih çkkuMkeËk nku økÞk ykih
RMk fkrçk÷ ™nª hnk fu RMk BkU rŒ÷kðŒ fe òyu ykih Þun yLËu~kk
ni fu RMk fu yðhkf RÄh Mku WÄh rçk¾h òyUøku Œku åkkrnÞu fu RMk fku
…kf f…zu BkU ÷…ux fh yunrŒÞkŒ fe søkn Ë^™ fh ËU ykih Ë^™ fh™u
BkU RMk …h ŒÏŒk ÷økk fh Ë^™ fh ËU Œkfu fwhyk™u BkSË …h rBkèe ™
…zu. fwhyk™ …whk™k çkkuMkeËk nku òyu Œku RMk fku s÷kÞk ™ òyu.
BkMy÷k : fwhyk™u BkSË …h yøkh Œkine™ fu RhkËu Mku rfMke ™u

…kô h¾ rËÞk Œku fkrVh nku òyuøkk.
sLLkíke Íuðh 461
ykih yøkh çku RÂÏíkÞkh øk-÷Œe Mku …kô …z økÞk Œku

fwhyk™u BkSË fku yËçk Mku WXk fh çkkuMkk Ëu ykih Œkiçkk fhu.
BkMy÷k : rfMke ™u BknTÍ ¾ihku çk-h-fík fu r÷Þu y…™u Bkfk™ BkU
fwhyk™u BkSË h¾k ni ykih RMk BkU rŒ÷kðŒ ™nª fhŒk Œku fwA
økw™kn ™nª çkÕfu WMk fe Þun r™GÞŒ çkkRMku Mkðkçk ni.
BkMy÷k : ÷wøkŒ ykih ™nTð ð MkVo fe rfŒkçkkU fku ™eåku h¾u ykih
R™ fu Q…h RÕBku f÷kBk fe rfŒkçkU h¾e òyU R™ fu Q…h rVõn fe
rfŒkçkU ykih nËeMk fe rfŒkçkU h¾e òyU ykih R™ fu Q…h Œ^Mkeh
fe rfŒkçkkU fku h¾U ykih Mkçk rfŒkçkkU Mku Q…h fwhyk™u BkSË fku h¾U
ykih fwhyk™u BkSË fu Q…h fkuE åkeÍ ™ h¾U çkÕfu fwhyk™u BkSË
rsMk çkõMk Þk y÷Bkkhe BkU nku WMk çkõMk ykih y÷Bkkhe fu Q…h Çke
fkuE åkeÍ ™ h¾U.
BkMy÷k : rsMk Îkh BkU fwhyk™u BkSË nku WMk BkU çkeðe Mku MkkunçkŒ
fh™u fe RòÍŒ ni sçk fu fwhyk™u BkSË …h …Ëko …zk nku.
fwhyk™u BkSË fe ŒhV …eX fh™k Þk …kô Vi÷k™k fwhyk™ Mku Ÿåke
søkn çkiX™k MkÏŒ r¾÷kVu yËçk ykih BkB™qy ni.
BkÂMsË ykih rfç÷k fu ykËkçk
BkMy÷k : BkÂMsË fku åkq™u ykih økåk Mku BkwLk¬~k fh™k òRÍ ni ykih
Mkku™u åkktËe fu …k™e Mku ™õ~kku r™økkh çk™k™k ËwÁMŒ ni sçk fu fkuE
~kÏMk y…™u Bkk÷ Mku yiMkk fhu BkÂMsË fu ðõV fu Bkk÷ Mku Bkw-ŒðÕ÷e
fku yiMku ™õ~kku r™økkh çk™ðk™u fe RòÍŒ ™nª ni ÷urf™ çkk’Í
sLLkíke Íuðh 462
Bk~kkR¾u rfhkBk Ëeðkhu rfç÷k BkU ™õ~kku r™økkh çk™ðk™u fku BkõYn
çkŒkŒu nI fu ™BkkÍe fk rË÷ WÄh Bkw-Œðßsun nkuøkk ykih æÞk™ çkxuøkk.
BkMy÷k : BkÂMsË BkU ¾k™k Mkku™k Bkku’ŒrfV fu r÷Þu òRÍ ni økihu

Bkku’ŒrfV fu r÷Þu ¾k™k Mkku™k BkõYn ni yøkh fkuE ~kÏMk BkÂMsË BkU
¾k™k Þk Mkku™k åkknŒk nku Œku WMk fku åkkrnÞu fu yu’rŒfkV fe r™GÞŒ
Mku BkÂMsË BkU Ëkr¾÷ nku ykih fwA rÍ¢u R÷kne fhu Þk ™BkkÍ …Zu
RMk fu çkk’Ë BkÂMsË BkU ¾kyu ykih Mkkuyu.
rnLËqMŒk™ BkU ykBk Œkih …h Þun hðks ni fu ÷kuøk BkÂMsË fu

yLËh hkuÍk R^Œkh fhŒu nI ykih ¾kŒu …eŒu nI yøkh ¾krhsu BkÂMsË
fkuE yiMke søkn nku sçk Œku BkÂMsË BkU ™ R^Œkh fhU ðh™k BkÂMsË
BkU Ëkr¾÷ nkuŒu ðõŒ yu’rŒfkV fe r™GÞŒ fh ÷U ykih yçk R^Œkh
fh™u BkU fkuE nhs ™nª Bkøkh RMk fk r÷nkÍ ÍYhe ni fu BkÂMsË fu
V~ko ykih åkxkRÞkU fku ¾k™u …k™e Mku yk÷qËk ™ fhU.
BkMy÷k : BkÂMsË fku hkMŒk çk™k™k BkÂMsË BkU fkuE MkkBkk™ Þk
Œk’ðeÍ ðøkihk çkuåk™k Þk ¾heË™k òRÍ ™nª.
BkMy÷k : BkÂMsË BkU ËwLÞk fe çkkŒU fh™e BkLy nI BkÂMsË BkU

ËwLÞkðe çkkŒåkeŒ ™urfÞkU fku RMk Œhn ¾k ÷uŒe ni rsMk Œhn ykøk
÷fze fku ¾k zk÷Œe ni Þun òRÍ f÷kBk fu Bkw-ŒyÂÕ÷f ni ™k òRÍ
f÷kBk fu økw™kn fk Œku …qA™k ne õÞk ni.
BkMy÷k : BkÂMsË fe AŒ …h åkZ™k BkõYn ni økh{e fe ðßn Mku
BkÂMsË fe AŒ …h sBkkyŒ fh™k Çke BkõYn ni. nkt yøkh ™BkkrÍÞkU
sLLkíke Íuðh 463
fe fMkhŒ ykih BkÂMsË BkU Œtøke nku Œku AŒ …h ™BkkÍ …Z MkfŒu nI.
siMkk fu çkBçkE ykih f÷f¥kk BkU BkÂMsË fe Œtøke fe ðßn Mku AŒ

…h Çke sBkkyŒ nkuŒe ni. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 121)
BkMy÷k : yÍBkŒ ykih yunrŒhkBk fu r÷nkÍ Mku Mkçk Mku çkzk Ë-hò
BkÂMsËu nhkBk Þk’™e fk’çkyu BkwfÆMkk fe BkÂMsË fk ni rVh BkÂMsËu
™-çkðe fk rVh BkÂMsËu çkiŒw÷ BkwfÆMk fk rVh òBkuy BkÂMsË fk rVh
BknÕ÷u fe BkÂMsË fk rVh MkzfkU fe BkÂMsËkU fk.
BkMy÷k : BkÂMsËkU fe MkVkE fu r÷Þu yçkkçke÷kU ykih åkBkøkkËzkU

ðøkihk fu ÎkkUMk÷kU fku ™kuåk fh VUf Ëu™k òRÍ ni.
BkMy÷k : BkÂMsËkU BkU sqŒk …n™ fh Ëkr¾÷ nku™k BkõYn ni.
Þun WMk ðõŒ ni sçk fu sqŒkU BkU fkuE ™òMkŒ ™ ÷øke nku
ykih yøkh sqíkkU BkU ™òMkŒ ÷øke nku Œku R™ ™k…kf sqŒkU fku …n™
fh BkÂMsË BkU Ëkr¾÷ nku™k MkÏŒ nhkBk ni.
BkMy÷k : BkÂMsË BkU R™ ykËkçk fk ¾kMk Œkih …h ¾Þk÷ h¾U
{1} sçk BkÂMsË BkU Ëkr¾÷ nku Œku Mk÷kBk fhu çk~kŒo Þun fu ÷kuøk
rÍ¢u R÷kne 1 ykih ËMko Þk ™BkkÍ BkU Bk~økq÷ ™ nkU ykih
yøkh BkÂMsË BkU fkuE BkkisqË ™ nku Þk òu ÷kuøk BkkisqË nkU ðkun
RçkkËŒkU BkU Bk~økq÷ nkU Œku fn™u fe çkòyu Þqt fnu
{2} ðõŒu BkõYn ™ nku Œku
Ëku hõyŒ ŒrnGÞŒw÷ BkÂMsË yËk fhu {3} ¾heËku VhkuÏŒ ™ fhu
{4} ™tøke ŒÕkðkh ÷u fh BkÂMsË BkU ™ òyu {5} økwBke nwE åkeÍ
sLLkíke Íuðh 464
råkÕ÷k fh BkÂMsË BkU ™ Zqtzu {6} rÍ¢u R÷kne 1 fu rMkðk ykðkÍ

çkwÕkLË ™ fhu {7} ËwLÞk fe çkkŒU BkÂMsË BkU ™ fhu {8} ÷kuøkkU fe
økhËLkU ™ V÷ktøku {9} søkn fu r÷Þu ÷kuøkkU Mku Íøkzk ™ fhu {10}
RMk Œhn ™ çkiXu fu ÷kuøkkU fu r÷Þu søkn Œtøk nku òyu {11} ™BkkÍe
fu ykøku Mku ™ økwÍhu {12} BkÂMsË BkU Úkqf ykih ¾L¾kh ™ zk÷u {13}
WtÂø÷Þkt ™ åkx¾kyu {14} ™òMkŒ ykih çkååkkU ykih …køk÷kU Mku
BkÂMsË fku çkåkkyu {15} rÍ¢u R÷kne 1 fe fMkhŒ fhu.
BkMy÷k : rfç÷u fe ŒhV Bkwtn Þk …eX fh fu …u~kkçk …k¾k™k fh™k

òRÍ ™nª ni RMke Œhn rfç÷u fe ŒhV r™~kk™k çk™k fh WMk …h
Œeh åk÷k™k Þk økku÷e Bkkh™k Þk’™e åkktËBkkhe fh™k BkõYn ni
rfç÷u fe ŒhV Úkqf™k Çke r¾÷kVu yËçk ni.
÷nTðku ÷yTçk fk çkÞk™

BkMy÷k : økÂLsVk, [kiMkh, ~kŒhts, Œk~k ¾u÷™k ™k òRÍ ni.
nËeMkkU BkU ~kŒhts ¾u÷™u fe çknwŒ rÍÞkËk BkwBkk-™-yŒ ykE ni.
yuf nËeMk BkU hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu rsMk ™u
“™Ëo~kuh” ¾u÷k økkuÞk Mkwðh fu økku~Œ ykih Ïkq™ BkU y…™k nkÚk zk÷ rËÞk.
rVh Þun Çke ðßn ni fu R™ ¾u÷kU BkU ykËBke RMk fËh BknTð
ykih økkrV÷ nku òŒk ni fu ™BkkÍ ðøkihk Ëe™ fu çknwŒ Mku fkBkkU BkU
¾÷÷ …z òŒk ni Œku òu fkBk yiMkk nku, fu WMk fe ðßn Mku Ëe™e
fkBkkU BkU ¾÷÷ …zŒk nku ðkun õÞqt ™ çkwhk nkuøkk.
Þune nk÷ …Œtøk Wzk™u fk Çke ni fu Þune Mkçk ¾hkrçkÞkt RMk

sLLkíke Íuðh 465
BkU Çke nI çkÕfu çknwŒ Mku ÷zfu …Œtøk fu …eAu AŒkU Mku røkh fh Bkh økyu
RMk r÷Þu …Œtøk Wzk™k Çke BkLy ni økhÍ ÷nTðku ÷yTçk fe rsŒ™e
rfM{U nI Mkçk çkkrŒ÷ nI rMkVo Œe™ rfMBk fu ÷nTð fe nËeMk BkU RòÍŒ
ni {1} çkeðe fu MkkÚk ¾u÷™k {2} Îkkuzu fe Mkwðkhe fh™u BkU Bkwfkçk÷k
{3} Œeh yLËkÍe fk Bkwfkçk÷k.
BkMy÷k : ™kåk™k, Œk÷e çkò™k, rMkŒkh, nk{kuor™ÞBk, åktøk, ŒBçkqhk

çkò™k RMke Œhn ËqMkhe rfMBk fu ŒBkkBk çkksu Mkçk ™k òRÍ nI
RMke Œhn nk{kuor™GkBk, Zku÷ çkò fh økk™k Mkw™k™k ykih Mkw™™k
Çke ™k òRÍ ni.
BkMy÷k : EË fu rË™ ykih ~kkrËÞkU BkU ËV çkò™u fe RòÍŒ ni
sçk fu R™ ËVkU BkU Íkts ™ ÷øku nkU ykih BkqMkefe fu fðkRË …h ™
çkòyu òyU çkÕfu BknTÍ ZçkZçk fe çku Mkwhe ykðkÍ Mku VfŒ r™fkn
fk yu’÷k™ BkõMkqË nku.
BkMy÷k : h-BkÍk™ ~kheV BkU Mk-nhe ¾k™u ykih R^Œkhe fu ðõŒ

çkk’Í ~knhkU BkU ™fkhu Þk ÎkLxu çksŒu nI Þk MkerxÞkt çkòE òŒe nI
rs™ Mku Þun BkõMkqË nkuŒk ni fu ÷kuøk çkuËkh nku fh Mk-nhe ¾kyU Þk WLnU
Þun Bkk’÷qBk nku òyu fu yÇke Mk-nhe fk ðõŒ çkkfe ni ykih ÷kuøkkU fku
Bkk’÷qBk nku òyu fu yk^Œkçk økwYçk nku økÞk ni ykih R^Œkh fk ðõŒ nku
økÞk, Þun Mkçk òRÍ nI õÞqft u Þun ÷nTðku ÷yTçk fu Œkih …h ™nª nI çkÕfu
R™ Mku yu’÷k™ fh™k BkõMkqË ni RMke Œhn rBk÷kU ykih fkh¾k™kU BkU fkBk
~kwYy nku™u ykih fkBk ¾íBk nku™u fu ðõŒ òu MkerxÞkt çkòE òŒe nI Þun
Çke òRÍ nI fu R™ Mku ÷nTð BkõMkqË ™nª çkÕfu Rr¥k÷ky Ëu™u fu r÷Þu
Þun MkerxÞkt çkòE òŒe nI. (çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 130)
sLLkíke Íuðh 466
BkMy÷k : fçkqŒh …k÷™k yøkh Wzk™u fu r÷Þu ™ nku Œku òRÍ ni

ykih yøkh fçkqŒhkU fku Wzk™u fu r÷Þu …k÷k ni Œku ™k òRÍ ni õÞqtfu
fçkqŒh çkkÍe Þun Çke yuf rfMBk fk ÷nTð ni ykih yøkh fçkqŒhkU fku
Wzk™u fu r÷Þu AŒ …h åkZŒk nku rsMk Mku ÷kuøkkU fe çku …Ëoøke nkuŒe nku
Œku WMk fku MkÏŒe fu MkkÚk BkLy rfÞk òyuøkk ykih ðkun RMk …h Çke
™ Bkk™u Œku RM÷kBke nwfqBkŒ fe ŒhV Mku WMk fu fçkqŒh Íçn fh fu WMk
fku Ëu rËÞu òyUøku Œkfu Wzk™u fk rMkÂÕMk÷k ne ¾íBk nku òyu.
BkMy÷k : ò™ðhkU fku ÷zk™k siMku ÷kuøk Bkwøko, çkxuh, ŒeŒh, BkUZkU fku
÷zkŒu nI Þun nhkBk ni ykih R™ fk ŒBkk~kk Ëu¾™k Çke ™k òRÍ ni.
BkMy÷k : y¾kzkU BkU fw~Œe ÷z™k yøkh ÷nTðku ÷yTçk fu Œkih …h ™
nku çkÕfu RMk Mku BkõMkqË y…™e rsMBkk™e ŒkfŒ fku çkZk™k nku Œku Þun
òRÍ ni Bkøkh ~kŒo Þun ni fu rMkºk…ku~ke fu MkkÚk nku yks f÷ ÷tøkkux
ykih òtrøkÞk …n™ fh òu fw~Œe ÷zŒu nI rsMk BkU hk™U ðøkihk ¾w÷e
hnŒe nI Þun ™k òRÍ ni ykih yiMke fwÂ~íkÞkU fk ŒBkk~kk Ëu¾™k Çke
™k òRÍ ni õÞqtfu rfMke fu rMkºk fku Ëu¾™k nhkBk ni nBkkhu nwÍqhu
yõËMk 6 ™u hfk™k …n÷ðk™ Mku fw~Œe ÷ze ykih
Œe™ Bkíkoçkk WMk fku …Akzk õÞqtfu hfk™k …n÷ðk™ ™u fnk Úkk fu
yøkh yk… BkwÍu …Akz ËU Œku BkI {wMkÕ{kLk nku òŸøkk åkw™kLåku hfk™k
{wMkÕ{kLk nku økyu.
BkMy÷k : yøkh ÷kuøk RMk Œhn yk…Mk BkU ntMke BkÍkf fhU fu ™
økk÷e øk÷kuåk nku ™ rfMke fe EÍk hMkk™e nku çkÕfu BknTÍ …wh ÷wíV
ykih rË÷ Ïkw~k fh™u ðk÷e çkkŒU nkU rs™ Mku yn÷u BknrV÷ fku ntMke
sLLkíke Íuðh 467
yk òyu ykih ŒVhen nku òyu RMk BkU fkuE nhs ™nª çkÕfu yiMke
ŒVhen ykih rBkÍkn hMkq÷wÕ÷kn 6 ykih Mknkçkk
H Mku MkkrçkŒ ni.
RÕBku Ëe™ …Z™u ykih …Zk™u fe VÍe÷Œ

RÕBku Ëe™ …Z™u ykih …Zk™u fe VÍe÷Œ ykih RMk fu yßhku
Mkðkçk fe VÍe÷Œ fk õÞk fn™k ? RMk RÕBk Mku ykËBke fe ËwLÞk ð
ykr¾hŒ Ëku™kU MktðhŒe nI ykih Þune RÕBk Íheyyu ™òŒ ni yÕ÷kn
Œyk÷k ™u fwhyk™u BkSË BkU RÕBku Ëe™ ò™™u ðk÷kU fe çkwÍwøkeo ykih
VÍe÷Œ fku çkÞk™ fhŒu nwyu RþkoË VhBkkÞk fu
yÕ÷kn Œyk÷k ŒwBnkhu EBkk™ ðk÷kU fu ykih W™ ÷kuøkkU fu rs™

fku RÕBk rËÞk økÞk ni çknwŒ Mku Ë-hòŒ çkw÷LË VhBkkyuøkk.
nBkkhu nwÍqhu yfhBk 6 ™u çknwŒ Mke nËeMkkU
BkU RÕBku Ëe™ fe VÍe÷Œ çkÞk™ VhBkkE ni ykih RÕBku Ëe™ …Z™u ykih
…Zk™u ðk÷kU fe çkwÍŠw økÞkU ykih W™ fu BkhkrŒçk ð Ë-hòŒ fe yÍBkŒkU
fk çkÞk™ VhBkkÞk ni åkw™kLåku yuf nËeMk BkU RþkoË VhBkkÞk :
nËeMk : ykr÷Bk fe VÍe÷Œ ykrçkË …h ðiMke ne ni siMke Bkuhe VÍe÷Œ
ŒwBnkhu yË™k …h. rVh VhBkkÞk fu yÕ÷kn Œyk÷k ykih WMk fu rVrh~Œu
ykih ŒBkkBk ykMBkk™ ð ÍBke™ ðk÷u Þnkt Œf fu åGkqtxe y…™u Mkqhk¾ BkU ykih
Þnkt Œf fu BkA÷e Mkçk WMk fe Çk÷kE åkkn™u ðk÷u nI òu ykr÷Bk, fu ÷kuøkkU
fku yåAe çkkŒkU fe Œk’÷eBk ËuŒk ni.
nËeMk : nÍhŒu Rç™u yççkkMk E ™u VhBkkÞk fu yuf Îkze

sLLkíke Íuðh 468
hkŒ BkU …Z™k …Zk™k Mkkhe hkŒ RçkkËŒ fh™u Mku y^Í÷ ni.
nËeMk : ykr÷BkkU fe ËðkŒkU fe hku~k™kE rfÞkBkŒ fu rË™ ~kneËkU fu

Ïkq™ Mku Œku÷e òyuøke ykih WMk …h økkr÷çk nku òyuøke.
nËeMk : W-÷Bkk fe rBkMkk÷ Þun ni fu siMku ykMBkk™ BkU rMkŒkhu rs™

Mku Ïkw~fe ykih MkBkwLËh BkU hkMŒu fk …Œk åk÷Œk ni yøkh rMkŒkhu rBkx
òyU Œku hkMŒk åk÷™u ðk÷u Çkxf òyUøku.
nËeMk : yuf ykr÷Bk yuf nÍkh ykrçkË Mku rÍÞkËk ~kiŒk™ …h MkÏŒ
ni.
ÃÞkhu ÇkkRÞku ykih yÍeÍ çkn™ku ! : yks f÷ {wMkÕ{kLk BkËkuO
ykih ykihŒkU BkU RÕBku Ëe™ Mke¾™u rMk¾k™u ykih Ëe™ fe çkkŒkU fu
ò™™u fk sÍçkk ykih Íkifku ~kkif Œõheçk™ rBkx åkwfk ni RMk r÷Þu nh
ŒhV çku Ëe™e ykih ÷k BkÍnrçkGÞŒ fk Mki÷kçk çkZŒk ò hnk ni.
nÍkhkU ™ki sðk™ ÷zfu ykih ÷zrfÞkt Ëe™ ð BkÍnçk Mku ykÍkË ykih
ÏkwËk 1 ð hMkq÷ 6 Mku çkuÍkh nku fh ò™ðhkU fe
Œhn çku ÷økkBk nku hnu nI çkÕfu çknwŒ Mku Œku ÏkwËk ne fk RLfkh fh çkiXu
nI ykih Bkk™Œu ne ™nª fu ÏkwËk BkkisËq ni. RMk çku Ëe™e fu íkqVk™ fk yuf
ne Mkçkçk ni fu {wMkÕ{kLkkU ™u ÏkwË Çke Ëe™ fk RÕBk …Z™k Akuz rËÞk
ykih y…™u çkååkkU fku Çke RÕBku Ëe™ ™nª …ZkÞk RMk r÷Þu çkunË ÍYhe
ni fu {wMkÕ{kLk BkËo ð ykihŒ ÏkwË Çke VwhMkŒ r™fk÷ fh Ëe™ fe ÍYhe
çkkŒkU fk RÕBk nkrMk÷ fhU ykih y…™u çkååku ykih çkÂå[ÞkU fku ÍYhe
çkkŒU çkåk…™ ne Mku çkŒkŒu ykih rMk¾kŒu hnU. yøkh y…™u çkååkkU fku
RÕBku Ëe™ …Zk fh ykr÷Bk ™nª çk™k MkfŒu Œku fBk Mku fBk R™ fku
Ëe™ fk RŒ™k RÕBk Œku rMk¾k ËU, fu ðkun {wMkÕ{kLk çkkfe hn òyU.
sLLkíke Íuðh 469
n÷k÷ hkuÍe fBkk™u fk çkÞk™

RŒ™k fBkk™k nh {wMkÕ{kLk …h VÍo ni òu y…™u ykih
y…™u yn÷ku RÞk÷ fu økwÍkhu fu r÷Þu ykih rs™ ÷kuøkkU fk ¾åkko WMk
fu rÍBBku ðkrsçk ni W™ fk ¾åko åk÷k™u fu r÷Þu ykih y…™u fÍkuO fku
yËk fh™u fu r÷Þu fkVe nku RMk fu çkk’Ë WMku RÂÏíkÞkh ni fu RŒ™e
ne fBkkE …h çkMk fhu Þk y…™u ykih y…™u yn÷ku RÞk÷ fu r÷Þu
fwA …MkBkktËk Bkk÷ h¾™u fe Çke fkur~k~k fhu. rfMke fu Bkkt çkk… yøkh
BkkunŒks ð ŒtøkËMŒ nkU Œku ÷zfkU …h VÍo ni fu fBkk fh WLnU RŒ™k
ËU, fu W™ fu r÷Þu fkVe nku òyu.
BkMy÷k : Mkçk Mku y^Í÷ fBkkE rsnkË ni Þk’™e rsnkË BkU òu

Bkk÷u øk™eBkŒ nkrMk÷ nwðk. rsnkË fu çkk’Ë y^Í÷ fBkkE rŒòhŒ
ni rVh ÍhkyŒ rVh MkLyŒ ð nhVŒ fk Bkíkoçkk ni.
BkMy÷k : òu ÷kuøk BkÂMsËkU ykih çkwÍwøkkuO fe ¾kLkfknkU ykih ËhøkknkU

BkU çkiX òŒu nI ykih çkMkh yðfkŒ fu r÷Þu fkuE fkBk ™nª fhŒu ykih
y…™u fku Bkw-ŒðÂ¬÷ çkŒkŒu nI nk÷ktfu W™ fe ™ÍhU nh ðõŒ ÷kuøkkU
fe suçkkU …h ÷øke hnŒe nI fu fkuE nBkU fwA Ëu òyu. R™ ÷kuøkkU ™u
RMk fku y…™e fBkkE fk …u~kk çk™k r÷Þk ni ykih Þun ÷kuøk Œhn
Œhn fu Bk¢ku Vhuçk Mku fkBk ÷u fh ÷kuøkkU Mku hfBkU ¾MkqxŒu nI R™ ÷kuøkkU
fu Þun Œhefu ™k òRÍ nI nhrøkÍ nhrøkÍ Þun ÷kuøk Bkw-ŒðÂ¬÷
™nª çkÕfu Bkw^Œ ¾kuh ykih fkBkåkkuh nI RMk Mku ÷k¾kU Ë-hsu Þun
yåAk ni fu Þun ÷kuøk çkMkh yðfkŒ fu r÷Þu fwA fkBk fhŒu ykih
rhÍfu n÷k÷ ¾k fh ÏkwËk fu VhkRÍ fku yËk fhŒu.
sLLkíke Íuðh 470
BkMy÷k : y…™e ÍYhŒkU Mku çknwŒ rÍÞkËk Bkk÷ku Ëki÷Œ fBkk™k

yøkh RMk r™GÞŒ Mku nku, fu Vw-fhk ð BkMkkfe™ ykih y…™u rh~ŒuËkhkU
fe BkËË fhUøku Œku Þun BkwMŒnçk çkÕfu ™^÷e RçkkËŒkU Mku y^Í÷ ni
ykih yøkh RMk r™GÞŒ Mku nku, fu Bkuhu ðfkh ð RÍTÍŒ BkU RÍkVk
nkuøkk Œku Þun Çke Bkwçkkn ni ÷urf™ yøkh Bkk÷ fe fMkhŒ ykih V¾úku
Œfççkwh fe r™GÞŒ Mku rÍÞkËk Bkk÷ fBkkyu Œku Þun BkB™qy ni.
ÍYhe ŒBçken : ÞkË h¾ku fu Bkk÷ fBkk™u fe çkk’Í MkqhŒU òRÍ nI

ykih çkk’Í MkqhŒU ™k òRÍ nI nh {wMkÕ{kLk …h VÍo ni fu òRÍ
ŒhefkU …h yBk÷ fhu ykih ™k òRÍ ŒhefkU Mku Ëqh Çkkøku yÕ÷kn
Œyk÷k ™u fwhyk™u BkSË BkU RþkoË VhBkkÞk fu
“Þk’™e yk…Mk BkU yuf ËqMkhu fu Bkk÷ fku ™knf BkŒ ¾kyku.”
ËqMkhe søkn fwhyk™u BkSË BkU hçk Œyk÷k ™u VhBkkÞk fu
“Þk’™e yÕ÷kn Œyk÷k ™u òu hkuÍe Ëe ni WMk BkU Mku n÷k÷ ð ŒÂGÞçk Bkk÷
fku ¾kyku ykih yÕ÷kn Mku zhŒu hnku rsMk …h ŒwBk EBkk™ ÷kyu nku.”
R™ ykÞŒkU fu R÷kðk RMk çkkhu BkU åkLË nËeMkU Çke Mkw™ ÷ku.
nËeMk : Mknen {wÂM÷Bk BkU nÍhŒu yçkq nwhihk 5 Mku Bkhðe
ni, nwÍqhu yõËMk 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu yÕ÷kn
…kf ni ykih ðkun …kf ne …MkLË VhBkkŒk ni ykih yÕ÷kn Œyk÷k ™u
BkkurBk™kU fku Çke WMke çkkŒ fk nwõBk rËÞk rsMk fk hMkq÷kU fku nwõBk rËÞk
åkw™kLåku WMk ™u y…™u hMkq÷kU Mku VhBkkÞk fu
sLLkíke Íuðh 471
“Þk’™e yi hMkq÷ku ! n÷k÷ åkeÍkU fku ¾kyku ykih yåAu yBk÷ fhku.”
ykih {wyrBk™e™ Mku VhBkkÞk fu
Þk’™e yi EBkk™ ðk÷ku ! òu fwA nBk ™u ŒwBk fku rËÞk RMk BkU Mku
n÷k÷ åkeÍkU fku ¾kyku.
RMk fu çkk’Ë rVh nwÍqh ™u VhBkkÞk fu yuf
~kÏMk ÷Bçku ÷Bçku MkVh fhŒk ni rsMk fu çkk÷ …hkøkLËk ykih çkË™ økËo
yk÷qË ni (Þk’™e WMk fe nk÷Œ yiMke ni fu òu Ëwyk Bkktøku ðkun fçkq÷ nku) ðkun
ykMBkk™ fe ŒhV nkÚk WXk fh Þk hçk Þk hçk fnŒk ni (Ëwyk BkktøkŒk ni)
Bkøkh WMk fe nk÷Œ Þun ni fu WMk fk ¾k™k nhkBk WMk fk …e™k nhkBk WMk
fk r÷çkkMk nhkBk ykih røkÍk nhkBk ni rVh WMk fe Ëwyk õÞqtfh Bkõçkq÷ nku
(Þk’™e yøkh Ëwyk Bkõçkq÷ nku™u fe Ïðkrn~k nku Œku n÷k÷ hkuÍe RÂÏíkÞkh fhku
fu rçkøkih RMk fu Ëwyk fçkq÷ nku™u fu ŒBkkBk yMçkkçk çkufkh nI)
nËeMk : nwÍqh ™u VhBkkÞk fu n÷k÷ fBkkE fe Œ÷k~k Çke

VhkRÍ fu çkk’Ë yuf VheÍk ni.
nËeMk : nwÍqh 6 fk RþkoË ni fu ÷kuøkkU …h yuf yiMkk

ÍBkk™k ykyuøkk fu ykËBke …hðkn ™nª fhuøkk fu RMk Bkk÷ fku fnkt Mku
nkrMk÷ rfÞk ni n÷k÷ Mku Þk nhkBk Mku ?
sLLkíke Íuðh 472
nËeMk : nwÍqhu yõËMk ™u VhBkkÞk fu òu çkLËk nhkBk

Bkk÷ nkrMk÷ fhŒk ni ykih WMk fku Mk-Ëfk fhu Œku Bkõçkq÷ ™nª ykih ¾åkoo fhu
Œku WMk fu r÷Þu RMk BkU çk-h-fík ™nª ykih y…™u çkk’Ë Akuz fh Bkhu Œku
snL™Bk BkU ò™u fk MkkBkk™ ni (Þk’™e Bkk÷ fe Œe™ nk÷ŒU nI ykih nhkBk Bkk÷
fe Œe™kU nk÷ŒU ¾hkçk ne nI)
nËeMk : åkkuhe, zkfk, økMçk, r¾Þk™Œ, rh~ðŒ, ~khkçk, rMk™uBkk,

sqyk, Mkèk, ™kåk, økk™k, Íqx, Vhuçk, ÄkufkçkkÍe, fBk ™k… Œku÷,
rçkøkih fkBk rfÞu BkÍËqhe ykih ŒLk-Ïðkn ÷u™k, MkqË ðøkihk Þun
Mkkhe fBkkRÞkt nhkBk ð ™k òRÍ nI.
nËeMk : rsMk ~kÏMk ™u nhkBk ŒhefkU Mku Bkk÷ sBy rfÞk ykih Bkh
økÞk Œku WMk fu ðkrhMkkU …h Þun ÷krÍBk ni fu yøkh WLnU Bkk’÷qBk nku
fu, Þun Vw÷kt Vw÷kt fu yBðk÷ nI Œku W™ fku ðk…Mk fh ËU ykih ™
Bkk’÷qBk nku Œku fw÷ Bkk÷kU fku Mk-Ëfk fh ËU fu ò™ çkqÍ fh nhkBk Bkk÷
fku ÷u™k òRÍ ™nª.
Ïkw÷kMkyu f÷kBk Þun ni fu {wMkÕ{kLk fku ÷krÍBk ni fu nBku~kk

Bkk÷u nhkBk Mku çkåkŒk hnu. nËeMk ~kheV BkU ni fu Bkk÷u nhkBk sçk
n÷k÷ Bkk÷ BkU rBk÷ òŒk ni Œku Bkk÷u nhkBk n÷k÷ fku Çke çkhçkkË
fh ËuŒk ni. RMk ÍBkk™u BkU ÷kuøk n÷k÷ ð nhkBk fe …hðkn ™nª
fhŒu Þun rfÞkBkŒ fe r™~kkr™ÞkU BkU Mku yuf r™~kk™e ni ÷urf™ çknh
nk÷ yuf {wMkÕ{kLk fu r÷Þu n÷k÷ ð nhkBk BkU Vfo fh™k VÍo ni.
Q…h ŒwBk Þun nËeMk …Z åkwfu nku, fu ÏkwËk fu VhkRÍ fu çkk’Ë rhÍfu
n÷k÷ Œ÷k~k fh™k Çke {wMkÕ{kLk fu r÷Þu yuf VheÍk ni.
sLLkíke Íuðh 473
…ehe BkwheËe fu r÷Þu rnËkÞkŒ

{1} BkwheË fku åkkrnÞu fu y…™u …eh fk Íkrnh ð çkkrŒ™ BkU MkkBk™u
ykih …eX …eAu RÂLíknkE y-Ëçkku yunrŒhkBk h¾u. …eh òu ðÍeVk
çkŒkyu WMk fku …kçkLËe fu MkkÚk …ZŒk hnu ykih y…™u …eh fu çkkhu BkU Þun
yu’rŒfkË h¾u fu rsMk fËh Íkrnhe ykih çkkrŒ™e ViÍ BkwÍu y…™u …eh Mku
rBk÷ MkfŒk ni WŒ™k RMk ÍBkk™u fu rfMke çkwÍwøko Mku ™nª rBk÷ MkfŒk.
{ 2} yøkh …eh ™u y…™u BkwheË fk rË÷ yÇke yåAe Œhn ™
Mktðkhk nku ykih …eh fk rðMkk÷ nku òyu Œku BkwheË fku åkkrnÞu fu rfMke
ËqMkhu …ehu fkrBk÷ Mku rsMk BkU …ehe fe Mkçk ~khkRŒ …kE òŒe nkU WMk
Mku BkwheË nku fh ViÍ nkrMk÷ fhu ykih …n÷u …eh fu r÷Þu nBku~kk
VkrŒnk rË÷kŒk ykih EMkk÷u Mkðkçk fhŒk hnu.
{3} rçkøkih y…™u …eh Mku …qAu nwyu fkuE ðÍeVk Þk Vfehe fk fkuE
yBk÷ ™ fhu ykih òu fwA rË÷ BkU çkwhu Þk yåAu ¾Þk÷kŒ …iËk nkU Þk
™yu fkBk fk RhkËk fhu Œku …eh Mku …qA r÷Þk fhu.
{4} ykihŒ fku åkkrnÞu fu y…™u …eh fu MkkBk™u çku …Ëko ™ nku ykih
BkwheË nkuŒu ðõŒ …eh fu nkÚk BkU nkÚk Ëu fh BkwheË ™ nku çkÕfu …eh fk
ÁBkk÷ …fz fh BkwheË çk™u.
{5} yøkh øk-÷Œe Mku rfMke r¾÷kVu ~kh-y …eh fk BkwheË çk™ økÞk
Þk …n÷u ðkun …eh ~kheyŒ fk …kçkLË Úkk yçk rçkøkz økÞk Œku
BkwheË fku ÷krÍBk ni fu WMk fe çkiyŒ Œkuz Ëu ykih rfMke ËqMkhu …kçkLËu
~kheyŒ …eh Mku BkwheË nku òyu ÷urf™ yøkh …eh BkU fkuE n÷fe Mke
r¾÷kVu ~kheyŒ çkkŒ fÇke Ëu¾ ÷u Œku Vkih™ yu’rŒfkË ¾hkçk ™ fhu
ykih Þun MkBkÍ ÷u, fu …eh Çke ykËBke ne ni fkuE rVrh~Œk Œku ni
™nª RMk r÷Þu yøkh RMk Mku Rr¥kVkrfÞk fkuE Bkk’Bkq÷e Mke r¾÷kVu
~kh-y çkkŒ nku økE ni òu Œkiçkk fh ÷u™u Mku BkwykV nku MkfŒe ni Œku
sLLkíke Íuðh 474
yiMke çkkŒ …h çkËÍ™ nku fh …eh fku ™ Akuzu. nkt y÷çk¥kk yøkh
…eh çkË yfeËk nku òyu Þk rfMke økw™knu fçkehk …h yzk hnu Œku
rVh BkwheËe Œkuz Ëu õÞqtfu çkË yfeËk ykih VkrMkfu Bkku’r÷™ fku y…™k
…eh çk™k™k nhkBk ni.
{6} yks f÷ fu Bk¬kh Vfeh fnk fhŒu nI fu ~kheyŒ fk hkMŒk ykih
ni ykih Vfehe fk hMŒk ykih ni. yiMkk fn™u ðk÷u Vfeh Ïðkn rfŒ™k
ne ~kku’çkËk rË¾kyU Bkøkh R™ fu çkkhu BkU Þune yfeËk h¾™k VÍo ni fu
Þun økwBkhkn ykih Íqxu nI ykih ÞkË h¾ku fu yiMku VfehkU Mku BkwheË nku™k
çknwŒ çkzk økw™kn ni ykih ðkun òu fwA Œyßswçk ¾iÍ åkeÍU rË¾÷k
hnu nI ðkun nhrøkÍ nhrøkÍ fhkBkŒ ™nª çkÕfu òËq Þk ™Íh çkLËe fk
yBk÷ Þk ~kiŒk™ fk Äkufk ni. (Ëu¾ku nBkkhe rfŒkçk Bkk’Bkq÷kŒw÷ yçkhkh)
{7} yøkh …eh fu çkŒkyu nwyu ðÍeVkU Mku rË÷ BkU fwA hku~k™e Þk yåAe
nk÷Œ …iËk nku Þk yåAu yåAu Ïðkçk ™Íh ykyU Þk Ïðkçk ð çkuËkhe
BkU çkwÍøw kkuO fk ËeËkh ykih W™ fe rÍÞkhŒ nku™u ÷øku Þk ™BkkÍ ykih
ðÍeVu BkU fkuE åkBkf …iËk nku Þk fkuE ¾kMk firVGÞŒ Þk ÷ÍTÍŒ BknMkqMk
nku Œku ¾çkhËkh ! ¾çkhËkh R™ çkkŒkU fk y…™u …eh fu rMkðk rfMke
ËqMkhu Mku rÍ¢ ™ fhu, ™ y…™u ðÍeVkU ykih RçkkËŒkU fk …eh fu R÷kðk
rfMke fu MkkBk™u RÍnkh fhu õÞqft u Íkrnh fh Ëu™u Mku Þun rBk÷e nwE Ynk™e
Ëki÷Œ åk÷e òŒe ni ykih rVh BkwheË WBkú Çkh nkÚk Bk÷Œk hn òyuøkk.
{8} yøkh …eh fu çkŒkyu nwyu ðÍeVu Þk rÍ¢ fk fwA BkwÆŒ Œf fkuE
yMkh Þk firVGÞŒ ™ Íkrnh nku Œku RMk Mku ŒtøkrË÷ ykih …eh Mku
çkËÍ™ ™ nku ykih RMk fku y…™e ¾kBke Þk fkuŒkne MkBkÍu ykih Þqt
MkBkÍu fu çkzk yMkh Þune ni fu BkwÍu yÕ÷kn 1 fk ™kBk ÷u™u fe
ŒkiVef nku hne ni. nh BkwheË BkU …iËkR~ke Œkih …h y÷øk y÷øk
Mk÷krnGÞŒ nwðk fhŒe ni yuf ne ðÍeVk ykih yuf ne rÍ¢ Mku rfMke
sLLkíke Íuðh 475
BkU fkuE yMkh …iËk nkuŒk ni ykih rfMke BkU fkuE ËqMkhe firVGÞŒ …iËk
nkuŒe ni, rfMke BkU sÕË yMkh Íkrnh nkuŒk ni rfMke BkU çknwŒ Ëuh fu
çkk’Ë y-MkhkŒ Íkrnh nkuŒu nI rsMk BkU siMke ykih rsŒ™e Mk÷krnGÞŒ
nkuŒe ni WMke r÷nkÍ Mku ðÍeVkU ykih rÍ¢ fe firVGÞkŒ …iËk nkuŒe nI
Þun ÍYhe ™nª fe nh BkwheË fk nk÷ ÞõMkkt ne nku. çknh nk÷
yøkh ðÍeVu ð rÍ¢ Mku fwA firVGÞkŒ …iËk nkU Œku ÏkwËk fk ~kw¢ yËk
fhu ykih yøkh fwA y-MkhkŒ ™ nkU Þk fBk nkU Þk y-MkhkŒ nku fh
fBk nku òyU Þk rçkÕfw÷ y-MkhkŒ ð firVGÞkŒ ÍkR÷ nku òyU Œku
nhrøkÍ nhrøkÍ …eh Mku çkË yu’rŒfkË nku fh rÍ¢ ykih ðÍeVu fku
™ Akuzu çkÕfu çkhkçkh …ZŒk hnu ykih …eh fk y-Ëçkku yunrŒhkBk çk
ËMŒqh h¾u ykih Íhk Çke ŒtøkrË÷ ™ nku ykih Þun Mkkuåk Mkkuåk fh Mkçkú
fhu ykih y…™u rË÷ fku ŒMkÕ÷e ËuŒk hnu fu
WMk fu yÕŒkV Œku nI ykBk ~kneËe Mkçk …h
ŒwÍ Mku õÞk rÍË Úke yøkh Œq rfMke fkrçk÷ nkuŒk
{9} nh BkwheË fku ÷krÍBk ni fu ËqMkhu çkwÍwøkkuO Þk ËqMkhu rMkÂÕMk÷u fe
~kk™ BkU nhrøkÍ nhrøkÍ fÇke fkuE økwMŒk¾e ykih çku y-Ëçke ™ fhu
™ rfMke ËqMkhu …eh fu BkwheËkU fu MkkBk™u fÇke Þun fnu fu Bkuhk …eh
ŒwBnkhu …eh Mku yåAk ni Þk nBkkhk rMkÂÕMk÷k ŒwBnkhu rMkÂÕMk÷u Mku
çkunŒh ni, ™ Þun fnu fu nBkkhu …eh fu BkwheË ŒwBnkhu …eh Mku rÍÞkËk
nI Þk nBkkhu …eh fk ¾k™Ëk™ ŒwBnkhu …eh fu ¾k™Ëk™ Mku çkZ åkZ fh
ni õÞqtfu RMk rfMBk fe VwÍq÷ çkkŒkU Mku rË÷ BkU ytÄuhk …iËk nkuŒk ni
ykih V¾ú ð økwYh fk ~kiŒk™ Mkh …h Mkwðkh nku fh BkwheË fku snL™Bk
fu økZu BkU røkhk ËuŒk ni ykih …ehkU ð BkwheËkU fu ËhrBkÞk™ r™Vkf ð
r~kfkf, …kxeo çkLËe ykih rfMBk rfMBk fu ÍøkzkU fk ykih rVík™k ð
VMkkË fk çkkÍkh økBko nku òŒk ni.
sLLkíke Íuðh 476
BkwheË fku rfMk Œhn hn™k åkkrnÞu ?

{1} ÍYhŒ fu BkwŒkrçkf Ëe™ fk RÕBk nkrMk÷ fhŒk hnu Ïðkn rfŒkçkU
…Z fh Þk ykr÷BkkU Mku …qA …qA fh.
{2} Mkçk økw™knkU Mku çkåkŒk hnu.
{3} yøkh fÇke fkuE økw™kn nku òyu Œku Vkih™ rË÷ BkU ~kŠ{LËk nku
fh ÏkwËk Mku Œkiçkk fhu.
{4} rfMke fku y…™u nkÚk Þk Íçkk™ Mku Œõ÷eV ™ Ëu, ™ rfMke fk
fkuE nf Bkkhu.
{5} Bkk÷ fe BknççkŒ ykih RÍTÍŒ ð ~kkunhŒ fe ŒBkL™k rË÷ BkU ™
h¾u ™ yåAu ¾k™u ykih yåAu f…zu fe rV¢ fhu çkÕfu ðõŒ …h
òu fwA rBk÷ òyu WMk …h Mkçkúku ~kw¢ fhu.
{6} yøkh rfMke ¾Œk …h fkuE xkufu Œku y…™e çkkŒ fe …åk fh fu
RMk …h yzk ™ hnu çkÕfu Vkih™ ne Ïkw~krË÷e Mku y…™e øk-÷Œe
fku íkM÷eBk fhu ykih Œkiçkk fhu.
{7} rçkøkih MkÏŒ ÍYhŒ fu MkVh ™ fhu õÞqtfu MkVh BkU çknwŒ Mke çku
yunrŒÞkŒe nkuŒe ni ykih çknwŒ Mku Ëe™e fkBkkU ykih ðÍeVkU
Þnkt Œf fu ™BkkÍ BkU ¾÷÷ …iËk nku òÞk fhŒk ni.
{8} rfMke Mku Íøkzk Œfhkh ™ fhu.
{9} çknwŒ rÍÞkËk ykih fnTfnk ÷økk fh ™ ntMku.
{10} nh çkkŒ ykih nh fkBk BkU ~kheyŒ ykih MkwL™Œ fe …kçkLËe
fk ¾Þk÷ h¾u.
{11} rÍÞkËk ðõŒ ŒLnkE BkU hnu yøkh ÷kuøkkU Mku rBk÷™k sw÷™k
…zu Œku ÷kuøkkU Mku ykrsÍe ykih RÂLfMkkhe fu MkkÚk rBk÷u Mkçk fe
r¾ËBkŒ fhu ykih nhrøkÍ nhrøkÍ y…™u rfMke fki÷ ð Vu’÷ Mku
y…™e çkzkE ™ sŒkyu.
sLLkíke Íuðh 477
{12} yBkehkU fe MkkunçkŒ BkU çknwŒ fBk çkiXu.

{13} çkË Ëe™kU çkË Vu’÷kU Mku çknwŒ Ëqh Çkkøku.
{14} ËqMkhkU fk yi’çk ™ Zqtzu çkÕfu y…™u yi’çkkU …h ™Íh h¾u ykih
y…™e RM÷kn fe fkur~k~k BkuU ÷økk hnu.
{15} ™BkkÍkU fku yåAe Œhn yåAu ðõŒ BkU …kçkLËe fu MkkÚk rË÷
÷økk fh …Zu.
{16} òu fwA ™wõMkk™ Þk hLòu økBk …u~k ykyu WMk fku yÕ÷kn 1
fe ŒhV Mku ò™u ykih RMk …h Mkçkú fhu ykih Þun MkBkÍu fu RMk
…h ÏkwËkðLËu Œyk÷k fe ŒhV Mku Mkðkçk rBk÷uøkk ykih yøkh
fkuE VkyuËk nkrMk÷ nku Þk fkuE Ïkw~ke nkrMk÷ nku Œku RMk …h
ÏkwËk fk ~kw¢ yËk fhu ykih Þun Ëwyk Bkktøku fu yÕ÷kn Œyk÷k
RMk ™^y ykih Ïkw~ke fku Bkuhu nf BkU çkunŒh çk™kyu.
{17} rË÷ Þk Íçkk™ Mku nh ðõŒ ÏkwËk fk rÍ¢ fhŒk hnu rfMke
ðõŒ økkrV÷ ™ hnu fBk Mku fBk nh ËBk Þun ¾Þk÷ h¾u fu ÏkwËk
BkwÍu Ëu¾ hnk ni.
{18} snkt Œf nku Mkfu ËqMkhkU fku Ëe™ Þk ËwLÞk fk VkyuËk ÃknkU[kŒk
hnu ykih nhrøkÍ rfMke {wMkÕ{kLk fku ™wõMkk™ ™ ÃknkU[kyu.
{19} Ïkqhkf BkU ™ RŒ™e fBke fhu fu fBkÍkuh Þk çkeBkkh nku òyu, ™
RŒ™e rÍÞkËŒe fhu fu RçkkËŒ BkU MkwMŒe nku™u ÷øku.
{20} yÕ÷kn Œyk÷k fu rMkðk rfMke ykËBke Mku fkuE WBBkeË ykih
ykMk ™ ÷økkyu ykih nhrøkÍ Þun ¾Þk÷ ™ h¾u fu Vw÷kt søkn Mku
Þk Vw÷kt ykËBke Mku BkwÍu fkuE VkyuËk rBk÷ òyuøkk, çkMk yÕ÷kn
Œyk÷k Mku ykMk ÷økkyu h¾u ykih RMk yfeËu …h sBkk hnu fu yøkh
yÕ÷kn Œyk÷k åkknuøkk Œku Mkçk Bkuhu fkBk ykyUøku ykih yøkh
yÕ÷kn Œyk÷k ™nª åkknuøkk Œku fkuE Bkuhu fkBk ™nª yk MkfŒk.
sLLkíke Íuðh 478
{21} snkt Œf nku Mkfu {wMkÕ{kLkkU fu WÞqçk fku Aw…kyu.

{22} BkunBkk™kU, BkwMkkrVhkU ykih ykrBk÷kU ð Ëhðu~kkU fe r¾ËBkŒ
fhu ykih økheçkkU, BkkunŒkòU fe y…™e ŒkfŒ Çkh BkËË fhu.
{23} y…™e BkkiŒ fku ÞkË h¾u.
{24} hkuÍk™k hkŒ fku MkkuŒu ÔkõŒ rË™ Çkh fu fkBkkU fku Mkkuåku fu yks
rË™ Çkh BkU BkwÍ Mku rfŒ™e ™urfÞkt nw# ykih rfŒ™u økw™kn nwyu
™urfÞkU …h ÏkwËk fk ~kw¢ yËk fhu ykih økw™knkU Mku Œkiçkk fhu.
{25} Íqx, økeçkŒ, økk÷e øk÷kuåk, VwÍ÷ q çkõðkMk Mku nBku~kk çkåkŒk hnu.
{26} òu BknrV÷ r¾÷kVu ~kheyŒ nku ðnkt nhrøkÍ fËBk ™ h¾u
ykih RMk Bkwyk-Bk÷u BkU yÍeÍku yfrhçkk fe ™khkÍøke fe Çke
fkuE …hðkn ™ fhu.
{27} y…™e MkqhŒ ð MkehŒ, y…™u RÕBkku V™, y…™e RÍTÍŒ ð
~kkunhŒ, y…™u Bkk÷ku Ëki÷Œ ykih ËqMkhe ÏkqrçkÞkU …h nhrøkÍ
fÇke BkøkYh ™ nku.
{28} ™ufkU fe MkkunçkŒ BkU çkiXu.
{29} økwMMkk ™ fhu, nBku~kk çkwËoçkkhe ykih çkhËk~Œ fh™u fe ykËŒ
çk™kyu.
{30} nh ~kÏMk Mku ™h{e fu MkkÚk çkkŒåkeŒ fhu.
{31} y…™u …eh fu çkŒkyu nwyu rÍ¢ ykih ðÍeVkU fe …kçkLËe fhu
ykih WMk fe ™MkenŒkU fku nh ËBk …u~ku ™Íh h¾u.
¾ihku çk-h-fík ðk÷e Bksr÷MkU
{wMkÕ{kLkkU fe ðkun Bksr÷MkU rs™ fu çkkhu BkU hMkq÷wÕ÷kn
6 ™u VhBkkÞk ni fu R™ Bksr÷MkkU BkU hnBkŒ fu rVrh~Œu
WŒhŒu nI ykih hnBkŒkU çk-h-fíkkU fk ™wÍq÷ nkuŒk ni R™ Bkwçkkhf Bksr÷MkkU
BkU åkLË Þun nI rs™ BkU {wMkÕ{kLkkU fk nkrÍh nku™k MkykËŒ ykih
sLLkíke Íuðh 479
çkkRMku ¾ihku çk-h-fík ykih yßhku Mkðkçk fe Ëki÷Œ Mku Bkk÷kBkk÷

nku™u fk Íheyk ni.
{1} Bke÷kË ~kheV : RMk Bksr÷Mk BkU nwÍhq u yõËMk 6
fe rð÷kËŒu çkk MkykËŒ fk çkÞk™ ykih RMke fu rÍB™ BkU nwÍqh
fu VÍkR÷ Bkku’rsÍkŒ ykih yk… fe MkehŒu Bkwçkk-hfk
ykih yk… fe BkwfÆMk rÍLËøke fu nk÷kŒ fk rÍ¢u sBke÷ nkuŒk ni.
R™ åkeÍkU fk rÍ¢ fwhyk™u BkSË BkU Çke ni ykih nËeMkkU BkU Çke çk
fMkhŒ R™ çkkŒkU fk rÍ¢ ni yøkh {wMkÕ{kLk y…™e BknrV÷ BkU R™
BkwfÆMk BkÍkBke™ fku çkÞk™ fhU çkÕfu ¾kMk R™ çkkŒkU fu çkÞk™ fh™u
fu r÷Þu BknrV÷ BkwLyrfË fhU Œku RMk fu ™k òRÍ nku™u fe Çk÷k fki™
Mke ðßn nku MkfŒe ni. rçk÷k ~kwçkk Þfe™™ Þun Bksr÷Mk òRÍ
çkÕfu BkwMŒnçk ykih çkkRMku yßhku Mkðkçk ni. RMk Bksr÷Mk fu r÷Þu
÷kuøkkU fku çkw÷k™k ykih ~khef fh™k Þfe™™ yuf ¾ih fe ŒhV çkw÷k™k
ni òu Mkðkçk fk fkBk ni rsMk Œhn ðk’Í ykih s÷MkkU fu yu’÷k™ rfÞu
òŒu nI ykih Œkhe¾ Bkwfhoh fh fu RÂ~íknkh Ak…u òŒu nI ykih
yu’÷k™ fh fu ÷kuøkkU fku Ëk’ðŒ Ëe òŒe ni ykih R™ çkkŒkU fe ðßn
Mku ðkun ðk’Í ykih sÕMku ™k òRÍ ™nª nku òŒu RMke Œhn Bke÷kË
~kheV fu r÷Þu çkw÷kðk Ëu™u Mku RMk Bksr÷Mk fku ™k òRÍ ykih
rçkËTyŒ ™nª fnk ò MkfŒk.
RMke Œhn Bke÷kË ~kheV BkU ~kehe™e çkktx™k Çke òRÍ ni.
rBkXkE çkktx™k {wMkÕ{kLkkU fu MkkÚk yuf ™uf Mkw÷qf ykih yunMkk™
fh™k ni. sçk Bke÷kË ~kheV fe BknrV÷ òRÍ ni Œku rBkXkE çkktx™k
òu yuf òRÍ ykih ™uf fkBk ni RMk BknrV÷ fku ™k òRÍ ™nª fh
Ëuøkk. Bke÷kË ~kheV fe Bksr÷Mk BkU rÍ¢u rð÷kËŒ fu ðõŒ ¾zu nku fh
Mk÷kŒku Mk÷kBk …ZŒu nI. y-hçkku ysBk fu çkzu çkzu W-÷Bkkyu rfhkBk
sLLkíke Íuðh 480
ykih BkwÂ^íkÞk™u WÍTÍkBk ™u RMk rfÞkBk ykih Mk÷kŒku Mk÷kBk fku

BkwMŒnçk VhBkkÞk ni RMk r÷Þu ¾zu nku fh Mk÷kBk …Z™k Þfe™™
òRÍ ykih Mkðkçk fk fkBk ni çkk’Í yfkrçkh ykir÷Þk fku Bke÷kË
~kheV fe Bksr÷Mku …kf BkU nwÍhq u yõËMk 6 fe rÍÞkhŒ
fk ~khV Çke nkrMk÷ nwðk ni. yøkåkuo Þun ™nª fnk ò MkfŒk fu nwÍqhu
yõËMk 6 ÍYh ne RMk Bksr÷Mku Bke÷kË ~kheV {Uu
Œ~kheV ÷kŒu nI ÷urf™ yøkh ðkun y…™u rfMke WBBkŒe …h y…™k
¾kMk fhBk VhBkkyU ykih Œ~kheV ÷kyU Œku Þun fkuE Bkwnk÷ çkkŒ Çke
™nª. çknwŒ Mku økw÷kBkkU fku ykfkyu ™kBkËkh ™u ™ðkÍk ni ykih
y…™u ËeËkhu yLðh Mku Bkw~khoV VhBkkŒu hnUøku õÞqtfu yÕ÷kn Œyk÷k
™u y…™u Bknçkqçk fku nÞkŒu òrðËk™e yŒk VhBkkE ni ykih R™ fku
çkze çkze ŒkfŒkU fk çkkË~kkn çkÕfu ~knL~kkn çk™kÞk ni
(çknkhu ~kheyŒ, rs. 3, rnMMkk : 16, Mk. 245-246)

{2} hsçke ~kheV : 26-27 hsçk fku Bku’hks ~kheV fk çkÞk™ fh™u
fu r÷Þu òu sÕMkk rfÞk òŒk ni WMk fku hsçke ~kheV fe Bksr÷Mk
fnŒu nI. Bke÷kË ~kheV fe Œhn Þun Çke çknwŒ ne Bkwçkkhf sÕMkk ni
RMk sÕMku fku fh™u ðk÷u ykih nkrÍhe™ ð MkkBkuE™ Mkçk Mkðkçk fu
BkwMŒrnf nI. Íkrnh ni fu nwÍqhu yfhBk 6 fu VÍkR÷ku
fBkk÷kŒ ykih R™ fu Bkku’rsÍkŒ BkU Mku yuf çknwŒ ne yÍeBkw~~kk™
Bkku’rsÍk Þk’™e Bku’hksu rsMBkk™e fk rÍ¢u sBke÷ rfMk fËh ÏkwËkðLËu
s÷e÷ fe hnBkŒkU ykih çk-h-fíkkU fu ™wÍq÷ fk çkkRMk nkuøkk ? RMk
r÷Þu {wMkÕ{kLkkU fku åkkrnÞu fu rÍÞkËk Mku rÍÞkËk Œk’ËkË BkU ykih çkzu
Mku çkzu yunrŒBkkBk fu MkkÚk RMk Bksr÷Mku ¾ihku çk-h-fík fku Bkw™yrfË
fhU ykih rÍ¢u Bku’hks Mkw™™u fu r÷Þu fMkeh Œk’ËkË BkU nkrÍh nku fh
sLLkíke Íuðh 481
yLðkhku çk-h-fkŒ fe MkykËŒkU Mku MkhVhkÍ nkU ykih RMk BkwfÆMk

hkŒ BkU ™ðkrV÷ …Z fh ykih Mk-ËfkŒku ¾ihkŒ fh fu Mkðkçku Ëkhi™
fe Ëki÷ŒkU Mku Bkk÷kBkk÷ nkU.
{3} øÞkhnðª ~kheV : 11, 12 hçkeW÷ ykr¾h fku nÍhŒu økkiMku
yk’ÍBk MkÂGÞËw™k ~ki¾ yçËw÷ fkrËh S÷k™e I fu
VÍkR÷ku Bk™krfçk ykih yk… fe fhkBkkŒ fku çkÞk™ fh™u fu r÷Þu
Þun sÕMkk BkwLyrfË rfÞk òŒk ni. nËeMk ~kheV BkU ni fu Mkkr÷ne™ fu
rÍ¢ fu ðõŒ hnBkŒkU ykih çk-h-fíkkU fk ™wÍq÷ nwðk fhŒk ni.
r÷nkÍk Þun sÕMku Çke òRÍ ykih çknwŒ ne çkk çk-h-fík nI

ykih rçk÷k ~kwçkk Mkðkçk fu fkBk nI.
{ 4} MkehŒu …kf fu Rß÷kMk : R™ sÕMkkU BkU nwÍqhu yfhBk
6 fu VÍkR÷ ykih yk… fe BkwfÆMk MkehŒ ykih
Rr¥kçkkyu MkwL™Œ ð ~kheyŒ ykih BknççkŒu hMkq÷ 6
fk çkÞk™ nwðk fhŒk ni. Bke÷kË ~kheV fe Œhn Þun sÕMku Çke çknwŒ
Bkwçkkhf ykih ¾ihku çk-h-fík ðk÷u nI ykih yn÷u sÕMkk nkrÍhe™
Mkçk Mkðkçk …kŒu nI.
nÕfyu rÍ¢ : MkqrVÞkyu rfhkBk, yn÷u ŒhefŒ sBy nku fh ykih
nÕfk çk™k fh frÕkBkyu ŒÂGÞçkk …ZŒu ykih yÕ÷kn 1 fk rÍ¢
fhŒu nI rVh ~k-s-hyu ~kheVk …Z fh …ehk™u rfçkkh fku EMkk÷u
Mkðkçk fhŒu nI R™ nÕfkU fe VÍe÷Œ ykih yÍBkŒ fk õÞk fn™k ?
R™ rÍ¢ fu nÕfkU fku nËeMk BkU “sL™Œ fk çkkøk” fnk økÞk ni.
RMke Œhn ËqMkhu Mknkçkyu rfhkBk H ykih ykir÷Þkyu
WÍTÍkBk R fu ŒÍrfhkU fe Bksr÷MkU BkwLyrfË fh™k Çke
òRÍ ni Bkøkh Þun ÍYhe ni fu R™ Mkçk sÕMkkU BkU rhðkÞkŒ Mknen
sLLkíke Íuðh 482
çkÞk™ fe òyU økih rÍBBkuËkh ÷kuøkkU Mku ™ ðk’Í fn÷kÞk òyu ™

øk÷Œ rhðkÞŒkU fku çkÞk™ rfÞk òyu ðh™k Mkðkçk fu søkn yÍkçk
fu rMkðk ykih fwA ™ rBk÷uøkk.
WMkou çkwÍwøkko™u Ëe™ : çkwÍwøkko™u Ëe™ ð W-÷Bkkyu Mkkr÷ne™ fu rðMkk÷
fe Œkhe¾kU BkU R™ fu BkÍkhkU …h nkrÍhe™ fk RsrŒBkky rsMk BkU
fwhyk™u BkSË fe rŒ÷kðŒ ykih Bke÷kË ~kheV, ™k’Œ Ïðk™e ykih
ðk’Í nkuŒk ni ykih R™ çkwÍwøko fu nk÷kŒu rÍLËøke çkÞk™ rfÞu òŒu
nI rVh VkrŒnk ð EMkk÷u Mkðkçk rfÞk òŒk ni Þun òRÍ ni.
hMkq÷wÕ÷kn 6 Çke nh Mkk÷ fu yÔð÷ Þk ykr¾h BkU
~kw-nËkyu WnwË fu BkÍkhkU fe rÍÞkhŒ fu r÷Þu Œ~kheV ÷u òÞk fhŒu
Úku. nkt Þun ÍYh ni fu WMkkuO fku ÍBkk™yu nk÷ fu ÏkwhkVkŒ ð ÷ÂøðGÞkŒ
åkeÍkU Mku …kf h¾k òyu, òrn÷kU fku ™k òRÍ fkBkkU Mku BkLy rfÞk
òyu, BkLy fh™u Mku Çke yøkh ðkun çkkÍ ™ ykyU Œku R™ ™k òRÍ
fkBkkU fk økw™kn W™ fu Mkh …h nkuøkk R™ ÷ÂøðGÞkŒ ð ÏkwhkVkŒ fe
ðßn Mku WMko fku nhkBk ™nª fnk ò MkfŒk. ™kf …h BkÏ¾e çkiX òyu
Œku BkÏ¾e fku Wzk Ëu™k åkkrnÞu ™kf fkx fh ™nª VUf Ëe òyuøke.
EMkk÷u Mkðkçk
Þk’™e fwhyk™u BkSË fe rŒ÷kðŒ Þk fr÷Bkk ~kheV Þk
™^÷e ™BkkÍkU Þk rfMke Çke çkË™e Þk Bkk÷e RçkkËŒkU fk Mkðkçk
rfMke ËqMkhu fku ÃknkU[k™k Þun òRÍ ni. RMke fku ykBk Œkih …h ÷kuøk
VkrŒnk Ëu™k ykih VkrŒnk rË÷k™k fnŒu nI, rÍLËkU fu EMkk÷u Mkðkçk
Mku BkwËkuO fku VkyuËk ÃknkU[Œk ni. rVõn ykih yfkRË fe rfŒkçkkU
Bk-Mk÷™ rnËkÞk ð ~knou yfkRËu ™ÂMVGÞk BkU RMk fk çkÞk™ BkkisËq ni
RMk fku rçkËTyŒ ykih ™k òRÍ fn™k snk÷Œ ykih nxÄBkeo ni. nËeMk
sLLkíke Íuðh 483
Mku Çke RMk fk òRÍ nku™k MkkrçkŒ ni. åkw™kLåku nÍhŒu Mkk’Ë rçk™
WçkkËk Mknkçke 5 fe ðkr÷Ëk fk sçk RÂLíkfk÷ nku økÞk
Œku WLnkU ™u yÍo rfÞk fu Þk hMkq÷Õ÷kn 6 ! Bkuhe
Bkkt fk RÂLíkfk÷ nku økÞk W™ fu r÷Þu fki™ Mkk Mk-Ëfk y^Í÷ ni ?
nwÍqhu yõËMk 6 ™u VhBkkÞk : …k™e çkunŒhe™ Mk-Ëfk
ni. Œku (nwÍqh 6 fu VhBkk™u fu BkwŒkrçkf) nÍhŒu Mkk’Ë
5 ™u fqtðkt ¾wËðk rËÞk (ykih WMku y…™e Bkkt fe ŒhV BkLMkqçk
fhŒu nwyu) fnk Þun fqtðkt Mkk’Ë fe Bkkt fu r÷Þu ni (Þk’™e RMk fk Mkðkçk
WMk fe Yn fku rBk÷u).
RMke Œhn yuf ykih nËeMk BkU ni fu yuf ~kÏMk ™u yÍo rfÞk
Þk hMkq÷Õ÷kn 6 ! Bkuhe Bkkt fk yåkk™f RÂLíkfk÷ nku
økÞk ykih ðkun rfMke çkkŒ fe ðrMkGÞŒ ™ fh Mkfe Bkuhk økwBkk™ ni fu ðkun
RÂLíkfk÷ fu ðõŒ fwA çkku÷ MkfŒe Œku Mk-Ëfk ÍYh ËuŒe Œku yøkh BkI
WMk fe ŒhV Mku Mk-Ëfk fh Ëqt Œku õÞk WMk fe Yn fku Mkðkçk ÃknkU[øu kk ?
Œku yk… 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu : nkt ÃknkU[øu kk.
yÕ÷kBkk ™-ððe I ™u RMk nËeMk fe ~kno BkU

RþkoË VhBkkÞk fu
“RMk nËeMk Mku MkkrçkŒ nwðk fu yøkh BkÂGÞŒ fe ŒhV Mku
Mk-Ëfk rËÞk òyu Œku BkÂGÞŒ fku RMk fk VkyuËk ykih Mkðkçk ÃknkU[Œk
ni RMke …h W-÷Bkk fk Rr¥kVkf ni.”
RMk fu R÷kðk R™ nËeMkkU Mku BkwLËrhsyu Íi÷ BkMkkR÷ Çke

r™nkÞŒ ne ðkÍun Œkih …h MkkrçkŒ nkuŒu nI :
sLLkíke Íuðh 484
{1} BkÂGÞŒ fu EMkk÷u Mkðkçk fu r÷Þu …k™e çkunŒhe™ Mk-Ëfk ni fu

fqtðkt ¾wËðk fh Þk ™÷ ÷økðk fh Þk Mkçke÷ ÷økk fh RMk fk Mkðkçk
BkÂGÞŒ fku çkÏ~kk òyu.
{2} BkÂGÞŒ fku rfMke fkhu ¾ih fk Mkðkçk çkÏ~k™k çkunŒh ykih yåAk
fkBk ni åkwLkkLåku Œ^Mkehu yÍeÍe …khn yBBk Mk. 113 …h ni fu
“BkwËko yuf zqçk™u ðk÷u fe Œhn rfMke VrhÞkË hMk fu RÂLíkÍkh
BkU hnŒk ni yiMku ðõŒ BkU Mk-ËfkŒ ykih ËwykyU ykih VkrŒnk WMk fu
çknwŒ fkBk ykŒu nI Þune ðßn ni fu ÷kuøk yuf Mkk÷ Œf ÏkwMkqMk™ BkkiŒ
fu çkk’Ë yuf råkÕ÷u Œf BkÂGÞŒ fku RMk rfMBk fe RBkËkË ÃknkU[k™u fe
…qhe …qhe fkur~k~k fhŒu nI.”
{3} Mkðkçk çkÏ~k™u fu yÕVkÍ Íçkk™ Mku yËk fh™k Mknkçkk H
fe MkwL™Œ ni.
{4} ¾k™k ~kehe™e ðøkihk MkkBk™u h¾ fh VkrŒnk Ëu™k òRÍ ni
RMk r÷Þu fu nÍhŒu Mkk’Ë 5 ™u R~kkhk fheçk fk ÷^Í
RÂMík’Bkk÷ fhŒu nwyu VhBkkÞk Þun fqtðkt Mkk’Ë fe Bkkt fu
r÷Þu ni Þk’™e yi yÕ÷kn 1 ! RMk fqtyU fu …k™e fk Mkðkçk Bkuhe
Bkkt fku yŒk VhBkk RMk Mku Bkk’÷qBk nwðk fu fqtðkt W™ fu MkkBk™u Úkk.
{5} økheçk, rBkMfe™ fku ¾k™k ðøkihk Ëu™u Mku …n÷u Çke VkrŒnk
fh™k òRÍ ni siMkk fu nÍhŒu Mkk’Ë ™u rfÞk fu fqtðkt ŒGÞkh nku™u fu
MkkÚk ne WLnkU ™u Mkðkçk çkÏ~k rËÞk nk÷ktfu ÷kuøkkU fu …k™e RÂMík’Bkk÷
fh™u fu çkk’Ë Mkðkçk rBk÷uøkk RMke Œhn yøkåkuo økheçk rBkMfe™ fku
¾k™k Ëu™u fu çkk’Ë Mkðkçk rBk÷uøkk ÷urf™ RMk Mkðkçk fku …n÷u ne
çkÏ~k Ëu™k òRÍ ni.
{6} rfMke åkeÍ …h BkÂGÞŒ fk ™kBk yk™u Mku ðkun åkeÍ nhkBk ™
nkuøke Bk-Mk÷™ økkiMku …kf fk çkfhk Þk økkÍe rBkÞkt fk Bkwøkko fn™u Mku
sLLkíke Íuðh 485
çkfhk Þk Bkwøkko nhkBk ™nª nku MkfŒk õÞtqfu nÍhŒu Mkk’Ë Mknkçke ™u
WMk fqtyU fku y…™e BknqoBkk Bkkt fu ™kBk Mku BkLMkqçk rfÞk Úkk òu yks Œf
rçkyThu WBBku Mkk’Ë ne fu ™kBk Mku Bk~nqh ni ykih Ëkihu Mknkçkk Mku yks
Œf {wMkÕ{kLk RMk fk …k™e …eŒu hnu nI ykih fkuE Çke RMk fk fkR÷
™nª fu WBBku Mkk’Ë fk ™kBk çkku÷ Ëu™u Mku fqtyU fk …k™e nhkBk nku økÞk.
çknh nk÷ RMk çkkŒ …h åkkhkU RBkkBkkU fk Rr¥kVkf ni fu
EMkk÷u Mkðkçk Þk’™e rÍLËkU fe ŒhV Mku BkwËkuO fku Mkðkçk ÃknkU[k™k
òRÍ ni. yçk hnª ŒÏMkeMkkŒ, fu ŒeMkhu rË™ Mkðkçk ÃknkU[k™k,
åkk÷eMkðU rË™ Mkðkçk ÃknkU[k™k. Œku Þun ŒÏMkeMkkŒ ykih rË™kU fe
ÏkwMkqrMkGÞkŒ ™ Œku ~kh-E ŒÏMkeMkkŒ nI ™ fkuE Çke R™ fku ~kh-E
MkBkÍŒk ni õÞqtfu fkuE Çke Þun ™nª fnŒk fu RMke rË™ Mkðkçk ÃknkU[uøkk
çkÕfu Þun ŒÏMkeMkkŒ BknTÍ WVeo ykih hðkS çkkŒ ni òu ÷kuøkkU ™u
y…™e Mknq÷Œ fu r÷Þu Bkwfhoh fh h¾e ni ðh™k Mkçk ò™Œu nI fu
RÂLíkfk÷ fu çkk’Ë ne Mku rŒ÷kðŒu fwhyk™u BkSË ykih Mk-ËfkŒku
¾ihkŒ fk rMkÂÕMk÷k ~kwYy nku òŒk ni ykih yõMkh ÷kuøkkU fu Þnkt
çknwŒ rË™kU Œf Þun rMkÂÕMk÷k òhe hnŒk ni R™ Mkçk çkkŒkU fu nkuŒu
nwyu Þun fiMku fnk ò MkfŒk ni fu MkwL™e ÷kuøk ŒeMkhu rË™ ykih
åkk÷eMkðU rË™ fu rMkðk ËqMkhu rË™kU BkU EMkk÷u Mkðkçk fku ™k òRÍ
Bkk™Œu nI Þun çknwŒ çkzk RÂ^íkhk ykih ~kBko™kf ŒkunBkŒ ni òu
Bkw¾kr÷Ve™ fe ŒhV Mku nBk MkwL™e {wMkÕ{kLkkU …h ÷økk™u fe fkur~k~k
fe ò hne ni ykih Ïðkn Bk Ïðkn Œeò ykih åkk÷eMkðU fku nhkBk fn
fh BkwËkuO fku Mkðkçk Mku BknYBk rfÞk ò hnk ni çknh nk÷ sçk nBk
Þun fkRËyu fwÂÕ÷Þk çkÞk™ fh åkwfu nI fu EMkk÷u Mkðkçk ykih VkrŒnk
òRÍ ni Œku EMkk÷u Mkðkçk fu ŒBkkBk swÍRGÞkŒ fu ynfkBk RMke
fkRËyu fwÂÕ÷Þk Mku Bkk’÷qBk nku økyu Bk-Mk÷™ :
sLLkíke Íuðh 486
Œesu fe VkrŒnk : Bkh™u Mku ŒeMkhu rË™ çkk’Ë fwhyk™ Ïðk™e ykih
fr÷Bkyu ŒÂGÞçkk …Zk òŒk ni ykih fwA çkŒk~ku Þk åk™u Þk rBkXkRÞkt
ŒõMkeBk fe òŒe nI ykih R™ fk Mkðkçk BkÂGÞŒ fe Yn fku ÃknkU[kÞk
òŒk ni åkqtfu Þun EMkk÷u Mkðkçk fk yuf Œhefk ni RMk r÷Þu òRÍ
ykih çkunŒh ni r÷nkÍk RMk fku fh™k åkkrnÞu.
åkk÷eMkðU ykih çkhMke fe VkrŒnk : Bkh™u fu åkk÷eMkðU rË™ çkk’Ë
ne fwA ¾k™k …fðk fh Vw-fhk ð BkMkkfe™ fku r¾÷kÞk òŒk ni ykih
fwhyk™ Ïðk™e Çke fe òŒe ni ykih RMk fk Mkðkçk BkÂGÞŒ fe Yn
fku ÃknkU[kÞk òŒk ni RMke Œhn yuf çkhMk …qhk nku ò™u fu çkk’Ë Çke
¾k™kU ykih rŒ÷kðŒ ðøkihk fk EMkk÷u Mkðkçk rfÞk òŒk ni Þun Mkçk
òRÍ ykih Mkðkçk fu fkBk nI r÷nkÍk R™ fku fhŒu hn™k åkkrnÞu.
~kçku çkhkyŒ fe VkrŒnk : ~kçku çkhkyŒ BkU nÕðk …fkÞk òŒk ni
ykih WMk …h VkrŒnk rË÷kE òŒe ni nÕðk …fk™k Çke òRÍ ni
ykih WMk …h VkrŒnk rË÷k™k EMkk÷u Mkðkçk BkU Ëkr¾÷ ni r÷nkÍk
Þun Çke òRÍ ni.
fqtzkU fe VkrŒnk : hsçk fu Bkne™u BkU åkkð÷ Þk ¾eh …fk fh fqtzkU BkU
h¾Œu nI ykih nÍhŒu s÷k÷wÆe™ çkw¾khe fe VkrŒnk rË÷kŒu
nI RMke Œhn Bkknu hsçk BkU nÍhŒu RBkkBku ò’Vhu MkkrËf fku
EMkk÷u Mkðkçk fh™u fu r÷Þu …qrhÞkU fu fqtzu Çkhu òŒu nI Þun Mkçk òRÍ
ykih Mkðkçk fu fkBk nI Bkøkh fqtzkU fe VkrŒnk BkU òrn÷kU fk Þun Vu’÷
BkÍBkqBk ykih r™he snk÷Œ ni fu snkt fqtzkU fe VkrŒnk nkuŒe ni ðnª
r¾÷kŒu nI ðnkt Mku nx™u ™nª ËuŒu Þun …kçkLËe øk÷Œ ykih çku ò ni
Bkøkh Þun òrn÷kU fk Œhefyu yBk÷ ni …Zu r÷¾u ÷kuøkkU BkU Þun
…kçkLËe ™nª RMke Œhn fqtzkU fe VkrŒnk fu ðõŒ yuf rfŒkçk “ËkMŒk™u
ySçk” ÷kuøk …ZŒu nI RMk BkU òu fwA r÷¾k ni RMk fk fkuE MkwçkqŒ
sLLkíke Íuðh 487
™nª r÷nkÍk RMk fku ™nª …Z™k åkkrnÞu Bkøkh VkrŒnk rË÷k™k
åkkrnÞu fu Þun òRÍ ykih Mkðkçk fk fkBk ni.
RMke Œhn nÍhŒu økkiMku yk’ÍBk ð nÍhŒu BkwE™wÆe™
råk~Œe nÍhŒu Ïðkò çknkWÆe™ ™õ~kçkLË nÍhŒu
Ïðkò ~knkçkwÆe™ MkkunThðËeo ðøkihk ŒBkkBk çkwÍøw kko™u Ëe™ fe
VkrŒnk rË÷k™k òRÍ ykih Mkðkçk fk fkBk ni. òu ÷kuøk R™ çkwÍøw kkuO
fe VkrŒnk Mku BkLy fhŒu nI ðkun Ëh nfefŒ R™ çkwÍøw kkuO fu Ëw~Bk™ nI.
r÷nkÍk R™ fe çkkŒkU …h fk™ ™nª Äh™k åkkrnÞu ™ R™ ÷kuøkkU Mku
Bku÷òu÷ h¾™k åkkrnÞu çkÕfu r™nkÞŒ BkÍçkqŒe fu MkkÚk y…™u BkÍnçku
yn÷u MkwL™Œ ð sBkkyŒ …h fkRBk hn™k åkkrnÞu fu Þune BkÍnçk nf
ni ykih RMk fu rMkðk rsŒ™u rVfou nI ðkun Mkçk rMkhkŒu BkwMŒfeBk Mku çknfu
ykih Çkxfu nwyu nI ÏkwËkðLËu fheBk Mkçk fku yn÷u MkwL™Œ ð sBkkyŒ fu
BkÍnçk …h fkRBk h¾u ykih RMke BkÍnçk …h ¾krŒBkk rçk÷¾ih
VhBkkyu.
VkrŒnk fk Œhefk
…n÷u Œe™ çkkh ËwYË ~kheV …Zu rVh fBk Mku fBk åkkhkU fw÷
Mkqhyu VkrŒnk ykih Mku Œf …Zu RMk fu çkk’Ë …Zu
ykih
sLLkíke Íuðh 488
yçk Œe™ çkkh ËwYË ~kheV …Zu ykih
…Z fh çkhøkknu R÷kne 1 BkU nkÚk WXk fh Þqt Ëwyk fhu

Þk yÕ÷kn 1 ! nBk ™u òu fwA ËwYË ~kheV …Zk ni ykih fwhyk™u
BkSË fe ykÞŒU rŒ÷kðŒ fe nI R™ fku fçkq÷ VhBkk ykih R™ fk
Mkðkçk (yøkh ¾k™k Þk ~kehe™e Çke nku Œku RŒ™k ykih fnu fu RMk ¾k™u
ykih ~kehe™e fk Mkðkçk) nBkkhe òr™çk Mku nwÍqh Mkhðhu fkyu™kŒ
6 fku ™ÍTh ÃknkU[k Ëu rVh yk… fu ðMke÷u Mku ŒBkkBk
yÂBçkÞkyu rfhkBk ð Mknkçkyu WÍTÍkBk ð yÍðksu
BkwŒnTnhkŒ ð yn÷u çkiŒu yínkh ð ~kw-nËkyu fhçk÷k ykih ŒBkkBk
ykir÷Þk ð W-÷Bkk ð Mkw-Õknk ð ~kw-nËk fku yŒk VhBkk (rVh yøkh
rfMke ¾kMk çkwÍwøko fku EMkk÷u Mkðkçk fh™k nku Œku W™ fk ™kBk ÏkwMkqrMkGÞŒ fu
MkkÚk ÷u Bk-Mk÷™ Þqt fnu fu ÏkwMkqMk™ nÍhŒu økkiMku …kf I fku
™ÍTh ÃknkU[k Ëu) ykih swB÷k {wyrBk™e™ ð {wyrBk™kŒ fe yhðkn
fku Mkðkçk yŒk VhBkk ykih rfMke ykBk ykËBke fku EMkk÷u Mkðkçk
fh™k nku Œku WMk fk rÍ¢ ÏkwMkqrMkGÞŒ Mku fhu Bk-Mk÷™ Þqt fnu fu
ÏkwMkqMk™ nBkkhu ðkr÷Ë Þk ðkr÷Ëk fe Yn fku Mkðkçk ÃknkU[k Ëu.
sLLkíke Íuðh 489
{7}
ŒÍrfhyu Mkkr÷nkŒ
åkLË ™uf ykihŒkU fk nk÷
Þune BkkyU nI rs™ fe økkuË BkU RM÷kBk …÷Œk Úkk
RMke økihŒ Mku RLMkkt ™qh fu Mkktåku BkU Z÷Œk Úkk
snkt Œf BkMkkR÷ ykih RM÷kBke ykËkŒ ð ¾MkkR÷ fk
ŒyÕ÷wf ni RMk fu çkkhu BkU nBk yuf nË Œf fkVe r÷¾ åkwfu. yçk nBk
Bkw™krMkçk MkBkÍŒu nI fu åkLË ÏkðkŒe™u RM÷kBk Þk’™e W™ BkwfÆMk
çkerçkÞkU fk BkwÏŒMkh ŒÍrfhk Çke Œnheh fh ËU òu Œkhe¾u RM÷kBk BkuU
Mkkr÷nkŒ (™uf çkerçkÞkU) fu ÷fçk Mku Bk~nqh nI Œkfu yks f÷ fe BkkykU
çkn™kU fku W™ fu ðkrfykŒ ykih W™ fe BkwfÆMk rÍLËøke fu Bkwçkkhf
nk÷kŒ Mku RçkúŒ ð ™MkenŒ nkrMk÷ nku ykih Þun W™ fu ™õ~ku fËBk …h
åk÷ fh y…™e rÍLËøke Mktðkh ÷U ykih ËwLÞk ð ykr¾hŒ fe ™uf
™krBkÞkU Mku Mkw¾o-Y ð Mkh çkw÷LË nku òyU. W™ fkrçk÷u yunrŒhkBk
¾ðkŒe™ fe ÷ÍeÍ rnfkÞŒkU fku nBk hMkq÷wÕ÷kn 6
fe BkwfÆMk çkerçkÞkU fu rÍ¢u sBke÷ Mku ~kwYy fhŒu nI òu ŒBkkBk WBBkŒ
fe BkkyU nI ykih rs™ fku ŒBkkBk ËwLÞk fe ykihŒkU BkU Þun ÏkwMkqMke
~khV rBk÷k ni fu WLnU rçkMŒhu ™wçkwÔðŒ …h Mkku™k ™Mkeçk nwðk ykih
ðkun rË™ hkŒ Bknçkqçku ÏkwËk 6 fe BknççkŒ ykih
R™ fe r¾ËBkŒ ð MkkunçkŒ fu yLðkh ð çk-hfkŒ Mku MkhVhkÍ nkuŒe
hnª ykih rs™ fe VÍe÷Œ ð yÍBkŒ fk Ïkwíçkk …ZŒu nwyu fwhyk™u
yÍeBk ™u rfÞkBkŒ Œf fu r÷Þu Þun yu’÷k™ VhBkk rËÞk :
íkh-s-{yu fLÍw÷ EBkk™ : yi ™çke fe çkerçkÞku ! ŒwBk ykih ykihŒkU fe

Œhn ™nª nku.
sLLkíke Íuðh 490
{1} nÍhŒu ¾Ëeò C

Þun hMkq÷wÕ÷kn 6 fe Mkçk Mku …n÷e çkeðe
ykih hVefyu nÞkŒ nI. Þun ¾kLkËk™u fwhi~k fe çknwŒ ne çkk ðfkh ð
BkwBkŒkÍ ¾kŒq™ nI, R™ fu ðkr÷Ë fk ™kBk Ïkwði÷Ë rçk™ yMkË ykih
R™ fe Bkkt fk ™kBk VkrŒBkk rçkLŒu ÍkRËk ni, R™ fe ~khkVŒ ykih
…kf ËkBk™e fe rçk™k …h ŒBkkBk Bk¬k ðk÷u R™ fku “Œkrnhk” fu
÷fçk Mku …wfkhk fhŒu Úku, RLnkU ™u nwÍqh fu yÏ÷kf ð
ykËkŒ ykih sBkk÷u MkqhŒ ð fBkk÷u MkehŒ fku Ëu¾ fh ÏkwË ne yk…
Mku r™fkn fe høçkŒ Íkrnh fe åkw™kLåku y~khkVu fwhi~k fu BkßBky BkU
çkk fkRËk r™fkn nwðk. Þun hMkq÷wÕ÷kn 6 fe çknwŒ
ne òt r™Mkkh ykih ðVk r~kykh çkeðe nI ykih nwÍqhu yõËMk
6 fku R™ Mku çknwŒ ne çku …™kn BknççkŒ Úke åkw™kLåku
sçk Œf Þun rÍLËk hnª yk… 6 ™u rfMke ËqMkhe
ykihŒ Mku r™fkn ™nª VhBkkÞk ykih Þun BkwMkÕMk÷ …ååkeMk Mkk÷ Œf
Bknçkqçku ÏkwËk fe òt r™Mkkhe ð r¾ËBkŒ økwÍkhe fu ~khV Mku MkhVhkÍ
hnª. nwÍqh fku Çke R™ Mku RMk fËh BknççkŒ Úke fu R™
fe ðVkŒ fu çkk’Ë yk… 6 y…™e Bknçkqçk Œhe™
çkeðe nÍhŒu ykR~kk C Mku VhBkkÞk fhŒu Úku fu ÏkwËk fe
fMkBk ! ¾Ëeò Mku çkunŒh BkwÍu fkuE çkeðe ™nª rBk÷e sçk Mkçk ÷kuøkkU
™u Bkuhu MkkÚk fw£ rfÞk WMk ðõŒ ðkun BkwÍ …h EBkk™ ÷k# ykih sçk
Mkçk ÷kuøk BkwÍu Íwx÷k hnu Úku WMk ðõŒ WLnkU ™u Bkuhe ŒMËef fe ykih
rsMk ðõŒ fkuE ~kÏMk BkwÍu fkuE åkeÍ Ëu™u fu r÷Þu ŒGÞkh ™ Úkk WMk
ðõŒ ¾Ëeò ™u BkwÍu y…™k Mkkhk MkkBkk™ Ëu rËÞk ykih WLnª fu
r~kfBk Mku yÕ÷kn Œyk÷k ™u BkwÍu yki÷kË yŒk VhBkkE.
sLLkíke Íuðh 491
RMk çkkŒ …h Mkkhe WBBkŒ fk Rr¥kVkf ni fu Mkçk Mku …n÷u

nwÍqh 6 fe ™wçkwÔðŒ …h Þune EBkk™ ÷k# ykih
RÂçíkËkyu RM÷kBk BkU sçk fu nh ŒhV yk… 6 fe
BkwÏkk-÷VŒ fk íkqVk™ WXk nwðk Úkk yiMku ¾kiV™kf ykih frX™ ðõŒ BkU
rMkVo yuf nÍhŒu ¾Ëeò C fe ne ÍkŒ Úke òu …hðk™kU fe
Œhn nwÍqh 6 …h fwhçkk™ nku hne Úkª ykih RŒ™u
¾Œh™kf yðfkŒ BkU rsMk RÂMíkõ÷k÷ ð RÂMíkfkBkŒ fu MkkÚk RLnkU
™u ¾ŒhkŒ ð BkMkkRçk fk Bkwfkçk÷k rfÞk, RMk ÏkwMkqrMkGÞŒ BkU ŒBkkBk
yÍðksu BkwŒnTnhkŒ …h R™ fku yuf BkwBkŒkÍ VÍe÷Œ nkrMk÷ ni.
R™ fu VÍkR÷ BkU çknwŒ Mke nËeMkU Çke ykE nI åkw™kLåku
nwÍqhu yfhBk 6 ™u VhBkkÞk fu ŒBkkBk ËwLÞk fe ykihŒkU
BkU Mkçk Mku rÍÞkËk yåAe ykih çkk fBkk÷ åkkh çkerçkÞkt nI : yuf nÍhŒu
BkhÞBk, ËqMkhe ykrMkÞk (rVhyki™ fe çkeðe) ŒeMkhe nÍhŒu ¾Ëeò, åkkiÚke
nÍhŒu VkrŒBkk D.
yuf Bkíkoçkk nÍhŒu rsçkúE÷ j Ëhçkkhu ™wçkwÔðŒ BkU
nkrÍh nwyu ykih yÍo rfÞk fu yi BkwnBBkË (6) Þun
¾Ëeò C nI òu yk… 6 fu …kMk yuf çkhŒ™
BkU ¾k™k ÷u fh yk hne nI sçk Þun yk… 6 fu …kMk yk
òyU Œku R™ Mku R™ fu hçk 1 fk ykih Bkuhk Mk÷kBk fn ËersÞu ykih
R™ fku Þun Ïkw~k ¾çkhe Mkw™k ËersÞu fu sL™Œ BkU R™ fu r÷Þu BkkuŒe
fk yuf Îkh çk™k ni rsMk BkU ™ fkuE ~kkuh nkuøkk ™ fkuE Œõ÷eV nkuøke.
Mkhfkhu Ëku snkt 6 ™u R™ fe ðVkŒ fu çkk’Ë

çknwŒ Mke ykihŒkU Mku r™fkn VhBkkÞk ÷urf™ nÍhŒu ¾Ëeò C
fe BknççkŒ ykr¾hu WBkú Œf nwÍqh 6 fu fÕçku Bkwçkkhf
sLLkíke Íuðh 492
BkU håke çkMke hne Þnkt Œf fu R™ fe ðVkŒ fu çkk’Ë sçk Çke nwÍqh
6 fu Îkh BkU fkuE çkfhe Íçn nkuŒe Œku yk…
6 nÍhŒu ¾Ëeò C fe Mknur÷ÞkU fu Þnkt
Çke ÍYh økku~Œ Çkuò fhŒu Úku ykih nBku~kk yk… 6
çkkh çkkh nÍhŒu çkeçke ¾Ëeò C fk rÍ¢ VhBkkŒu hnŒu Úku.
rnshŒ Mku Œe™ çkhMk fç÷ …IMkX çkhMk fe WBkú …k fh Bkknu h-BkÍk™
BkU Bk¬yu BkwfhoBkk fu yLËh RLnkU ™u ðVkŒ …kE ykih Bk¬yu BkwfhoBkk
fu Bk~nqh frçkúMŒk™ nsq™ (sLLkíkw÷ {k’÷k) BkU ÏkwË nwÍqhu yõËMk
6 ™u R™ fe fçkúu yLðh BkU WŒh fh y…™u BkwfÆMk
nkÚkkU Mku R™ fku rMk…wËuo ¾kf VhBkkÞk. WMk ðõŒ Œf ™BkkÍu s™kÍk
fk nwõBk ™krÍ÷ ™nª nwðk Úkk RMk r÷Þu nwÍqh 6 ™u
R™ fe ™BkkÍ ™nª …ZkE. nÍhŒu ¾Ëeò C fe ðVkŒ Mku
Œe™ Þk …ktåk rË™ …n÷u nwÍqh 6 fu åkåkk yçkq
Œkr÷çk fk RÂLíkfk÷ nku økÞk Úkk. yÇke åkåkk fe ðVkŒ fu MkËBku Mku
nwÍqh 6 økwÍhu ne Úku fu nÍhŒu ¾Ëeò C
fk RÂLíkfk÷ nku økÞk RMk Mkkr™nu fk fÕçku Bkwçkkhf …h RŒ™k Íçkh
ËMŒ MkËBkk økwÍhk fu yk… 6 ™u WMk Mkk÷ fk ™kBk
“ykBkw÷ nwÍT™” (økBk fk Mkk÷) h¾ rËÞk.
ŒÂçMkhk : nÍhŒu WBBkw÷ {wyrBk™e™ çkeçke ¾Ëeò C fe
BkwfÆMk rÍLËøke Mku Bkkt çkn™kU fku Mkçkf nkrMk÷ fh™k åkkrnÞu fu RLnkU
™u fiMku frX™ ykih Bk~k¬ík fu Ëkih BkU nwÍqhu yfhBk 6
…h y…™k Œ™ Bk™ Ä™ Mkçk fwA fwhçkk™ fh rËÞk ykih Mke™k
rMk…h nku fh ŒBkkBk BkMkkRçk ð BkwÂ~f÷kŒ fk Bkwfkçk÷k rfÞk ykih
…nkz fe Œhn EBkk™ ð y-Bk÷u Mkk÷un …h MkkrçkŒ fËBk hnª ykih
BkMkkRçkku yk÷kBk fu íkqVk™ BkU r™nkÞŒ ne òt r™Mkkhe fu MkkÚk nwÍqh
sLLkíke Íuðh 493
6 fe rË÷òuE ykih ŒMfe™u fÕçk fk MkkBkk™ fhŒe

hnª ykih R™ fe R™ fwhçkkr™ÞkU fk ËwLÞk ne BkU R™ fku Þun rMk÷k rBk÷k
fu hççkw÷ yk-÷Bke™ fk Mk÷kBk R™ fu ™kBk ÷u fh nÍhŒu rsçkúE÷
j ™krÍ÷ nwðk fhŒu Úku. RMk Mku Bkk’÷qBk nwðk fu BkwÂ~f÷kŒ ð
…hu~kkr™ÞkU BkU y…™u ~kkunh fe rË÷òuRÞkt ykih ŒMkÕ÷e Ëu™u fe ykËŒ
ÏkwËk fu ™ÍËef Bknçkqçk ð …MkLËeËk ¾M÷Œ ni ÷urf™ y^MkkuMk, fu
RMk ÍBkk™u BkU {wMkÕ{kLk ykihŒU y…™u ~kkunhkU fe rË÷òuE Œku fnkt ?
W÷xu y…™u ~kkunhkU fku …hu~kk™ fhŒe hnŒe nI. fÇke Œhn Œhn fe
VhBkkR~kU fh fu fÇke Íøkzk Œfhkh fh fu fÇke økwMMku BkU Bkwtn Vw÷k fh.
RM÷kBke çkn™ku ! ŒwBnU ÏkwËk fk ðkrMkŒk Ëu fh fnŒk nqt fu
y…™u ~kkunhkU fk rË÷ ™ Ëw¾kyku ykih R™ fku …hu~kkr™ÞkU BkU ™
zk÷k fhku çkÕfu ykzu ðõŒkU BkU y…™u ~kkunhkU fku ŒMkÕ÷e Ëu fh R™ fe
rË÷òuE rfÞk fhku.
{2} nÍhŒu MkkiËk C
Þun nBkkhu nwÍqh 6 fe BkwfÆMk çkeðe ykih
ŒBkkBk WBBkŒ fe Bkkt nI, R™ fu çkk… fk ™kBk “ÍByk” ykih Bkkt fk
™kBk “~kBkqMk rçkLŒu y{ú” ni, Þun Çke fwhi~k ¾kLkËk™ fe çknwŒ ne
™kBkðh ykih BkwyÍTÍÍ ykihŒ nI Þun …n÷u y…™u åkåkkÍkË ÇkkE
“Mkfhk™ rçk™ y{ú” Mku rçkÞkne økE Úkª ykih RM÷kBk fe ~kwYykŒ
ne BkU Þun Ëku™kU rBkÞkt çkeðe {wMkÕ{kLk nku økyu Úku ÷urf™ sçk
nç~kk Mku ðk…Mk nku fh Ëku™kU rBkÞkt çkeðe Bk¬yu BkwfhoBkk BkU yk fh
hn™u ÷øku Œku R™ fu ~kkunh fk RÂLíkfk÷ nku økÞk ykih nwÍqhu yfhBk
6 Çke nÍhŒu ¾Ëeò C fu RÂLíkfk÷ fu
çkk’Ë hkŒ rË™ BkøkBkqBk hnk fhŒu Úku. Þun Ëu¾ fh nÍhŒu ¾ki÷k
rçkLŒu nfeBk C ™u çkkhøkknu rhMkk÷Œ 6
sLLkíke Íuðh 494
BkU Þun Ëh-ÏðkMŒ …u~k fe, fu Þk hMkq÷Õ÷kn 6 !

nÍhŒu MkkiËk rçkLŒu ÍByk Mku r™fkn VhBkk ÷U Œkfu yk… fk ¾k™yu
BkE~kŒ ykçkkË nku òyu, nÍhŒu MkkiËk çknwŒ ne Ëe™Ëkh ykih
Mk÷efk r~kykh ¾kŒq™ nI ykih çkunË r¾ËBkŒ økwÍkh Çke nI yk…
6 ™u nÍhŒu ¾ki÷k fu RMk {wÂÏ÷Mkk™k Bk~ðhu fku
fçkq÷ VhBkk r÷Þk åkw™kLåku nÍhŒu ¾ki÷k C ™u nÍhŒu
MkkiËk C fu çkk… Mku çkkŒåkeŒ fh fu r™MçkŒ Œi fhk Ëe ykih
r™fkn nku økÞk ykih Þun WBkú Çkh nwÍqh fe ÍkirsGÞŒ
fu ~khV Mku MkhVhkÍ hnª ykih rsMk ðkr÷nk™k BknççkŒ ð yfeËŒ
fu MkkÚk ðVkËkhe ð r¾ËBkŒ økwÍkhe fk nf yËk rfÞk ðkun R™ fk
çknwŒ ne ~kkLkËkh fkh™kBkk ni. nÍhŒu çkeçke ykR~kk C
fu MkkÚk nwÍqh 6 fe BknççkŒ fku Ëu¾ fh RLnkU ™u
y…™e çkkhe fk rË™ nÍhŒu ykR~kk fku Ëu rËÞk Úkk. nÍhŒu ykR~kk
C VhBkkÞk fhŒe Úkª fu rfMke ykihŒ fku Ëu¾ fh BkwÍ fku
Þun rnMko ™nª nkuŒe Úke fu BkI Çke ðiMke ne nkuŒe Bkøkh BkI nÍhŒu MkkiËk
C fu sBkk÷u MkqhŒ ð nwM™u MkehŒ fku Ëu¾ fh Þun ŒBkL™k
rfÞk fhŒe Úke fu fk~k ! BkI Çke nÍhŒu MkkiËk C siMke nkuŒe
Þun y…™e ËqMkhe ÏkqrçkÞkU fu MkkÚk çknwŒ VGÞkÍ ykih yk’÷k Ë-hsu
fe Mk¾e Úkª. yuf Bkíkoçkk yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nÍhŒu WBkh
5 ™u y…™e r¾÷kVŒ fu ÍBkk™u BkU rËhnBkkU Mku Çkhk nwðk
yuf Úki÷k nÍhŒu çkeçke MkkiËk C fu …kMk Çkus rËÞk WLnkU ™u
WMk Úki÷u fku Ëu¾ fh fnk fu ðkn ! Çk÷k ¾sqhkU fu Úki÷u BkU fnª rËhnBk
Çkusu òŒu nI ? Þun fnk ykih WX fh WMke ðõŒ W™ ŒBkkBk rËhnBkkU
fku BkËe™yu Bkw™Ôðhn fu Vw-fhk ð BkMkkfe™ fku Îkh BkU çkw÷k fh çkktx
rËÞk ykih Úki÷k ¾k÷e fh rËÞk. RBkkBk çkw¾khe ykih RBkkBk Ínçke
fk fki÷ ni fu 33 rn. BkU BkËe™yu Bkw™Ôðhn fu yLËh R™ fe ðVkŒ
sLLkíke Íuðh 495
nwE ÷urf™ ðkrfËe ykih Mkkrnçku yfBkk÷ fu ™ÍËef R™ fe ðVkŒ fk

Mkk÷ 54 rn. ni Bkøkh yÕÕkkBkk Rç™u nsh yMf÷k™e ™u Œõheçkw¥knÍeçk
BkU R™ fe ðVkŒ fk Mkk÷ 55 rn. ~kÔðk÷ fk Bkne™k r÷¾k ni. R™ fe
fçkúu Bkw™Ôðh BkËe™yu Bkw™Ôðhn fu frçkúMŒk™ sL™Œw÷ çkfey BkU ni.
ŒÂçMkhk : økkih fhku fu nÍhŒu çkeçke ¾Ëeò C fu çkk’Ë nÍhŒu

MkkiËk C ™u rfMk Œhn nwÍqh fu økBk fku øk÷Œ
rfÞk ykih rfMk Œhn fk~kk™yu ™wçkwÔðŒ fku MktÇkk÷k fu fÕçku Bkwçkkhf
BkwíBkR™ nku økÞk ykih rVh R™ fe BknççkŒu hMkq÷ 6
…h yuf ™Íh zk÷ku fu RLnkU ™u nwÍqh fe Ïkw~ke fu r÷Þu y…™e çkkhe
fk rË™ rfMk Ïkw~krË÷e fu MkkÚk y…™e MkkuŒ nÍhŒu çkeçke ykR~kk
C fku Ëu rËÞk rVh R™ fe VGÞkÍe ykih Mk¾kðŒ Çke Ëu¾ku
rËhnBkkU Mku Çkhu nwðu Úki÷u fku åkLË rBk™xkU BkU Vw-fhk ð BkMkkfe™ fu
ËhrBkÞk™ ŒõMkeBk fh rËÞk ykih y…™u r÷Þu yuf rËhnBk Çke ™ h¾k.
Bkkt çkn™ku ! ÏkwËk fu r÷Þu R™ WBBkŒ fe BkkykU fu ŒÍuo yBk÷
Mku Mkçkf Mke¾ku ykih ™uf çkerçkÞkU fe VunrhMŒ BkU y…™k ™kBk
r÷¾kyku, nMkË ykih fLsqMke ™ fhku ykih fkBkåkkuh ™ çk™ku.
{3} nÍhŒu ykR~kk C
Þun yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef 5
fe Mkkrnçk ÍkËe nI, R™ fe Bkkt fk ™kBk “WBBku YBkk™” ni. R™ fk
r™fkn nwÍqhu yõËMk 6 Mku fç÷u rnshŒ Bk¬yu
BkwfhoBkk BkU nwðk Úkk ÷urf™ fk~kk™yu ™wçkwÔðŒ BkU Þun BkËe™yu Bkw™Ôðhn
fu yLËh ~kÔðk÷ 2 rn. BkU yk#. Þun nwÍqh 6 fe
Bknçkqçkk ykih çknwŒ ne åkneŒe çkeðe nI.
sLLkíke Íuðh 496
nwÍqhu yõËMk 6 fk R™ fu çkkhu BkU RþkoË ni

fu rfMke çkeðe fu r÷nkV BkU Bkuhu Q…h ðnTÞ ™nª WŒhe Bkøkh nÍhŒu
ykR~kk sçk Bkuhu MkkÚk ™wçkwÔðŒ fu rçkMŒh …h MkkuŒe hnŒe nI Œku RMk
nk÷Œ BkU Çke BkwÍ …h ðnTÞ WŒhŒe hnŒe ni.
rVõn ð nËeMk fu W÷qBk BkU nwÍqh 6 fe

çkerçkÞkU fu ËhrBkÞk™ R™ fk Ë-hò çknwŒ Ÿåkk ni. çkzu çkzu Mknkçkk
H R™ Mku BkMkkR÷ …qAk fhŒu Úku. RçkkËŒ BkU R™ fk Þun
yk÷Bk Úkk fu ™BkkÍu ŒnßswË fe çkunË …kçkLË Úkª ykih ™^÷e hkuÍu
Çke çknwŒ rÍÞkËk h¾Œe Úkª. Mk¾kðŒ ykih Mk-ËfkŒ ð ¾ihkŒ fu
Bkwyk-Bk÷u BkU Çke nwÍqh 6 fe Mkçk çkerçkÞkU BkU ¾kMk
Œkih …h çknwŒ BkwBkŒkÍ Úkª. WBBku ËhËk C fnŒe nI fu yuf
Bkíkoçkk fnª Mku yuf ÷k¾ rËhnBk R™ fu …kMk ykyu yk… ™u WMke
ðõŒ W™ Mkçk rËhnBkkU fku ¾ihkŒ fh rËÞk. WMk rË™ ðkun hkuÍkËkh
Úkª. BkI ™u yÍo rfÞk fu yk… ™u Mkçk rËhnBkkU fku çkktx rËÞk ykih yuf
rËhnBk Çke yk… ™u çkkfe ™nª h¾k fu RMk Mku yk… økku~Œ ¾heË fh
hkuÍk R^Œkh fhŒª Œku yk… ™u VhBkkÞk fu yøkh ŒwBk ™u …n÷u fnk nkuŒk
Œku BkI yuf rËhnBk fk økku~Œ Bktøkk ÷uŒe. yk… fu VÍkR÷ BkU çknwŒ Mke
nËeMkU ykE nI. 17 h-BkÍk™ Bktøk÷ fe hkŒ BkU 57 rn. Þk 58 rn.
BkU BkËe™yu Bkw™Ôðhn fu yLËh yk… fe ðVkŒ nwE. nÍhŒu yçkq
nwhihk 5 ™u yk… fe ™BkkÍu s™kÍk …ZkE ykih hkŒ BkU ËqMkhe
yÍðksu BkwŒnTnhkŒ fu …n÷q BkU sL™Œw÷ çkfey fu yLËh BkËVq™ nw#.
ŒÂçMkhk : Þun WBkú BkU nwÍqh 6 fe ŒBkkBk çkerçkÞkU

BkU Mkçk Mku Akuxe Úkª Bkøkh RÕBkku VÍT÷, ÍkunTËku Œõðk, Mk¾kðŒ ð
sLLkíke Íuðh 497
~kwòyŒ, RçkkËŒku rhÞkÍŒ BkU Mkçk Mku çkZ fh nw# RMk fku VÍ÷u
ÏkwËkðLËe fu rMkðk ykih õÞk fnk ò MkfŒk ni ? çknh nk÷ ÃÞkhe
çkn™ku ! nÍhŒu ykR~kk C fe rÍLËøke Mku Mkçkf nkrMk÷ fhku
ykih yåAu yåAu yBk÷ fhŒe hnku ykih y…™u ~kkunhkU fku Ïkw~k h¾ku.
{4} nÍhŒu n^Mkk C
Þun Çke hMkq÷wÕ÷kn 6 fe BkwfÆMk çkeðe ykih
WBBkŒ fe BkkykU BkU Mku nI. Þun nÍhŒu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ WBkh
5 fe çkwÕkLË Rõçkk÷ Mkkrnçk ÍkËe nI ykih R™ fe ðkr÷Ëk
fk ™kBk Íi™çk rçkLŒu BkÍQ™ ni òu yuf Bk~nqh ‚nkrçkÞk nI. Þun
…n÷u nÍhŒu Ïkw™iMk rçk™ nwÍkVk MknBke 5 fe ÍkirsGÞŒ
BkU Úkª ykih rBkÞkt çkeðe Ëku™kU rnshŒ fh fu BkËe™yu Bkw™Ôðhn åk÷u
økyu Úku Bkøkh R™ fu ~kkunh støku WnwË BkU ÍÏBke nku fh ðVkŒ …k økyu
Œku 3 rn. BkU hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u R™ Mku r™fkn VhBkk
r÷Þk. Þun Çke çknwŒ ne ~kk™Ëkh çkwÕkLË rnBBkŒ ykih Mk¾e ykihŒ
Úkª ykih VnTBkku rVhkMkŒ ykih nføkkuE ð nkrÍh sðkçke BkU y…™u
ðkr÷Ë ne fk rBkÍks …kÞk Úkk. yõMkh hkuÍkËkh hnk fhŒe Úkª
ykih rŒ÷kðŒu fwhyk™u BkSË ykih ËqMkhe rfMBk rfMBk fe RçkkËŒkU
BkU Bk‚YV hnk fhŒe Úkª. RçkkËŒ økwÍkh nku™u fu MkkÚk MkkÚk rVõn ð
nËeMk fu W÷qBk BkU Çke çknwŒ Bkk’÷qBkkŒ h¾Œe Úkª. ~kk’çkk™ 45 rn.
BkU BkËe™yu Bkw™Ôðhn fu yLËh R™ fe ðVkŒ nwE, nkrfBku BkËe™k
Bkhðk™ rçk™ nfBk ™u ™BkkÍu s™kÍk …ZkE ykih R™ fu ÇkŒeòU ™u
fçkú BkU WŒkhk ykih sL™Œw÷ çkfey BkU Ë^™ nw# çk ðõŒu ðVkŒ R™
fe WBkú MkkX Þk ºkuMkX çkhMk fe Úke.
ŒÂçMkhk : Îkhu÷q fkBk ÄLËk MktÇkk÷Œu nwyu hkuÍk™k RŒ™e RçkkËŒ

sLLkíke Íuðh 498
Çke fh™e rVh nËeMk ð rVõn fu W÷qBk BkU Çke BknkhŒ nkrMk÷ fh™e
Þun RMk çkkŒ fe Ë÷e÷ ni fu nwÍqhu yõËMk 6 fe
çkerçkÞkt ykhkBk …MkLË ykih ¾u÷fqË BkU rÍLËøke çkMkh fh™u ðk÷e
™nª Úkª çkÕfu rË™ hkŒ fk yuf rBk™x ¼e ðkun Íkyuy ™nª fhŒe
Úkª ykih rË™ hkŒ Îkh fu fkBkfks Þk RçkkËŒ Þk ~kkunh fe r¾ËBkŒ
Þk RÕBk nkrMk÷ fh™u BkU Bk‚YV hnk fhŒe Úkª v ! R™
Ïkw~k ™Mkeçk çkerçkÞkU fe rÍLËøke ™rçkGÞu hnBkŒ 6
fu r™fkn BkU nku™u fe çk-h-fík Mku rfŒ™e BkwfÆMk rfMk fËh …kfeÍk
ykih rfMk Ë-hsu ™qhk™e rÍLËøke Úke. Bkkt çkn™ku ! fk~k ŒwBnkhe
rÍLËøke BkU Çke R™ WBBkŒ fe BkkykU fe rÍLËøke fe åkBkf ËBkf Þk
n÷fe Mke Çke Í÷f nkuŒe Œku ŒwBnkhe rÍLËøke sL™Œ fk ™Bkq™k çk™
òŒe ykih ŒwBnkhe økkuË BkU yiMku çkååku ykih çkÂå[Þkt …hðrh~k …kŒu
rs™ fe RM÷kBke ~kk™ ykih ÍkrnËk™k rÍLËøke fe yÍBkŒ fku Ëu¾
fh ykMBkkLkkU fu rVrh~Œu Ëwyk fhŒu ykih sL™Œ fe nqhU ŒwBnkhu r÷Þu
“ykBke™” fnŒª Bkøkh nkyu y^MkkuMk fu ŒwBk fku Œku yåAk ¾k™u,
yåAu r÷çkkMk çk™kð ®Mkøkkh fh fu …÷tøk …h rË™ hkŒ ÷ix™u,
hurzÞku fk økk™k Mkw™™u Mku RŒ™e VwhMkŒ ne fnkt fu ŒwBk R™ WBBkŒ fe
BkkykU fu ™õ~ku fËBk …h åk÷ku. ÏkwËkðLËu fheBk ŒwBnU rnËkÞŒ Ëu RMk
Ëwyk fu rMkðk nBk ŒwBnkhu r÷Þu ykih õÞk fh MkfŒu nI ? fk~k ŒwBk
nBkkhe R™ {wÂÏ÷Mkk™k ™MkenŒkU …h yBk÷ fh fu y…™e rÍLËøke
fku RM÷kBke Mkktåku BkU Zk÷ ÷ku ykih WBBkŒ fe ™uf çkerçkÞkU fe VunrhMŒ
BkU y…™k ™kBk r÷¾k fh Ëku™kU snk™ BkU Mkw¾o-Y nku òyku.
{5} nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk C
R™ fk ™kBk “rnLË” ykih fwLÞŒ “WBBku Mk-÷Bkk” ni ÷urf™
Þun y…™e fwLÞŒ ne fu MkkÚk rÍÞkËk Bk~nqh nI. R™ fu ðkr÷Ë fk
sLLkíke Íuðh 499
™kBk “nwÍiVk” Þk “Mkwni÷” ykih R™ fe ðkr÷Ëk “ykrŒfk rçkLŒu

ykrBkh” nI Þun …n÷u yçkq Mk-÷Bkk yçËwÕ÷kn rçk™ yMkË Mku rçkÞkne
økE Úkª ykih Þun Ëku™kU rBkÞkt çkeðe {wMkÕ{kLk nku fh …n÷u “nç~kk”
rnshŒ fh økyu rVh nç~kk Mku Bk¬yu BkwfhoBkk åk÷u ykyu ykih
BkËe™yu Bkw™Ôðhn fe ŒhV rnshŒ fh™u fk RhkËk rfÞk åkw™kLåku
yçkq Mk-÷Bkk 5 ™u Ÿx …h fòðk çkktÄk ykih çkeçke WBBku
Mk-÷Bkk C fku Ÿx …h Mkwðkh fhkÞk ykih ðkun y…™u ËqÄ
…eŒu çkååku fku økkuË BkU ÷u fh Ÿx …h rçkXk Ëe øk# Œku yuf ËBk nÍhŒu
WBBku Mk-÷Bkk C fu BkÞfu ðk÷u çk™q Bkwøkehk Ëkiz …zu ykih
W™ ÷kuøkkU ™u Þun fn fh, fu nBkkhu ¾kLkËk™ fe ÷zfe BkËe™k ™nª
ò MkfŒe nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk C fku Ÿx Mku WŒkh zk÷k
Þun Ëu¾ fh nÍhŒu yçkq Mk-÷Bkk 5 fu ¾k™Ëk™ ðk÷kU fku
Œi~k yk økÞk ykih W™ ÷kuøkkU ™u nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk C
fe økkuË Mku çkååku fku Ae™ r÷Þk ykih Þun fnk fu Þun çkååkk nBkkhu
¾k™Ëk™ fk ni RMk r÷Þu nBk RMk çkååku fku nhrøkÍ nhrøkÍ ŒwBnkhu
…kMk ™nª hn™u ËUøku RMk Œhn çkeðe ykih çkååkk Ëku™kU nÍhŒu yçkq
Mk-÷Bkk 5 Mku swËk nku økyu Bkøkh nÍhŒu yçkq Mk-÷Bkk ™u
rnshŒ fk RhkËk ™nª Akuzk çkÕfu çkeðe ykih çkååkk Ëku™kU fku ÏkwËk
fu rMk…wËo fh fu ŒLnk BkËe™yu Bkw™Ôðhn åk÷u økyu. nÍhŒu WBBku
Mk-÷Bkk C ~kkunh ykih çkååku fe swËkE …h rË™ hkŒ hkuÞk
fhŒe Úkª R™ fk Þun nk÷ Ëu¾ R™ fu yuf åkåkkÍkË ÇkkE fku hnTBk
yk økÞk ykih WMk ™u çk™q Bkwøkehk fku MkBkÍkÞk fu ykr¾h RMk
økheçk ykihŒ fku ŒwBk ÷kuøkkU ™u RMk fu ~kkunh ykih çkååku Mku õÞqt swËk
fh h¾k ni ? õÞk ŒwBk ÷kuøk Þun ™nª Ëu¾ hnu nku, fu ðkun yuf …ÚÚkh
fe åkèk™ …h yuf n^Œu Mku yfu÷e çkiXe nwE çkååku ykih ~kkunh fe
sLLkíke Íuðh 500
swËkE BkU hkuÞk fhŒe ni ykr¾h çk™q Bkwøkehk fu ÷kuøk RMk …h rhÍk
BkLË nku økyu fu WBBku Mk-÷Bkk C y…™u çkååku fku ÷u fh
y…™u ~kkunh fu …kMk BkËe™k åk÷e òyu rVh nÍhŒu yçkq Mk-÷Bkk
5 fu ¾k™Ëk™ ðk÷kU ™u Çke çkååku fku nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk
C fu rMk…wËo fh rËÞk ykih nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk C
çkååku fku økkuË BkU ÷u fh rnshŒ fu RhkËu Mku Ÿx …h Mkwðkh nku øk#
Bkøkh sçk BkfkBku “ŒLEBk” BkU ÃknkU[ª Œku WMBkk™ rçk™ ŒÕnk hkMŒu
BkU rBk÷k òu Bk¬k fk Bkk™k nwðk yuf r™nkÞŒ ne ~kheV RLMkk™ Úkk
WMk ™u …qAk fu WBBku Mk-÷Bkk C fnkt fk RhkËk ni ? WLnkU ™u
fnk fu BkI y…™u ~kkunh fu …kMk BkËe™k ò hne nqt WMk ™u fnk fu õÞk
ŒwBnkhu MkkÚk fkuE ËqMkhk ™nª ni ? nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk C
™u ËËo Çkhe ykðkÍ BkU sðkçk rËÞk : Bkuhu MkkÚk Bkuhu yÕ÷kn 1
ykih Bkuhu RMk çkååku fu rMkðk ËqMkhk fkuE ™nª ni. Þun Mkw™ fh WMBkk™
rçk™ ŒÕnk fku ~kheVk™k sÍçkk yk økÞk ykih WMk ™u fnk fu ÏkwËk
fe fMkBk Bkuhu r÷Þu Þun Íiçk ™nª ËuŒk fu ŒwBnkhu siMke yuf ~kheV ÍkËe
ykih yuf ~kheV RLMkk™ fe çkeðe fku ŒLnk Akuz Ëqt Þun fn fh WMk ™u
Ÿx fe Bkwnkh y…™u nkÚk BkU ÷e ykih …iË÷ åk÷™u ÷økk.
nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk fk çkÞk™ ni fu ÏkwËk fe fMkBk BkI ™u
WMBkk™ rçk™ ŒÕnk Mku rÍÞkËk ~kheV rfMke yhçk fku ™nª …kÞk, sçk
nBk rfMke BkÂLÍ÷ …h WŒhŒu Œku ðkun y÷øk Ëqh ò fh rfMke ËhÏŒ fu
™eåku Mkku hnŒk ykih BkI y…™u Ÿx …h Mkku hnŒe rVh åk÷™u fu ðõŒ
ðkun Ÿx fe Bkwnkh nkÚk BkU ÷u fh …iË÷ åk÷™u ÷økŒk. RMke Œhn WMk
™u BkwÍu “fwçkk” Œf ÃknkU[k rËÞk ykih Þun fn fh ðk…Mk Bk¬k åk÷k
økÞk fu yçk ŒwBk åk÷e òyku ŒwBnkhk ~kkunh RMke økkô BkU ni åkw™kLåku
nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk C çk ¾irhGÞŒ BkËe™k ÃknkU[ øk#.
sLLkíke Íuðh 501
rVh Ëku™kU rBkÞkt çkeðe BkËe™u BkU hn™u ÷øku, åkLË çkååku Çke
nku økyu. ~kkunh fk RÂLíkfk÷ nku økÞk Œku nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk
C çkze çku fMke BkU …z øk#. åkLË Akuxu Akuxu çkååkkU fu MkkÚk
çkuðøke BkU rÍLËøke çkMkh fh™k Ëw~ðkh nku økÞk. R™ fk Þun nk÷u
Íkh Ëu¾ fh hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u R™ Mku r™fkn VhBkk
r÷Þk ykih çkååkkU fku y…™e …hðrh~k BkU ÷u r÷Þk RMk Œhn Þun
nwÍqh fu Îkh yk øk# ykih ŒBkkBk WBBkŒ fe Bkkt çk™
øk#. nÍhŒu çkeçke WBBku Mk-÷Bkk C yõ÷ku VnTBk, RÕBkku
yBk÷, rËÞk™Œ ð ~kwòyŒ fu fBkk÷ fk yuf çku rBkMkk÷ ™Bkq™k Úkª
ykih rVõn ð nËeMk fe Bkk’÷qBkkŒ fk Þun yk÷Bk Úkk fu Œe™ Mkku
yX¥kh nËeMkU RLnU Íçkk™e ÞkË Úkª. BkËe™yu Bkw™Ôðhn BkU åkkihkMke
çkhMk fe WBkú …k fh ðVkŒ …kE. R™ fu rðMkk÷ fu Mkk÷ BkU çkzk
RÂÏík÷kV ni çkk’Í BkwyŠh¾e™ ™u 53 rn. çkk’Í 59 rn. çkk’Í ™u
62 rn. r÷¾k ni ykih çkk’Í fk fki÷ ni fu R™ fk RÂLíkfk÷ 63 rn.
fu çkk’Ë nwðk ni R™ fe fçkú Bkwçkkhf sL™Œw÷ çkfey BkU ni.
ŒÂçMkhk : yÕ÷knw yõçkh ! nÍhŒu çkeçke WBBku Mk-÷Bkk C

fe rÍLËøke Mkçkúku RÂMíkfkBkŒ, sÍTçkyu EBkk™e, òu~ku RM÷kBke,
ÍkrnËk™k rÍLËøke, RÕBkku yBk÷, Bkun™Œ ð sVk f~ke, yõ÷ku
VnTBk fk yuf yiMkk ~kknfkh ni rsMk fe rBkMkk÷ BkwÂ~f÷ ne Mku rBk÷
Mkfuøke. R™ fu fkh™kBkkU ykih çknkËwhe fe ËkMŒk™kU fku Œkhe¾u RM÷kBk
fu yðhkf BkU …Z fh Þun fn™k …zŒk ni fu yi ykMBkk™ çkku÷ ! yi
ÍBke™ çkŒk ! õÞk ŒwBk ™u nÍhŒu WBBku Mk-÷Bkk C siMke
~kuhrË÷ ykih …ifhu EBkk™ ykihŒ fku R™ Mku …n÷u fÇke Ëu¾k Úkk.
Bkkt çkn™ku ! ŒwBk ÃÞkhu ™çke 6 fe ÃÞkhe
sLLkíke Íuðh 502
çkerçkÞkU fe rÍLËøke Mku Mkçkf nkrMk÷ fhku ykih ÏkwËk fu r÷Þu Mkkuåkku fu
ðkun õÞk Úkª ? ykih ŒwBk õÞk nku ? ŒwBk Çke {wMkÕ{kLk ykihŒ nku
ÏkwËk fu r÷Þu fwA Œku R™ fe rÍLËøke fe Í÷f rË¾kyku.
{6} nÍhŒu WBBku nçkeçkk C
Þun MkhËkhu Bk¬k nÍhŒu yçkq Mkw^Þk™ 5 fe çkuxe
ykih nÍhŒu yBkehu BkwykrðÞk 5 fe çkn™ nI R™ fe Bkkt
“MkrVGÞk rçkLŒu ykMk” nI òu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nÍhŒu WMBkk™u
øk™e 5 fe VqVe nI. nÍhŒu WBBku nçkeçkk C fk
r™fkn …n÷u WçkiËwÕ÷kn rçk™ snT~k Mku nwðk Úkk ykih r{Þkt çkeðe
Ëku™kU RM÷kBk fçkq÷ fh fu nç~kk fe ŒhV rnshŒ fh fu åk÷u økyu Úku
Bkøkh nç~kk ò fh WçkiËwÕ÷kn rçk™ snT~k ™Mkhk™e nku økÞk ykih
EMkkRÞkU fe MkkunçkŒ BkU ~khkçk …eŒu …eŒu Bkh økÞk ÷urf™ WBBku
nçkeçkk C y…™u EBkk™ …h fkRBk hnª ykih çkze çknkËwhe
fu MkkÚk BkMkkRçk ð BkwÂ~f÷kŒ fk Bkwfkçk÷k fhŒe hnª sçk nwÍqhu
yfhBk 6 fku R™ fu nk÷ fe ¾çkh nwE Œku fÕçku
™kÍwf …h çkunË MkËBkk økwÍhk ykih yk… ™u nÍhŒu yBkú rçk™
WBkGÞk ÍBkhe 5 fku R™ fe rË÷òuE fu r÷Þu nç~kk Çkuò
ykih ™ßò~ke çkkË~kknu nç~kk fu ™kBk ¾Œ Çkuò fu ŒwBk Bkuhu ðfe÷
çk™ fh nÍhŒu WBBku nçkeçkk C fu MkkÚk Bkuhk r™fkn fh Ëku.
™ßò~ke çkkË~kkn ™u y…™e ÷kIze “yçkhnk” fu Íheyu hMkq÷wÕ÷kn
6 fk …iøkkBk nÍhŒu WBBku nçkeçkk C fu
…kMk Çkuò sçk nÍhŒu çkeçke WBBku nçkeçkk C ™u Þun Ïkw~k
¾çkhe fk …ÞkBk Mkw™k Œku Ïkw~k nku fh yçkhnk ÷kIze fku RLykBk fu
Œkih …h y…™k Íuðh WŒkh fh Ëu rËÞk rVh y…™u Bkk{qtÍkË ÇkkE
sLLkíke Íuðh 503
nÍhŒu ¾kr÷Ë rçk™ MkEË 5 fku y…™u r™fkn fk ðfe÷

çk™k fh ™ßò~ke çkkË~kkn fu …kMk Çkus rËÞk ykih WLnkU ™u çknwŒ
Mku Bkwnkrshe™ fku sBy fh fu nÍhŒu WBBku nçkeçkk C fk
r™fkn nwÍhq fu MkkÚk fh rËÞk ykih y…™u …kMk Mku BknTh
Çke yËk fh rËÞk ykih rVh …qhu yu’ÍkÍ fu MkkÚk nÍhŒu ~khS÷ rçk™
n-Mk™k 5 fu MkkÚk BkËe™yu Bkw™Ôðhn nwÍhq fu
…kMk Çkus rËÞk ykih Þun nwÍqh fe BkwfÆMk çkeðe
ykih ŒBkkBk {wMkÕ{kLkkU fe Bkkt çk™ fh nwÍqh 6 fu
¾k™yu ™wçkwÔðŒ BkU hn™u ÷økª. Þun Mk¾kðŒ ð ~kwòyŒ, Ëe™Ëkhe
ykih yBkk™Œ ð rËÞk™Œ fu MkkÚk çknwŒ ne fðe EBkk™ ðk÷e Úkª.
yuf Bkíkoçkk R™ fu çkk… yçkq Mkw^Þk™ òu yÇke fkrVh Úku BkËe™u BkU
R™ fu Îkh ykyu ykih hMkq÷wÕ÷kn 6 fu rçkMŒh …h
çkiX økyu. nÍhŒu WBBku nçkeçkk C ™u Íhk Çke çkk… fe
…hðkn ™nª fe ykih çkk… fku rçkMŒh Mku WXk rËÞk ykih fnk fu BkI
nhrøkÍ Þun økðkhk ™nª fh MkfŒe fu yuf ™k…kf BkwÂ~hf hMkq÷
6 fu RMk …kf rçkMŒh …h çkiXu RMke Œhn R™ fu
òu~ku EBkk™e ykih sÍTçkyu RM÷kBke fu ðkrfykŒ ySçkku økheçk nI
òu Œkhe¾kU BkU r÷¾u nwyu nI çknwŒ ne Ëe™Ëkh ykih …kfeÍk ykihŒ
Úkª çknwŒ Mke nËeMkU Çke ÞkË Úkª ykih RÂLíknkE RçkkËŒ økwÍkh
ykih nwÍqh 6 fe çku RÂLíknk r¾ËBkŒ økwÍkh ykih
ðVkËkh çkeðe Úkª 44 rn. BkU BkËe™yu Bkw™Ôðhn fu yLËh R™ fe
ðVkŒ nwE ykih sL™Œw÷ çkfey fu frçkúMŒk™ BkU ËqMkhe yÍðksu
BkwŒnTnhkŒ fu nÍehu BkU BkËVq™ nw#.
ŒÂçMkhk : yÕ÷knw yõçkh ! nÍhŒu çkeçke WBBku nçkeçkk C

sLLkíke Íuðh 504
fe rÍLËøke rfŒ™e RçkúŒ ¾iÍ ykih Œyßswçk ytøkuÍ ni. MkhËkhu

Bk¬k fe ~knÍkËe nku fh Ëe™ fu r÷Þu y…™k ðŒ™ Akuz fh nç~kk
fe Ëqh ËhkÍ søkn BkU rnshŒ fh fu åk÷e òŒe nI ykih …™kn
økwÍe™kU fe yuf ÍkU…ze BkU hn™u ÷økŒe nI. rVh rçkÕfw÷ ™k øknkt Þun
BkwMkeçkŒ fk …nkz xqx …zŒk ni fu ~kkunh òu …hËuMk fe ÍBke™ BkU ŒLnk
yuf Mknkhk Úkk. EMkkE nku fh y÷øk Úk÷øk nku økÞk ykih fkuE
ËqMkhk Mknkhk ™ hn økÞk Bkøkh yiMku ™kÍwf ykih ¾Œh™kf ðõŒ BkU
Çke Íhk Çke R™ fk fËBk ™nª zøk-BkøkkÞk ykih …nkz fe Œhn
Ëe™u RM÷kBk …h fkRBk hnª. Rf Íhk Çke R™ fk nkiMk÷k …MŒ ™nª
nwðk ™ RLnkU ™u y…™u fkrVh çkk… fku ÞkË rfÞk ™ y…™u fkrVh
ÇkkRÞkU ÇkŒeòU Mku fkuE BkËË Œ÷çk fe. ÏkwËk …h Œð¬w÷ fh fu yuf
™k Bkk™qMk …hËuMk fe ÍBke™ BkU …ze ÏkwËk fe RçkkËŒ BkU ÷øke hnª
Þnkt Œf fu ÏkwËk fu VÍ÷ku fhBk ykih hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk-÷Bke™ fe
hnBkŒ ™u R™ fe ËMŒ-økehe fe ykih rçkÕfw÷ yåkkLkf ÏkwËkðLËu
fwÆqMk ™u R™ fku y…™u Bknçkqçk fe Bknçkqçkk çkeçke ykih Mkkhe WBBkŒ
fe Bkkt çk™k rËÞk fu rfÞkBkŒ Œf Mkkhe ËwLÞk R™ fku WBBkw÷ {wyrBk™e™
(BkkurBk™kU fe Bkkt) fn fh …wfkhŒe hnuøke ykih rfÞkBkŒ BkU Çke Mkkhe
ÏkwËkE ÏkwËk fu RMk VÍ÷ku fhBk fk ŒBkk~kk Ëu¾uøke.
yi {wMkÕ{kLk ykihŒku ! Ëu¾ku EBkk™ …h BkÍçkqŒe fu MkkÚk
fkRBk hn™u ykih ÏkwËk …h Œð¬w÷ fh™u fk V÷ rfŒ™k BkeXk ykih
rfMk fËh ÷ÍeÍ nkuŒk ni ? ykih Þun Œku ËwLÞk BkU y@ rBk÷k ni
yÇke ykr¾hŒ BkU R™ fku õÞk õÞk y@ rBk÷uøkk ? ykih fiMku fiMku
Ë-hòŒ fe çkkË~kkne rBk÷uøke ? RMk fku ÏkwËk fu rMkðk fkuE ™nª
ò™Œk nBk ÷kuøk Œku R™ Ë-hòU ykih BkŒoçkkU fe çkw÷LËe ð yÍBkŒ
fku Mkkuåk Çke ™nª MkfŒu. yÕ÷knw yõçkh ! yÕ÷knw yõçkh !
sLLkíke Íuðh 505
{7} nÍhŒu Íi™çk rçkLŒu snT~k C

Þun nwÍqh fe VqVe WBkiBkk rçkLŒu yçËw÷
Bkw¥kr÷çk fe çkuxe nI. nwÍqh ™u y…™u ykÍkË fËko
økw÷kBk ykih Bkw-ŒçkL™k nÍhŒu ÍiË rçk™ nkrhMkk Mku R™ fk r™fkn
fh rËÞk ÷urf™ ÏkwËk fe ~kk™ fu rBkÞkt çkeðe BkU r™çkkn ™ nku Mkfk
ykih nÍhŒu ÍiË 5 ™u R™ fku Œ÷kf Ëu Ëe sçk R™ fe
RÆŒ økwÍh økE Œku yåkk™f yuf rË™ Þun ykÞŒ WŒh …ze fu
íkh-s-{yu fLÍw÷ EBkk™ : rVh sçk ÍiË fe økhÍ WMk Mku r™f÷ økE Œku
nBk ™u ðkun ŒwBnkhu r™fkn BkU Ëu Ëe.
RMk ykÞŒ fu ™wÍq÷ nku™u …h hMkq÷wÕ÷kn 6
™u BkwMfwhkŒu nwyu RþkoË VhBkkÞk fu fki™ ni òu Íi™çk fu …kMk ò fh WMk
fku Þun Ïkw~k ¾çkhe Mkw™k Ëu, fu yÕ÷kn Œyk÷k ™u Bkuhk r™fkn WMk fu MkkÚk
fh rËÞk. Þun Mkw™ fh yuf ¾krËBkk Ëkize nwE økE ykih nÍhŒu Íi™çk
C fku Þun Ïkw~k ¾çkhe Mkw™k Ëe. nÍhŒu Íi™çk C
fku Þun Ïkw~k ¾çkhe Mkw™ fh RŒ™e Ïkw~ke nwE fu y…™u ÍuðhkŒ
WŒkh fh ¾krËBkk fku RLykBk BkU Ëu rËÞu ykih ÏkwË MkßËu BkU røkh …zª
yki h rVh Ëku Bkkn ÷økkŒkh ~kw r ¢GÞk fk hku Í k h¾k. nw Í q h
™u nÍhŒu Íi™çk C fu MkkÚk r™fkn fh™u …h
RŒ™e çkze Ëk’ðŒu ð÷eBkk VhBkkE fu rfMke çkeðe fu r™fkn …h
RŒ™e çkze Ëk’ðŒu ð÷eBkk ™nª fe Úke. ŒBkkBk Mknkçkyu rfhkBk
H fku yk… 6 ™u ™k™ økku~Œ r¾÷kÞk.
nwÍqh fe BkwfÆMk çkerçkÞkU BkU nÍhŒu Íi™çk

rçkLŒu snT~k C RMk ÏkwMkqrMkGÞŒ BkU Mkçk çkerçkÞkU Mku BkwBkŒkÍ
sLLkíke Íuðh 506
nI fu yÕ÷kn Œyk÷k ™u R™ fk r™fkn ÏkwË y…™u nçkeçk Mku fh

rËÞk. R™ fe yuf ÏkwMkqrMkGÞŒ Þun Çke ni fu Þun y…™u nkÚk Mku fwA
ËMŒ-fkhe fh fu WMk fe ykBkË™e Vw-fhk ð BkMkkfe™ fku rËÞk fhŒe
Úkª åkw™kLåku yuf Bkíkoçkk nwÍqh 6 ™u VhBkkÞk Úkk fu
Bkuhe ðVkŒ fu çkk’Ë Mkçk Mku …n÷u Bkuhe WMk çkeçke fe ðVkŒ nkuøke rsMk fu
nkÚk Mkçk çkerçkÞkU Mku ÷Bçku nI. Þun Mkw™ fh çkerçkÞkU ™u yuf ÷fze Mku
y…™k y…™k nkÚk ™k…k Œku nÍhŒu MkkiËk C fk nkÚk Mkçk
Mku ÷Bçkk r™f÷k ÷urf™ sçk nwÍhq 6 fe ðVkŒu yõËMk
fu çkk’Ë Mkçk Mku …n÷u nÍhŒu Íi™çk rçkLŒu snT~k C fe
ðVkŒ nwE Œku ÷kuøkkU fe MkBkÍ BkU Þun çkkŒ ykE fu nkÚk ÷Bçkk nku™u
Mku nwÍqh fe BkwhkË fMkhŒ Mku Mk-Ëfk Ëu™k Úkk çknh nk÷
y…™e rfMBk rfMBk fe rMkVkŒu nBkeËk fe çkËki÷Œ Þun ŒBkkBk yÍðksu
BkwŒnTnhkŒ BkU ÏkwMkqMke RÂBíkÞkÍ fu MkkÚk BkwBkŒkÍ Úkª 20 rn. Þk 21
rn. BkU BkËe™yu Bkw™Ôðhn fu yLËh R™ fe ðVkŒ nwE ykih yBkeÁ÷
{wyrBk™e™ nÍhŒu WBkh 5 ™u nh fqåkk ð çkkÍkh BkU yu’÷k™
fhk rËÞk Úkk fu Mkçk ÷kuøk WBBkw÷ {wyrBk™e™ fu s™kÍu BkU ~khef nkU
åkw™kLåku çknwŒ çkzk BkßBky nwðk. yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ ™u ÏkwË ne
R™ fe ™BkkÍu s™kÍk …ZkE ykih R™ fku sL™Œw÷ çkfey BkU nwÍqh
6 fe ËqMkhe çkerðÞkU fu …n÷q BkU Ë^™ rfÞk.
ŒÂçMkhk : nÍhŒu Íi™çk C fku nwÍqh fe ÍkŒ

Mku rfMk fËh ðkr÷nk™k BknççkŒ ykih R~f Úkk fu RLnkU ™u y…™u
r™fkn fe ¾çkh Mkw™ fh y…™k Mkkhk Íuðh Ïkw~k ¾çkhe Mkw™k™u
ðk÷e ÷kIze fku Ëu rËÞk ykih MkßËyu ~kw¢ yËk rfÞk ykih Ïkw~ke BkU Ëku
Bkkn ÷økkŒkh hkuÍkËkh hnª rVh Íhk R™ fe Mk¾kðŒ …h Çke yuf
sLLkíke Íuðh 507
™Íh zk÷ku fu ~knL~kknu Ëkhi™ fe Bkr÷fk nku fh y…™u nkÚk fe

ËMŒ-fkhe Mku òu fwA fBkkÞk fhŒe Úkª ðkun Vw-fhk ð BkMkkfe™ fku Ëu
rËÞk fhŒe Úkª ykih rMkVo RMke r÷Þu Bkun™Œ ð Bk~k¬ík fhŒe Úkª fu
VfehkU ykih BkkunŒkòU fe RBkËkË fhU. yÕ÷knw yõçkh ! BknççkŒu
hMkq÷ 6 ykih rBkMfe™ ™ðkÍe ð økheçk …hðhe fu
Þun sÍçkkŒ ŒBkkBk {wMkÕ{kLk ykihŒkU fu r÷Þu ™MkenŒ ykBkkuÍ ð
fkrçk÷u Œõ÷eË ~kknfkh nI. ÏkwËkðLËu fheBk Mkçk ykihŒkU fku ŒkiVef
yŒk VhBkkyu. (ykBke™)
{8} nÍhŒu Íi™çk rçkLŒu ÏkwÍiBkk C
Þun çkåk…™ ne Mku çknwŒ Mk¾e Úkª økheçkkU ykih rBkMfe™kU fku
Zqtz Zqtz fh ¾k™k r¾÷kÞk fhŒe Úkª RMk r÷Þu ÷kuøk R™ fku “WBBkw÷
BkMkkfe™” (rBkMfe™kU fe Bkkt) fnk fhŒu Úku. …n÷u Bk~nqh Mknkçke nÍhŒu
yçËwÕ÷kn rçk™ snT~k 5 Mku R™ fk r™fkn nwðk Úkk ÷urf™
sçk ðkun støku WnwË BkU ~kneË nku økyu Œku nwÍqh 6
™u 3 rn. BkU R™ Mku r™fkn fh r÷Þk ykih Þun “WBBkw÷ BkMkkfe™” fe
søkn “WBBkw÷ {wyrBk™e™” fn÷k™u ÷økª Bkøkh Þun nwÍqh
6 Mku r™fkn fu çkk’Ë rMkVo Ëku Þk Œe™ Bkne™u rÍLËk
hnª ykih hçkeW÷ yÔð÷ 4 rn. BkU çk BkfkBku BkËe™yu Bkw™Ôðhn
ðVkŒ …k øk# ykih sL™Œw÷ çkfey BkU yÍðksu BkwŒnTnhkŒ fu …n÷q
BkU BkËVq™ nw# nwÍqhu yfhBk 6 R™ fe ðVkŒ Œf
R™ Mku çkunË Ïkw~k hnu ykih R™ fe ðVkŒ fk fÕçku ™kÍwf …h çkzk
MkËBkk økwÍhk. Þun Bkkt fe òr™çk Mku nÍhŒu WBBkw÷ {wyrBk™e™
çkeçke BkiBkq™k C fe çkn™ nI. R™ fe ðVkŒ fu çkk’Ë nwÍqh
6 ™u R™ fe çkn™ BkiBkq™k C Mku r™fkn VhBkkÞk.
sLLkíke Íuðh 508
{9} nÍhŒu BkiBkq™k C

R™ fu ðkr÷Ë fk ™kBk nkrhMk rçk™ nÍT™ ykih ðkr÷Ëk
rnLË rçkLŒu ykiV nI, …n÷u R™ fk ™kBk “çkhko” Úkk Bkøkh sçk Þun
nwÍqh fu r™fkn BkU yk øk# Œku nwÍqh 6
™u R™ fk ™kBk BkiBkq™k (çk-h-fík ðk÷e) h¾ rËÞk. 7 rn. WBhŒw÷
fÍk fe ðk…Mke BkU nwÍqh 6 ™u R™ Mku r™fkn VhBkkÞk
ykih BkfkBku “MkhV” BkU Þun …n÷e Bkíkoçkk rçkMŒhu ™wçkwÔðŒ …h
Mkku#. fw÷ An¥kh nËeMkU R™ Mku Bkhðe nI R™ fu RÂLíkfk÷ fu Mkk÷ BkU
RÂÏík÷kV ni çkk’Í ™u 51 rn. çkk’Í ™u 61 rn. r÷¾k ÷urf™ Rç™u
RMnkf fk fki÷ ni fu 63 rn. BkU R™ fe ðVkŒ BkfkBku “MkhV” BkU nwE
sçk R™ fk s™kÍk WXkÞk økÞk Œku R™ fu ÇkkLsu nÍhŒu yçËwÕ÷kn
rçk™ yççkkMk E ™u çkw÷LË ykðkÍ Mku VhBkkÞk fu yi
÷kuøkku ! Þun hMkq÷wÕ÷kn 6 fe çkeðe nI. s™kÍk
çknwŒ ykrnMŒk ykrnMŒk ÷u fh åk÷ku ykih R™ fe BkwfÆMk ÷k~k fku
rn÷™u ™ Ëku. nÍhŒu ÞÍeË rçk™ yMkBk 5 fk çkÞk™ ni fu
nBk ÷kuøkkU ™u nÍhŒu BkiBkq™k C fku BkfkBku MkhV BkU WMke AÃ…h
fu yLËh Ë^™ rfÞk rsMk BkU …n÷e çkkh R™ fku nwÍhq MkÂGÞËu yk÷Bk
6 ™u y…™e fwçkoŒ Mku MkhVhkÍ VhBkkÞk Úkk.
ŒÂçMkhk : R™ fku hMkq÷wÕ÷kn 6 Mku RÂLíknkE

BknççkŒ çkÕfu R~f Úkk RLnkU ™u ÏkwË nwÍqh 6 Mku
r™fkn fe ŒBkL™k Íkrnh fe Úke çkÕfu Þun fnk Úkk fu BkI y…™e ò™
hMkq÷wÕ÷kn 6 fku rnçkk fhŒe ntq ykih BkwÍu BknTh
÷u™u fe Çke fkuE Ïðkrn~k ™nª ni åkw™kLåku fwhyk™u BkSË BkU yuf
ykÞŒ Çke RMk fu çkkhu BkU ™krÍ÷ nwE ni. Bkkt çkn™ku ! Ëu¾ ÷ku nwÍqh
sLLkíke Íuðh 509
6 fe BkwfÆMk çkerçkÞkU fku nwÍqh Mku fiMke ðkr÷nk™k

BknççkŒ Úke v ! v ! õÞk fn™k ? R™ WBBkŒ
fe BkkykU fu EBkk™ fe ™qhkr™GÞŒ fk.
{10} nÍhŒu swðirhÞk C
Þun fçke÷yu çk™e BkwMŒr÷f fu MkhËkhu yk’ÍBk nkrhMk rçk™
Íhkh fe çkuxe nI. økÍTðyu “Bkwhi-Mk-Þy” BkU R™ fk Mkkhk fçke÷k
røkrh^Œkh nku fh {wMkÕ{kLkkU fu nkÚkkU BkU fiËe çk™ åkwfk Úkk ykih
Mkçk {wMkÕ{kLkkU fu ÷kIze økw÷kBk çk™ åkwfu Úku Bkøkh hMkq÷wÕ÷kn
6 ™u sçk nÍhŒu swðirhÞk C fku ykÍkË
fh fu R™ Mku r™fkn VhBkk r÷Þk Œku nÍhŒu swðirhÞk C fe
~kkËBkk™e ð BkMkhoŒ fe fkuE RÂLíknk ™ hne. sçk RM÷kBke ÷~fh
BkU Þun ¾çkh Vi÷e fu hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u nÍhŒu swðirhÞk
C Mku r™fkn VhBkk r÷Þk íkku ík{k{ {wòrnËeLku RM÷k{
yuf ÍçkkLk nku fh fnLku ÷øku fu rsMk ¾kLkËkLk {U n{khu hMkq÷ Lku
rLkfkn Vh{k r÷Þk WMk ¾k™Ëk™ fk fkuE VËo ÷kIze økw÷kBk ™nª hn
MkfŒk åkw™kLåku WMk ¾k™Ëk™ fu rsŒ™u ÷kIze økw÷kBk {wMkÕ{kLkkU fu
fçÍu BkU Úku Mkçk fu Mkçk ykÍkË fh rËÞu økyu Þune ðßn ni fu nÍhŒu
ykR~kk C VhBkkÞk fhŒe Úkª fu ËwLÞk BkU rfMke ykihŒ fk
r™fkn nÍhŒu swðirhÞk C fu r™fkn Mku rÍÞkËk Bkwçkkhf
™nª MkkrçkŒ nwðk õÞqtfu RMk r™fkn fe ðßn Mku ŒBkkBk ¾k™Ëk™u
çk™e BkwMŒr÷f fku økw÷kBke Mku ™òŒ rBk÷ økE. nÍhŒu swðirhÞk
C fk çkÞk™ ni fu nwÍqh fu Bkuhu fçke÷u BkU yk™u
Mku …n÷u BkI ™u Þun Ïðkçk Ëu¾k Úkk fu BkËe™u fe òr™çk Mku yuf åkktË
åk÷Œk nwðk ykÞk ykih Bkuhe økkuË BkU røkh …zk BkI ™u Ïðkçk fk rÍ¢
™nª rfÞk ÷urf™ sçk nwÍqh 6 ™u BkwÍ Mku r™fkn
sLLkíke Íuðh 510
VhBkk r÷Þk Œku BkI ™u MkBkÍ r÷Þk fu Þune Bkuhu WMk Ïðkçk fe Œk’çkeh
ni. R™ fk yM÷e ™kBk “çkhko” Úkk Bkøkh nwÍqh 6
™u R™ fk ™kBk “swðirhÞk” h¾ rËÞk, R™ fu Ëku ÇkkE yBkú rçk™
nkrhMk ð yçËwÕ÷kn rçk™ nkrhMk ykih R™ fe yuf çkn™ y{ún
rçkLŒu nkrhMk ™u Çke RM÷kBk fçkq÷ fh fu Mknkçke fk ~khV …kÞk.
nÍhŒu swðirhÞk C çkze RçkkËŒ økwÍkh ykih Ëe™Ëkh Úkª,
™BkkÍu V@ Mku ™BkkÍu åkk~Œ Œf nBku~kk y…™u ðÍeVkU BkU Bk~økq÷
hnk fhŒe Úkª 50 rn. BkU …IMkX çkhMk fe WBkú …k fh ðVkŒ …kE.
nkrfBku BkËe™k Bkhðk™ ™u R™ fe ™BkkÍu s™kÍk …ZkE ykih Þun
sL™Œw÷ çkfey BkU rMk…wËuo ¾kf fe øk#.
ŒÂçMkhk : R™ fk rÍLËøke Çkh fk Þun yBk÷ fu ™BkkÍu V@ Mku

™BkkÍu åkk~Œ Œf nBku~kk ÷økkŒkh rÍ¢u R÷kne ykih ðÍeVkU BkU
Bk~økq÷ hn™k Þun W™ ykihŒkU fu r÷Þu ŒkrÍÞk™yu RçkúŒ ni òu ™BkkÍu
åkk~Œ Œf MkkuŒe hnŒe nI. yÕ÷knw yõçkh ! ™çke 6
fe çkerçkÞkt Œku RŒ™e RçkkËŒ økwÍkh ykih Ëe™Ëkh ykih WBBkrŒÞkU
fk Þun nk÷u Íkh fu ™ðkrV÷ fk Œku …qA™k ne õÞk ? VhkRÍ Mku Çke
çkuÍkh çkÕfu W÷xu rË™ hkŒ Œhn Œhn fu økw™knkU fu ykÍkh BkU
røkrh^Œkh. R÷kne 1 Œkiçkk ! R÷kne 1 Œuhe …™kn.
{11} nÍhŒu MkrVGÞk C
Þun ¾içkh fu MkhËkhu yk’ÍBk “nGÞ rçk™ yÏŒçk” fe çkuxe
ykih fçke÷yu çk™q ™Íeh fu hEMku yk’ÍBk “rf™k™k rçk™ y÷
nfef” fe çkeðe Úkª òu “støku ¾içkh” BkU {wMkÕ{kLkkU fu nkÚkkU Mku fí÷
nwðk. Þun ¾içkh fu firËÞkU BkU røkrh^Œkh nku fh yk#. hMkq÷wÕÕkkn
6 ™u R™ fe ¾k™Ëk™e RÍTÍŒku ðònŒ fk ¾Þk÷
sLLkíke Íuðh 511
VhBkk fh y…™e yÍðksu BkwŒnTnhkŒ ykih WBBkŒ fe BkkykU BkU

~kkrBk÷ VhBkk r÷Þk. støku ¾içkh Mku ðk…Mke BkU Œe™ rË™kU Œf BkÂLÍ÷u
MknTçkk BkU yk… 6 ™u R™ fku y…™u ¾iBku fu yLËh
y…™e fwçkoŒ Mku MkhVhkÍ VhBkkÞk ykih R™ fu ð÷eBku BkU ¾sqh, Îke,
…™eh fk Bk÷eËk yk… 6 ™u Mknkçkyu rfhkBk fku
r¾÷kÞk. nwÍqhu yfhBk 6 R™ fk çknwŒ rÍÞkËk
¾Þk÷ h¾Œu Úku. yuf Bkíkoçkk nÍhŒu ykR~kk C ™u R™ fku
“…MŒk fË” fn rËÞk Œku nwÍqh 6 ™u nÍhŒu
ykR~kk C fku RMk fËh økwMMku BkU Çkh fh zktxk fu fÇke Çke
R™ fku RŒ™k ™nª zktxk Úkk. RMke Œhn yuf Bkíkoçkk nÍhŒu Íi™çk
C ™u R™ fku “ÞnqrËÞk” fn rËÞk Œku Þun Mkw™ fh hMkq÷Õw ÷kn
6 nÍhŒu Íi™çk C …h RMk fËh ¾Vk nku
økyu fu Ëku Œe™ Bkkn Œf R™ fu rçkMŒh …h fËBk ™nª h¾k. Þun
çknwŒ ne RçkkËŒ økwÍkh ykih Ëe™Ëkh nku™u fu MkkÚk MkkÚk nËeMk ð
rVõn Mke¾™u fk Çke sÍçkk h¾Œe Úkª åkw™kLåku ËMk nËeMkU Çke R™
Mku Bkhðe nI. R™ fe ðVkŒ fu Mkk÷ BkU RÂÏík÷kV ni ðkrfËe ™u 50
rn. ykih Rç™u Mkk’Ë ™u 52 rn. r÷¾k ni Þun Çke BkËe™u fu Bk~nqh
frçkúMŒk™ sL™Œw÷ çkfey BkU BkËVq™ nI.
ŒÂçMkhk : nwÍqhu yfhBk 6 ™u R™ Mku BknTÍ RMk

rçk™k …h ÏkwË r™fkn VhBkk r÷Þk Œkfu R™ fu ¾k™Ëk™e yu’ÍkÍku
RfhkBk BkU fkuE fBke ™ nku™u …kyu. ŒwBk økkih Mku Ëu¾kuøku Œku nwÍqhu
yõËMk 6 ™u rÍÞkËk Œh rs™ rs™ ykihŒkU Mku
r™fkn VhBkkÞk ðkun rfMke ™ rfMke Ëe™e BkM÷nŒ ne fe rçk™k …h
sLLkíke Íuðh 512
nwðk. fwA ykihŒkU fe çku fMke …h hnTBk VhBkk fh ykih fwA ykihŒkU
fu ¾k™Ëk™e yu’ÍkÍku RfhkBk fku çkåkk™u fu r÷Þu. fwA ykihŒkU Mku RMk
rçk™k …h r™fkn VhBkk r÷Þk fu ðkun hLòu økBk fu MkËBkkU Mku r™Zk÷
Úkª r÷nkÍk nwÍqh 6 ™u R™ fu ÍÏBke rË÷kU …h
BkhnBk h¾™u fu r÷Þu R™ fku yu’ÍkÍ çkÏ~k rËÞk fu y…™e yÍðksu
BkwŒnTnhkŒ BkU R™ fku ~kkrBk÷ fh r÷Þk.
nwÍqh fk RŒ™e ykihŒkU Mku r™fkn VhBkk™k
nhrøkÍ nhrøkÍ y…™e Ïðkrn~ku ™^Mkk™e fe rçk™k …h ™nª Úkk
RMk fk Mkçk Mku çkzk MkwçkqŒ Þun ni fu nwÍqh 6 fe
çkerçkÞkU BkU nÍhŒu ykR~kk C fu rMkðk fkuE Çke ftwðkhe
™nª Úkª çkÕfu Mkçk WBkú ËhkÍ ykih çkuðk Úkª nk÷ktfu yøkh nwÍqh
6 Ïðkrn~k VhBkkŒu Œku fki™ Mke yiMke fwtðkhe ÷zfe
Úke òu nwÍqh 6 Mku r™fkn fh™u fe ŒBkL™k ™ fhŒe
Bkøkh Ëhçkkhu ™wçkwÔðŒ fk Œku Þun Bkwyk-Bk÷k ni fu ~knL~kknu Ëku
yk÷Bk 6 fk fkuE fki÷ Vu’÷ fkuE R~kkhk Çke yiMkk
™nª nwðk òu ËwLÞk ykih Ëe™ fe Çk÷kE fu r÷Þu ™ nku yk…
6 ™u òu fnk ykih òu rfÞk Mkçk Ëe™ ne fu r÷Þu rfÞk
çkÕfu yk… 6 ™u òu rfÞk ykih fnk ðkune Ëe™ ni
çkÕfu yk… 6 fe ÍkŒu yfhBk ne BkwsMMkBku Ëe™ ni.
Þun nwÍqhu yfhBk ~knL~kknu fki™i™ 6 fe

ðkun øÞkhn yÍðksu BkwŒnTnhkŒ nI rs™ …h ŒBkkBk Bkwyrho¾e™ fk
Rr¥kVkf ni R™ fk BkwÏŒMkh ŒÍrfhk ŒwBk ™u …Z r÷Þk yøkh BkwVMMk÷
nk÷ …Z™k nku Œku nBkkhe rfŒkçk “MkehŒu BkwMŒVk” …Zku.
yçk nBk nwÍhq MkwÕŒk™u Ëku yk÷Bk 6 fe W™
sLLkíke Íuðh 513
åkkh ~knÍkrËÞkU fk BkwÏŒMkh ŒÍrfhk r÷¾Œu nI òu Mkkr÷nkŒ ykih

™uf çkerçkÞkU fe ÷ze BkU ykçkËkh BkkurŒÞkU fe Œhn åkBkf hne nI.
{12} nÍhŒu Íi™çk C
Þun hMkq÷wÕ÷kn 6 fe Mkçk Mku çkze ~knÍkËe
nI òu yu’÷k™u ™wçkwÔðŒ Mku ËMk Mkk÷ fç÷ Bk¬yu BkwfhoBkk BkU …iËk
nw#. Þun RÂçíkËkyu RM÷kBk ne BkU {wMkÕ{kLk nku økE Úkª ykih støku
çkÿ fu çkk’Ë nwÍqh 6 ™u R™ fku Bk¬k Mku BkËe™k
çkw÷k r÷Þk Úkk. Bk¬k BkU fkrVhkU ™u R™ …h òu ÍwÕBkku rMkŒBk fu …nkz
Œkuzu W™ fk Œku …qA™k ne õÞk nË nku økE fu sçk Þun rnshŒ fu
RhkËu Mku Ÿx …h Mkwðkh nku fh Bk¬k Mku çkknh r™f÷ª Œku fkrVhkU ™u
R™ fk hkMŒk hkuf r÷Þk ykih yuf çkË ™Mkeçk fkrVh òu çkzk ne
Íkr÷Bk Úkk “nçkkh rçk™ y÷ yMðË” WMk ™u ™uÍk Bkkh fh R™ fku
Ÿx Mku ÍBke™ …h røkhk rËÞk rsMk fu MkËBku Mku R™ fk nB÷ MkkrfŒ
nku økÞk. Þun Ëu¾ fh R™ fu Ëuðh “rf™k™k” fku òu yøkåkuo fkrVh
Úkk yuf ËBk Œi~k yk økÞk ykih WMk ™u støk fu r÷Þu Œeh fBkk™ WXk
r÷Þk. Þun Bkkshk Ëu¾ fh “yçkq Mkw^Þk™” ™u ËhrBkÞk™ BkU …z fh
hkMŒk MkkV fhk rËÞk ykih Þun BkËe™yu Bkw™Ôðhn ÃknkU[ øk#.
nwÍhq u yfhBk 6 fu fÕçk fku RMk ðkrfyu Mku çkze
åkkux ÷øke åkw™kLåku yk… ™u R™ fu VÍkR÷ BkU Þun RþkoË VhBkkÞk fu
Þun Bkuhe çkurxÞkU BkU RMk yu’rŒçkkh Mku çknwŒ VÍe÷Œ ðk÷e ni fu
Bkuhe ŒhV rnshŒ fh™u BkU RŒ™e çkze BkwMkeçkŒ WXkE.
rVh R™ fu çkk’Ë R™ fu ~kkunh nÍhŒu yçkw÷ ykMk
5 Çke Bk¬k Mku rnshŒ fh fu BkËe™k yk økyu ykih Ëku™kU
yuf MkkÚk hn™u ÷øku. R™ fe yki÷kË BkU yuf ÷zfk rs™ fk ™kBk
sLLkíke Íuðh 514
“y÷e” Úkk ykih yuf ÷zfe rs™ fk ™kBk “WBkkBkk” Úkk rÍLËk hnu
Rç™u yMkkrfh fk fki÷ ni fu y÷e “støku ÞhBkqf” BkU ~kneË nku økyu.
nÍhŒu WBkkBkk C Mku nwÍqh 6 fku çkunË
BknççkŒ Úke. çkkË~kknu nç~kk ™u ŒkunVu BkU yuf òuzk ykih yuf feBkŒe
ytøkqXe Ëhçkkhu ™wçkwÔðŒ BkU ÇkuS Œku yk… 6 ™u Þun
ytøkqXe nÍhŒu WBkkBkk C fku yŒk VhBkkE. RMk Œhn
rfMke ™u yuf Bkíkoçkk çknwŒ ne çku~k feBkŒ ykih RÂLíknkE Ïkqçk MkqhŒ
yuf nkh ™ÍTh rfÞk Œku Mkçk çkerçkÞkt Þun MkBkÍŒe Úkª fu nwÍqh
6 Þun nkh nÍhŒu ykR~kk C fu øk÷u BkU
zk÷Uøku Bkøkh yk… ™u Þun VhBkkÞk fu BkI Þun nkh WMk fku …n™kŸøkk
òu Bkuhu Îkh ðk÷kU BkU BkwÍ fku Mkçk Mku rÍÞkËk ÃÞkhe ni. Þun VhBkk fh yk…
6 ™u Þun feBkŒe nkh y…™e ™ðkMke nÍhŒu WBkkBkk
C fu øk÷u BkU zk÷ rËÞk. 8 rn. BkU nÍhŒu Íi™çk C
fk RÂLíkfk÷ nku økÞk ykih nwÍqh 6 ™u ŒçkÁof fu
Œkih …h y…™k ŒnçkLË ~kheV R™ fu fV™ BkU Ëu rËÞk ykih ™BkkÍu
s™kÍk …Zk fh ÏkwË y…™u Bkwçkkhf nkÚkkU Mku R™ fku fçkú BkU WŒkhk.
R™ fe fçkúú ~kheV Çke sL™Œw÷ çkfey (BkËe™yu Bkw™Ôðhn) BkU ni.
ŒÂçMkhk : nwÍqh ™rçkGÞu yfhBk 6 fe Mkkrnçk ÍkËe

fku RM÷kBk ÷k™u fe rçk™k …h fkrVhkU ™u rsMk fËh MkŒkÞk ykih Ëw¾
rËÞk RMk Mku {wMkÕ{kLk çkerçkÞkU fku Mkçkf ÷u™k åkkrnÞu fu fkrVhkU
ykih Íkr÷BkkU fu ÍwÕBk …h Mkçkú fh™k nBkkhu hMkq÷ 6
ykih hMkq÷ 6 fu Îkh ðk÷kU fe MkwL™Œ ni ykih ÏkwËk
fe hkn BkU Ëe™ fu r÷Þu Œõ÷eV WXk™k ykih çkhËk~Œ fh™k çknwŒ
çkzu yßhku Mkðkçk fk fkBk ni.
sLLkíke Íuðh 515
{13} nÍhŒu ÁfGÞk C

yu’÷k™u ™wçkwÔðŒ Mku MkkŒ çkhMk fç÷ sçk fu nwÍqh
6 fe WBkú ~kheV fk íkUŒeMkðkt Mkk÷ Úkk Þun Bk¬yu
BkwfhoBkk BkU …iËk nw#. …n÷u R™ fk r™fkn yçkq ÷nçk fu çkuxu “Wíçkk”
Mku nwðk Úkk Bkøkh yÇke ÁÏMkŒe Çke ™nª nwE Úke fu “Mkqhyu ŒççkŒ ÞËk”
™krÍ÷ nwE. RMk økwMMku BkU yçkq ÷nçk fu çkuxu Wíçkk ™u nÍhŒu ÁfGÞk
C fku Œ÷kf Ëu Ëe. RMk fu çkk’Ë nwÍqh 6
™u nÍhŒu WMBkk™u øk™e 5 Mku R™ fk r™fkn fh rËÞk ykih
R™ Ëku™kU rBkÞkt çkeðe ™u nç~kk fe ŒhV rVh BkËe™k fe ŒhV rnshŒ
fe ykih Ëku™kU Mkkrnçkw÷ rnßhŒi™ (Ëku rnshŒkU ðk÷u) fu BkwyÍTÍÍ
÷fçk Mku MkhVhkÍ nwyu.
støku çkÿ fu rË™kU BkU nÍhŒu ÁfGÞk rÍÞkËk çkeBkkh Úkª åkw™kLåku
nwÍhq ™u nÍhŒu WMBkk™ 5 fku R™ fe ŒeBkkh
Ëkhe fu r÷Þu BkËe™u BkU hn™u fk nwõBk Ëu rËÞk ykih støku çkÿ BkU ò™u Mku
hkuf rËÞk. nÍhŒu ÍiË rçk™ nkrhMkk 5 rsMk rË™ støku çkÿ
BkU Vínu Bkwçke™ fe Ïkw~k ¾çkhe ÷u fh BkËe™k ÃknkU[u WMke rË™ çkeçke
ÁfGÞk C ™u çkeMk çkhMk fe WBkú …k fh BkËe™u BkU RÂLíkfk÷
rfÞk. nwÍhq 6 støku çkÿ fe ðßn Mku R™ fu s™kÍu BkU
~khef ™ nku Mkfu. nÍhŒu WMBkk™u øk™e 5 yøkåkuo støku çkÿ BkU
~khef ™nª nwyu Bkøkh nwÍhq 6 ™u R™ fku støku çkÿ fu
BkwòrnËe™ BkU ~kwBkkh VhBkkÞk ykih BkwòrnËe™ fu çkhkçkh Bkk÷u øk™eBkŒ
BkU Mku rnMMkk Çke yŒk VhBkkÞk. nÍhŒu çkeçke ÁfGÞk C fu
r~kfBku Bkwçkkhf Mku yuf VhÍLË …iËk nwyu Úku rs™ fk ™kBk “yçËwÕ÷kn”
Úkk Bkøkh ðkun y…™e ðkr÷Ëk fe ðVkŒ fu çkk’Ë 4 rn. BkU ðVkŒ …k
økyu. çkeçke ÁfGÞk C fe fçkú Çke sL™Œw÷ çkfey BkU ni.
sLLkíke Íuðh 516
{14} nÍhŒu WBBku fwÕMkqBk C

Þun Çke …n÷u yçkq ÷nçk fu ËqMkhu çkuxu “WŒiçkk” Mku rçkÞkne
økE Úkª Bkøkh “Mkqhyu ŒççkŒ ÞËk” BkU yçkq ÷nçk fe çkwhkE Mkw™ fh
“WŒiçkk” RMk fËh Œi~k BkU yk økÞk fu WMk ™u økwMŒk¾e fhŒu nwyu
nwÍqh 6 …h Í…x fh yk… 6 fu
…ihkn™ ~kheV fku Vkz zk÷k ykih nÍhŒu WBBku fwÕMkqBk C fku
Œ÷kf Ëu Ëe. nwÍqh hnBkŒu yk÷Bk 6 fu fÕçku ™kÍwf
…h RMk økwMŒk¾e ykih çku yËçke Mku RÂLíknkE MkËBkk økwÍhk ykih
òu~ku økBk Mku yk… 6 fe Íçkk™u Bkwçkkhf Mku çku
RÂÏíkÞkh Þun yÕVkÍ r™f÷ økyu fu
“Þk yÕ÷kn 1 ! y…™u fw¥kkU BkU Mku rfMke fw¥ku fku RMk …h BkwMkÕ÷Œ VhBkk Ëu.”
RMk Ëwykyu ™-çkðe fk Þun yMkh nwðk fu BkwÕfu ~kkBk fu hkMŒu
BkU Þun fkrV÷u fu çkeåk BkU MkkuÞk Úkk ykih yçkq ÷nçk fkrV÷u ðk÷kU fu
MkkÚk …nhk Ëu hnk Úkk Bkøkh yåkk™f yuf ~kuh ykÞk ykih WŒiçkk fu
Mkh fku åkçkk økÞk ykih ðkun Bkh økÞk. nÍhŒu çkeçke ÁfGÞk C
fe ðVkŒ fu çkk’Ë nwÍqh 6 ™u 3 rn. BkU nÍhŒu WBBku
fwÕMkqBk C fk r™fkn nÍhŒu WMBkk™u øk™e 5 fu
MkkÚk fh rËÞk Bkøkh R™ fu r~kfBku Bkwçkkhf Mku fkuE yki÷kË ™nª nwE.
9 rn. BkU nÍhŒu WBBku fwÕMkqBk C fe ðVkŒ nwE. nwÍqh
6 ™u R™ fe ™BkkÍu s™kÍk …ZkE ykih BkËe™yu
Bkw™Ôðhn fu frçkúMŒk™ sL™Œw÷ çkfey BkU R™ fku Ë^™ VhBkkÞk.
{15} nÍhŒu VkrŒBkk C

Þun nwÍqh ~knL~kknu fki™i™ 6 fe Mkçk Mku
Akuxe Bkøkh Mkçk Mku rÍÞkËk åkneŒe ykih ÷kz÷e ~knÍkËe nI R™ fk
sLLkíke Íuðh 517
™kBk VkrŒBkk ykih ÷fçk Ínhk ð çkŒq÷ ni. yÕ÷knw yõçkh ! R™

fu VÍkR÷ ykih Bk™krfçk ykih R™ fu Ë-hòŒku BkhkrŒçk fk õÞk
fn™k. nËeMkkU BkU çk fMkhŒ R™ fu VÍkR÷ ykih çkwÍwŠøkÞkU fk rÍ¢
ni rs™ fku BkwVMMk÷ nBk ™u y…™e rfŒkçk “n¬k™e ŒfhehU” BkU r÷¾k
ni 2 rn. BkU nÍhŒu y÷e ~kuhu ÏkwËk 5 Mku R™ fk r™fkn nwðk
ykih R™ fu r~kfBku Bkwçkkhf Mku Œe™ Mkkrnçk ÍkËøkk™ nÍhŒu RBkkBku
nMk™ ð nÍhŒu RBkkBku nwMki™ ð nÍhŒu BkkunrMk™ ykih Œe™ Mkkrnçk
ÍkrËÞkt Íi™çk, WBBku fwÕMkqBk ð ÁfGÞk …iËk nw#.
nÍhŒu BkkunrMk™ ð ÁfGÞk Œku çkåk…™ ne BkU ðVkŒ …k økyu nÍhŒu
WBBku fwÕMkqBk fe ~kkËe yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nÍhŒu WBkh 5
Mku nwE rs™ fu r~kfBku Bkwçkkhf Mku yuf VhÍLË nÍhŒu ÍiË ykih
yuf Mkkrnçk ÍkËe nÍhŒu ÁfGÞk fe …iËkR~k nwE ykih nÍhŒu Íi™çk
fe ~kkËe nÍhŒu yçËwÕ÷kn rçk™ ò’Vh 5 Mku nwE rs™
fu VhÍLË yki™ ð BkwnBBkË fhçk÷k BkU ~kneË nwyu. nwÍqhu yfhBk
6 fu rðMkk÷ fu A6 Bkne™u çkk’Ë 3 h-BkÍk™ 11 rn.
Bktøk÷ fe hkŒ BkU yk… fe ðVkŒ nwE ykih sL™Œw÷ çkfey BkU BkËVq™ nw#.
{16} nÍhŒu MkrVGÞk rçkLŒu yçËw÷ Bkw¥kr÷çk C

Þun nBkkhu hMkq÷u yfhBk 6 fe VqVe ykih
sL™Œe Mknkçke nÍhŒu Íwçkih rçk™ y÷ yÔðkBk 5 fe
ðkr÷Ëk nI. Þun çknwŒ ~kuhrË÷ ykih çknkËwh ¾kŒq™ nI. støku ¾LËf fu
Bkkify …h ŒBkkBk BkwòrnËe™u RM÷kBk fw^Vkh fu Bkwfkçk÷u BkU MkV çkLËe
fh fu ¾zu Úku ykih yuf BknVqÍ BkfkBk …h Mkçk ykihŒkU çkååkkU fku yuf
…whk™u fÕyu BkU sBy fh rËÞk økÞk Úkk. yåkk™f yuf ÞnqËe Œ÷ðkh
sLLkíke Íuðh 518
÷u fh fÕyu fe Ëeðkh VktËŒu nwyu ykihŒkU fe ŒhV çkZk. RMk Bkkify

…h nÍhŒu MkrVGÞk C yfu÷e WMk ÞnqËe …h Í…x fh ÃknkU[ª
ykih ¾iBku fe yuf åkkiçk W¾kz fh RMk Íkuh Mku WMk ÞnqËe fu Mkh …h
Bkkhe fu WMk fk Mkh Vx økÞk ykih ðkun Œ÷ðkh r÷Þu nwyu åkfhk fh
røkhk ykih Bkh økÞk rVh WMke fe Œ÷ðkh Mku WMk fk Mkh fkx fh
çkknh VUf rËÞk Þun Ëu¾ fh rsŒ™u ÞnqËe ykihŒkU …h nB÷k fh™u fu
r÷Þu fÕyu fu çkknh ¾zu Úku Çkkøk r™f÷u. RMke Œhn støku WnwË BkU sçk
{wMkÕ{kLkkU fk ÷~fh rçk¾h økÞk, Þun yfu÷e fw^Vkh …h ™uÍk
åk÷kŒe hnª Þnkt Œf fu nwÍhq 6 fku R™ fe çku …™kn
çknkËwhe …h MkÏŒ Œyßswçk nwðk ykih yk… 6 ™u
R™ fu VhÍLË nÍhŒu Íwçkih 5 Mku VhBkkÞk fu yi Íwçkih
(5) ! y…™e Bkkt ykih Bkuhe VqVe fe çknkËwhe Œku Ëu¾ku fu çkzu
çkzu çknkËwh Çkkøk økyu Bkøkh åkèk™ fe Œhn fw^Vkh fu ™økuo BkU zxe nwE
yfu÷e ÷z hne nI. RMke Œhn sçk støku WnwË BkU nwÍhq fu
åkåkk nÍhŒu MkÂGÞËw~~kw-nËk nBÍk 5 ~kneË nku økyu ykih
fkrVhkU ™u R™ fu fk™ ™kf fkx fh ykih ykt¾U r™fk÷ fh r~kfBk åkkf
fh rËÞk Œku nwÍhq 6 ™u nÍhŒu Íwçkih 5 fku
BkLy fh rËÞk fu Bkuhe VqVe nÍhŒu MkrVGÞk C fku Bkuhu åkåkk fe
÷k~k …h BkŒ yk™u Ëu™k ðh™k ðkun y…™u ÇkkE fe ÷k~k fk Þun nk÷
Ëu¾ fh hLòu økBk BkU zqçk òyUøke Bkøkh nÍhŒu MkrVGÞk C
rVh Çke ÷k~k fu …kMk ÃknkU[ øk# ykih nwÍqh 6 Mku
RòÍŒ ÷u fh ÷k~k fku Ëu¾k Œku …Zk ykih fnk fu
BkI ÏkwËk fe hkn BkU RMk fku fkuE çkze fwhçkk™e ™nª MkBkÍŒe rVh
BkÂøVhŒ fe Ëwyk BkktøkŒu nwyu ðnkt Mku åk÷e yk#. 20 rn. BkU rŒn¥kh
çkhMk fe WBkú …k fh BkËe™u BkU ðVkŒ …kE ykih sL™Œw÷ çkfey BkU
BkËVq™ nw#.
sLLkíke Íuðh 519
{17} yuf yLMkkrhÞk ykihŒ C

BkËe™u fe yuf ykihŒ òu yLMkkh fu fçke÷u fe Úkª R™ fku Þun
øk÷Œ ¾çkh ÃknkU[e fu hMkq÷wÕ÷kn 6 støku WnwË BkU
~kneË nku økyu nI Œku Þun çku fhkh nku fh Îkh Mku r™f÷ …zª ykih BkiËk™u
støk BkU ÃknkU[ øk#. ðnkt ÷kuøkkU ™u R™ fku çkŒkÞk fu yi ykihŒ ! Œuhu
çkk… ykih ÇkkE ykih ~kkunh Œe™kU RMk støk BkU ~kneË nku økyu. Þun Mkw™
fh RMk ™u fnk fu BkwÍu Þun çkŒkyku Bkuhu ÃÞkhu ™çke 6
fk õÞk nk÷ ni ? sçk ÷kuøkkU ™u çkŒkÞk fu nwÍqh 6
yøkåkuo ÍÏBke nku økyu nI Bkøkh fu rÍLËk Mk÷kBkŒ nI.
Œku çku RÂÏíkÞkh RMk
fe Íçkk™ Mku RMk ~ku’h fk BkÍBkq™ r™f÷ …zk fu
ŒMkÕ÷e ni …™knu çku fMkkt rÍLËk Mk÷kBkŒ ni
fkuE …hðk ™nª Mkkhk snkt rÍLËk Mk÷kBkŒ ni
yÕ÷knw yõçkh ! yiMke ~kuhrË÷ ykih çknkËwh ykihŒ fk
õÞk fn™k ? çkk… ykih ~kkunh ykih ÇkkE Œe™kU fu fí÷ nku ò™u Mku
MkËBkkŒ fu Œe™ Œe™ …nkz rË÷ …h røkh …zu nI Bkøkh BknççkŒu hMkq÷
6 fu ™~ku BkU RMk fe BkMŒe fk Þun yk÷Bk ni fu
Íçkk™u nk÷ Mku Þun ™k’hk RMk fe Íçkk™ …h òhe ni fu
BkI Çke ykih çkk… Çke ~kkunh Çke rçkhkËh Çke rVËk
yi ~knu Ëª Œuhu nkuŒu nwyu õÞk åkeÍ nI nBk
{18} nÍhŒu WBBku yBBkkhk C
Þun støku WnwË BkU y…™u ~kkunh nÍhŒu ÍiË rçk™ ykrMkBk ykih
y…™u Ëku çkuxkU nÍhŒu yBBkkhk ykih nÍhŒu yçËwÕ÷kn F
fku MkkÚk ÷u fh BkiËk™u støk BkU fqË …zª ykih sçk fw^Vkh ™u nwÍqh
6 …h nB÷k fh rËÞk Œku Þun yuf ¾Lsh ÷u fh
sLLkíke Íuðh 520
fw^Vkh fu Bkwfkçk÷u BkU ¾ze nku øk# ykih fw^Vkh fu Œeh ð Œ÷ðkh fu
nh yuf ðkh fku hkufŒe hnª Þnkt Œf fu sçk Rç™u f{eyk BkÕQ™ ™u
hnBkŒu yk÷Bk 6 …h Œ÷ðkh åk÷k Ëe Œku MkÂGÞËn
WBBku yBBkkhk C ™u WMk Œ÷ðkh fku y…™e …eX …h hkuf
r÷Þk åkw™kLåku R™ fu fLÄu …h RŒ™k øknhk ÍÏBk ÷økk fu økkh …z økÞk
rVh ÏkwË çkZ fh Rç™u f{eyk fu fLÄu …h RMk Íkuh Mku Œ÷ðkh Bkkhe fu
ðkun Ëku xwfzu nku òŒk Bkøkh ðkun BkÕQ™ Ëkunhe rÍhn …n™u nwyu Úkk
RMk r÷Þu çkåk økÞk RMk støk BkU çkeçke WBBku yBBkkhk fu Mkh ð økhËLk
Ãkh íkuhn ÍÏ{ ÷øku Úku nÍhíku çkeçke WB{u yB{khk C fu
VhÍLË nÍhŒu yçËwÕ÷kn 5 fk çkÞk™ ni fu BkwÍu yuf fkrVh
™u støku WnwË BkU ÍÏBke fh rËÞk ykih Bkuhu ÍÏBk Mku Ïkq™ çkLË ™nª nkuŒk
Úkk. Bkuhe ðkr÷Ëk nÍhŒu WBBku yBBkkhk C ™u Vkih™ y…™k
f…zk Vkz fh ÍÏBk fku çkktÄ rËÞk ykih fnk fu çkuxk WXku ¾zu nku òyku
ykih rVh rsnkË BkU Bk~økq÷ nku òyku. Rr¥kVkf Mku ðkune fkrVh MkkBk™u
yk økÞk Œku nwÍqh 6 ™u VhBkkÞk fu yi WBBku yBBkkhk
(C) ! Ëu¾ Œuhu çkuxu fku ÍÏBke fh™u ðk÷k Þun ni. Þun Mkw™Œu
ne nÍhŒu WBBku yBBkkhk C ™u Í…x fh WMk fkrVh fe
xktøk BkU Œ÷ðkh fk yiMkk Çkh…qh ðkh Bkkhk fu ðkun fkrVh røkh …zk
ykih rVh åk÷ ™ Mkfk çkÕfu Mkwhe™ fu çk÷ rÎkMkxŒk nwðk Çkkøkk. Þun
BkLÍh Ëu¾ fh hMkq÷wÕ÷kn 6 ntMk …zu ykih VhBkkÞk
fu yi WBBku yBBkkhk (C) ! Œq ÏkwËk fk ~kw¢ yËk fh, fu WMk
™u ŒwÍ fku RŒ™e ŒkfŒ ykih rnBBkŒ yŒk VhBkkE ni, Œq ™u ÏkwËk fe
hkn BkU rsnkË rfÞk. nÍhŒu WBBku yBBkkhk C ™u fnk fu
Þk hMkq÷Õ÷kn 6 ! yk… 6 Ëwyk
VhBkkRÞu fu yÕ÷kn Œyk÷k nBk ÷kuøkkU fku sL™Œ BkU yk…
6 fe r¾ËBkŒ økwÍkhe fk ~khV yŒk VhBkkyu. WMk
sLLkíke Íuðh 521
ðõŒ yk… 6 ™u R™ fu r÷Þu ykih R™ fu ~kkunh

ykih R™ fu çkuxkU fu r÷Þu RMk Œhn Ëwyk VhBkkE fu
Þk yÕ÷kn 1 ! R™ Mkçk fku sL™Œ BkU Bkuhk hVef çk™k Ëu.

nÍhŒu çkeçke WBBku yBBkkhk C rÍLËøke Çkh
y÷kr™Þk Þun fnŒe hnª fu hMkq÷wÕ÷kn 6 fe RMk
Ëwyk fu çkk’Ë ËwLÞk BkU çkze Mku çkze BkwMkeçkŒ Çke BkwÍ …h yk òyu Œku
BkwÍ fku RMk fe fkuE …hðk ™nª ni.
ŒÂçMkhk : nÍhŒu çkeçke MkrVGÞk ykih yL‚krhÞk ykihŒ ykih
nÍhŒu çkeçke WBBku yBBkkhk D fu Œe™kU ðkrfykŒ fku …Z
fh økkih fhku fu BkkËhu RM÷kBk fe ykøkku~k BkU fiMke fiMke ~kuhrË÷ ykih
çknkËwh ykihŒkU ™u s™Bk r÷Þk ni. R™ çknkËwh ¾ðkŒe™u RM÷kBk fu
fkh™kBkkU fku økŠË~ku ÷i÷ku ™nkh rfÞkBkŒ Œf fÇke ™nª rBkxk MkfŒe.
R™ fu Mke™kU BkU …ÚÚkh fe åkèk™kU Mku rÍÞkËk BkÍçkqŒ rË÷ Úkk rsMk BkU
RM÷kBk fe nhkhŒ fk òu~k ykih BknççkŒu hMkq÷ 6
fe yiMke BkMŒe Çkhe nwE Úke fu fw^Vkh fu ÷~fhkU fk Ë÷ çkkË÷ R™ fe
™ÍhkU BkU BkÂÏ¾ÞkU ykih BkåAhkU fk Íwtz ™Íh ykŒk Úkk ykih R™ fu
rË÷kU BkU Mkçkúku RÂMíkfkBkŒ fk yiMkk MkBkwLËh ÷nhU Bkkh hnk Úkk fu RMk
fu ŒqVk™ BkU çkze çkze BkwMkeçkŒkU fu …nkz …k~k …k~k nku òÞk fhŒu Úku
Bkøkh y^MkkuMk ! yks f÷ fe {wMkÕ{kLk ykihŒkU fu rË÷kU BkU BknççkŒu
hMkq÷ 6 fk åkhkøk RMk Œhn çkwÍ økÞk ni fu RM÷kBk fk
òu~k, EBkk™ fk sÍçkk, BknççkŒu hMkq÷ 6 fe BkMŒe,
rsnkË fk ™~kk, Mkçk fwA økkhŒ nku økÞk ykih ËwLÞk fe BknççkŒ ykih
rÍLËøke fe nðMk ™u çkË™ fu hkIøkxu hkIøkxu BkU ¾kiV ð rnhkMk ykih
çkwÍrË÷e fe yiMke yktÄe åk÷k Ëe ni fu fw^Vkh fu Bkwfkçk÷u BkU nh
sLLkíke Íuðh 522
{wMkÕ{kLk ykihŒ hku™u ykih røkzrøkzk™u fu rMkðk fwA fh ne ™nª

MkfŒe. yi {wMkÕ{kLk ykihŒku ! ŒwBk W™ òtçkkÍ ykih Mkh-Vhku~k
rsnkË fh™u ðk÷e ykihŒkU fu sÍTçkyu EBkk™e ykih òu~ku RM÷kBke Mku
Mkçkf Mke¾ku. ŒwBk Çke {wMkÕ{kLk ykihŒ nku yøkh fw^Vkh fk Bkwfkçk÷k
nku Œku y…™e ò™ …h ¾u÷ fh ykih Mkh nÚku÷e …h h¾ fh fw^Vkh
Mku ÷zŒu nwyu òBku ~knkËŒ …e ÷ku ykih sL™Œw÷ rVhËkiMk BkU ÃknkU[
òyku. ¾çkhËkh ¾çkhËkh ! fw^Vkh fu ykøku hkuŒu røkzrøkzkŒu nwyu
ykih hnTBk fe Çkef BkktøkŒu nwyu çkwÍrË÷e fe BkkiŒ nhrøkÍ ™ Bkhku
ykih ÞkË h¾ku fu ðõŒ Mku …n÷u nhrøkÍ BkkiŒ ™nª yk MkfŒe r÷nkÍk
zh, ¾kiVku rnhkMk ykih çkwÍrË÷e Mku BkkiŒ ™nª x÷ MkfŒe RMk r÷Þu
çknkËwh çk™ku, ~kuhrË÷ çk™ku ykih çkeçke MkrVGÞk C ykih
çkeçke WBBku yBBkkhk C ykih çkeçke yLMkkrhÞk C
fe BkwòrnËk™k Mkh Vhkur~kÞkU fk rfhËkh …u~k fhku.
{19} nÍhŒu çkeçke MkwBkGÞk C
Þun nÍhŒu yBBkkh rçk™ ÞkrMkh Mknkçke E fe
ðkr÷Ëk nI. RM÷kBk ÷k™u fe ðßn Mku Bk¬k fu fkrVhkU ™u R™ fku
çknwŒ rÍÞkËk MkŒkÞk. yuf Bkíkoçkk yçkq snT÷ ™u ™uÍk Œk™ fh R™
Mku ÄBfk fh fnk fu Œq fr÷Bkk ™ …Z ðh™k BkI ŒwÍu Þun ™uÍk Bkkh
Ëqtøkk. nÍhŒu çkeçke MkwBkGÞk C ™u Mke™k Œk™ fh Íkuh Íkuh
Mku fr÷Bkk …Z™k ~kwYy rfÞk yçkq snT÷ ™u økwMMku BkU Çkh fh R™ fe
™kV fu ™eåku RMk Íkuh Mku ™uÍk Bkkhk fu ðkun Ïkq™ BkU ÷Œ …Œ nku fh
røkh …zª ykih ~kneË nku øk#.
ŒÂçMkhk : Þun yuf òtçkkÍ {wMkÕ{kLk ykihŒ fk …n÷k Ïkq™ Úkk

rsMk Mku ÏkwËk fe ÍBke™ htøke™ nku økE Bkøkh RMk Ïkq™ fe økh{e ™u
sLLkíke Íuðh 523
nÍkhkU {wMkÕ{kLk BkËkuO ykih ykihŒkU BkU òu~ku rsnkË fk yiMkk sÍçkk
…iËk fh rËÞk fu çkÿ ð WnwË ykih nw™i™ fk BkiËk™ fw^Vkh fk frçkúMŒk™
çk™ økÞk ykih Bk¬k ð ¾içkh BkU fw£ku r~kfo fu støk÷kŒ fx økyu ykih
nh ŒhV RM÷kBk fk çkkøk V÷™u Vq÷™u ÷økk.
{20} nÍhŒu çkeçke ÷wçki™k C
Þun yuf ÷kIze Úkª. RÂçíkËkyu RM÷kBk ne BkU RM÷kBk fe
n¬kr™GÞŒ fk ™qh R™ fu rË÷ BkU åkBkf WXk ykih Þun RM÷kBk fu
ËkBk™ BkU yk øk#. fw^Vkhu Bk¬k ™u R™ fku yiMke yiMke ËËo™kf Œõ÷eVU
Ëª, fu yøkh …nkz Çke R™ fe søkn …h nkuŒk Œku ~kkÞË ÷hÍ òŒk
Bkøkh RMk …ifhu EBkk™ fu fËBk ™nª zøk-Bkøkkyu. ÏkwË nÍhŒu WBkh
5 sçk Œf ËkBk™u RM÷kBk BkU ™nª ykyu Úku RMk ÷kIze fku
RŒ™k BkkhŒu Úku fu BkkhŒu BkkhŒu ÏkwË Úkf òŒu Úku Bkøkh nÍhŒu ÷wçki™k
C WV ™nª fhŒe Úkª çkÕfu r™nkÞŒ ne swhTyŒ ð RÂMíkõ÷k÷
fu MkkÚk fnŒe Úkª fu yi WBkh ! ŒwBk rsŒ™k åkknku BkwÍ økheçk fku Bkkh
÷ku yøkh ÏkwËk fu Mkååku hMkq÷ 6 …h ŒwBk EBkk™ ™nª
÷kykuøku Œku ÏkwËk ÍYh ŒwBk Mku RÂLíkfkBk ÷uøkk.
ŒÂçMkhk : nÍhŒu ÷wçki™k C fe RMk EBkk™e Œfheh fe
snktøkehe Œku Ëu¾ku fu yÇke nÍhŒu ÷wçki™k C fu ÍÏBk ™nª
Çkhu Úku fu RM÷kBk fe n¬kr™GÞŒ ™u nÍhŒu WBkh 5 fku RMk
Œhn Ëçkkuåk r÷Þk fu ðkun çku RÂÏíkÞkh ËkBk™u RM÷kBk BkU yk økyu
ykih rÍLËøke Çkh y…™u rfÞu …h …AŒkŒu hnu ykih nÍhŒu ÷wçki™k
C siMke økheçk ð BkÍ÷qBk ÷kIrzÞkU fu MkkBk™u ~kBko Mku Mkh
™nª WXk MkfŒu Úku ykih R™ fBkÍkuhkU ykih økheçkkU Mku BkwykVe Bkktøkk
fhŒu Úku Þnkt Œf fu nÍhŒu rçk÷k÷ 5 rs™ fku Þun økBko
økBko s÷Œe nwE hiŒ …h r÷xk fh R™ fu Mke™u …h ðÍT™e …ÚÚkh h¾k
sLLkíke Íuðh 524
nwðk Ëu¾ fh nfkhŒ Mku Xkufh Bkkh fh økwÍhŒu Úku. Úkkuzu rË™ ™nª økwÍhu
fu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nkuŒu nwyu y…™u ŒÏŒu ~kkne …h çkiX fh Þun
fnk fhŒu Úku fu MkÂGÞËw™k ð Bkki÷k™k rçk÷k÷ Þk’™e rçk÷k÷ Œku
nBkkhu ykfk nI ykih rçk÷k÷ fe MkqhŒ fku fBkk÷u yËçk ykih BknççkŒ
fu MkkÚk Ëu¾ fh Íçkk™u nk÷ Mku Çkhu BkßBkykU BkU Þun fnk fhŒu Úku fu
çkÿ yåAk ni V÷f …h ™ rn÷k÷ yåAk ni
åk~Bku çke™k nku Œku Ëku™kU Mku rçk÷k÷ yåAk ni
{21} nÍhŒu çkeçke ™nrËÞk C
Þun Çke ÷kIze Úkª Bkøkh RM÷kBk ÷k™u …h fkrVhkU ™u R™ fu
MkkÚk fiMku fiMku Íkr÷Bkk™k Mkw÷qf rfÞu RMk fe ŒMðeh ¾ªåk™u Mku f÷Bk
fk Mke™k ~kf nku òŒk ni ykih nkÚk fkt…™u ÷økŒu nI ÷urf™ Þun
yÕ÷kn ðk÷e çkze çkze BkkhÄkz fku çkhËk~Œ fhŒe hne ykih BkwMkeçkŒU
Íu÷Œe hne Bkøkh RM÷kBk Mku çkk÷ Çkh Çke RMk fu fËBk fÇke Çke
™nª zøk-Bkøkkyu Þnkt Œf fu ðkun rË™ yk økÞk fu RM÷kBk fku Zk™u
ðk÷u ÏkwË RM÷kBk fu r{’Bkkh çk™ økyu ykih RM÷kBk fu Ïkq™ fu ÃÞkMku
y…™u Ïkq™kU Mku RM÷kBk fu çkkøk fku Mkªåk Mkªåk fh Mkw¾o-Y çk™™u ÷øku.
{22} nÍhŒu çkeçke WBBku WçkiMk C

nÍhŒu çkeçke ™nrËÞk C fe Œhn Þun Çke ÷kIze
Úkª ykih R™ fku Çke fkrVhkU ™u çknwŒ MkŒkÞk, çkunË ÍwÕBkku rMkŒBk
rfÞk, ÷kunk økBko fh fu R™ fu çkË™ fu ™kÍwf rnMMkkU …h Ëkøk ÷økkÞk
fhŒu Úku, fÇke …k™e BkU RMk fËh zwÂçfÞkt rËÞk fhŒu Úku fu R™ fk ËBk
Îkwx™u ÷økŒk Úkk. Bkkh…ex fk Œku …qA™k ne õÞk ðkun Œku W™ fkrVhkU
fk hkuÍk™k ne fk Bknçkqçk Bk~øk÷k Úkk. ykr¾h ÃÞkhu hMkq÷u BkwMŒVk
6 fu Þkhu økkh rMkÆefu òt r™Mkkh 5 ™u
sLLkíke Íuðh 525
y…™k ¾Ík™k ¾k÷e fh fu R™ BkÍ÷qBkkU fku ¾heË ¾heË fh

ykÍkË fh rËÞk Œku R™ BkwMkeçkŒ fu BkkhkU fku fwA ykhkBk rBk÷k.
{23} nÍhŒu rÍL™ehn C

Þun Çke nÍhŒu WBkh 5 fu Îkhk™u fe yuf ÷kIze Úkª.
RLnkU ™u Çke sçk RM÷kBk fçkq÷ fh r÷Þk Œku Mkkhk Îkh R™ fe ò™
fk Ëw~Bk™ nku økÞk ykih W™ fkrVhkU ™u RŒ™k Bkkhk fu R™ fe ykt¾kU
fe çke™kE òŒe hne Œku fkrVh R™ fku Þun Œk’™k Ëu™u ÷øku fu Œq™u
nBkkhu ËuðŒkykU fku Akuz rËÞk Œku Œuhe ykt¾U Vqx øk# yçk fnkt ni
Œuhk yuf ÏkwËk ! Œq õÞqt ™nª WMk fku çkw÷kŒe fu ðkun Œuhe ykt¾kU fku
hku~k™ fh Ëu. Þun Œk’™k Mkw™ fh ðkun r™nkÞŒ swhTyŒ fu MkkÚk fnk
fhŒe Úkª rsMk hMkq÷ 6 …h EBkk™ ÷kE nqt Þfe™™
ðkun ÏkwËk fu Mkååku hMkq÷ 6 nI ykih Bkuhk yuf ÏkwËk
yøkh åkknuøkk Œku ÍYh Bkuhe ykt¾U hku~k™ nku òyUøke ykih ŒwBnkhu
MkufzkU ËuðŒk Bkuhk fwA Çke ™nª rçkøkkz MkfŒu. yuf rË™ hMkq÷wÕ÷kn
6 ™u fkrVhkU fk Þun Œk’™k Mkw™k Œku VhBkkÞk fu yi
rÍL™ehn ! Œq Mkçkú fh rVh nwÍqh 6 ™u Ëwyk VhBkk
Ëe Œku R™ fe ykt¾kU BkU yuf ËBk hku~k™e yk økE. Þun Bkku’rsÍk Ëu¾
fh fw^Vkh fn™u ÷øku fu Þun Œku BkwnBBkË (6) fk
òËq ni. ðkun hMkq÷ ™nª nI çkÕfu ðkun Œku yhçk fu Mkçk Mku çkzu òËqøkh
nI (N). nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef 5 ™u R™ fku ¾heË
fh ykÍkË fh rËÞk.
ŒÂçMkhk : yi {wMkÕ{kLk BkkykU çkn™ku ! ŒwBnU ÏkwËk fk ðkrMkŒk Ëu fh

fnŒk nqt fu nÍhŒu ÷wçki™k ð nÍhŒu ™nrËÞk ð nÍhŒu WBBku WçkiMk
sLLkíke Íuðh 526
ð nÍhŒu rÍL™ehn ðøkihk D fe òtMkkuÍ ð rË÷ËkuÍ

rnfkÞŒkU fku çkøkkih ykih çkkh çkkh …Zku ykih Mkkuåkku fu R™ yÕ÷kn
ðkr÷ÞkU ™u RM÷kBk fu r÷Þu fiMke fiMke BkwMkeçkŒU WXk# Bkøkh yuf
MkufLz fu r÷Þu Çke RM÷kBk Mku R™ fu fËBk ™nª zøk-Bkøkkyu yuf ŒwBk
nku, fu Íhk fkuE Œõ÷eV ÃknkU[e Œku ŒwBk Îkçkhk fh y…™u nku~kku nðkMk
¾ku çkiXŒe nku ykih ÏkwËk ykih hMkq÷ 6 fe ~kk™ BkU ™k
~kw¢e fu yÕVkÍ çkku÷™u ÷økŒe nku ykih Íhk fkrVhkU ™u ÄkUMk Ëe Œku ŒwBk
fkrVhkU fe çkkur÷Þkt çkku÷™u ÷økŒe nku. ÏkwËk fu r÷Þu yi {wMkÕ{kLk
BkËkuo ykih yi {wMkÕ{kLk ykihŒku ! ŒwBk W™ yÕ÷kn fe BkwfÆMk çkÂLËÞkU
fk rfhËkh …u~k fhku fu y…™u EBkk™ ð RM÷kBk …h RŒ™e BkÍçkqŒe
fu MkkÚk fkRBk hnku fu ŒwBnU Ëu¾ fh fkrVhkU fe ËwLÞk …wfkh WXu fu
rçk™kyu ykMBkkt Çke RMk rMkŒBk …h zøk-Bkøkkyuøke
Bkøkh BkkurBk™ fu fËBkkU BkU fÇke ÷økrÍ~k ™ ykyuøke
{24} nÍhŒu n÷eBkk Mkk’rËÞk C
Þun ðkun BkwfÆMk ykih Ïkw~k ™Mkeçk ykihŒ nI fu RLnkU ™u
nBkkhu hMkq÷wÕ÷kn 6 fku ËqÄ r…÷kÞk ni sçk hMkq÷
6 ™u Bk¬k Vín nku ò™u fu çkk’Ë ŒkRV fu ~knTh …h
rsnkË VhBkkÞk WMk ðõŒ nÍhŒu çkeçke n÷eBkk Mkk’rËÞk C
y…™u ~kkunh ykih çkuxu fku ÷u fh çkkhøkknu rhMkk÷Œ BkU nkrÍh nw# Œku
hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u R™ fu r÷Þu y…™e åkkËh Bkwçkkhf
fku ÍBke™ …h rçkAk fh R™ fku WMk …h rçkXkÞk ykih RLykBkku
RõhkBk Mku Çke ™ðkÍk ykih Þun Mkçk fr÷Bkk …Z fh {wMkÕ{kLk nku
økyu.
nÍhŒu çkeçke n÷eBkk C fe fçkúúu yLðh BkËe™yu
Bkw™Ôðhn BkU sL™Œw÷ çkfey fu yLËh ni.
sLLkíke Íuðh 527
ŒÂçMkhk : 1959 E. BkU sçk BkI BkËe™yu ŒÂGÞçkk nkrÍh nwðk ykih
sL™Œw÷ çkfey fu BkÍkhkŒu BkwfÆMkk fe rÍÞkhŒkU fu r÷Þu økÞk Œku
Ëu¾ fh fÕçkku rËBkkøk …h hLòu økBk ykih MkËBkkŒ fu …nkz xqx …zu fu
Íkr÷Bk ™ßËe ðnkrçkÞkU ™u ŒBkkBk BkÍkhkŒ fku Œkuz Vkuz fh ykih
fwççkkU fku røkhk fh VUf rËÞk ni. rMkVo xqxe Vqxe fçkúkU …h åkLË …ÚÚkhkU fu
xwfzu …zu nwyu nI ykih MkVkE MkwÚkhkE fk Çke fkuE yunrŒBkkBk ™nª
ni. çknh nk÷ Mkçk BkwfÆMk fçkúkU fe rÍÞkhŒ fhŒu nwyu sçk BkI nÍhŒu
çkeçke n÷eBkk C fe fçkúu yLðh fu MkkBk™u ¾zk nwðk Œku Þun
Ëu¾ fh nihk™ hn økÞk fu sL™Œw÷ çkfey fe rfMke fçkú …h BkI ™u fkuE
ÎkkMk ykih MkçÍk ™nª Ëu¾k ÷urf™ nÍhŒu çkeçke n÷eBkk C
fe fçkú ~kheV fku Ëu¾k fu çknwŒ ne nhe ykih ~kkËkçk ÎkkMkkU Mku …qhe
fçkúú Aw…e nwE ni. BkI nihŒ Mku Ëuh Œf RMk BkLÍh fku Ëu¾Œk hnk.
ykr¾h BkI ™u y…™u økwshkŒe MkkrÚkÞkU Mku fnk fu ÷kuøkku ! çkŒkyku
ŒwBk ÷kuøkkU ™u sL™Œw÷ çkfey fe rfMke fçkú …h Çke ÎkkMk sBke nwE
Ëu¾e ? ÷kuøkkU ™u fnk fu “S ™nª” BkI ™u fnk fu nÍhŒu çkeçke n÷eBkk
fe fçkú fku Ëu¾ku fu fiMke nhe nhe ÎkkMk Mku Þun fçkú Mkh MkçÍku ~kkËkçk
nku hne ni. ÷kuøkkU ™u fnk fu “S nkt çku~kf” rVh BkI ™u fnk fu õÞk
RMk fe fkuE ðßn ŒwBk ÷kuøkkU fe MkBkÍ BkU yk hne ni ? ÷kuøkkU ™u fnk
fu S ™nª yk… ne çkŒkRÞu Œku BkI ™u fn rËÞk fu RMk ðõŒ Bkuhu
rË÷ BkU Þun çkkŒ ykE ni fu RLnkU ™u nwÍqh hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk-÷Bke™
6 fku y…™k ËqÄ r…÷k r…÷k fh Mkihkçk rfÞk Úkk Œku
hççkw÷ yk-÷Bke™ ™u y…™e hnBkŒ fu …kr™ÞkU Mku R™ fe fçkú …h
nhe nhe ÎkkMk Wøkk fh R™ fe fçkúú fku Mkh MkçÍku ~kkËkçk fh rËÞk ni
Bkuhe Þun Œõheh Mkw™ fh ŒBkkBk nkrÍhe™ …h yiMke rh¬ík Œkhe nwE
fu Mkçk ÷kuøk åke¾ Bkkh Bkkh fh hku™u ÷øku ykih BkI ÏkwË Çke hkuŒu hkuŒu
sLLkíke Íuðh 528
r™Zk÷ nku økÞk rVh Bkuhu Bkwrnççku {wÂÏ÷Mk MkuX y÷nks WMBkk™
øk™e Ae…k htøk ðk÷u ynBkËykçkkËe ™u Rºk fe yuf çkze Mke ~ke~ke
rsMk BkU Mku Ëku Ëku Œe™ Œe™ fŒhu ðkun nh fçkú …h Rºk zk÷Œu Úku yuf
ËBk …qhe ~ke~ke WLnkU ™u nÍhŒu çkeçke n÷eBkk fe fçkúú …h Wtzu÷ Ëe
ykih hkuŒu nwyu fnk fu yi ËkËe n÷eBkk C ! ÏkwËk fe fMkBk
yøkh yk… fe fçkú ynBkËykçkkË BkU nkuŒe Œku BkI yk… fe fçkúúu
Bkwçkkhf fku Rºk Mku Äku ËuŒk rVh çkze Ëuh fu çkk’Ë nBkkhu rË÷kU fku
Mkwfq™ nwðk ykih BkI ™u …eAu Bkwz fh Ëu¾k Œku ÷økÇkøk …åkkMk ykËBke
Bkuhu …eAu ¾zu Úku ykih Mkçk fe ykt¾U yktMkqykU Mku Œh Úkª (Þk yÕ÷kn
1 ! rVh Ëkuçkkhk Þun Bkkify ™Mkeçk VhBkk ykBke™ Þk hççk÷ yk-÷Bke™)
{25} nÍhŒu WBBku yiBk™ C
sçk nBkkhu ÃÞkhu hMkq÷ 6 nÍhŒu çkeçke
n÷eBkk C fu Îkh Mku Bk¬yu BkwfhoBkk …nkUåk økyu ykih y…™e
ðkr÷Ëyu Bkkun-Œ-hBkk fu …kMk hn™u ÷øku Œku nÍhŒu WBBku yiBk™
C òu yk… fu ðkr÷Ëu BkkrsË fe çkktËe Úkª yk…
6 fe ¾krŒh Ëkhe ð r¾ËBkŒ økwÍkhe BkU rË™ hkŒ
S ò™ Mku Bk‚YV hn™u ÷økª. Þune yk… 6 fku
¾k™k r¾÷kŒe Úkª, f…zu …n™kŒe Úkª, f…zu ÄkuŒe Úkª. sçk yk…
6 çkzu nwyu Œku yk… 6 ™u y…™u
ykÍkË fËko økw÷kBk ykih Bkwtn çkku÷u çkuxu nÍhŒu ÍiË rçk™ nkrhMkk
5 Mku R™ fk r™fkn fh rËÞk rs™ Mku nÍhŒu WMkkBkk rçk™
ÍiË …iËk nwyu (F) nÍhŒu çkeçke WBBku yiBk™ C
nwÍqh fu çkk’Ë fkVe rË™kU Œf BkËe™u BkU rÍLËk hnª
ykih nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef ykih nÍhŒu WBkh VkYf E
y…™e y…™e r¾÷kVŒkU fu Ëkihk™ nÍhŒu çkeçke WBBku yiBk™
sLLkíke Íuðh 529
C fe rÍÞkhŒ ð Bkw÷kfkŒ fu r÷Þu Œ~kheV ÷u òÞk fhŒu Úku

ykih R™ fe ¾çkh økehe VhBkkŒu Úku.
ŒÂçMkhk : Bkkt çkn™ku ! økkih fhku fu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nkuŒu nwyu

y…™e s÷k÷Œu ~kk™ fu çkk ðwsqË nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef ð nÍhŒu
WBkh VkYf E yuf çkwrZÞk ykihŒ fe rÍÞkhŒ fu r÷Þu R™
fu Îkh òÞk fhŒu Úku yiMkk õÞqt ? ykih rfMk r÷Þu Úkk ? rMkVo RMk r÷Þu
fu nÍhŒu WBBku yiBk™ C fku nwÍqh 6 Mku
Þun ŒyÕ÷wf Úkk fu RLnkU ™u çkåk…™ BkU yk… 6 fe
¾krŒh Ëkhe ykih r¾ËBkŒ økwÍkhe fk ~khV …kÞk Úkk. nÍhŒu yçkq çk¢
rMkÆef ykih nÍhŒu WBkh VkYf E fu RMk yBk÷ Mku MkkrçkŒ
Þun nwðk fu rs™ rs™ nÂMíkÞkU fku çkÕfu rs™ rs™ åkeÍkU fku nwÍqh
Mku ŒyÕ÷wf hnk nku W™ Mku BknççkŒ ð yfeËŒ ykih
W™ fe Œk’ÍeBkku ŒõheBk ykih W™ fk y-Ëçkku yunrŒhkBk Þun EBkk™
fk r™~kk™ ykih nh {wMkÕ{kLk fe EBkk™e ~kk™ ni. yÕ÷kn Œyk÷k
nh {wMkÕ{kLk fku RMk ™uf yBk÷ fe ŒkiVef yŒk VhBkkyu (ykBke™)
{26} nÍhŒu WBBku Mkw÷iBk C
Þun nBkkhu ÃÞkhu ™çke 6 fu Mkçk Mku ÃÞkhu
¾krËBk nÍhŒu yLkMk rçk™ Bkkr÷f 5 fe Bkkt nI R™ fu
…n÷u ~kkunh fk ™kBk Bkkr÷f Úkk. çkuðk nku ò™u fu çkk’Ë R™ fk r™fkn
nÍhŒu yçkq ŒÕnk Mknkçke 5 Mku nku økÞk.
Þun rh~Œu BkU yuf Œhn Mku hMkq÷wÕ÷kn 6 fe

¾k÷k nkuŒe Úkª ykih R™ fu ÇkkE nwÍqh fu MkkÚk yuf
sLLkíke Íuðh 530
rsnkË BkU ~kneË nku økyu Úku. R™ Mkçk çkkŒkU fe ðßn Mku hMkq÷wÕ÷kn
6 R™ …h çknwŒ BkunThçkk™ Úku ykih fÇke fÇke R™
fu Îkh Çke Œ~kheV ÷u òÞk fhŒu Úku. çkw¾khe ~kheV ðøkihk BkU R™ fk
yuf çknwŒ ne ™MkenŒ ykBkkuÍ ykih RçkúŒ ¾iÍ ðkrfyk r÷¾k nwðk
ni ykih ðkun Þun ni fu nÍhŒu WBBku Mkw÷iBk fk yuf çkååkk çkeBkkh Úkk
sçk nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5 Mkwçn fku y…™u fkBk ÄLËu fu r÷Þu
çkknh ò™u ÷øku Œku WMk çkååku fk MkktMk çknwŒ Íkuh Íkuh Mku åk÷ hnk
Úkk. yÇke nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5 Bkfk™ …h ™nª ykyu Úku
fu çkååku fk RÂLíkfk÷ nku økÞk. nÍhŒu çkeçke WBBku Mkw÷iBk C
™u Mkkuåkk fu rË™ Çkh fu Úkfu BkktËu Bkuhu ~kkunh Bkfk™ …h ykyUøku ykih
çkååku fu RÂLíkfk÷ fe ¾çkh Mkw™Uøku Œku ™ ¾k™k ¾kyUøku ™ ykhkBk
fh MkfUøku RMk r÷Þu RLnkU ™u çkååku fe ÷k~k fku yuf y÷øk Bkfk™ {U
r÷xk rËÞk ykih f…zk WZk rËÞk ykih ÏkwË hkuÍk™k fe Œhn ¾k™k
…fkÞk rVh Ïkqçk yåAe Œhn çk™kð ®Mkøkkh fh fu çkiX fh ~kkunh fu
yk™u fk RÂLíkÍkh fh™u ÷økª. sçk nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5
hkŒ fku Îkh BkU ykyu Œku …qAk fu çkååku fk õÞk nk÷ ni ? Œku çkeçke
WBBku Mkw÷iBk C ™u fn rËÞk fu yçk RMk fk MkktMk Xnh økÞk
ni. nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5 BkwíBkR™ nku økyu ykih RLnkU ™u
Þun MkBkÍk fu MkktMk fk ®¾åkkð ÚkBk økÞk ni rVh Vkih™ ne ¾k™k
MkkBk™u yk økÞk ykih RLnkU ™u r~kfBk Mkih nku fh ¾k™k ¾kÞk rVh
çkeðe fu çk™kð ®Mkøkkh fku Ëu¾ fh RLnkU ™u çkeðe Mku MkkunçkŒ Çke
fe. sçk Mkçk fkBkkU Mku Vkrhøk nku fh rçkÕfw÷ ne BkwíBkR™ nku økyu íkku
çkeçke WBBku Mkw÷iBk C ™u fnk fu yi Bkuhu ÃÞkhu ~kkunh ! BkwÍu
Þun BkMy÷k çkŒkRÞu fu yøkh nBkkhu …kMk rfMke fe fkuE yBkk™Œ
nku ykih ðkun y…™e yBkk™Œ nBk Mku ÷u ÷u Œku õÞk nBk fku çkwhk
sLLkíke Íuðh 531
Bkk™™u Þk ™khkÍ nku™u fk fkuE nf ni ? nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5

™u VhBkkÞk fu nhrøkÍ ™nª yBkk™Œ ðk÷u fku WMk fe yBkk™Œ Ïkw~ke
Ïkw~ke Ëu Ëu™e åkkrnÞu. ~kkunh fk Þun sðkçk Mkw™ fh nÍhŒu WBBku
Mkw÷iBk C ™u fnk fu yi Bkuhu MkhŒks ! yks nBkkhu Îkh BkU
Þune Bkwyk-Bk÷k …u~k ykÞk fu nBkkhk çkååkk òu nBkkhu ÃkkMk ÏkwËk fe
yuf yBkk™Œ Úkk yks ÏkwËk ™u ðkun yBkk™Œ ðk…Mk ÷u ÷e ykih
nBkkhk çkååkk Bkh økÞk Þun Mkw™ fh nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5
åkkUf fh WX çkiXu ykih nihk™ nku fh çkku÷u fu õÞk Bkuhk çkååkk Bkh
økÞk ? çkeçke ™u fnk fu “S nkt” nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5 ™u
VhBkkÞk fu ŒwBk ™u Œku fnk Úkk fu WMk fu MkktMk fk ®¾åkkð ÚkBk økÞk ni.
çkeðe ™u fnk fu S nkt Bkh™u ðk÷k fnkt MkktMk ÷uŒk ni ? nÍhŒu yçkq
ŒÕnk 5 fku çkunË y^MkkuMk nwðk fu nkyu Bkuhu çkååku fe ÷k~k
Îkh BkU …ze hne ykih BkI ™u Çkh…ux ¾k™k ¾kÞk ykih MkkunçkŒ fe.
çkeðe ™u y…™k ¾Þk÷ Íkrnh fh rËÞk fu yk… rË™ Çkh fu Úkfu nwyu
Îkh ykyu Úku, BkI Vkih™ ne yøkh çkååku fe BkkiŒ fk nk÷ fn ËuŒe Œku
yk… hLòu økBk BkU zqçk òŒu ™ ¾k™k ¾kŒu ™ ykhkBk fhŒu RMk r÷Þu
BkI ™u RMk ¾çkh fku Aw…kÞk. nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5 Mkwçn fku
BkÂMsËu ™-çkðe BkU ™BkkÍu V@ fu r÷Þu økyu ykih
hkŒ fk …qhk Bkkshk nwÍqh 6 Mku yÍo fh rËÞk.
yk… 6 ™u nÍhŒu yçkq ŒÕnk 5 fu r÷Þu
Þun Ëwyk VhBkkE fu ŒwBnkhe hkŒ fe WMk MkkunçkŒ BkU yÕ÷kn Œyk÷k
¾ihku çk-h-fík yŒk VhBkkyu. RMk Ëwykyu ™-çkðe fk Þun yMkh
nwðk fu WMke hkŒ BkU nÍhŒu çkeçke WBBku Mkw÷iBk fu nB÷ Xnh økÞk ykih
yuf çkååkk …iËk nwðk rsMk fk ™kBk yçËwÕ÷kn h¾k økÞk ykih R™
yçËwÕ÷kn fu çkuxkU BkU çkzu çkzu W-÷Bkk …iËk nwyu.
sLLkíke Íuðh 532
ŒÂçMkhk : {wMkÕ{kLk BkkykU ykih çkn™ku ! nÍhŒu çkeçke WBBku Mkw÷iBk

C Mku Mkçkú fh™k Mke¾ku ykih ~kkunh fku ykhkBk ÃknkU[k™u
fk Œhefk ykih Mk÷efk Çke RMk ðkrfyu Mku ÍunT™ ™~ke™ fhku ykih
Ëu¾ku fu çkeçke WBBku Mkw÷iBk C ™u fiMke yåAe rBkMkk÷ Ëu fh
~kkunh fku ŒMkÕ÷e Ëe. yøkh nh ykËBke RMk çkkŒ fku yåAe Œhn
MkBkÍ ÷u Œku fÇke çku Mkçkúe ™ fhuøkk ykih Ëu¾ku fu Mkçkú fk V÷ ÏkwËkðLËu
fheBk ™u rfŒ™e sÕËe nÍhŒu çkeçke WBBku Mkw÷iBk fku rËÞk fu nÍhŒu
yçËwÕ÷kn yuf Mkk÷ …qhk nku™u Mku …n÷u ne …iËk nku økyu ykih rVh
R™ fk Îkh ykr÷BkkU Mku Çkh økÞk.
{27} nÍhŒu WBBku nhkBk C
Þun nÍhŒu çkeçke WBBku Mkw÷iBk C fe çkn™ nI rs™
fk rÍ¢ ŒwBk ™u Q…h …Zk ni R™ fu Bkfk™ …h Çke fÇke fÇke nwÍqh
Ëku…nh fku fi÷q÷k VhBkkÞk fhŒu Úku. yuf rË™ nwÍqh 6
BkwMfwhkŒu nwyu ™ªË Mku çkuËkh nwyu Œku nÍhŒu çkeçke WBBku nhkBk
C ™u yÍo fe fu, Þk hMkq÷Õ÷kn 6 !
yk… fu BkwMfwhk™u fk õÞk Mkçkçk ni ? Œku RþkoË VhBkkÞk fu BkI ™u yÇke
yÇke y…™e WBBkŒ fu fwA BkwòrnËe™ fku Ïðkçk BkU Ëu¾k ni fu ðkun MkBkwLËh
BkU fÂ~íkÞkU …h RMk Œhn çkiXu nwyu rsnkË fu r÷Þu ò hnu nI rsMk Œhn
çkkË~kkn ÷kuøk y…™u y…™u ŒÏŒ …h çkiXu hnk fhŒu nI. nÍhŒu WBBku
nhkBk C ™u fnk fu Þk hMkq÷Õ÷kn 6 ! Ëwyk
VhBkkRÞu fu yÕ÷kn Œyk÷k BkwÍu W™ BkwòrnËe™ BkU ~kkrBk÷ VhBkkyu.
rVh yk… 6 Mkku økyu ykih Ëkuçkkhk rVh RMke Œhn
ntMkŒu nwyu WXu ykih Þune Ïðkçk çkÞk™ VhBkkÞk Œku WBBku nhkBk
C ™u fnk fu yk… 6 Ëwyk VhBkkRÞu fu BkI
W™ BkwòrnËkU BkU ~kkrBk÷ hnqt Œku yk… 6 ™u VhBkkÞk
sLLkíke Íuðh 533
fu ŒwBk …n÷u BkwòrnËe™ fe MkV BkU hnkuøke. åkw™kLåku sçk nÍhŒu yBkehu
BkwykrðÞk 5 fu Ëkihu nwfqBkŒ BkU çknhe çkuzk ŒGÞkh nwðk
ykih BkwòrnËe™ fr~ŒÞkU BkU Mkwðkh nku™u ÷øku Œku nÍhŒu çkeçke WBBku
nhkBk C Çke y…™u ~kkunh nÍhŒu WçkkËk 5 fu MkkÚk
W™ BkwòrnËe™ fe sBkkyŒ BkU ~kkrBk÷ nku fh rsnkË fu r÷Þu hðk™k
nku øk#. MkBkwLËh Mku …kh nku ò™u fu çkk’Ë Þun Ÿx …h Mkwðkh nku™u ÷økª
Œku Ÿx …h Mku røkh …zª ykih Ÿx fu …kô Mku fwåk÷ fh R™ fe Yn
…hðkÍ fh økE RMk Œhn Þun ~knkËŒ fu ~khV Mku MkhVhkÍ nku øk#.
ŒÂçMkhk : {wMkÕ{kLk çkerçkÞku ! nÍhŒu çkeçke WBBku nhkBk C

fu RMk ðkrfyu Mku rsnkË fk ~kkif ykih RM÷kBk …h fwhçkk™ nku™u fk
sÍTçkk Mke¾ku. R™ Ëku™kU çkqZu rBkÞkt çkeðe fku çkwZk…u fu çkk ðwsqË
rsnkË fk rfMk fËh ~kkif Úkk ? ykih ~knkËŒ fe rfŒ™e rÍÞkËk
ŒBkL™k Úke yÕ÷knw yõçkh ! yÕ÷knw yõçkh !
{28} nÍhŒu VkrŒBkk rçkLŒu ¾¥kkçk C
Þun nÍhŒu WBkh 5 fe çkn™ nI Þun ykih R™ fu
~kkunh nÍhŒu MkEË rçk™ ÍiË E ~kwYy ne BkU {wMkÕ{kLk
nku økyu Úku Bkøkh Þun Ëku™kU nÍhŒu WBkh 5 fu zh Mku y…™k
RM÷kBk …ku~keËk h¾Œu Úku. nÍhŒu WBkh 5 fku R™ Ëku™kU fu
{wMkÕ{kLk nku™u fe ¾çkh rBk÷e Œku økwMMku BkU ykøk çkøkq÷k nku fh
çkn™ fu Îkh ÃknkU[u. rfðkz çkLË Úku Bkøkh yLËh Mku fwhyk™ …Z™u fe
ykðkÍ yk hne Úke. ËhðkÍk ¾x-¾xkÞk Œku nÍhŒu WBkh
5 fe ykðkÍ Mkw™ fh Mkçk Îkh ðk÷u RÄh WÄh Aw… økyu.
çkn™ ™u ËhðkÍk ¾kuu÷k Œku nÍhŒu WBkh 5 råkÕ÷k fh
çkku÷u fu yi y…™e ò™ fe Ëw~Bk™ ! õÞk Œq ™u Çke RM÷kBk fçkq÷ fh
sLLkíke Íuðh 534
r÷Þk ni ? rVh y…™u çkn™kuE nÍhŒu MkEË rçk™ ÍiË 5

…h Í…xu ykih W™ fe ËkZe …fz fh ÍBke™ …h …Akz rËÞk ykih
Bkkh™u ÷øku. R™ fe çkn™ nÍhŒu VkrŒBkk rçkLŒu ¾¥kkçk C
y…™u ~kkunh fku çkåkk™u fu r÷Þu nÍhŒu WBkh 5 fku …fz™u
÷økª Œku R™ fku nÍhŒu WBkh 5 ™u yiMkk ŒBkktåkk Bkkhk fu
fk™ fu ÍqBkh xqx fh røkh …zu ykih åkunhk Ïkq™ Mku htøke™ nku økÞk. çkn™
™u r™nkÞŒ swhTyŒ fu MkkÚk MkkV MkkV fn rËÞk fu WBkh ! Mkw™ ÷ku ŒwBk
Mku òu nku Mkfu fh ÷ku Bkøkh yçk nBk RM÷kBk Mku fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ
™nª rVh MkfŒu. nÍhŒu WBkh 5 ™u çkn™ fk òu ÷nq ÷wnk™
åkunhk Ëu¾k ykih W™ fk òu~kku sÍçkkŒ BkU Çkhk nwðk swB÷k Mkw™k Œku
yuf ËBk R™ fk rË÷ ™Bko …z økÞk. Úkkuze Ëuh åkw… ¾zu hnu rVh fnk fu
yåAk ŒwBk ÷kuøk òu …Z hnu Úku ðkun BkwÍu Çke rË¾kyku. çkn™ ™u
fwhyk™ ~kheV fu ðhfkU fku MkkBk™u h¾ rËÞk. nÍhŒu WBkh ™u Mkqhyu
nËeË fe åkLË ykÞŒkU fku çkøkkih …Zk Œku fkt…™u ÷øku ykih fwhyk™ fe
n¬kr™GÞŒ fe ŒkMkeh Mku rË÷ çku fkçkq nku fh Úkhko økÞk. sçk RMk
ykÞŒ …h ÃknkU[u fu Þk’™e yÕ÷kn ykih WMk fu hMkq÷
…h EBkk™ ÷kyku Œku rVh nÍhŒu WBkh ÍçŒ ™ fh Mkfu ykih ykt¾kU Mku
yktMkq òhe nku økyu. çkË™ fe çkkuxe çkkuxe fkt… WXe ykih Íkuh Íkuh Mku
…Z™u ÷øku rVh yuf ËBk
WXu ykih nÍhŒu ÍiË rçk™ yhfBk 5 fu Bkfk™ …h ò fh
hMkq÷wÕ÷kn 6 fu ËkBk™u hnBkŒ Mku råkBkx økyu ykih
rVh nwÍqh 6 ykih Mkçk {wMkÕ{kLkkU fku y…™u MkkÚk ÷u
fh ¾k™yu fk’çkk BkU økyu ykih y…™u RM÷kBk fk yu’÷k™ fh rËÞk.
WMk rË™ Mku {wMkÕ{kLkkU fku ¾kiVku rnhkMk Mku fwA Mkwfq™ rBk÷k ykih
n-hBku fk’çkk BkU y÷kr™Þk ™BkkÍ …Z™u fk Bkkify rBk÷k ðh™k ÷kuøk
sLLkíke Íuðh 535
…n÷u ÎkhkU BkU Aw… Aw… fh ™BkkÍ ð fwhyk™ …Zk fhŒu Úku.
ŒÂçMkhk : yi RM÷kBke çkn™ku ! nÍhŒu VkrŒBkk rçkLŒu ¾¥kkçk Mku

EBkk™e òu~k ykih RM÷kBke swhTyŒ fk Mkçkf Mke¾ku.
{29} nÍhŒu WBBkw÷ VÍT÷ C
Þun nBkkhu hMkq÷u yfhBk 6 fe åkåke ykih
nÍhŒu yçËwÕ÷kn rçk™ yççkkMk E fe ðkr÷Ëk ykih
nwÍqh 6 fu åkåkk nÍhŒu yççkkMk 5 fe
çkeðe nI. Þun nÍhŒu yççkkMk Mku …n÷u {wMkÕ{kLk nku økE Úkª ykih
nwÍqh 6 Çke R™ …h çkunË BkunThçkk™ Úku ykih nwÍqh
6 ™u R™ fku Ëe™ku ËwLÞk fe çkze çkze rçk~kkhŒU Ëe
Úkª. Þun rnshŒ fu r÷Þu çku fhkh Úkª Bkøkh Þun rnshŒ fk MkkBkk™ ™
nku™u Mku ÷kåkkh Úkª åkw™kLåku R™ fu çkkhu BkU Þun ykÞŒ ™krÍ÷ nwE fu
Þun rnshŒ fk MkkBkk™ ™ nku™u fe ðßn Mku rnshŒ ™nª fh MkfŒe
nI Œku R™ …h fkuE økw™kn ™nª.
{30} nÍhŒu hçkey rçkLŒu BkwyÔðÍ C
Þun yL‚krhÞk ‚nkrçkÞk nI ykih støku çkÿ BkU yçkq snT÷ fku
fí÷ fh™u ðk÷u Mknkçke nÍhŒu BkwyÔðÍ rçk™ yVhk 5 fe
çkuxe nI. RLnkU ™u çkiyŒwŠhÍðk™ BkU nwÍqh 6 fu ËMŒu
Bkwçkkhf …h çkiyŒ fe Úke. nwÍqh 6 fk R™ …h çkzk
¾kMk fhBk Úkk. R™ fe ~kkËe fu rË™ nwÍqh 6 R™ fu
Bkfk™ …h Œ~kheV ÷u økyu Úku ykih yuf rhðkÞŒ BkU ni fu RLnkU ™u
nwÍqh fe r¾ËBkŒ BkU ¾sqh fk yuf ¾ku~kk ™ÍTh rfÞk
Œku yk… 6 ™u WMk fku fçkq÷ VhBkk fh fwA Mkku™k Þk
åkktËe R™ fku yŒk VhBkkÞk ykih RþkoË VhBkkÞk fu ŒwBk RMk fu Íuðh
sLLkíke Íuðh 536
çk™ðk ÷ku. RBkkBk ðkrfËe ™u R™ fk yuf ySçk ðkrfyk ™õ÷

VhBkkÞk ni ykih ðkun Þun ni fu yuf ykihŒ yMBkk rçkLŒu Bk¾hBkk
BkËe™yu Bkw™Ôðhn BkU Rºk çkuåkk fhŒe Úke. ðkun Rºk ÷u fh nÍhŒu
hçkey rçkLŒu BkwyÔðÍ E fu …kMk ykE ykih fnk fu ŒwBk
WMk ~kÏMk fe çkuxe nku rsMk ™u y…™u MkhËkh Þk’™e yçkq snT÷ fku
fí÷ fh rËÞk ? Œku RLnkU ™u Œz… fh sðkçk rËÞk : BkI WMk ~kÏMk fe
çkuxe nqt rsMk ™u y…™u økw÷kBk Þk’™e yçkq snT÷ fku fí÷ fh rËÞk.
Þun sðkçk Mkw™ fh Rºk çkuåk™u ðk÷e ykihŒ ÍÕ÷k økE ykih fnk fu
BkwÍ …h nhkBk ni fu BkI ŒwBnkhu nkÚk y…™k Rºk çkuåkqt Œku nÍhŒu
hçkey ™u Çke òu~k BkU yk fh Þun fn rËÞk fu BkwÍ …h nhkBk ni fu BkI
Œuhk Rºk ¾heËqt. Œuhu Rºk Mku Œku çkËçkqËkh BkI ™u rfMke fk Rºk ne
™nª …kÞk. nÍhŒu hçkey fnŒe nI WMk fk Rºk çkËçkqËkh ™nª Úkk
Bkøkh {I ™u WMk fku s÷k™u fu r÷Þu WMk fu Rºk fku çkËçkqËkh fn rËÞk
Úkk õÞqtfu ðkun yçkq snT÷ fe BkÆkn Úke.
ŒÂçMkhk : nÍhŒu hçkey rçkLŒu BkwyÔðÍ E fe swhTyŒu

EBkk™e Ëu¾ku fu yçkq snT÷ fku MkhËkh fn™u ðk÷e ykihŒ fku WMk fu
Bkwtn …h fiMkk ËLËk™ r~kf™ sðkçk rËÞk fu WMk fk Bkwtn çkLË nku økÞk
ykih ðkun ÷k sðkçk nku økE ykih rçk÷k ~kwçkk òu fwA fnk ðkun nf
ne fnk. yçkq snT÷ nhrøkÍ nhrøkÍ rfMke {wMkÕ{kLk fk MkhËkh
™nª nku MkfŒk çkÕfu ðkun nh {wMkÕ{kLk fk økw÷kBk çkÕfu økw÷kBk Mku
Çke nÍkhkU Ë-hsu çkËŒh ykih fBkŒh ni.
{wMkÕ{kLk çkerçkÞku ! fk~k ŒwBk Çke yÕ÷kn 1 ð hMkq÷
6 fu Ëw~Bk™kU Mku yiMke ne yËkðŒ ykih ™VhŒ h¾ku
Œkfu ŒwBk MkwL™Œu Mknkçkk …h yBk÷ fh fu Mkðkçku Ëkhi™ fe Ëki÷Œ Mku
Bkk÷kBkk÷ nku òyku.
sLLkíke Íuðh 537
{31} nÍhŒu WBBku Mk÷eŒ C

Þun BkËe™yu Bkw™Ôðhn fe yuf yL‚krhÞk ykihŒ nI. çkze
çknkËwh ykih RM÷kBk …h ò™ Ëu™u ðk÷e ‚nkrçkÞk nI. nÍhŒu WBkh
5 y…™e r¾÷kVŒ fu ÍBkk™u BkU BkËe™u fe ykihŒkU fu
ËhrBkÞk™ åkkËhU ŒõMkeBk fh hnu Úku fu yuf çknwŒ ne WBËk åkkËh çkåk
økE Œku yk… ™u ÷kuøkkU Mku Bk~ðhk rfÞk fu Þun åkkËh BkI rfMk fku Ëqt ?
Œku ÷kuøkkU ™u fnk fu Þun åkkËh yk… nÍhŒu y÷e 5 fe
Mkkrnçk ÍkËe çkeçke WBBku fwÕMkqBk C fku Ëu ËersÞu òu yk…
fe çkeðe nI Œku yk… ™u VhBkkÞk fu ™nª nhrøkÍ nhrøkÍ ™nª BkI
Þun åkkËh WBBku fwÕMkqBk C fku ™nª Ëqtøkk çkÕfu Bkuhe ™Íh BkU
RMk åkkËh fe nfËkh çkeçke WBBku Mk÷eŒ C nI. ÏkwËk fe
fMkBk ! BkI ™u y…™e ykt¾kU Mku Ëu¾k ni fu støku WnwË fu rË™ Þun ykih
WBBkw÷ {wyrBk™e™ çkeçke ykR~kk C Ëku™kU y…™u fLÄkU
…h Bk~f Çkh Çkh fh ÷kŒe Úkª ykih BkwòrnËe™ ykih ÍÂÏ{ÞkU fku
…k™e r…÷kŒe Úkª ykih rVh WBBku Mk÷eŒ C W™ ¾w~k ™Mkeçk
ykihŒkU BkU Mku nI òu hMkq÷wÕ÷kn 6 Mku çkiyŒ fh åkwfe
nI nÍhŒu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ WBkh 5 ™u Þun VhBkk fh
ðkun åkkËh nÍhŒu WBBku Mk÷eŒ C fku yŒk VhBkk Ëe.
{32} nÍhŒu nki÷k rçkLŒu ŒwðiŒ C

Þun ¾k™Ëk™u fwhi~k fe yuf çkk ðfkh ykihŒ nI. ~k-hVu
‚nkrçkÞŒ …kÞk ykih rnshŒ fe VÍe÷Œ Çke R™ fku rBk÷e Þun
çknwŒ ne RçkkËŒ økwÍkh ‚nkrçkÞk nI. åkw™kLåku yuf nËeMk BkU ni fu
Þun hkŒ Çkh òøk fh RçkkËŒ fhŒe Úkª R™ fk Þun nk÷ Mkw™ fh
nwÍqhu yõËMk 6 ™u VhBkkÞk fu Mkw™ ÷ku yÕ÷kn Œyk÷k
sLLkíke Íuðh 538
™nª WõŒkyuøkk çkÕfu ŒwBnª ÷kuøk WõŒk òykuøku RMk r÷Þu ŒwBk ÷kuøk RŒ™u
ne yk’Bkk÷ fhku rsŒ™u yk’Bkk÷ fe ŒwBk ŒkfŒ h¾Œu nku. y…™e ŒkfŒ Mku
rÍÞkËk fkuE yBk÷ BkŒ rfÞk fhku.
nÍhŒu ykR~kk C fk çkÞk™ ni fu yuf Bkíkoçkk
nÍhŒu nki÷k rçkLŒu ŒwðiŒ ™u nwÍqh 6 fu Îkh BkU
Ëkr¾÷ nku™u fe RòÍŒ Œ÷çk fe Œku nwÍqh 6 ™u
R™ fku Bkfk™ fu yLËh yk™u fe RòÍŒ yŒk VhBkkE ykih sçk
Þun Îkh BkU yk# Œku nwÍqh ™u R™ fe ŒhV çknwŒ ÏkwMkqMke
Œðßòun VhBkkE ykih R™ fe rBkÍks …wMkeo VhBkkE. nÍhŒu ykR~kk
C VhBkkŒe nI fu Þun Ëu¾ fh BkI ™u yÍo rfÞk fu Þk hMkq÷Õ÷kn
6 ! yk… R™ …h RMk fËh rÍÞkËk Œðßòun
VhBkkŒu nI RMk fe õÞk ðßn ni ? Œku yk… 6 ™u
RþkoË VhBkkÞk fu Þun nÍhŒu ¾Ëeò (C) fu ÍBkk™u BkU Çke
nBkkhu Îkh çknwŒ rÍÞkËk ykÞk òÞk fhŒe Úkª ykih …whk™u Bkw÷kfkrŒÞkU fu
MkkÚk yåAk Mkw÷qf fh™k Þun EBkk™e ¾M÷Œ ni.
ŒÂçMkhk : yi RM÷kBke çkn™ku ! nÍhŒu nki÷k rçkLŒu ŒwðiŒ C

fe RçkkËŒ ykih y…™e BknqoBkk çkeðe fe Mknur÷ÞkU fu MkkÚk nwÍqh
6 fu yåAu çkhŒkð Mku Mkçkf Mke¾ku. yÕ÷kn Œyk÷k
ŒwBk …h y…™k VÍT÷ VhBkkyu (ykBke™)
{33} nÍhŒu yMBkk rçkLŒu WBkiMk C
Þun Çke ‚nkrçkÞk ykih hMkq÷wÕ÷kn 6 …h
ò™ rAzõ™u ðk÷e ykihŒ nI. Bk¬k BkU sçk fkrVhkU ™u {wMkÕ{kLkkU fku
çkunË MkŒk™k ~kwYy rfÞk Œku hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u nç~kk
fe ŒhV rnshŒ fk nwõBk rËÞk åkw™kLåku sçk ÷kuøkkU ™u nç~kk fe ŒhV
sLLkíke Íuðh 539
rnshŒ fe Œku yMBkk rçkLŒu WBkiMk C ™u Çke y…™u ~kkunh

ò’Vh rçk™ yçke Œkr÷çk 5 fu MkkÚk nç~kk fk MkVh rfÞk
ykih sçk hMkq÷Õw ÷kn 6 ™u BkËe™yu Bkw™Ôðhn fe ŒhV
rnshŒ VhBkkE Œku nç~kk fu Bkwnkrshe™ nç~kk Mku BkËe™yu Bkw™Ôðhn
åk÷u ykyu. sçk çkeçke yMBkk rçkLŒu WBkiMk C çkkhøkknu
rhMkk÷Œ 6 BkU nkrÍh nw# Œku nwÍqh 6
™u R™ fku Mkkrn-çkíkw÷ rnßhŒi™ (Ëku rnshŒ ðk÷e) fu ÷fçk Mku MkhVhkÍ
VhBkkÞk ykih y@u yÍeBk fe rçk~kkhŒ Ëe.
{34} nÍhŒu WBBku YBkk™ C

Þun yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef 5
fe çkeðe nI ykih nÍhŒu ykR~kk ykih nÍhŒu yçËwhonBkk™ rçk™
yçkq çk¢ fe Bkkt nI. R™ fe ~kõ÷ku MkqhŒ ykih R™ fe çkunŒhe™
ykËŒkU ykih ¾M÷ŒkU fe rçk™k …h nwÍqhu yfhBk 6
VhBkkÞk fhŒu Úku fu ËwLÞk BkU yøkh rfMke fku nqh Ëu¾™u fe Ïðkrn~k nku Œku
ðkun WBBku YBkk™ fku Ëu¾ ÷u fu ðkun sBkk÷u MkqhŒ ykih nwM™u MkehŒ BkU rçkÕfw÷
sL™Œ fe nqh siMke ni. nwÍqh R™ …h çkzk ¾kMk fhBk
VhBkkÞk fhŒu Úku. 6 rn. BkU sçk nÍhŒu WBBku YBkk™ C fk
RÂLíkfk÷ nwðk Œku nwÍhq 6 R™ fe fçkú BkU WŒhu ykih
y…™u ËMŒu Bkwçkkhf Mku R™ fku rMk…wËuo ¾kf VhBkkÞk ykih R™ fe
BkÂøVhŒ fu r÷Þu Ëwyk fhŒu nwyu fnk fu Þk yÕ÷kn 1 ! WBBku YBkk™
(C) ™u Œuhu ykih Œuhu hMkq÷ 6 fu MkkÚk çkunŒhe™
Mkw÷qf rfÞk ni ðkun ŒwÍ …h …ku~keËk ™nª r÷nkÍk Œq R™ fe BkÂøVhŒ
VhBkk.
sLLkíke Íuðh 540
ŒÂçMkhk : ÏkwËk fe RçkkËŒ ykih ÃÞkhu hMkq÷ 6 fe

BknççkŒ ð RŒkyŒ fe çkËki÷Œ nÍhŒu WBBku YBkk™ C fku
rfŒ™e yÍeBk MkykËŒ ykih rfŒ™e çkze VÍe÷Œ ™Mkeçk nku økE fu
nwÍqhu yfhBk 6 ™u y…™u ËMŒu Bkwçkkhf Mku R™ fku
fçkú BkU WŒkhk ykih çkunŒhe™ yLËkÍ Mku R™ fe BkÂøVhŒ fu r÷Þu
Ëwyk VhBkkE. Þfe™™ Þun nÍhŒu WBBku YBkk™ C fe çknwŒ
çkze Ïkw~k ™Mkeçke ni ykih RMk Mku Þun Mkçkf rBk÷Œk ni fu ÏkwËkðLËu
fheBk fe RçkkËŒ ykih hMkq÷ 6 fe BknççkŒ ð
RŒkyŒ Mku Ëe™ku ËwLÞk fe rfŒ™e çkze çkze ™u’BkŒU ykih Ëki÷ŒU
rBk÷Œe nI. ÏkwËkðLËu fwÆqMk ŒBkkBk {wMkÕ{kLk BkËkuO ykih ykihŒkU fku
y…™e RçkkËŒ ykih hMkq÷ 6 fe BknççkŒ ð RŒkyŒ
fe ŒkiVef yŒk VhBkkyu (ykBke™)
{35} nÍhŒu nk÷k rçkLŒu Ïkwði÷Ë C
Þun nBkkhu nwÍhq ™çke 6 fe Mkk÷e ykih nÍhŒu
¾Ëeò C fe çkn™ nI. nÍhŒu çkeçke ¾Ëeò C
fe ðßn Mku nwÍqh R™ Mku çkze BknççkŒ VhBkkŒu Úku yuf
Bkíkoçkk RLnkU ™u ËhðkÍu fu çkknh Mku ¾zu nku fh Bkfk™ BkU yk™u fe
RòÍŒ Œ÷çk fe. R™ fe ykðkÍ nÍhŒu ¾Ëeò C fe
ykðkÍ Mku rBk÷Œe sw÷Œe Úke. sçk nwÍqh 6 ™u R™
fe ykðkÍ Mkw™e Œku nÍhŒu ¾Ëeò C fe ÞkË yk økE
ykih yk… ™u sÕËe Mku WX fh ËhðkÍk ¾ku÷k ykih Ïkw~k nku fh
VhBkkÞk fu Þk yÕ÷kn 1 ! Þun Œku nk÷k yk øk#.
{36} nÍhŒu WBBku yrŒGÞk C

Þun çknwŒ ne òt r™Mkkh ‚nkrçkÞk nI ykih hMkq÷wÕ÷kn
sLLkíke Íuðh 541
6 fu MkkÚk A6 ÷zkRÞkU BkU øk#. Þun BkwòrnËe™ fku

…k™e r…÷kÞk fhŒe Úkª ykih ÍÂÏ{ÞkU fk R÷ks ykih W™ fe ŒeBkkh
Ëkhe rfÞk fhŒe Úkª ykih R™ fku hMkq÷wÕ÷kn 6 Mku
RŒ™e ykr~kfk™k BknççkŒ Úke fu sçk Çke Þun nwÍqh 6
fk ™kBk ÷uŒe Úkª Œku nh Bkíkoçkk Þun ÍYh fnk fhŒe Úkª fu “Bkuhu çkk…
yk… 6 …h fwhçkk™”
ŒÂçMkhk : {wMkÕ{kLk çkerçkÞku ! ŒwBk R™ yÕ÷kn ð hMkq÷ ðk÷e

ykihŒkU fe R™ rnfkÞŒkU Mku Mkçkf Mke¾ku ykih hMkq÷wÕ÷kn
6 Mku RMke Œhn R~fku BknççkŒ h¾ku fu BknççkŒu
hMkq÷ EBkk™ fk r™~kk™ çkÕfu EBkk™ fe ò™ ni. ÏkwËkðLËu fheBk nh
{wMkÕ{kLk fku Þun fhkBkŒ ™Mkeçk VhBkkyu (ykBke™)
{37} nÍhŒu yMBkk rçkLŒu yçkq çk¢ E
Þun yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ yçkq çk¢ rMkÆef 5 fe
Mkkrnçk ÍkËe nÍhŒu WBBkw÷ {wyrBk™e™ ykR~kk C fe çkn™
ykih sL™Œe Mknkçke nÍhŒu Íwçkih rçk™ y÷ yÔðkBk 5
fe çkeðe nI. nÍhŒu yçËwÕ÷kn rçk™ Íwçkih R™ ne fu r~kfBk Mku …iËk
nwyu. rnshŒ fu çkk’Ë Bkwnkrshe™ fu Þnkt fwA rË™kU Œf yki÷kË
™nª nwE Œku ÞnqrËÞkU fku çkze Ïkw~ke nwE çkÕfu çkk’Í ÞnqrËÞkU ™u Þun
Çke fnk fu nBk ÷kuøkkU ™u yiMkk òËq fh rËÞk ni fu rfMke Bkwnkrsh fu
Îkh BkU çkååkk …iËk ne ™nª nkuøkk. RMk VÍk BkU Mkçk Mku …n÷u òu
çkååkk Bkwnkrshe™ fu Þnkt …iËk nwðk ðkun Þune yçËwÕ÷kn rçk™ Íwçkih
E Úku. …iËk nkuŒu ne nÍhŒu çkeçke yMBkk C ™u
RMk y…™u VhÍLË fku çkkhøkknu rhMkk÷Œ 6 BkU Çkuò.
nwÍqhu yõËMk 6 ™u y…™e BkwfÆMk økkuË BkU ÷u fh
sLLkíke Íuðh 542
¾sqh BktøkkE ykih ÏkwË åkçkk fh ¾sqh fku RMk çkååku fu Bkwtn BkU zk÷
rËÞk ykih yçËwÕ÷kn ™kBk h¾k ykih ¾ihku çk-h-fík fe Ëwyk VhBkkE.
Þun RMk çkååku fe Ïkw~k ™Mkeçke ni fu Mkçk Mku …n÷e røkÍk òu R™ fu
r~kfBk BkU økE ðkun nwÍqh fk ÷wykçku Ën™ Úkk åkw™kLåku
nÍhŒu yMBkk C fku y…™u çkååku fu RMk ~khV …h çkzk ™kÍ
Úkk R™ fu ~kkunh nÍhŒu Íwçkih rh~Œu BkU nwÍqh 6 fu
VqVeÍkË nI, Bkwnkrshe™ BkU çknwŒ ne økheçk Úku. nÍhŒu çkeçke yMBkk
C sçk R™ fu Îkh BkU yk# Œku Îkh BkU ™ fkuE ÷kIze Úke ™ fkuE
økw÷kBk. Îkh fk Mkkhk fkBk ÄLËk Þune rfÞk fhŒe Úkª Þnkt Œf fu Îkkuzu fk
ÎkkMk Ëk™k ykih WMk fe Bkkr÷~k fe r¾ËBkŒ Çke Þune yLòBk rËÞk fhŒe
Úkª çkÕfu Ÿx fe Ïkqhkf fu r÷Þu ¾sqhkU fe økwXr÷Þkt Çke çkkøkkU Mku åkw™ fh
ykih Mkh …h økXhe ÷kË fh ÷kÞk fhŒe Úkª. R™ fe Þun Bk~k¬ík Ëu¾
fh nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef 5 ™u R™ fku yuf økw÷kBk yŒk
VhBkk rËÞk Œku R™ fu fkBkkU fk çkkuÍ n÷fk nku økÞk. yk… VhBkkÞk
fhŒe Úkª fu yuf økw÷kBk Ëu fh økkuÞk Bkuhu ðkr÷Ë ™u BkwÍu ykÍkË fh rËÞk.
Þun Bkun™Œe nku™u fu MkkÚk MkkÚk çkze çknkËwh ykih rË÷ økwËuo
ðk÷e ykihŒ Úkª. rnshŒ fu ðõŒ nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef 5
fu Bkfk™ BkU sçk nwÍhq 6 fk Œku~kyu MkVh yuf Úku÷u BkU
h¾k økÞk ykih WMk Úku÷u fk Bkwnt çkktÄ™u fu r÷Þu fwA ™ rBk÷k Œku nÍhŒu
çkeçke yMBkk ™u Vkih™ y…™e fBkh fu …xfu fku Vkz fh WMk Mku Œku~kkËk™
fk Bkwtn çkktÄ rËÞk WMke rË™ Mku R™ fku ÍkŒwL™Œkfi™ (Ëku …xfu ðk÷e)
fk BkwyÍTÍÍ ÷fçk rBk÷k. nÍhŒu yçkq çk¢ rMkÆef 5 ™u
Œku nwÍqh fu MkkÚk rnshŒ fe ÷urf™ nÍhŒu yMBkk
C ™u RMk fu çkk’Ë y…™u Îkh ðk÷kU fu MkkÚk rnshŒ fe.
sLLkíke Íuðh 543
63 rn. BkU ðkrfyyu fhçk÷k fu çkk’Ë ÞÍeËu …÷eË fe VkiòU

™u Bk¬yu BkwfhoBkk …h nB÷k rfÞk ykih nÍhŒu yçËwÕ÷kn rçk™
Íwçkih 5 ™u R™ Íkr÷BkkU fk Bkwfkçk÷k rfÞk ykih ÞÍeËe
÷~fh fku fw¥kkU ykih åkqnkU fe Œhn Ëkizk Ëkizk fh Bkkhk. WMk ðõŒ Çke
nÍhŒu yMBkk Bk¬yu BkwfhoBkk BkU BkkisqË hn fh y…™u VhÍLË nÍhŒu
yçËwÕ÷kn rçk™ Íwçkih fe rnBBkŒ çkZkŒe ykih R™ fe Vínku ™wMkhŒ
fu r÷Þu ËwykyU BkktøkŒe hnª ykih sçk yçËw÷ Bkr÷f rçk™ Bkhðk™
fu ÍBkk™yu nwfqBkŒ BkU nßòs rçk™ ÞqMkwV Mk-fVe Íkr÷Bk ™u Bk¬yu
BkwfhoBkk …h nB÷k rfÞk ykih nÍhŒu yçËwÕ÷kn rçk™ Íwçkih 5
™u WMk Íkr÷Bk fe VkiòU fk Çke Bkwfkçk÷k rfÞk Œku RMk ÏkqthiÍ støk fu
ðõŒ Çke nÍhŒu yMBkk Bk¬yu BkwfhoBkk BkU y…™u VhÍLË fk nkiMk÷k
çkZkŒe hnª Þnkt Œf fu sçk yçËwÕ÷kn rçk™ Íwçkih fku ~kneË fh fu
nßòs rçk™ ÞqMkwV ™u R™ fe BkwfÆMk ÷k~k fku Mkq÷e …h ÷xfk rËÞk
ykih WMk Íkr÷Bk ™u Bksçkqh fh rËÞk fu çkeçke yMBkk C
åk÷ fh y…™u çkuxu fe ÷k~k fku Mkq÷e …h ÷xfe nwE Ëu¾U Œku yk…
y…™u çkuxu fe ÷k~k fu …kMk Œ~kheV ÷u øk#. sçk ÷k~k fku Mkq÷e …h
Ëu¾k Œku ™ hku# ™ rçk÷-rçk÷k# çkÕfu r™nkÞŒ swhTyŒ fu MkkÚk
VhBkkÞk fu Mkçk Mkwðkh Œku ÎkkuzkU Mku WŒh økyu ÷urf™ yçk Œf Þun
Mkwðkh Îkkuzu Mku ™nª WŒhk rVh VhBkkÞk fu yi nßòs ! Œq™u Bkuhu çkuxu
fe ËwLÞk ¾hkçk fe ykih RMk ™u Œuhu Ëe™ fku çkhçkkË fh rËÞk. RMk
ðkrfyu fu çkk’Ë Çke åkLË rË™kU nÍhŒu yMBkk rÍLËk hnª, Bk¬yu
BkwfhoBkk fu frçkúMŒk™ BkU Bkkt çkuxu Ëku™kU fe BkwfÆMk fçkúU yuf ËqMkhu fu
çkhkçkh çk™e nwE nI rs™ fku ™srËÞkU ™u Œkuz Vkuz zk÷k ni Bkøkh
yÇke r™~kk™ çkkfe ni ykih 1959 E. BkU R™ Ëku™kU BkÍkhkU fe
rÍÞkhŒ BkI ™u fe ni E.
sLLkíke Íuðh 544
ŒÂçMkhk : RM÷kBke çkn™ku ! nÍhŒu çkeçke yMBkk C fe

økheçke ykih y…™u ~kkunh fe r¾ËBkŒ ykih hMkq÷wÕ÷kn
6 Mku R™ fe BknççkŒ rVh R™ fe çknkËwhe ykih
swhTyŒ ð RÂMíkõ÷k÷ fu R™ ðkrfykŒ fku çkkh çkkh …Zku ykih R™
fu ™õ~ku fËBk …h åk÷™u fe fkur~k~k fhku ykih Þun Çke Mkw™ ÷ku, fu
…n÷u Œku nÍhŒu yMBkk C fu ~kkunh çknwŒ økheçk Úku Bkøkh
çknwŒ ne çkzu BkwòrnË Úku, çknwË rÍÞkËk Bkk÷u øk™eBkŒ BkU Mku rnMMkk
…kÞk Þnkt Œf fu çknwŒ Bkk÷Ëkh nku økyu ykih rVh R™ fu Bkk÷kU BkU
RMk fËh ¾ihku çk-h-fík nwE fu ~kkÞË ne rfMke Mknkçke fu Bkk÷ BkU
RŒ™e ¾ihku çk-h-fík nkrMk÷ nwE nkuøke.
Þun R™ fe ™uf r™GÞŒe ykih RM÷kBk fe r¾ËBkŒkU ykih
RçkkËŒkU fe çk-h-fíkkU fu BkeXu BkeXu V÷ Úku òu R™ fku ËwLÞk fe
rÍLËøke BkU rBk÷u ykih ykr¾hŒ BkU yÕ÷kn Œyk÷k ™u R™ yÕ÷kn
ðkr÷ÞkU fu r÷Þu òu ™u’BkŒkU fu ¾Ík™u ŒGÞkh VhBkkyu nI R™ fku Œku ™
rfMke ykt¾ ™u Ëu¾k ni ™ rfMke fk™ ™u Mkw™k ni ™ rfMke fu ¾Þk÷ BkU
yk MkfŒk ni.
yi yÕ÷kn fe çkÂLËÞku ! rnBBkŒ fhku ykih fkur~k~k fhku
ykih R™ ™uf çkÂLËÞkU fu ŒhefkU …h åk÷™u fk …wÏŒk RhkËk fh ÷ku
yÕ÷kn fe RBkËkË ð ™wMkhŒ ŒwBnkhk çkkÍq
ÚkkBk ÷uøke ykih ËwLÞk ð ykr¾hŒ BkU ŒwBnkhk çkuzk …kh
nku òyuøkk çkMk ~kŒo Þun ni fu RÏ÷kMk fu MkkÚk Þun yÍTBk fh ÷ku, fu
nBk R™ yÕ÷kn ðk÷e BkwfÆMk çkerçkÞkU fu ™õ~ku fËBk …h y…™e
rÍLËøke fe ykr¾he MkktMk Œf åk÷Œe hnUøke ykih RM÷kBk fu yfkRËku
yk’Bkk÷ …h …qhe Œhn fkhçkLË hn fh ËqMkhe ykihŒkU fe RM÷knu
nk÷ fu r÷Þu Çke y…™e ŒkfŒ Çkh fkur~k~k fhŒe hnUøke.
sLLkíke Íuðh 545
{38} nÍhŒu yMBkk rçkLŒu ÞÍeË C

Þun nÍhŒu BkwykÍ rçk™ sçk÷ 5 fe VqVeÍkË çkn™
nI ykih R™ fe fwLÞŒ WBBku Mk-÷Bkk ni. fçke÷yu yLMkkh Mku ŒyÕ÷wf
h¾™u ðk÷e ‚nkrçkÞk nI. Þun çknwŒ yõ÷BkLË ykih nku~k økku~k ðk÷e
ykihŒ Úkª. yuf Bkíkoçkk nwÍhq fe r¾ËBkŒ BkU nkrÍh nw#
ykih fn™u ÷økª fu Þk hMkq÷Õ÷kn 6 ! BkI çknwŒ Mke
ykihŒkU fe ™wBkkÞLËk çk™ fh ykE nqt. Mkwðk÷ Þun ni fu yÕ÷kn
Œyk÷k ™u yk… 6 fku BkËkuO ykih ykihŒkU Ëku™kU fe
ŒhV hMkq÷ çk™k fh Çkuò ni. åkw™kLåku nBk ykihŒU yk… …h EBkk™
÷kE nI ykih yk… 6 fe …ihðe fk ynTË rfÞk ni
yçk MkqhŒu nk÷ Þun ni fu nBk ykihŒU …Ëko ™~ke™ çk™k fh ÎkhkU BkU
rçkXk Ëe økE nI ykih nBk y…™u ~kkunhkU fe Ïðkrn~kkŒ …qhe fhŒe nI
ykih R™ fu çkååkkU fku økkuË BkU r÷Þu rVhŒe nI ykih R™ fu ÎkhkU fe
h¾ðk÷e fhŒe nI ykih R™ fu Bkk÷kU ykih MkkBkk™kU fe rnVkÍŒ
fhŒe nI ykih BkËo ÷kuøk s™kÍkU ykih rsnkËkU {U r~kfoŒ fh fu y@u
yÍeBk nkrMk÷ fhŒu nI Œku Mkwðk÷ Þun ni fu R™ BkËkuO fu MkðkçkkU BkU Mku
fwA nBk ykihŒkU fku Çke rnMMkk rBk÷uøkk Þk ™nª. Þun Mkw™ fh nwÍqh
6 ™u Mknkçkyu rfhkBk H Mku VhBkkÞk fu Ëu¾ku
RMk ykihŒ ™u y…™u Ëe™ fu çkkhu BkU rfŒ™k yåAk Mkwðk÷ rfÞk ni rVh
yk… 6 ™u VhBkkÞk fu yi yMBkk (C) ! ŒwBk
Mkw™ ÷ku ykih ò fh ykihŒkU Mku fn Ëku, fu ykihŒU yøkh y…™u ~kkunhkU fe
r¾ËBkŒ økwÍkhe fh fu R™ fku Ïkw~k h¾U ykih nBku~kk y…™u ~kkunhkU fe Ïkw~k™qËe
Œ÷çk fhŒe hnU ykih R™ fe VhBkkt çkhËkhe fhŒe hnU Œku BkËkuO fu yk’Bkk÷
fu çkhkçkh ne ykihŒkU fku Çke Mkðkçk rBk÷uøkk. Þun Mkw™ fh nÍhŒu yMBkk rçkLŒu
ÞÍeË C Bkkhu Ïkw~ke fu ™k’hyu Œõçkeh ÷økkŒe nwE çkknh
r™f÷ª.
sLLkíke Íuðh 546
ŒÂçMkhk : yMBkk rçkLŒu ÞÍeË fku Mkðkçku ykr¾hŒ nkrMk÷ fh™u fk

rfŒ™k ~kkif ykih sÍçkk Úkk Þun ŒBkkBk {wMkÕ{kLk ykihŒkU fu r÷Þu
yuf fkrçk÷u Œõ÷eË ™Bkq™k ni. fk~k RMk ÍBkk™u fe ykihŒkU BkU Çke
Þun ~kkif ykih sÍçkk nkuŒk Œku Þfe™™ Þun ykihŒU Çke ™uf çkerçkÞkU
fe VunrhMŒ BkU ~kkrBk÷ nku òŒª ykih Mkðkçk Mku Bkk÷kBkk÷ nku òŒª.
{39} nÍhŒu WBBku ¾kr÷Ë C
Þun Çke ‚nkrçkÞk nI sçk {wMkÕ{kLkkU ™u nç~kk fe ŒhV
rnshŒ fe Œku Þun nç~kk BkU …iËk nw# sçk R™ fu ðkr÷Ëi™ nç~kk Mku
rnshŒ fh fu BkËe™yu Bkw™Ôðhn ykyu Œku R™ fu çkk… R™ fku ÷u fh
nwÍhq 6 fe çkkhøkknu yõËMk BkU økyu. Þun WMk ðõŒ
…e÷u htøk fk f…zk …n™u nwyu Úkª. yk… 6 ™u R™ fku
Ëu¾ fh VhBkkÞk fu çknwŒ yåAk r÷çkkMk ni çknwŒ yåAk f…zk ni rVh
yuf Vq÷Ëkh åkkËh òu çknwŒ ne Ïkqçk MkqhŒ Úke yk… 6
™u ÃÞkh ð BknççkŒ Mku R™ fku WZk Ëe ykih Þun VhBkkÞk fu RMk fku
…whk™e fh. RMk fku Vkz. Þun çknwŒ yåAe ÷økŒe ni. RMk Ëwyk fk
BkŒ÷çk Þun Úkk fu Œuhe WBkú Ïkqçk çkze nku Œkfu RMk fku ykuZŒu ykuZŒu
…whk™e fh Ëu ykih rçkÕfw÷ Vx òyu åkw™kLåku RMk Ëwykyu ™-çkðe fk
Þun yMkh nwðk fu nÍhŒu WBBku ¾kr÷Ë C fe WBkú RMk fËh
÷Bçke nwE fu R™ fe çkze WBkú fk ÷kuøkkU BkU åkh[k nkuŒk Úkk ykih ÷kuøk
fnk fhŒu Úku fu nBk ™u ™nª Mkw™k fu rsŒ™e ÷Bçke WBkú RLnkU ™u …kE
ni RŒ™e çkze WBkú BkËe™u BkU rfMke ™u …kE nku.
ŒÂçMkhk : v ! WBkú ÷Bçke nku ykih rVh Mkkhe WBkú ™urfÞkU

fu fBkk™u BkU økwÍh òyu RMk Mku çkze Ïkw~k ™Mkeçke ykih õÞk nku MkfŒe
ni RMk BkU fkuE ~kf ™nª fu nÍhŒu WBBku ¾kr÷Ë C çkze ™uf
sLLkíke Íuðh 547
çkÏŒ ykih Ïkw~k ™Mkeçk Úkª fu nwÍhq 6 ™u y…™u ËMŒu

Bkwçkkhf Mku R™ fku åkkËh WZkE ykih y…™e Bkwçkkhf ËwykykU Mku R™
fku MkhVhkÍ rfÞk rsMk fk Þun yMkh nwðk fu WBkú ÷Bçke nwE ykih
rÍLËøke fk yuf yuf ÷Bnk ™urfÞkU ykih RçkkËŒkU fe Akô BkU økwÍhk.
Ëe™e çkn™ku ! ŒwBk Çke fkur~k~k fhku fu rsŒ™e Çke WBkú økwÍhu
ðkun ™urfÞkU BkU økwÍhu Þun Þfe™™ rŒòhŒu ykr¾hŒ ni fu rsMk BkU
™VTy fu rMkðk fÇke fkuE Îkkxk ™nª nku MkfŒk.
{40} nÍhŒu WBBku nk™e rçkLŒu yçkq Œkr÷çk C
Þun nÍhŒu y÷e 5 fe çkn™ nI. Vínu Bk¬k fu
Mkk÷ 8 rn. BkU RLnkU ™u RM÷kBk fçkq÷ fh r÷Þk Úkk. Íwnqhu RM÷kBk Mku
…n÷u ne R™ fe ~kkËe nwçkihk rçk™ yçke ðnTçk fu MkkÚk nku økE Úke.
nwçkihk y…™u fw£ …h yzk hnk ykih {wMkÕ{kLk ™nª nwðk.
RMk r÷Þu rBkÞkt çkeðe BkU swËkE nku økE. nwÍqhu yõËMk
6 ™u R™ fu ÍÏBke rË÷ fku ŒMfe™ Ëu™u fu r÷Þu R™
fu …kMk fn÷k Çkuò fu yøkh ŒwBnkhe Ïðkrn~k nku Œku BkI ÏkwË ŒwBk Mku
r™fkn fh ÷qt ? RLnkU ™u sðkçk BkU yÍo rfÞk fu Þk hMkq÷Õ÷kn
6 ! sçk BkI fw£ fe nk÷Œ BkU yk… 6
Mku BknççkŒ fhŒe Úke Œku Çk÷k RM÷kBk fe Ëki÷Œ rBk÷ ò™u fu
çkk’Ë BkI õÞqt ™ yk… Mku BknççkŒ fYtøke ? ÷urf™ çkze BkwÂ~f÷ Þun
ni fu Bkuhu Akuxu Akuxu çkååku nI. BkwÍu ¾kiV ni fu Bkuhu R™ çkååkkU fe ðßn
Mku yk… 6 fku fkuE Œõ÷eV ™ ÃknkU[ òyu. nwÍqh
6 R™ fk sðkçk Mkw™ fh BkwíBkR™ nku økyu.
nÍhíku WB{u nkLke C fe Þun Ëku ¾wMkqrMkGÞkík çknwík
rÍÞkËk çkkRMku þhV nI yuf Þun fu Vínu {¬k fu rËLk nÍhíku WB{u
sLLkíke Íuðh 548
nkLke C Lku yuf fkrVh fku y{kLk ykih ÃkLkkn Ëu Ëe RMk fu

çkk’Ë nÍhíku y÷e 5 Lku WMk fkrVh fku fí÷ fhLkk [knk.
sçk WB{u nkLke Lku nwÍqh 6 Mku yÍo rfÞk íkku ykÃk
6 Lku Vh{kÞk fu rsMk fku íkw{ Lku y{kLk Ëu Ëe WMk fku
n{ Lku ¼e y{kLk Ëu Ëe.
ËqMkhe Þun fu Vínu {¬k fu rËLk nwÍqh 6 Lku

RLk fu {fkLk Ãkh økwM÷ Vh{kÞk ykih ¾kLkk Lkkuþ Vh{kÞk rVh ykX
hõyík Lk{kÍu [k~ík yËk Vh{kE.
{41} nÍhíku WB{u fwÕMkq{ rçkLíku Wõçkk C

Þun {¬yu {wfho{k {U {wMkÕ{kLk nw# ykih [qtfu {wVr÷Mke
fe ðßn Mku Mkwðkhe fk RÂLíkÍk{ Lk nku Mkfk RMk r÷Þu ÃkiË÷ [÷
fh RLnkU Lku rnshík fe ykih {ËeLkyu {wLkÔðhn ÃknkU[ fh nwÍqh
6 Mku çkiyík nw#. {ËeLku {U RLk Mku ÍiË rçkLk nkrhMkk
5 Lku rLkfkn Vh{k r÷Þk rVh sçk ðkun støku “{kiíkk” {U
þneË nku økyu íkku RLk Mku sLLkíke Mknkçke nÍhíku Íwçkih 5
Lku rLkfkn Vh{k r÷Þk rVh ík÷kf Ëu Ëe íkku ËqMkhu sLLkíke Mknkçke
nÍhíku yçËwhon{kLk rçkLk ykiV 5 Lku RLk Mku rLkfkn Vh{k
r÷Þk ykih RLk fu rþf{ Mku Rçkúkne{ ð nw{iË Ëku VhÍLË ÃkiËk nwyu
rVh sçk nÍhíku yçËwhon{kLk rçkLk ykiV 5 fe ðVkík nku
økE íkku Vkíkunu r{Mh nÍhíku y{ú rçkLk y÷ ykMk 5 Lku
RLk Mku rLkfkn rfÞk yki [LË {neLku rÍLËk hn fh ðVkík Ãkk øk#
Þun nÍhíku WM{kLku økLke 5 fe {kt fe íkhV Mku çknLk nI.
sLLkíke Íuðh 549
ŒÂçMkhk : {wMkÕ{kLk çkn™ku ! økkih fhku fu RLnkU ™u RM÷kBk fe

BknççkŒ BkU y…™u Îkh ykih ðŒ™ fku Akuz fh …iË÷ rnshŒ fe ykih
BkËe™u ò fh nwÍqhu yõËMk 6 Mku çkiyŒ nw# rVh
Þun økkih fhku fu RLnkU ™u Þfu çkk’Ë Ëeøkhu åkkh ~kkunhkU Mku r™fkn rfÞk
RMk BkU W™ ykihŒkU fu r÷Þu çknwŒ çkzk Mkçkf ni òu ËqMkhk r™fkn fh™u
fku yiçk MkBkÍŒe nI ykih …qhe WBkú rçk÷k ~kkunh fu økwÍkh ËuŒe nI.
{42} nÍhŒu r~kVk rçkLŒu yçËwÕ÷kn C
Þun rnshŒ Mku …n÷u ne {wMkÕ{kLk nku økE Úkª çknwŒ ne
yõ÷BkLË ykih VÍ÷ku fBkk÷ ðk÷e ykihŒ Úkª. nwÍqhu yfhBk
6 R™ …h çknwŒ rÍÞkËk ~k^fŒ ð fhBk VhBkkŒu
Úku. RLnkU ™u nwÍqh fu r÷Þu yuf BkÏMkqMk rçkMŒh çk™k
h¾k Úkk fu sçk yk… 6 Ëku…nh BkU fÇke fÇke R™
fu Bkfk™ …h fi÷q÷k VhBkkŒu Úku Œku ðkun WMk rçkMŒh fku nwÍqh
6 fu r÷Þu rçkAk ËuŒe Úkª. ËqMkhk fkuE ~kÏMk Çke ™
WMk rçkMŒh …h Mkku MkfŒk Úkk ™ çkiX MkfŒk Úkk.
ŒÂçMkhk : v ! R™ fu fÕçk BkU rfMk fËh nwÍqh

6 fe yÍBkŒ ykih rfŒ™k ™wçkwÔðŒ fk yunrŒhkBk
Úkk fu rsMk rçkMŒh …h nwÍqh 6 ™u ykhkBk VhBkk
r÷Þk WLnkU ™u ËqMkhu rfMke ~kÏMk fku Çke WMk …h çkiX™u ™nª rËÞk.
Þun rçkMŒh nÍhŒu r~kVk C fu çkk’Ë R™ fu Mkkrnçk ÍkËu
nÍhŒu Mkw÷iBkk™ rçk™ yçke nMkBkk fu …kMk yuf ÞkËøkkhe ŒçkÁof
nku™u fe nirMkGÞŒ Mku BknVqÍ hnk Bkøkh nkrfBku BkËe™k Bkhðk™ rçk™
nf{ WBkðe ™u RMk BkwfÆMk rçkAki™u fku R™ Mku Ae™ r÷Þk RMk Œhn
Þun ŒçkÁof ÷k …Œk nku fh Íkyuy nku økÞk.
sLLkíke Íuðh 550
nwÍqhu yfhBk 6 ™u nÍhŒu r~kVk C

fku òøkeh BkU yuf Îkh Çke yŒk VhBkkÞk Úkk rsMk BkU Þun y…™u çkuxu
Mkw÷iBkk™ fu MkkÚk hnk fhŒe Úkª. nÍhŒu yBkeÁ÷ {wyrBk™e™ WBkh
5 R™ fe çknwŒ fÿ fhŒu Úku çkÕfu çknwŒ Mku Bkwyk-Bk÷kŒ BkU
R™ Mku Bk~ðhk Œ÷çk rfÞk fhŒu Úku. R™ fku rçkåAq fu ztf fk ÍnTh WŒkh™u
ðk÷k yuf yBk÷ Çke ÞkË Úkk ykih nwÍqh 6 ™u R™
Mku VhBkkÞk Úkk fu ŒwBk Þun yBk÷ Bkuhe çkeðe nÍhŒu n^Mkk C
fku Çke rMk¾k Ëku. y÷ økhÍ Þun çkkhøkknu ™wçkwÔðŒ BkU Bkwfhoçk Úkª
ykih nwÍqh fu R~fku BknççkŒ fe Ëki÷Œ Mku Bkk÷kBkk÷
Úkª.
{43} nÍhŒu WBBku ËhËk C
Þun Bk~nqh Mknkçke nÍhŒu yçkq ËhËk 5 fe çkeðe
nI. çknwŒ MkBkÍËkh r™nkÞŒ ne yõ÷BkLË ‚nkrçkÞk nI. RÕBke
VÍe÷Œ fu R÷kðk RçkkËŒ BkU Çke çku rBkMkk÷ Úkª. y…™u ~kkunh
nÍhŒu yçkq ËhËk 5 Mku Ëku Mkk÷ …n÷u BkwÕfu ~kkBk BkU nÍhŒu
WMBkk™ 5 fe r¾÷kVŒ fu Ëkihk™ R™ fe ðVkŒ nwE.
{44} nÍhŒu ÁçkÂGÞy rçkLŒu ™Íh C

Þun Bk~nqh Mknkçke nÍhŒu yLkMk rçk™ Bkkr÷f 5
fe VqVe nI. çknwŒ ne çknkËwh ykih çkwÕkLË nkiMk÷k ‚nkrçkÞk nI.
R™ fu VhÍLË nkrhMkk rçk™ Mkwhkfk 5 Çke çknwŒ çkk
fBkk÷ nwyu. yLMkkhe ¾kLkËk™ BkU fkrçk÷u V¾ú ykihŒ Úkª. sçk
R™ fu çkuxu nkrhMkk ~kneË nku økyu Œku RLnkU ™u fnk fu Þk hMkq÷Õ÷kn
6 ! yøkh Bkuhk çkuxk sL™Œ BkU ni Œku BkI Mkçkú fYtøke
ðh™k RŒ™k økBk ¾kŸøke fu yk… 6 Çke Ëu¾Uøku.
sLLkíke Íuðh 551
Œku yk… 6 ™u VhBkkÞk fu Œuhk çkuxk sL™Œw÷ rVhËkiMk

BkU ni.
{45} nÍhŒu WBBku ~khef C
Þun fçke÷yu “ËkiMk” fe yuf ‚nkrçkÞk nI òu y…™u ðŒ™ Mku
rnshŒ fh fu BkËe™yu Bkw™Ôðhn yk økE Úkª Þun çknwŒ ne RçkkËŒ
økwÍkh ykih Mkkrnçku fhkBkŒ Çke Úkª R™ fe Ëku fhkBkŒU çknwŒ Bk~nqh
nI rs™ fku nBk ™u y…™e rfŒkçk “fhkBkkŒu Mknkçkk” BkU Çke r÷¾k
ni. yuf fhkBkŒ Œku Þun ni fu Þun rnshŒ fh fu BkËe™yu Bkw™Ôðhn
ò hne Úkª ykih hkuÍkËkh Úkª. hkMŒu BkU yuf ÞnqËe fu Bkfk™ …h ÃknkU[ª
Œkfu hkuÍk R^Œkh fh ÷U. WMk Ëw~Bk™u RM÷kBk ™u R™ fku yuf Bkfk™
BkU çkLË fh rËÞk Œkfu RLk fku hkuÍk R^Œkh fh™u fu r÷Þu yuf fíkhk
…k™e Çke ™ rBk÷ Mkfu. sçk Mkqhs økwYçk nku økÞk ykih R™ fku hkuÍk
R^Œkh fh™u fe rV¢ nwE Œku ytÄhu e çkLË fkuXze BkU yåkk™f rfMke ™u
XLzu …k™e fk Çkhk nwðk zku÷ R™ fu Mke™u …h h¾ rËÞk ykih RLnkU ™u
hkuÍk R^Œkh fh r÷Þk. ËqMkhe fhkBkŒ Þun ni fu R™ fu …kMk åkBkzu fk
yuf fwÃ…k Úkk. yuf rË™ RLnkU ™u WMk fwÃ…u BkU Vqft Bkkh fh WMk fku Äq… BkU
h¾ rËÞk Œku ðkun fwÃ…k Îke Mku Çkh økÞk rVh nBku~kk WMk fwÃ…u BkU Mku Îke
r™f÷Œk hnŒk Þnkt Œf fu RMk fhkBkŒ fk åkh[k nku økÞk fu ÷kuøk fnk
fhŒu Úku fu WBBku ~khef fk fwÃ…k ÏkwËk fe r™~kkr™ÞkU BkU Mku yuf r™~kk™e ni.
{46} nÍhŒu WBBku MkkRçk C

Þun yuf çkwrZÞk ™kçke™k ‚nkrçkÞk nI òu ÏkwËk fe hkn BkU
y…™k ðŒ™ Akuz fh ykih rnshŒ fh fu BkËe™yu Bkw™Ôðhn hn™u
÷øke Úkª R™ fe Çke yuf fhkBkŒ ySçkku økheçk ni ykih ðkun Þun ni
sLLkíke Íuðh 552
fu R™ fk yuf çkuxk òu yÇke çkååkk Úkk yåkk™f RÂLíkfk÷ fh økÞk.

÷kuøkkU ™u WMk fe ÷k~k fku f…zk WZk rËÞk ykih nÍhŒu WBBku MkkRçk
fku ¾çkh fh Ëe fu yk… fk çkååkk RÂLíkfk÷ fh økÞk. Þun Mkw™ fh
RLnkU ™u ykçkËeËk nku fh Ëku™kU nkÚk WXk fh RMk Œhn Ëwyk Bkktøke fu
“Þk yÕ÷kn 1 ! ŒwÍ …h EBkk™ ÷kE ykih BkI ™u y…™k
ðŒ™ Akuz fh Œuhu hMkq÷ 6 fe ŒhV rnshŒ fe ni
RMk r÷Þu yi Bkuhu yÕ÷kn 1 BkI ŒwÍ Mku Ëwyk fhŒe nqt fu Œq Bkuhu çkååku
fe BkkiŒ fe BkwMkeçkŒ BkwÍ …h ™ zk÷.”
nÍhŒu y™Mk rçk™ Bkkr÷f Mknkçke 5 fk çkÞk™ ni
fu nÍhŒu WBBku MkkRçk C fe Ëwyk ¾íBk nkuŒu ne yuf ËBk R™
fk çkååkk y…™u åkunhu Mku f…zk WXk fh WX çkiXk ykih rÍLËk nku økÞk.
ŒÂçMkhk : RM÷kBke çkn™ku ! økkih fhku fu nwÍhq u yõËMk 6

Mku BknççkŒ fh™u ðkr÷ÞkU ykih RçkkËŒ økwÍkh ykihŒkU fku ÏkwËkðLËu
fheBk ™u fiMke fiMke fhkBkŒkU Mku MkhVhkÍ VhBkkÞk ni. ŒwBk Çke hMkq÷u
…kf Mku Mkååke BknççkŒ h¾ku ykih rfMBk rfMBk fe ™urfÞkU ykih RçkkËŒkU
BkU y…™e rÍLËøke økwÍkh Ëku. ÏkwËkðLËu fwÆqMk çkzk hneBkku fheBk ni.
nku MkfŒk ni fu ðkun y…™k VÍ÷ku fhBk VhBkk Ëu ykih ŒwBk fku Çke
Mkkrnçku fhkBkŒ çk™k Ëu.
{47} nÍhŒu fç~kk yL‚krhÞk C
Þun fçke÷yu yLMkkh fe çknwŒ ne òt r™Mkkh ‚nkrçkÞk nI.
yuf Bkíkoçkk hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u R™ fe Bk~f fu Bkwtn Mku
y…™k Bkwtn ÷økk fh …k™e ™ku~k VhBkk r÷Þk Œku nÍhŒu fç~kk
C ™u WMk Bk~f fk Bkwnt fkx fh ŒçkÁof™ y…™u …kMk h¾ r÷Þk.
sLLkíke Íuðh 553
ŒÂçMkhk : RMk Mku …Œk åk÷Œk ni fu nÍhkŒu Mknkçkk ð ‚nkrçkÞkŒ

F fku nwÍqh 6 Mku rfŒ™e ðkr÷nk™k ykih
ykr~kfk™k BknççkŒ Úke fu rsMk åkeÍ fku Çke nwÍqh 6
Mku ŒyÕ÷wf nku òŒk Úkk ðkun åkeÍ W™ fe ™ÍhkU BkU çkkRMku Œk’ÍeBk
ykih ÷kRfu yunrŒhkBk nku òÞk fhŒe Úke. õÞqt ™ nku, fu Þune EBkk™
fe r™~kk™e ni fu {wMkÕ{kLk ™ rMkVo nwÍqh 6 fe ÍkŒ
Mku BknççkŒ fhu çkÕfu nwÍqh fe nh nh åkeÍ Mku Çke BknççkŒ fhu ykih
nwÍqh 6 fe nh åkeÍ fku y…™u r÷Þu fkrçk÷u Œk’ÍeBk
ò™u ykih WMk fk EBkk™e BknççkŒ fu MkkÚk yu’ÍkÍku RõhkBk fhu.
{48} nÍhŒu ¾LMkk C
Þun ÍBkk™yu òrnr÷GÞŒ BkU çknwŒ çkze BkhrMkÞk økku ~kkRhk
Úkª Þnkt Œf fu “RfkÍ” fu Bku÷u BkU R™ fu ¾iBku …h òu MkkR™ çkkuzo
÷økŒk Úkk WMk …h “yhrMk÷ yhçk” (yhçk fe Mkçk Mku çkze BkhrMkÞk
økku ~kkRhk) r÷¾k nkuŒk Úkk Þun {wMkÕ{kLk nw# ykih nÍhŒu yBkeÁ÷
{wyrBk™e™ WBkh VkYf 5 fu Ëhçkkhu r¾÷kVŒ BkU Çke nkrÍh
nw#. R™ fe ~kkRhe fk Ëeðk™ yks Çke BkkisËq ni ykih W-÷Bkkyu
yËçk fk Rr¥kVkf ni fu BkhrMkÞk fu V™ BkU yks Œf ¾LMkk fk rBkM÷
…iËk ™nª nwðk R™ fu BkwVMMk÷ nk÷kŒ yÕ÷kBkk yçkw÷ Vhs yMVnk™e
™u y…™e rfŒkçk “rfŒkçkw÷ yøkk™e” BkU Œnheh rfÞu nI. Þun MknkrçkÞŒ
fu ~khV Mku MkhVhkÍ nI ykih çku rBkMkk÷ ~ku’høkkuE fu MkkÚk Þun çknwŒ
ne çknkËwh Çke Úkª. BkwnhoBk 14 rn. BkU støku fkrËrMkGÞk fu ¾qthiÍ
Bkk’rhfu BkU Þun y…™u åkkh sðk™ çkuxkU fu MkkÚk Œ~kheV ÷u øk# sçk
BkiËk™u støk BkU ÷zkE fe MkVU ÷øk øk# ykih çknkËwhkU ™u nrÚkÞkh
MktÇkk÷ r÷Þu Œku RLnkU ™u y…™u çkuxkU fu MkkBk™u Þun Œõheh fe, fu
“Bkuhu ÃÞkhu çkuxku ! ŒwBk y…™u BkwÕf fku ËqÇkh ™ Úku ™ ŒwBk …h
sLLkíke Íuðh 554
fkuE fnTŒ …zk Úkk çkk ðwsqË RMk fu ŒwBk y…™e çkqZe Bkkt fku Þnkt ÷kyu
ykih VkhMk fu ykøku zk÷ rËÞk. ÏkwËk fe fMkBk ! rsMk Œhn ŒwBk yuf
Bkkt fe yki÷kË nku RMke Œhn yuf çkk… fe Çke nku BkI ™u fÇke ŒwBnkhu
çkk… Mku çkË rËÞk™Œe ™nª fe, ™ ŒwBnkhu BkkBkqt fku ÁMðk rfÞk, ÷ku
òyku ykr¾h Œf ÷zku.”
çkuxkU ™u Bkkt fe Œõheh Mkw™ fh òu~k BkU Çkhu nwyu yuf MkkÚk
Ëw~Bk™kU …h nB÷k fh rËÞk. sçk r™økkn Mku ykuÍ÷ nku økyu Œku nÍhŒu
¾LMkk C ™u ykMBkk™ fe ŒhV nkÚk WXk fh fnk fu R÷kne
1 Œq Bkuhu çkå[kU fk nkrVÍku ™krMkh ni Œq R™ fe BkËË VhBkk.
åkkhkU ÇkkRÞkU ™u RÂLíknkE rË÷uhe ykih òtçkkÍe fu MkkÚk
støk fe Þnkt Œf fu åkkhkU RMk ÷zkE BkU ~kneË nku økyu. yBkeÁ÷
{wyrBk™e™ nÍhŒu WBkh VkYf 5 RMk ðkrfyu Mku çkunË
Bkw-ŒyÂMMkh nwyu ykih R™ åkkhkU çkuxkU fe ŒLk-ÏðknU R™ fe Bkkt
nÍhŒu ¾LMkk C fku yŒk VhBkk™u ÷øku.
ŒÂçMkhk : ÏkðkŒe™u RM÷kBk ! ÏkwËk fu r÷Þu nÍhŒu ¾LMkk C

fk rË÷ y…™u Mke™kU BkU …iËk fhku ykih RM÷kBk …h y…™u çkuxkU fku
fwhçkk™ fh Ëu™u fk Mkçkf RMk Ëe™Ëkh ykih òt r™Mkkh ykihŒ Mku
Mke¾ku rsMk fu òu~ku RM÷kBk ð sÍTçkyu rsnkË fe ÞkË rfÞkBkŒ Œf
VhkBkku~k ™nª fe ò MkfŒe (C)
{49} nÍhŒu WBBku ðhfk rçkLŒu yçËwÕ÷kn C
Þun fçke÷yu yLMkkh fe yuf MknkrçkGkk nI. nwÍqhu yfhBk
6 R™ …h çknwŒ ne BkunThçkk™ Úku ykih fÇke fÇke
R™ fu Îkh Çke Œ~kheV ÷u òŒu Úku ykih R™ fe rÍLËøke ne BkU yk… ™u
R™ fku ~knkËŒ fe rçk~kkhŒ Ëe ykih R™ fku ~kneËk fu ÷fçk Mku
sLLkíke Íuðh 555
MkhVhkÍ VhBkkÞk. støku çkÿ fu Bkkify …h RLnkU ™u yÍo rfÞk fu Þk

hMkq÷Õ÷kn 6 ! yk… BkwÍu Çke RMk støk BkU åk÷™u fe
RòÍŒ Ëu ËersÞu. BkI ÍÂÏ{ÞkU fe BkhnBk …èe ykih W™ fe ŒeBkkh
Ëkhe fYtøke ~kkÞË yÕ÷kn Œyk÷k BkwÍu ~knkËŒ ™Mkeçk VhBkkyu.
Þun Mkw™ fh nwÍqh ™u VhBkkÞk fu ŒwBk y…™u Îkh BkU çkiXe
hnku yÕ÷kn Œyk÷k ŒwBnU ~knkËŒ Mku MkhVhkÍ VhBkkyuøkk, Þfe™™ ŒwBk
~kneËk nku. åkw™kLåku yiMkk ne nwðk fu nÍhŒu WBkh 5 fu Ëkihu
r¾÷kVŒ BkU R™ fku R™ fu Îkh fu yLËh R™ fu yuf økw÷kBk ykih ÷kIze
™u fí÷ fh rËÞk ykih Ëku™kU rVhkh nku økyu. yBkeÁ÷ {wyrBk™e™
nÍhŒu WBkh 5 fku çkzk hLòu f÷f nwðk ykih yk… ™u W™
Ëku™kU fkrŒ÷kU fku røkrh^Œkh fhkÞk ykih BkËe™yu Bkw™Ôðhn BkU W™
Ëku™kU fku VktMke Ëe økE Úke. WBBku ðhfk C fe ~knkËŒ fe
¾çkh Mkw™ fh nÍhŒu WBkh 5 ™u VhBkkÞk fu çku~kf hMkq÷Õw ÷kn
6 Mkååku Úku õÞqtfu yk… 6 VhBkkÞk
fhŒu Úku fu åk÷ku WBBku ðhfk ~kneËk fe Bkw÷kfkŒ fh ÷U åkw™kLåku yiMkk
ne nwðk fu Îkh çkiXu R™ fku ~knkËŒ ™Mkeçk nku økE.
ŒÂçMkhk : nÍhŒu WBBku ðhfk C fu ~kkifu ~knkËŒ Mku RçkúŒ

nkrMk÷ fhku.
{50} nÍhŒu MkÂGÞËn ykR~kk C
Þun nÍhŒu økkiMk BkwnTÞwÆe™ yçËw÷ fkrËh S÷k™e
fe VqVe nI. çkze ykrçkËk ÍkrnËk ykih Mkkrnçku fhkBkŒ ðr÷GÞk Úkª.
yuf Bkíkoçkk øke÷k™ BkU rçkÕfw÷ çkkrh~k ™nª nwE ykih ÷kuøk fnTŒ Mku
…hu~kk™ nk÷ nku fh R™ fe r¾ËBkŒ BkU Ëwyk fu r÷Þu nkrÍh nwyu Œku
yk… ™u y…™u MknT™ BkU Íkzq Ëu fh ykMBkk™ fe ŒhV Mkh WXkÞk
sLLkíke Íuðh 556
ykih Þun fnk fu
Þk’™e yi …hðh Ëøkkh ! BkI ™u Íkzq Ëu rËÞk Œq rAzfkð fh Ëu.

RMk Ëwyk fu çkk’Ë Vkih™ ne BkqM÷kÄkh çkkrh~k nku™u ÷øke
ykih RMk fËh çkkrh~k nwE fu ÷kuøk r™nk÷ ykih Ïkw~knk÷ nku økyu.
ŒÂçMkhk : yÕ÷knw yõçkh ! ÏkwËk fu ™uf çkLËkU ykih ™uf çkÂLËÞkU fe

rð÷kÞŒ ykih fhkBkŒ fk õÞk fn™k ? òu ÷kuøk ykir÷Þk Mku yfeËŒku
BknççkŒ ™nª h¾Œu ðkun çknwŒ çkzu BknYBk çkÕfu BkLnqMk nI RMk r÷Þu
nh {wMkÕ{kLk BkËo ð ykihŒ …h ÷krÍBk ni fu R™ çkwÍøw kkuO Mku yfeËŒku
BknççkŒ h¾u ykih VkrŒnk …Z fh R™ fe r™ÞkÍ rË÷k fh R™ fe
YnkU fku Mkðkçk ÃknkU[kŒk hnu ykih R™ fku ðMke÷k çk™k fh ÏkwËk Mku
ËwykyU BkktøkŒk hnu. ykir÷Þk ÏkwËk fu Bknçkqçk ykih ÃÞkhu çkLËu nI RMk
r÷Þu òu {wMkÕ{kLk ykir÷Þk Mku WÕVŒ ð yfeËŒ h¾Œk ni yÕ÷kn
Œyk÷k WMk {wMkÕ{kLk Mku Ïkw~k nku fh WMk fku y…™k ÃÞkhk çkLËk çk™k
÷uŒk ni ykih Œhn Œhn fe ™u’BkŒkU ykih Ëki÷ŒkU Mku WMk çkLËu fku
Bkk÷kBkk÷ ykih Ïkw~knk÷ çk™k ËuŒk ni. RMk rfMBk fu nÍkhkU ðkrfykŒ
nI fu yøkh R™ fku r÷¾k òyu Œku rfŒkçk çknwŒ Bkkuxe nku òyuøke.
{51} nÍhŒu BkwykÍk yËrðÞk C
Þun çknwŒ ne RçkkËŒ økwÍkh ykih …hnuÍ økkh ÏkwËk fe ™uf
çkLËe Úkª. nÍhŒu WBBkw÷ {wyrBk™e™ çkeçke ykR~kk C fe
nËeMk BkU ~kkrøkËo nI. rË™ hkŒ BkU A Mkku600 hõykŒ ™^÷ …Zk fhŒe
Úkª ykih hkŒ Çkh ™ðkrV÷ ykih ÏkwËk fe ÞkË BkU Bk‚YV hn fh
òøkŒe Úkª. ÏkwËk fu ¾kiV Mku fÇke ykMBkk™ fe ŒhV Mkh WXk fh ™nª
Ëu¾íke Úkª. rË™ BkU fÇke fÇke sçk çknwŒ rÍÞkËk ™ªË fk øk-÷çkk
sLLkíke Íuðh 557
nkuŒk Úkk Œku ÎkLxk Ëku ÎkLxk Mkku r÷Þk fhŒe Úkª ykih y…™u ™^Mk Mku
fnk fhŒe Úkª fu yÇke õÞqt Mkku# ? Þun Œku yBk÷ fk ðõŒ ni, òøk
fh rsŒ™k nku Mkfu yåAu yåAu yBk÷ fh ÷u™k åkkrnÞu, BkkiŒ fu
çkk’Ë sçk yBk÷ fk ðõŒ ™nª hnuøkk rVh Œku rfÞkBkŒ Œf Mkku™k ne
ni. fÇke fnk fhŒe Úkª fu BkI õÞqt MkkuŸ ? õÞk Bkk’÷qBk fçk BkkiŒ yk
òyu ? fnª yiMkk ™ nku, fu BkI MkkuŒe hn òŸ ykih ÏkwËk fe ÞkË Mku
økkrV÷ hnŒu nwyu Bkuhk ËBk r™f÷ òyu. økhÍ R™ …h ¾kiVu ÏkwËk fk
çknwŒ rÍÞkËk øk-÷çkk Úkk òu rð÷kÞŒ fe ¾kMk r™~kk™e ni. yÕ÷kn
Œyk÷k nh {wMkÕ{kLk fku Þun Ëki÷Œ ™Mkeçk VhBkkyu (ykBke™)
ŒÂçMkhk : yÕ÷kn fe çkÂLËÞku ! ykt¾U ¾ku÷ku ykih Ëu¾ku fu fiMke fiMke
™uf çkerçkÞkt RMk ËwLÞk BkU nku øk#. õÞk ŒwBk BkU Çke ™uf çk™™u fk fkuE
~kkif ni ? nkyu y^MkkuMk ! yks f÷ fe {wMkÕ{kLk ykihŒkU fe rÍLËøke
ykih R™ fe øk^÷ŒkU ykih çkË yk’Bkkr÷ÞkU fku Ëu¾ Ëu¾ fh zh ÷økŒk
ni fu fnª R™ økw™knkU fe ™wnMq kŒ Mku ÏkwËk fk yÍkçk ™ WŒh …zu. yi
rMk™uBkk Ëu¾ Ëu¾ fh òøk™u ðkr÷Þku ! õÞk ÏkwËk fu ¾kiV Mku Çke ŒwBk
fÇke òøkŒe hne nku ykih yi ™krð÷ ykih Íqxu y^Mkk™u …Z™u
ðkr÷Þku ! õÞk ŒwBnU RMk fe Çke ŒkiiVef nwE fu fwhyk™ ykih Ëe™e ð
EBkk™e rfŒkçkU …Zku ? Mkkuåkku ykih RçkúŒ …fzku ykih y…™e nk÷ŒkU
fku çkË÷ku ykih Þun ™ Çkq÷ku fu ËwLÞk fe rÍLËøke åkLË hkuÍk ykih
yk™e Vk™e ni. r÷nkÍk sÕË fwA ykr¾hŒ fk fkBk fh ÷ku.
{52} nÍhŒu hkrçkyk çkMkrhÞk C
Þun ðkun ™uf çkeçke ykih fhkBkŒ ðk÷e ðr÷GÞk nI fu ŒBkkBk
ËwLÞk BkU R™ fe ÄqBk Bkåke nwE ni. Þun rË™ hkŒ ÏkwËk fu ¾kiV Mku hkuÞk
fhŒe Úkª. yøkh R™ fu MkkBk™u fkuE snL™Bk fk rÍ¢ fh ËuŒk Œku
Þun Bkkhu ¾kiV fu çkunku~k nku òÞk fhŒe Úkª. çknwŒ rÍÞkËk ™^÷e
sLLkíke Íuðh 558
™BkkÍU …Zk fhŒe Úkª. ÏkwËk ™u R™ fk rË÷ RMk fËh hku~k™ fh rËÞk
Úkk fu nÍkhkU Bke÷ fu ðkrfykŒ fe R™ fku ¾çkh nku òÞk fhŒe Úke
çkÕfu y…™e ykt¾kU Mku Ëu¾ r÷Þk fhŒe Úkª. çkzu çkzu çkwÍwøkko™u Ëe™
R™ Mku Ëwyk ÷u™u fu r÷Þu R™ fe r¾ËBkŒ BkU nkrÍhe rËÞk fhŒu Úku.
R™ fe fhkBkŒU ykih R™ fu yõðk÷ çknwŒ rÍÞkËk nI òu ykBk Œkih
…h Bk~nqh nI.
{53} nÍhŒu VkrŒBkk ™e~kk …qrhÞk C
Þun çkze yÕ÷kn ðk÷e nwE nI. rBkMh fu yuf çknwŒ çkzu
çkwÍwøko nÍhŒu ÍwL™q™ rBkMhe VhBkkÞk fhŒu Úku fu RMk yÕ÷kn
ðk÷e ™uf çkeçke Mku BkwÍu çknwŒ rÍÞkËk ViÍ rBk÷k ni. nÍhŒu Ïðkò
çkk ÞÍeË rçkMŒkBke I fk çkÞk™ ni fu VkrŒBkk fu çkhkçkh
çkwÍwøkeo BkU fkuE ykihŒ Bkuhe ™Íh Mku ™nª økwÍhe. ðkun Þun VhBkkÞk
fhŒe Úkª fu òu ÏkwËk fe ÞkË Mku økkrV÷ nku òŒk ni ðkun ŒBkkBk økw™knkU
BkU …z òŒk ni, òu Bkwn t BkU ykŒk ni çkf zk÷Œk ni ykih òu rË÷ åkknŒk
ni fh çkiXŒk ni ykih òu ÏkwËk fe ÞkË BkU Bk‚YV hnŒk ni ðkun VwÍ÷ q
fkBkkU ykih økw™kn fe çkkŒkU fu fh™u ykih çkku÷™u Mku BknVqÍ hnŒk ni.
Bk¬yu BkwfhoBkk BkU WBhn fu hkMŒu BkU 223 rn. BkU R™ fe ðVkŒ nwE.
{54} nÍhŒu ykrBk™k hBkr÷GÞk C
Þun Çke çknwŒ çkw÷LË BkŒoçkk ykih çkk fhkBkŒ ðr÷GÞk nI.
nÍhŒu rçk~h nkVe I òu çknwŒ çkzu BkwnrÆMk ykih Mkkrnçku
fhkBkŒ ð÷e nI R™ fe Bkw÷kfkŒ fu r÷Þu òÞk fhŒu Úku. yuf Bkíkoçkk
nÍhŒu rçk~h nkVe I çkeBkkh nku økyu Œku nÍhŒu ykrBk™k
hBkr÷GÞk C R™ fe çkeBkkh …wMkeo fu r÷Þu øk#. Rr¥kVkf Mku
WMke ðõŒ nÍhŒu RBkkBk ynBkË I Çke RÞkËŒ fu r÷Þu
sLLkíke Íuðh 559
yk økyu. sçk R™ fku …Œk åk÷k fu çkeçke ykrBk™k hBkr÷GÞk

C ykE nwE nI Œku nÍhŒu RBkkBk ynBkË I
™u nÍhŒu rçk~h nkVe I Mku fnk fu R™ çkeçke Mkkrnçkk Mku
nBkkhu nf BkU Ëwyk fhkRÞu åkw™kLåku nÍhŒu çkeçke ykrBk™k hBkr÷GÞk
C ™u RMk Œhn Ëwyk Bkktøke fu Þk yÕ÷kn 1 ! rçk~h
nkVe ykih ynBkË rçk™ nBçk÷ fku snL™Bk fu yÍkçk Mku yBkk™ Ëu.
nÍhŒu RBkkBk ynBkË rçk™ nBçk÷ I fk çkÞk™ ni fu
WMke hkŒ fku yuf …h[k ykMBkk™ Mku nBkkhu ykøku røkhk rsMk BkU
fu çkk’Ë Þun r÷¾k nwðk Úkk fu nBk ™u rçk~h nkVe ykih
ynBkË rçk™ nBçk÷ fku ËkuÍ¾ fu yÍkçk Mku yBkk™ Ëu Ëe ykih
nBkkhu Þnkt R™ Ëku™kU fu r÷Þu ykih Çke ™u’BkŒU nI.
{55} nÍhŒu BkiBkq™k MkkiËk C
Þun …kf çkkrŒ™ ykihŒ Çke y…™u ÍBkk™u fe yuf çknwŒ ne
Bk~nqh fhkBkŒ ðk÷e ðr÷GÞk nI. R™ fu ÍBkk™u fu yuf çknwŒ çkw÷LË
BkŒoçkk çkk fhkBkŒ ð÷e nÍhŒu yçËw÷ ðkrnË rçk™ ÍiË 5
VhBkkŒu nI fu yuf Bkíkoçkk BkI ™u ÏkwËk Mku Þun Ëwyk Bkktøke fu Þk yÕ÷kn
1 ! sL™Œ BkU ËwLÞk fe òu ykihŒ Bkuhe çkeðe çk™uøke BkwÍu ðkun
ykihŒ ËwLÞk ne BkU yuf Bkíkoçkk rË¾k Ëu. ÏkwËk ™u Bkuhu rË÷ BkU Þun çkkŒ
zk÷ Ëe fu ðkun ykihŒ “BkiBkq™k MkkiËk” ni ykih ðkun fqVk BkU hnŒe ni.
åkw™kLåku BkI fqVk økÞk ykih sçk ÷kuøkkU Mku WMk fk …Œk rXfk™k …qAk Œku
Bkk’÷qBk nwðk fu ðkun yuf Ëeðk™e ykihŒ ni òu støk÷ BkU çkfrhÞkt
åkhkŒe ni. BkI WMk fe Œ÷k~k BkU støk÷ fe ŒhV økÞk Œku Þun Ëu¾k fu
ðkun ¾ze nwE ™BkkÍ …Z hne nI ykih ÇkurzÞu ykih çkfrhÞkt yuf
MkkÚk åk÷ rVh hnu nI. sçk ðkun ™BkkÍ Mku Vkrhøk nwE Œku BkwÍ Mku
sLLkíke Íuðh 560
VhBkkÞk fu yi yçËw÷ ðkrnË ! òyku ! nBkkhe ŒwBnkhe Bkw÷kfkŒ

rçkrn~Œ BkU nkuøke. BkwÍu çkunË Œyßswçk nwðk fu R™ çkeçke Mkkrnçkk fku
Bkuhk ™kBk ykih Bkuhu yk™u fk BkõMkË fiMku Bkk’÷qBk nku økÞk. BkwÍu Þun
¾Þk÷ ykÞk ne Úkk fu WLnkU ™u fnk fu yi yçËw÷ ðkrnË ! õÞk ŒwBk
fku Bkk’÷qBk ™nª fu hkuÍu yÍ÷ BkU rs™ rs™ YnkU fku yuf ËqMkhu fe
…nåkk™ nku økE ni W™ BkU ËwLÞk fu yLËh WÕVŒku BknççkŒ …iËk nku
òÞk fhŒe ni. rVh BkI ™u …qAk fu ÇkurzÞkU ykih çkfrhÞkU fku BkI yuf
MkkÚk åkhŒu nwyu Ëu¾ hnk nqt Þun õÞk Bkwyk-Bk÷k ni ? Þun Mkw™ fh
WLnkU ™u sðkçk rËÞk fu òRÞu y…™k fkBk fersÞu BkwÍu ™BkkÍ …Z™u
ËersÞu, BkI ™u y…™k Bkwyk-Bk÷k yÕ÷kn Œyk÷k Mku ËwÁMŒ fh
r÷Þk ni RMk r÷Þu yÕ÷kn Œyk÷k ™u Bkuhe çkfrhÞkU fk Bkwyk-Bk÷k
ÇkurzÞkU fu MkkÚk ËwÁMŒ fh rËÞk ni.
ŒÂçMkhk : Bkkt çkn™ku ! Þun BkwÏŒr÷V ÍBkk™kU fe …åk…™ çkk fBkk÷
ykihŒkU fk ŒÍrfhk nBk ™u r÷¾ rËÞk ni Œkfu {wMkÕ{kLk ykihŒU R™
yÕ÷kn ðkr÷ÞkU fu nk÷kŒ ð ðkrfykŒ fku …Z fh RçkúŒ ykih Mkçkf
nkrMk÷ fhU ykih y…™e RM÷kn fh fu Ëku™kU snk™ fe Mk÷kn ð
V÷kn nkrMk÷ fh™u fk MkkBkk™ fhU. ÏkwËkðLËu fheBk y…™u nçkeçk
fu íkwVi÷ BkU Mkçk fku rnËkÞŒ Ëu ykih Mkçk fku rMkhkŒu
BkwMŒfeBk …h åk÷k fh ¾krŒBkk rçk÷¾ih ™Mkeçk VhBkkyu (ykBke™)
™uf çkerçkÞkU fk RLykBk
Bkn~kh BkU çkÏ~ke òyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
sL™Œ ÏkwËk Mku …kyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
nqhk™u ÏkwÕË ykt¾U rçkAkyUøke hkn BkU
sL™Œ BkU sçk fu òyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
sLLkíke Íuðh 561
nh nh fËBk …h ™k’hyu Œõçkehku Bkhnçkk

yu’ÍkÍ yiMkk …kyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
fkiMkh Çke MkÕ‚çke÷ Çke …eŒe hnUøke Þun
sL™Œ fu Bkuðu ¾kyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
ËeËkh nf Œyk÷k fk nkuøkk RLnU ™Mkeçk
yLðkh BkU ™nkyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
ŒkhkU BkU siMku åkktË fe nkuŒe ni hku~k™e
RMk Œhn søk-BkøkkyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
sL™Œ fu ÍuðhkŒ rçkrn~Œe r÷çkkMk BkU
Mks Äs fu BkwMfwhkyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
sL™Œ fe ™u’BkŒkU BkU Bkøk™ nku fu ðßË BkU
™økBkkŒu ~kkif økkyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ …Zku ™urfÞkt fhku
RLykBku ÏkwÕË …kyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
ŒwBk yk’ÍBke fu …LËku ™Mkkyun fku Bkk™ ÷ku
sÕðk ŒwBnU rË¾kyUøke Mkçk ™uf çkerçkÞkt
sLLkíke Íuðh 562
{8}
Bkw-ŒVŠhf rnËkÞkŒ
Þun ykMBkk™u rnËkÞŒ fu åkLË Œkhu nI
ÏkwËk fhu ŒwBnU rBk÷ òyu hku~k™e R™ Mku
ËMŒ-fkhe ykih …u~kkU fk çkÞk™
RMk ÍBkk™u BkU MkUfzkU Œk’÷eBk Þk^Œk ÷zfu ykih ÷zrfÞkt
Bkw÷k-ÍBkŒ ™ rBk÷™u fe ðßn Mku RÄh WÄh Bkkhu Bkkhu rVhŒu nI ykih
y…™k ¾åko åk÷k™u Mku ykrsÍ nI. RMke Œhn çkk’Í ÷k ðkrhMk
økheçk ykihŒU ÏkwMkqMk™ çkuðk ykihŒU rs™ fu ¾k™u f…zu fk fkuE Mknkhk
™nª yiMke …hu~kkr™ÞkU ykih BkwMkeçkŒkU BkU BkwçŒ÷k nI fu ÏkwËk fe
…™kn. RMk fk çkunŒhe™ R÷ks Þun ni fu nh ÷zfk ykih nh ÷zfe
fkuE ™ fkuE ËMŒ-fkhe ykih y…™u nkÚk fk nw™h ÍYh Mke¾ ÷u.
Bkøkh y^MkkuMk ! fu rnLËqMŒk™ fu çkk’Í òrn÷ {wMkÕ{kLk ÏkwMkqMk™
~kw-hVk fn÷k™u ðk÷u ËMŒ-fkhe ykih nkÚk fu nw™h fku yiçk MkBkÍŒu
nI çkÕfu nkÚk fu nw™h Mku …u~kk fh™u ðk÷kU fku nfeh ð Í÷e÷ ~kwBkkh
fh fu R™ …h Œk’™k çkkÍe fhŒu hnŒu nI ykih …u~kkðh ÷kuøkkU fk
BkÍkf WzkÞk fhŒu nI. nË nku økE fu Bk¢ku Vhuçk fh fu rh~ðŒ ¾kuhkU
fe Ë÷k÷e fh fu Þnkt Œf fu åkkuhe fh fu ykih Çkef Bkktøk fh ¾k™k
R™ çkË çkÏŒkU fku økðkhk ni Bkøkh fkuE ËMŒ-fkhe ykih …u~kk fh™k
R™ fku fçkq÷ ð BkLÍqh ™nª.
yÍeÍ ÇkkRÞku ykih ÃÞkhe çkn™ku ! Mkw™ ÷ku, fu ËMŒ-fkhe
ykih y…™u nkÚkkU fe fBkkE RM÷kBk BkU çkunŒhe™ fBkkE ~kwBkkh fe
økE ni çkÕfu fwhyk™ku nËeMk BkU RMk fku ™rçkÞkU ykih hMkq÷kU fk Œhefk
çkŒkÞk økÞk ni åkw™kLåku yuf nËeMk BkU ni fu fkuE ¾k™k fÇke WMk
sLLkíke Íuðh 563
¾k™u Mku yåAk ykih çkunŒh ™nª nkuøkk rsMk fku ykËBke y…™u nkÚk
fu nw™h fe fBkkE Mku fBkk fh ¾kyu ykih yÕ÷kn 1 fu ™çke
nÍhŒu ËkðqË j y…™u nkÚk fu nw™h fe fBkkE ¾kŒu Úku Þk’™e
÷kunu fe rÍhnU çk™kÞk fhŒu Úku.
RMk r÷Þu Bkkt çkn™ku ! ¾çkhËkh, ¾çkhËkh ! fÇke nhrøkÍ

nhrøkÍ rfMke ËMŒ-fkhe ykih y…™u nkÚk fu nw™h fku nfeh ð Í÷e÷
BkŒ MkBkÍku, ykih yøkh fkuE ™kËk™ RMk fku nfeh MkBkÍu ykih RMk
fk BkÍkf Wzkyu Œku nhrøkÍ WMk fe …hðk BkŒ fhku, ykih ÍYh fkuE
™ fkuE nw™h Mke¾ ÷ku, fu Þun ÏkwËk fu ÃÞkhu ™rçkÞkU fe rMkVŒ ni ykih
n÷k÷ fBkkE nkrMk÷ fh™u fk çkunŒhe™ Íheyk ni. Þun nBkkhu hMkq÷
6 fk VhBkk™ ni RMk r÷Þu RMk …h S ò™ Mku yBk÷ fhku.
çkk’Í ™rçkÞkU fe ËMŒ-fkhe
nÍhŒu ykËBk j ™u y…™u nkÚk Mku ¾uŒe fe. nÍhŒu
RËheMk j ™u r÷¾™u ykih ËhÍe fk fkBk rfÞk. nÍhŒu ™qn
j ™u ÷fze Œhk~k fh f~Œe çk™kE ni òu fu çkZE fk …u~kk ni.
nÍhŒu Íw÷-fh™i™ òu çknwŒ çkzu çkkË~kkn Úku ykih çkk’Í BkwVÂMMkhe™
™u R™ fku ™çke Çke fnk ni ðkun ÍBçke÷ Þk’™e zr÷Þk ykih xkufhe
çk™kÞk fhŒu Úku. nÍhŒu RçkúkneBk j ¾uŒe fhŒu Úku ykih yk…
™u y…™u nkÚkkU Mku ¾k™yu fk’çkk fe Œk’Bkeh fe òu Bku’Bkkhe fk fkBk
ni. nÍhŒu RMBkkE÷ j y…™u nkÚkkU Mku Œeh çk™kÞk fhŒu Úku.
nÍhŒu Þk’fqçk j ykih R™ fe yki÷kË çkfrhÞkt åkhkŒu Úku
ykih çkfrhÞkt …k÷ …k÷ fh R™ fku çkuåkk fhŒu Úku. nÍhŒu yGÞqçk
j Çke Ÿx ykih çkfrhÞkt åkhkŒu Úku. nÍhŒu ËkðqË j
÷kunu fe rÍhnU çk™kÞk fhŒu Úku òu ÷kunkh fk fkBk ni. nÍhŒu Mkw÷iBkk™
sLLkíke Íuðh 564
j ÍBçke÷ çk™kÞk fhŒu Úku. nÍhŒu Í-frhGÞk j çkZE

fk fkBk fhŒu Úku. nÍhŒu EMkk j yuf Ëwfk™Ëkh fu nkt f…zk
htøkŒu Úku ykih ÏkwË nBkkhu hMkq÷ 6 ykih ŒBkkBk ™rçkÞkU
™u çkfrhÞkt åkhkE nI.
yøkåkuo R™ BkwfÆMk …iøkBçkhkU fk økwÍh çkMkh R™ åkeÍkU …h
™nª Úkk Bkøkh Þun Œku fwhyk™u BkSË ykih nËeMkkU Mku MkkrçkŒ ni fu
R™ …iøkBçkhkU ™u R™ fkBkkU fku rfÞk ni ykih R™ ÄLËkU fku ykh ykih
yiçk ™nª MkBkÍk ni. RMke Œhn çkzu çkzu ykir÷Þk ykih Vw-fnk ð
BkwnrÆMke™ BkU Mku çkk’Í ™u f…zk çkw™k ni, rfMke ™u åkBkzu fk fkBk rfÞk
ni, rfMke ™u sqŒk çk™k™u fk …u~kk rfÞk ni, rfMke ™u rBkXkE çk™k™u fk
ÄLËk rfÞk ni rfMke ™u ËhÍe fk fkBk rfÞk ni.
çkk’Í ykMkk™ ËMŒ-fkrhÞkt
÷zfkU fu r÷Þu çkk’Í ykMkk™ ËMŒ-fkrhÞkt ykih …u~ku Þun nI :
rMk÷kE fk nw™h ykih Bk~ke™ Mku f…zu Mke™k, f…zk çkw™™k, MkkEf÷kU
ykih BkkuxhkU fe BkhBBkŒ fh™k, rçks÷e fe rV®xøk fh™k, çkZE fk
fkBk, ÷kunkh, Bku’Bkkh ykih Mkw™kh fk fkBk fh™k, xkR… fh™k,
rfŒkçkŒ fh™k, …úuMk åk÷k™k, f…zkU fe htøkkE A…kE, Äw÷kE fh™k,
¾uŒe fh™k.
÷zrfÞkU fu r÷Þu ykMkk™ ËMŒ-fkrhÞkt Þun nI : Mðuxh çkw™™k,
Q™e ykih MkqŒe BkkuÍu çk™k™k, råkf™ fkZ™k, xkur…Þkt ykih f…zu Mke
Mke fh çkuåk™k, MkqŒ fkŒ™k, åkkurxÞkt çk™k™k, hMMke çkx™k, åkkh…kE
çkw™™k, rfŒkçkkU fe rsÕË çk™k™k, yåkkh, åkx™e, Bkwhççku ðøkihk
çk™k fh çkuåk™k.
÷zfu ykih ÷zrfÞkt R™ …u~kkU ykih nw™hkU fku yøkh Mke¾ ÷U Œku
ðkun fÇke Çke y…™e hkuÍe hkuxe fu r÷Þu BkkunŒks ™ hnUøku.
sLLkíke Íuðh 565
™ Œõ÷eV Ëku, ™ Œõ÷eV WXkyku

nwÍqhu yLðh 6 ™u VhBkkÞk :
Þk’™e {wMkÕ{kLk fk RM÷kBke r™~kk™ Þun ni fu ŒBkkBk {wMkÕ{kLk

WMk fe Íçkk™ ykih WMk fu nkÚk Mku Mk÷kBkŒ hnU.
BkŒ÷çk Þun ni fu ðkun rfMke {wMkÕ{kLk fku fkuE Œõ÷eV ™ Ëu
ykih nwÍqh 6 ™u Þun Çke VhBkkÞk fu {wMkÕ{kLk fku
åkkrnÞu fu ðkun òu fwA y…™u r÷Þu …MkLË fhŒk ni ðkune y…™u RM÷kBke
ÇkkRÞkU fu r÷Þu Çke …MkLË fhu.
Íkrnh ni fu fkuE ~kÏMk Çke y…™u r÷Þu Þun …MkLË ™nª

fhuøkk fu ðkun Œõ÷eVkU BkU BkwçŒ÷k nku ykih Ëw¾ WXkyu Œku rVh
VhBkk™u hMkq÷ 6 fu BkwŒkrçkf nh ~kÏMk …h Þun
÷krÍBk ni fu ðkun y…™u rfMke fki÷ ð Vu’÷ Mku rfMke fku EÍk ykih
Œõ÷eV ™ ÃknkU[kyu RMk r÷Þu BkwLËrhsyu Íi÷ çkkŒkU fk ¾kMk Œkih
…h nh {wMkÕ{kLk fku ¾Þk÷ h¾™k çknwŒ ÍYhe ni.
{1} rfMke fu Îkh BkunBkk™ òyku Þk çkeBkkh …wMkeo fu r÷Þu ò™k nku Œku
RMk fËh rÍÞkËk rË™kU Œf Þk RŒ™e Ëuh Œf ™ Xnhku fu Îkh ðk÷k
Œtøk nku òyu ykih Œõ÷eV BkU …z òyu.
{2} yøkh rfMke fe Bkw÷kfkŒ fu r÷Þu òyku Œku ðnkt RŒ™e Ëuh Œf BkŒ
çkiXku Þk WMk Mku RŒ™e rÍÞkËk çkkŒU ™ fhku fu ðkun WõŒk òyu Þk WMk
fu fkBk BkU nhs nku™u ÷øku õÞqft u RMk Mku Þfe™™ WMk fku Œõ÷eV nkuøke.
{3} hkMŒkU BkU åkkh…kE Þk fwMkeo Þk fkuE ËqMkhk MkkBkk™ çkhŒ™ Þk
#x …ÚÚkh ðøkihk BkŒ zk÷ku õÞqtfu yõMkh yiMkk nkuŒk ni fu ÷kuøk
sLLkíke Íuðh 566
hkuÍk™k fe ykËŒ fu BkwŒkrçkf çku ¾xfu ŒuÍe fu MkkÚk åk÷u ykŒu nI

ykih R™ åkeÍkU Mku Xkufh ¾k fh W÷Í fh røkh …zŒu nI çkÕfu ÏkwË R™
åkeÍkU fku hkMŒkU BkU zk÷™u ðk÷k Çke hkŒ fu ytÄuhu BkU Xkufh ¾k fh
røkhŒk ni ykih åkkux ¾k òŒk ni.
{4} rfMke fu Îkh òyku Œku snkt Œf nku Mkfu nhrøkÍ nhrøkÍ WMk Mku
rfMke åkeÍ fe VhBkkR~k ™ fhku. çkk’Í Bkíkoçkk çknwŒ ne Bkk’Bkq÷e åkeÍ
Çke Îkh BkU BkkisËq ™nª nkuŒe ykih ðkun ŒwBnkhe VhBkkR~k …qhe ™nª fh
MkfŒk yiMke MkqhŒ BkU WMk fku ~kŠBkLËøke ykih íkõ÷eV nkuøke ykih ŒwBk
fku Çke RMk Mku fku^Œ ykih Œõ÷eV nkuøke fu Ïðkn Bk Ïðkn BkI ™u WMk Mku
yuf ÎkrxÞk Ë-hsu fe åkeÍ fe VhBkkR~k fe ykih Íçkk™ ¾k÷e økE.
{5} nœe Þk ÷kunu ~ke~ku ðøkihk fu xwfzkU Þk ¾khËkh ~kk¾kU fku ™ ÏkwË
hkMŒkU BkU zk÷ku ™ rfMke fku zk÷™u Ëku ykih yøkh fnª hkMŒkU BkU R™
åkeÍkU fku Ëu¾ku Œku ÍYh hkMŒkU Mku nxk Ëku ðh™k hkMŒk åk÷™u ðk÷kU
fku R™ åkeÍkU fu åkwÇk ò™u Mku Œõ÷eV nkuøke ykih {wÂBfLk ni fu øk^÷Œ
BkU ŒwBnª fku íkõ÷eV ÃknkU[ òyu RMke Œhn fu÷u ykih ¾hçkqÍu ðøkihk
fu rA÷fkU fku hkMŒkU …h ™ zk÷ku ðh™k ÷kuøk rVMk÷ fh røkhUøku.
{6} ¾k™k ¾kŒu ðõŒ yiMke åkeÍkU fk ™kBk BkŒ r÷Þk fhku rsMk Mku
Mkw™™u ðk÷kU fku rÎk™ …iËk nku. õÞqtfu çkk’Í ™kÍwf rBkÍks ÷kuøkkU fku
RMk Mku çknwŒ Œõ÷eV nku òÞk fhŒe ni.
{7} sçk ykËBke çkiXu nwyu nkU Œku Íkzq BkŒ rË÷kyku õÞqtfu RMk Mku
÷kuøkkU fku Œõ÷eV nkuøke.
{8} ŒwBnkhe fkuE Ëk’ðŒ fhu Œku rsŒ™u ykËrBkÞkU fku ŒwBnkhu MkkÚk
WMk ™u çkw÷kÞk ni ¾çkhËkh WMk Mku rÍÞkËk ykËrBkÞkU fku ÷u fh WMk
fu Îkh ™ òyku ~kkÞË ¾k™k fBk …z òyu Œku BkuÍçkk™ fku ~kŠBkLËøke
ykih Œõ÷eV nkuøke ykih BkunBkk™ Çke Çkqf Mku Œõ÷eV WXkyUøku.
sLLkíke Íuðh 567
{9} yøkh rfMke Bksr÷Mk BkU Ëku ykËBke …kMk …kMk çkiXu çkkŒU fh hnu
nkU Œku ¾çkhËkh ŒwBk W™ Ëku™kU fu ËhrBkÞk™ BkU ò fh ™ çkiX òyku
fu yiMkk fh™u Mku W™ Ëku™kU MkkrÚkÞkU fku Œõ÷eV nkuøke.
{10} ykihŒ fku ÷krÍBk ni fu y…™u ~kkunh fu MkkBk™u rfMke ËqMkhu BkËo
fe Ïkqçk MkqhŒe Þk WMk fe rfMke Ïkqçke fk rÍ¢ ™ fhu õÞqtfu çkk’Í
~kkunhkU fku RMk Mku Œõ÷eV nwðk fhŒe ni RMke Œhn BkËo fu r÷Þu ÍYhe
ni fu ðkun y…™e çkeðe fu MkkBk™u rfMke ËqMkhe ykihŒ fu nwM™ku sBkk÷
Þk WMk fe åkk÷ Zk÷ fk ŒÍrfhk ykih Œk’heV ™ fhu õÞqtfu çkeðe fku
RMk Mku Œõ÷eV ÃknkU[uøke.
{11} rfMke ËqMkhu fu ¾Œ fku fÇke nhrøkÍ ™ …Zk fhku {wÂBfLk ni ¾Œ
BkU fkuE yiMke hkÍ fe çkkŒ nku rsMk fku ðkun nh ~kÏMk Mku Aw…k™k
åkknŒk nku Œku Íkrnh ni fu ŒwBk ¾Œ …Z ÷kuøku Œku WMk fku Œõ÷eV nkuøke.
{12} rfMke Mku RMk Œhn fe ntMke BkÍkf ™ fhku rsMk Mku WMk fku
Œõ÷eV ÃknkU[u RMke Œhn rfMke fku yiMku ™kBk Þk yÕfkçk Mku ™
…wfkhku rsMk Mku WMk fku Œõ÷eV ÃknkU[Œe nku. fwhyk™u BkSË BkU RMk
fe MkÏŒ BkwBkk-™-yŒ ykE ni.
{13} rsMk Bksr÷Mk BkU rfMke yiçke ykËBke fu yiçk fk rÍ¢ fh™k nku
Œku …n÷u Ëu¾ ÷ku, fu ðnkt RMk rfMBk fk fkuE ykËBke Œku ™nª ni ðh™k
WMk yiçk fk rÍ¢ fh™u Mku WMk ykËBke fku Œõ÷eV ykih EÍk ÃknkU[uøke.
{14} ËeðkhkU …h …k™ ¾k fh ™ Úkqfku fu RMk Mku Bkfk™ ðk÷u fku Çke
Œõ÷eV nkuøke ykih nh Ëu¾™u ðk÷u fku Çke rÎk™ …iËk nkuøke.
{15} Ëku ykËBke rfMke Bkwyk-Bk÷u BkU çkkŒ fhŒu nkU ykih ŒwBk Mku fwA
…qAŒu økAŒu ™ nkU Œku Ïðkn Bk Ïðkn ŒwBk W™ fku fkuE hkÞ Bk~ðhk
™ Ëku yiMkk nhrøkÍ ™nª fh™k åkkrnÞu Þun Œõ÷eV Ëu™u ðk÷e çkkŒ ni.
çknh nk÷ Ïkw÷kMkk Þun ni fu ŒwBk RMk fkur~k~k BkU ÷øku hnku fu
sLLkíke Íuðh 568
ŒwBnkhu rfMke fki÷ Þk Vu’÷ Þk Œhefu Mku rfMke fku fkuE Œõ÷eV ™ ÃknkU[u
ykih ŒwBk ÏkwË rçk÷k ÍYhŒ Ïðkn Bk Ïðkn rfMke Œõ÷eV BkU …zku.
ykËkçku MkVh
{ 1} MkVh BkU hðk™k nku™u Mku …n÷u …u~kkçk ð …k¾k™k ðøkihk
ÍYrhGÞkík Mku VhkøkŒ nkrMk÷ fh ÷ku.
{2} yfu÷u MkVh fh™k ÏkwMkqMk™ ¾ŒhkU fu Ëkih BkU yåAk ™nª. yuf
Ëku Á-Vfk MkVh BkU MkkÚk nkU Œkfu ðõŒu ÍYhŒ yuf ËqMkhu fe BkËË fhU
Þun BkM™q™ Œhefk ni.
{3} MkVh BkU fBk Mku fBk MkkBkk™ nku Þun ykhkBk Ëun ykih yåAk ni
çkk’Í ykihŒkU BkU Þun yiçk ni fu ðkun MkVh BkU çknwŒ rÍÞkËk MkkBkk™
÷kË r÷Þk fhŒe nI rsMk Mku çknwŒ rÍÞkËk Œõ÷eV WXk™e …zŒe ni.
¾kMk fh Mkçk Mku rÍÞkËk BkwMkeçkŒ BkËkuO fku WXk™e …zŒe ni. ŒBkkBk
MkkBkk™kU fku MktÇkk÷™k, ÷kË™k, WŒkh™k, BkÍËqhe fu …iMku Ëu™k Þun
Mkkhe çk÷kyU BkËkuO fu MkhkU …h ™krÍ÷ nkuŒe nI. ykihŒU Œku yåAe
¾kMke çku rV¢ çkiXe hnŒe nI, …k™ åkçkkŒe hnŒe nI ykih çkkŒU
çk™kŒe hnŒe nI.
{4} ÷zkfk ykih Íøkzk÷q ykËrBkÞkU fu MkkÚk nhrøkÍ MkVh ™ rfÞk
fhku, nh fËBk …h fku^Œ ykih Œõ÷eV WXkykuøku.
{5} MkVh BkU sçk ŒwBk rfMke fu BkunBkk™ çk™ku Œku Mkçk Mku …n÷u …u~kkçk
…k¾k™k fe søkn Bkk’÷qBk fh ÷ku.
{6} MkVh BkU BkwŒk-÷yu fu r÷Þu fkuE rfŒkçk, åkLË fkzo, r÷VkVu,
…uÂLMk÷, MkkËk fkøkÍ, ÷kuxk røk÷kMk, BkwMkÕ÷k, åkkfq, MkqE, Äkøkk,
ftÎkk, ykE™k ÍYh MkkÚk h¾ ÷ku yøkh BkuÍçkk™ fu Îkh rçkMŒh rBk÷™u
fe WBBkeË nku Œku ¾ih ðh™k BkwÏŒMkh rçkMŒh Çke nku™k åkkrnÞu.
{7} snkt ò™k nku ðnkt rË™ BkU ykih sÕË ÃknkU[™k åkkrnÞu. çkk’Í
sLLkíke Íuðh 569
BkËkuO ykih ykihŒkU BkU Þun yiçk ni fu Ïðkn ~knTh BkU Þk MkVh BkU fnª
Çke ò™k nku Œku xk÷Œu xk÷Œu çknwŒ Ëuh fh ËuŒu nI. çkk’Í fe økkrzÞkt
Aqx òŒe nI ykih rçk÷k ðßn Œk¾eh Mku BkÂLÍ÷u BkõMkqË …h ÃknkU[Œu
nI ykih Mkkhk …úkuøkúkBk rçkøkz òŒk ni.
yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 fk
Bkwrnçk Þk Bknçkqçk fki™ ?
hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu rsMk ~kÏMk fku
Þun çkkŒ yåAe ÷økŒe nku, fu ðkun yÕ÷kn 1 ykih WMk fu hMkq÷
6 fk Bkwrnçk çk™ òyu Þk yÕ÷kn 1 ykih WMk fu
hMkq÷ fk Bknçkqçk çk™ òyu Œku WMk fku åkkrnÞu fu nBku~kk Mkååke çkkŒ çkku÷u
ykih sçk WMk fku rfMke åkeÍ fk yBke™ çk™k rËÞk òyu Œku ðkun WMk yBkk™Œ
fku yËk fhu ykih y…™u ŒBkkBk …zkurMkÞkU fu MkkÚk yåAk Mkw÷qf fhu.
{wMkÕ{kLkkU fu WÞqçk Aw…kyku

hMkq÷u yfhBk 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu òu
~kÏMk rfMke {wMkÕ{kLk fu yiçk fku Ëu¾ ÷u ykih rVh WMk fe …Ëko …ku~ke fhu Œku
WMk fku yÕ÷kn Œyk÷k RŒ™k çkzk Mkðkçk yŒk VhBkkyuøkk siMku fu rÍLËk
Ëhøkkuh fe nwE çkååke fku fkuE fçkú Mku r™fk÷ fh WMk fe …hðrh~k ykih WMk
fe rÍLËøke fk MkkBkk™ fh Ëu.
rË÷ fe MkÏŒe fk R÷ks

yuf ~kÏMk ™u Ëhçkkhu rhMkk÷Œ 6 BkU Þun
r~kfkÞŒ fe, fu Bkuhk rË÷ MkÏŒ ni Œku nwÍqh ™u VhBkkÞk
fu ŒwBk ÞŒeBk fu Mkh …h nkÚk Vuhku ykih rBkMfe™ fku ¾k™k r¾÷kyku.
sLLkíke Íuðh 570
çkqZkU fe Œk’ÍeBk fhku

hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu òu sðk™ ykËBke
rfMke çkqZu fe Œk’ÍeBk WMk fu çkwZk…u fe rçk™k …h fhuøkk Œku yÕ÷kn Œyk÷k
WMk fu çkwZk…u fu ðõŒ fwA yiMku ÷kuøkkU fku ŒGÞkh VhBkk Ëuøkk òu çkwZk…u BkU WMk
fk yu’ÍkÍku RfhkBk fhUøku.
çkunŒhe™ Îkh ykih çkË Œhe™ Îkh

nwÍqhu yfhBk 6 ™u VhBkkÞk fu {wMkÕ{kLkkU fu
ÎkhkU BkU Mkçk Mku çkunŒhe™ Îkh ðkun ni rsMk BkU fkuE ÞŒeBk hnŒk nku ykih WMk
fu MkkÚk çkunŒhe™ Mkw÷qf rfÞk òŒk nku ykih {wMkÕ{kLkkU fu ÎkhkU BkU Mku çkË
Œhe™ Îkh ðkun ni fu WMk BkU fkuE ÞŒeBk nku ykih WMk fu MkkÚk çkwhk Mkw÷qf rfÞk
òŒk nku.
økwYh ykih ÎkBkLz fe çkwhkE
økwYh Þk ÎkBkLz Þun ni fu ykËBke y…™u yk… fku RÕBk BkU Þk
RçkkËŒ BkU rËÞkLkŒ Ëkhe Þk nMkçk ™Mkçk BkU Þk Bkk÷ ð MkkBkk™ BkU
Þk RÍTÍŒku ykçkY BkU Þk rfMke ykih çkkŒ BkU ËqMkhkU Mku çkzk MkBkÍu
ykih ËqMkhkU fku y…™u Mku fBk ykih nfeh ò™u Þun çknwŒ çkzk økw™kn
ykih r™nkÞŒ ne fkrçk÷u ™VhŒ ¾M÷Œ ni. nËeMk ~kheV BkU ni fu
rsMk fu rË÷ BkU hkE fu çkhkçkh EBkk™ nkuøkk ðkun snL™Bk BkU (nBku~kk
fu r÷Þu) ™nª òyuøkk ykih rsMk fu rË÷ BkU hkE fu çkhkçkh Œfççkwh
nkuøkk ðkun sL™Œ BkU MkÍk ÇkwøkŒ™u fu çkk’Ë Ëkr¾÷ nkuøkk.
RMke Œhn yuf ËqMkhe nËeMk BkU ni fu nh Mkhf~k ykih MkÏŒ

rË÷ ykih Bkw-ŒfÂççkh snL™Bke ni.
sLLkíke Íuðh 571
RMke Œhn yuf íkeMkhe nËeMk BkU hnBkŒu yk÷Bk 6

fk RþkoË ni fu Œe™ ykËBke ðkun nI fu yÕ÷kn Œyk÷k rfÞkBkŒ fu rË™ ™
W™ Mku çkkŒ fhuøkk ™ W™ fe ŒhV hnBkŒ fe ™Íh VhBkkyuøkk ™ WLnU
økw™knkU Mku …kf fhuøkk çkÕfu W™ ÷kuøkkU fku ËËo™kf yÍkçk Ëuøkk yuf çkqZk
rÍ™kfkh ËqMkhu Íqxk çkkË~kkn ŒeMkhu Bkw-ŒfÂççkh Vfeh.
ËwLÞk fu ÷kuøk Çke BkøkYh ykih ÎkBkLze BkËkuO ykih ykihŒkU fku
çkze nfkhŒ fe ™ÍhkU Mku Ëu¾Œu nI ykih ™VhŒ fhŒu nI. Þun ykih
çkkŒ ni fu WMk fu zh Mku ykih WMk fu rVŒ™kU Mku çkåk™u fu r÷Þu Íkrnh BkU
÷kuøk WMk fe ykð ÇkøkŒ fh ÷uŒu nI Bkøkh rË÷ BkU WMk fku RÂLíknkE
çkwhk MkBkÍ fh WMk Mku çku RÂLíknk ™VhŒ fhŒu nI ykih WMk fu Ëw~Bk™
nkuŒu nI åkw™kLåku sçk Bkw-ŒfÂççkh ykËBke …h fkuE BkwMkeçkŒ yk™
…zŒe ni Œku rfMke fu rË÷ BkU nBkËËeo ykih BkwhÔðŒ fk sÍçkk ™nª …iËk
nkuŒk çkÕfu ÷kuøkkU fku yuf Œhn fe Ïkw~ke nkuŒe ni. çknh nk÷ ÎkBkLz ð
økwYh ykih ~ki¾e Bkkh™k siMkk fu yõMkh Bkk÷Ëkh BkËkuO ykih ykihŒkU
fk Œhefk ni Þun çknwŒ çkzk økw™kn ykih çknwŒ ne ¾hkçk ykËŒ ni.
yøkh ykËBke RŒ™e çkkŒ Mkkuåk ÷u, fu BkI yuf ™k…kf fŒhu Mku
…iËk nwðk nqt ykih Bkuhu …kMk òu Çke Bkk÷ Þk fBkk÷ ni ðkun Mkçk yÕ÷kn
Œyk÷k fk rËÞk nwðk ni ykih ðkun sçk åkknu yuf MkufLz BkU Mkçk ÷u ÷u rVh
BkI ÎkBkLz rfMk çkkŒ …h fYt ykih y…™e fki™ Mke Ïkqçke …h ~ki¾e BkkYt Œku
Þun çkwhe ¾M÷Œ ykih ¾hkçk ykËŒ çknwŒ sÕË Aqx òyuøke.
çkwrZÞk ykihŒkU fe r¾ËBkŒ
nËeMk ~kheV BkU ni fu çkwrZÞk ykihŒkU ykih rBkMfe™kU fe
r¾ËBkŒ fh™u fk Mkðkçk RŒ™k ne çkzk ni rsŒ™k fu ÏkwËk fe hkn BkU
rsnkË fh™u ðk÷u fku ykih Mkkhe hkŒ RçkkËŒ BkU BkwMŒRÆe fu MkkÚk ¾zu
sLLkíke Íuðh 572
nku™u ðk÷u fku ykih ÷økkŒkh hkuÍu h¾™u ðk÷u fku Mkðkçk rBk÷Œk ni.
÷zrfÞkU fe …hðrh~k
hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu òu ~kÏMk
Œe™ ÷zrfÞkU fe RMk Œhn …hðrh~k fhu fu R™ fku yËçk rMk¾kyu ykih R™
…h BkunThçkk™e fk çkhŒkð fhu Œku yÕ÷kn Œyk÷k WMk fku ÍYh sL™Œ BkU
Ëkr¾÷ VhBkkyuøkk. Þun RþkoËu ™-çkðe 6 MkwLk fh
Mknkçkyu rfhkBk H ™u yÍo rfÞk fu yøkh fkuE ~kÏMk Ëku ÷zrfÞkU
fe …hðrh~k fhu ? Œku RþkoË VhBkkÞk fu WMk fu r÷Þu Çke Þune yßhku Mkðkçk
ni. Þnkt Œf fu fwA ÷kuøkkU ™u Mkwðk÷ rfÞk fu yøkh fkuE ~kÏMk yuf ne
÷zfe fku …k÷u Œku sðkçk BkU yk… ™u VhBkkÞk fu WMk fu r÷Þu Çke Þune Mkðkçk
ni.
Bkkt çkk… fe r¾ËBkŒ
nwÍhq u yfhBk 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu BkI sL™Œ
BkU Ëkr¾÷ nwðk Œku BkI ™u Mkw™k fu ðnkt fkuE ~kÏMk fwhyk™u BkSË fe rfhkyŒ
fh hnk ni. sçk BkI ™u ËhÞk^Œ rfÞk fu rfhkyŒ fh™u ðk÷k fki™ ni ? Œku
rVrh~ŒkU ™u çkŒkÞk fu yk… fu Mknkçke nkrhMkk rçk™ ™ku’Bkk™ 5
nI. nwÍqh 6 ™u VhBkkÞk fu yi Bkuhu MknkrçkÞku ! Ëu¾ ÷ku
Þun ni ™ufkufkhe ykih yiMkk nkuŒk ni yåAu Mkw÷qf fk çkË÷k. nÍhŒu nkrhMkk
rçk™ ™ku’Bkk™ 5 Mkçk ÷kuøkkU Mku rÍÞkËk çkunŒhe™ Mkw÷qf
y…™e Bkkt fu MkkÚk fhŒu Úku.
ykih ËqMkhe nËeMk BkU ni fu ÏkwËk fe Ïkw~ke çkk… fe Ïkw~ke BkU

ykih ÏkwËk fe ™khkÍøke çkk… fe ™khkÍøke BkU ni.
sLLkíke Íuðh 573
çkurxÞkt snL™Bk Mku …Ëko çk™Uøke

nÍhŒu ykR~kk C ™u çkÞk™ VhBkkÞk fu Bkuhu …kMk
yuf ykihŒ y…™e Ëku çkurxÞkU fku ÷u fh Çkef Bkktøk™u fu r÷Þu ykE Œku
yuf ¾sqh fu rMkðk WMk ™u Bkuhu …kMk fwA ™nª …kÞk ðkune yuf ¾sqh
BkI ™u WMk fku Ëu Ëe Œku WMk ™u WMk yuf ¾sqh fku y…™e Ëku™kU çkurxÞkU fu
ËhrBkÞk™ ŒõMkeBk fh rËÞk ykih ÏkwË ™nª ¾kÞk ykih åk÷e økE.
RMk fu çkk’Ë sçk hMkq÷wÕ÷kn 6 Bkfk™ BkU Œ~kheV
÷kyu ykih BkI ™u RMk ðkrfyu fk ŒÍrfhk nwÍhq 6 Mku
rfÞk Œku yk… 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu òu ~kÏMk R™
çkurxÞkU fu MkkÚk BkwçŒ÷k rfÞk økÞk WMk ™u R™ çkurxÞkU fu MkkÚk yåAk Mkw÷qf
rfÞk Œku Þun çkurxÞkt WMk fu r÷Þu snL™Bk Mku …Ëko ykih ykz çk™ òyUøke.
RLMkk™ fe ŒeMk øk-÷rŒÞkt

{1} RMk ¾Þk÷ BkU nBku~kk Bkøk™ hn™k fu sðk™e ykih ŒLËwÁMŒe
nBku~kk hnuøke
{2} BkwMkeçkŒkU BkU çku Mkçkú çk™ fh åke¾ …wfkh fh™k
{3} y…™e yõ÷ fku Mkçk Mku çkZ fh MkBkÍ™k
{4} Ëw~Bk™ fku nfeh MkBkÍ™k
{5} çkeBkkhe fku Bkk’Bkq÷e MkBkÍ fh ~kwYy BkU R÷ks ™ fh™k
{6} y…™e hkÞ …h yBk÷ fh™k ykih ËqMkhkU fu Bk~ðhkU fku Xwfhk Ëu™k
{7} rfMke çkËfkh fku çkkh çkkh ykÍBkk fh Çke WMk fe åkk…÷qMke BkU
yk ò™k
{8} çkufkhe BkU Ïkw~k hn™k ykih hkuÍe fe Œ÷k~k ™ fh™k
{9} y…™k hkÍ rfMke ËqMkhu fku çkŒk fh WMku …ku~keËk h¾™u fe
ŒkfeË fh™k
sLLkíke Íuðh 574
{10} ykBkË™e Mku rÍÞkËk ¾åko fh™k

{11} ÷kuøkkU fe Œõ÷eV BkU ~khef ™ nku™k ykih W™ Mku RBkËkË fe
WBBkeË h¾™k
{12} yuf Ëku ne Bkw÷kfkŒ BkU rfMke ~kÏMk fe r™MçkŒ fkuE yåAe Þk
çkwhe hkÞ fkRBk fh ÷u™k
{13} ðkr÷Ëi™ fe r¾ËBkŒ ™ fh™k ykih yki÷kË Mku r¾ËBkŒ fe
WBBkeË h¾™k
{14} rfMke fkBk fku RMk ¾Þk÷ Mku yÄqhk Akuz Ëu™k fu rVh rfMke
ðõŒ BkwfBBk÷ fh r÷Þk òyuøkk
{15} nh ~kÏMk Mku çkËe fh™k ykih ÷kuøkkU Mku y…™u r÷Þu ™ufe fe
Œð¬kuy h¾™k
{16} økwBkhknkU fe MkkunçkŒ BkU WX™k çkiX™k
{17} fkuE y-Bk÷u Mkk÷un fe ŒÕfe™ fhu Œku WMk …h æÞk™ ™ Ëu™k
{18} ÏkwË nhkBk ð n÷k÷ fk ÏkÞk÷ ™ fh™k ykih ËqMkhkU fku Çke
RMk hkn …h ÷økk™k
{19} Íqxe fMkBk ¾k fh Íqx çkku÷ fh Äkufk Ëu fh y…™e rŒòhŒ fku
Vhkuøk Ëu™k
{20} RÕBku Ëe™ ykih Ëe™Ëkhe fku RÍTÍŒ ™ MkBkÍ™k
{21} ÏkwË fku ËqMkhkU Mku çkunŒh MkBkÍ™k
{22} VfehkU ykih MkkR÷kU fku y…™u ËhðkÍu Mku Ä¬k Ëu fh Çkøkk Ëu™k
{23} ÍYhŒ Mku rÍÞkËk çkkŒåkeŒ fh™k
{24} y…™u …zkurMkÞkU Mku rçkøkkz h¾™k
{25} çkkË~kknkU ykih yBkehkU fe ËkuMŒe …h yu’rŒçkkh fh™k
{26} Ïðkn Bk Ïðkn rfMke fu Îkhu÷q Bkwyk-Bk÷kŒ BkU ËÏ÷ Ëu™k
{27} rçkøkih Mkkuåku MkBkÍu çkkŒ fh™k
sLLkíke Íuðh 575
{28} Œe™ rË™ Mku rÍÞkËk rfMke fk BkunBkk™ çk™™k

{29} y…™u Îkh fk ÇkuË ËqMkhkU …h Íkrnh fh™k
{30} nh ~kÏMk fu MkkBk™u y…™u Ëw¾ ËËo çkÞk™ fh™k.
Mk÷efk ykih ykhkBk fe åkLË çkkŒU
{1} hkŒ fku ËhðkÍk çkLË fhŒu ðõŒ Îkh fu yLËh yåAe Œhn
Ëu¾Çkk÷ ÷ku, fu fkuE yß™çke Þk fw¥kk rçkÕ÷e yLËh Œku ™nª hn
økÞk Þun ykËŒ zk÷ ÷u™u Mku Îkh BkU fkuE ™wõMkk™ ™nª
nkuøkk.
{2} Îkh ykih Îkh fu ŒBkkBk MkkBkk™kU fku MkkV MkwÚkhk h¾ku ykih nh
åkeÍ fku WMk fe søkn …h h¾ku.
{3} Mkçk Îkh ðk÷u yk…Mk BkU Œi fh ÷U fu Vw÷kt åkeÍ Vw÷kt søkn …h
hnuøke rVh Mkçk Îkh ðk÷u RMk fu …kçkLË nku òyU fu sçk WMk åkeÍ fku
ðnkt Mku WXkyU Œku RÂMík’Bkk÷ fh fu rVh WMke søkn h¾ ËU Œkfu nh
ykËBke fku rçkøkih …qAu ykih rçk÷k ZqtZu ðkun rBk÷ òÞk fhu ykih
ÍYhŒ fu ðõŒ Œ÷k~k fh™u fe nksŒ ™ …zu.
{4} Îkh fu ŒBkkBk çkhŒ™kU fku Äku BkktÍ fh rfMke y÷Bkkhe Þk Œkf
…h W÷xk fh fu h¾ Ëku ykih rVh Ëkuçkkhk WMk çkhŒ™ fku RÂMík’Bkk÷
fh™k nku Œku rVh WMk çkhŒ™ fku rçkøkih Äkuyu RÂMík’Bkk÷ ™ fhku.
{5} fkuE Íqxk çkhŒ™ Þk røkÍk Þk Ëðk ÷økk nwðk çkhŒ™ nhrøkÍ
nhrøkÍ ™ h¾ rËÞk fhku. Íqxu Þk røkÍkykU ykih ËðkykU Mku yk÷qËk
çkhŒ™kU BkU shkMkeBk …iËk nku fh Œhn Œhn fe çkeBkkrhÞkU fu …iËk
nku™u fk ¾Œhk hnŒk ni.
{6} ytÄhu u BkU rçk÷k Ëu¾u nhrøkÍ nhrøkÍ …k™e ™ r…Þku ™ ¾k™k ¾kyku.
{7} Îkh Þk yktøk™ fu hkMŒu BkU åkkh…kE Þk fwhMke Þk fkuE çkhŒ™ Þk
fkuE MkkBkk™ BkŒ zk÷ rËÞk fhku. yiMkk fh™u Mku çkk’Í Ë^yk hkuÍ fe
sLLkíke Íuðh 576
ykËŒ fu BkwŒkrçkf çku ¾xfu åk÷u yk™u ðk÷u fku Xkufh ÍYh ÷økŒe ni
ykih çkk’Í Bkíkoçkk Œku MkÏŒ åkkuxU Çke ÷øk òŒe nI.
{8} Mkwhkne fu Bkwtn Þk ÷kuxu fe xkUxe Mku Bkwtn ÷økk fh nhrøkÍ fÇke
…k™e ™ r…Þku õÞqtfu yÔð÷™ Œku Þun r¾÷kVu ŒnÍeçk ni ËqMkhu Þun
¾Œhk ni fu Mkwhkne Þk xkUxe BkU fkuE fezk Bkfkuzk Aw…k nku ykih ðkun
…k™e fu MkkÚk …ux BkU åk÷k òyu.
{9} n^Œk Þk ËMk rË™kU BkU yuf rË™ Îkh fe BkwfBBk÷ MkVkE fu r÷Þu
Bkwfhoh fh ÷ku, fu RMke rË™ Mkçk fkBk ÄLËk çkLË fh fu …qhu Bkfk™ fe
MkVkE fh ÷ku.
{10} rË™ hkŒ çkiXu hn™k Þk …÷tøk …h Mkkuyu Þk ÷ixu hn™k ŒLËwÁMŒe
fu r÷Þu çkunË ™wõMkk™ Ëun ni. BkËkuO fku MkkV ykih ¾w÷e nðk BkU fwA
åk÷ rVh ÷u™k ykih ykihŒkU fku fwA Bkun™Œ fk fkBk nkÚk Mku fh ÷u™k
ŒLËwÁMŒe fu r÷Þu çknwŒ ÍYhe ni.
{11} rsMk søkn åkLË ykËBke çkiXu nkU WMk søkn çkiX fh ™ Úkqfku, ™
¾L¾kh r™fk÷ku, ™ ™kf MkkV fhku fu r¾÷kVu ŒnÍeçk Çke ni ykih
ËqMkhkU fu r÷Þu rÎk™ …iËk fh™u ðk÷e åkeÍ ni.
{12} ËkBk™ Þk yktåk÷ Þk ykMíke™ Mku ™kf MkkV ™ fhku, ™ nkÚk Bkwn t
R™ åkeÍkU Mku …kUAku õÞqft u Þun økLËøke ni ykih ŒnÍeçk fu r¾÷kV Çke.
{13} sqŒe ykih f…zk Þk rçkMŒh RÂMík’Bkk÷ Mku …n÷u Íkz r÷Þk
fhku {wÂBfLk ni fkuE BkqÍe ò™ðh çkiXk nku òu çku ¾çkhe BkU ŒwBnU zMk ÷u.
{14} Akuxu çkååkkU fku r¾÷kŒu r¾÷kŒu fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ WAk÷
WAk÷ fh ™ r¾÷kyku ÏkwËk ™ ÏðkMŒk nkÚk Mku Aqx òyu Œku çkååku fe
ò™ ¾Œhu BkU …z òyuøke.
{15} çkeåk ËhðkÍu BkU ™ çkiXk fhku Mkçk yk™u ò™u ðk÷kU fku Œõ÷eV
nkuøke ykih ÏkwË ŒwBk Çke Œõ÷eV WXkykuøku.
sLLkíke Íuðh 577
{16} yøkh …ku~keËk søknkU BkU rfMke fu Vkuzk VwLMke Þk ËËo ð ðhBk
nku Œku WMk Mku Þun ™ …qAku fu fnkt ni ? RMk Mku Ïðkn Bk Ïðkn WMk fku
~kŠBkLËøke nkuøke.
{17} …k¾k™k Þk økwM÷¾k™u Mku fBkh-çkLË Þk ŒnçkLË Þk MkkZe
çkktÄŒu nwyu çkknh BkŒ r™f÷ku çkÕfu yLËh ne Mku çkktÄ fh çkknh r™f÷ku.
{18} sçk ŒwBk Mku fkuE ~kÏMk fkuE çkkŒ …qAu Œku …n÷u WMk fk sðkçk
Ëku rVh ËqMkhu fkBk BkU ÷økku.
{19} òu çkkŒ rfMke Mku fnku Þk rfMke fk sðkçk Ëku Œku MkkV MkkV
çkku÷ku ykih RŒ™u Íkuh Mku çkku÷ku fu MkkBk™u ðk÷k yåAe Œhn Mkw™ ÷u
ykih ŒwBnkhe çkkŒkU fku MkBkÍ ÷u.
{20} Íçkk™ çkLË fh fu nkÚk Þk Mkh fu R~kkhkU Mku fwA fn™k Þk rfMke
çkkŒ fk sðkçk Ëu™k Þun r¾÷kVu ŒnÍeçk ykih nBkkfŒ fe çkkŒ ni.
{21} yøkh rfMke fu çkkhu BkU fkuE …ku~keËk çkkŒ rfMke Mku fn™e nku
ykih ðkun ~kÏMk WMk Bksr÷Mk BkU BkkisqË nku Œku ykt¾ Þk nkÚk Mku çkkh
çkkh WMk fe ŒhV R~kkhk BkŒ fhku fu ™knf WMk ~kÏMk fku Œhn Œhn
fu ~kwçkwnkŒ nkUøku.
{22} rfMke fku fkuE åkeÍ Ëu™e nku Œku y…™u nkÚk Mku WMk fu nkÚk BkU Ëku
Þk çkhŒ™ BkU h¾ fh WMk fu MkkBk™u …u~k fhku. Ëqh Mku VUf fh fkuE åkeÍ
rfMke fku BkŒ rËÞk fhku ~kkÞË WMk fu nkÚk BkU ™ ÃknkU[ Mkfu ykih
ÍBke™ …h røkh fh xqx Vqx òyu Þk ¾hkçk nku òyu.
{23} yøkh rfMke fku …t¾k Í÷ku Œku RMk fk ¾Þk÷ h¾ku fu WMk fu Mkh
Þk åkunhu Þk çkË™ fu rfMke rnMMku BkU …t¾k ÷øk™u ™ …kyu ykih …t¾u fku
RŒ™u Íkuh Mku Çke ™ Í÷k fhku fu ŒwBk ÏkwË Þk ËqMkhu …hu~kk™ nku òyU.
{24} Bki÷u f…zu òu Äkuçke fu Þnkt ò™u ðk÷u nkU Îkh BkU RÄh WÄh …zk Þk
rçk¾hk nwðk ÍBke™ …h ™ hn™u Ëku çkÕfu Bkfk™ fu rfMke fku™u BkU ÷fze fk yuf
sLLkíke Íuðh 578
Bkk’Bkq÷e çkõMk h¾ ÷ku ykih Mkçk Bki÷u f…zkU fku WMke BkU sBy fhŒu hnku.
{25} y…™u Q™e f…zkU fku fÇke fÇke Äq… BkU Mkw¾k r÷Þk fhku ykih
rfŒkçkkU fku Çke Œkfu fezu Bkfkuzu f…zkU ykih rfŒkçkkU fku fkx fh ¾hkçk
™ fh MkfU.
{26} snkt fkuE ykËBke çkiXk nku ðnkt økËkuo økwçkkh ðk÷e åkeÍkU fku ™ Íkzku.
{27} rfMke Ëw¾ Þk …hu~kk™e Þk økBk ykih çkeBkkhe ðøkihk fe ¾çkhkU
fku nhrøkÍ WMk ðõŒ Œf ™nª fn™k åkkrnÞu sçk Œf fu WMk fe Ïkqçk
yåAe Œhn Œnfef ™ nku òyu.
{28} ¾k™u …e™u fe fkuE åkeÍ ¾w÷e BkŒ h¾ku nBku~kk Zktf fh h¾k
fhku ykih BkÂÏ¾ÞkU fu çkiX™u Mku çkåkkyku.
{29} Ëkiz fh Bkwtn Q…h WXk fh ™nª åk÷™k åkkrnÞu RMk BkU çknwŒ
Mku ¾ŒhkŒ nI.
{30} åk÷™u BkU …kô …qhk WXk fh ykih …qhk …kô ÍBke™ …h h¾k
fhku, …LòU Þk yuze fu çk÷ åk÷™k Þk …kô ÎkMkexŒu nwyu åk÷™k Þun
ŒnÍeçk fu r¾÷kV Çke ni.
{31} f…zk …n™u …n™u ™nª Mke™k åkkrnÞu.
{32} nh rfMke …h RíBke™k™ BkŒ fh r÷Þk fhku, sçk Œf rfMke fku
nh Œhn Mku çkkh çkkh ykÍBkk ™ ÷ku WMk fk yu’rŒçkkh BkŒ fh r÷Þk
fhku. ¾kMk fh yõMkh ~knhkU BkU çknwŒ Mke ykihŒU fkuE nßs™ Mkkrnçkk
çk™e nwE fk’çku fk røk÷kV r÷Þu nwyu fkuE Œk’ðeÍ økLzu Íkz Vqtf
fhŒe nwE ÎkhkU BkU ÎkwMkŒe rVhŒe nI ykih ykihŒkuU fu BkßBky BkU çkiX fh
yÕ÷kn 1 ð hMkq÷ 6 fe çkkŒU fhŒe nI. ¾çkhËkh !
¾çkhËkh ! R™ ykihŒkU fku nhrøkÍ nhrøkÍ ÎkhkU BkU yk™u ne BkŒ
Ëku. ËhðkÍu ne Mku ðk…Mk fh Ëku. yiMke ykihŒkU ™u çknwŒ Mku ÎkhkU fk
MkVkÞk fh zk÷k ni, R™ ykihŒkU BkU çkk’Í åkkuhkU ykih zkfqykU fe
sLLkíke Íuðh 579
BkwÂÏçkh Çke nwðk fhŒe nI òu Îkh fu yLËh ÎkwMk fh Mkkhk Bkknku÷ Ëu¾
÷uŒe nI rVh åkkuhkU ykih zkfqykU fku W™ fu ÎkhkU fk nk÷ çkŒk ËuŒe nI.
{33} snkt Œf nku Mkfu fkuE MkkiËk MkkBkk™ WÄkh BkŒ BktøkkÞk fhku
ykih yøkh {sçkqhe Mku Bktøkk™k ne …z òyu Œku ËkBk …qA fh Œkhe¾
fu MkkÚk r÷¾ ÷ku ykih sçk Ár…Þk ŒwBnkhu …kMk yk òyu Œku Vkih™
yËk fh Ëku Íçkk™e ÞkË …h ÇkhkuMkk BkŒ fhku.
{34} snkt Œf nku Mkfu ¾åko åk÷k™u BkU çknwŒ rÍÞkËk rfVkÞŒ Mku fkBk
÷ku ykih Ár…Þk …iMkk çknwŒ ne RÂLíkÍkBk Mku WXkyku çkÕfu rsŒ™k
¾åko fu r÷Þu ŒwBk fku rBk÷u WMk BkU Mku fwA çkåkk r÷Þk fhku.
{35} òu ykihŒU çknwŒ Mku ÎkhkU BkU ykÞk òÞk fhŒe nI siMku Äkuçk™
™kR™ ðøkihk R™ fu MkkBk™u nhrøkÍ nhrøkÍ y…™u Îkh fu RÂÏík÷kV
ykih ÍøkzkU fku BkŒ çkÞk™ fhku õÞqtfu yiMke ykihŒU ÎkhkU fe çkkŒU ËMk
ÎkhkU BkU fnŒe rVhŒe nI.
{36} fkuE BkËo ŒwBnkhu ËhðkÍu …h yk fh ŒwBnkhu ~kkunh fk ËkuMŒ
Þk rh~ŒuËkh nku™k Íkrnh fhu Œku nhrøkÍ WMk fku y…™u Bkfk™ fu
yLËh BkŒ çkw÷kyku, ™ WMk fk fkuE MkkBkk™ y…™u Îkh BkU h¾ku, ™
y…™k fkuE feBkŒe MkkBkk™ WMk fu rMk…wËo fhku. yuf økih ykËBke fe
Œhn ¾k™k ðøkihk WMk fu r÷Þu çkknh Çkus Ëku. sçk Œf ŒwBnkhu Îkh
fk fkuE BkËo WMk fku …nåkk™ ™ ÷u nhrøkÍ WMk …h ÇkhkuMkk BkŒ fhku
™ Îkh BkU yk™u Ëku, yiMku ÷kuuøkkU ™u çknwŒ Mku ÎkhkU fku ÷qx r÷Þk ni RMke
Œhn yøkh çku …nåkk™k nwðk ykËBke Îkh …h yk fh Þk MkVh BkU
fkuE ¾k™u fe åkeÍ Ëu Œku nhrøkÍ BkŒ ¾kyku ðkun ÷k¾ çkwhk Bkk™u
…hðk BkŒ fhku. çknwŒ Mku MkVuË …ku~k Xøk ™~ku ðk÷e Þk Ínhe÷e
åkeÍ r¾÷k fh Îkh ðk÷kU Þk BkwMkkrVhkU fku ÷qx ÷uŒu nI.
{37} BknççkŒ BkU y…™u çkååkkU fku rçk÷k Çkqf fu ¾k™k BkŒ r¾÷kyku,
sLLkíke Íuðh 580
™ RMkhkh fh fu rÍÞkËk r¾÷kyku fu R™ Ëku™kU MkqhŒkU BkU çkååku

çkeBkkh nku òŒu nI rsMk fe Œõ÷eV ŒwBk fku ykih çkååkkU Ëku™kU fku
ÇkwøkŒT™e …zŒe ni.
{38} çkååkkU fu MkËeo økBkeo fu f…zkU fk ¾kMk Œkih …h æÞk™ ÷krÍBke
ni. çkååku MkËeo økBkeo ÷øk™u Mku çkeBkkh nku òÞk fhŒu nI.
{39} çkååkkU fku Bkkt çkk… çkÕfu ËkËk fk ™kBk Çke ÞkË fhk Ëku ykih
fÇke fÇke …qAk fhku Œkfu ÞkË hnu RMk BkU Þun VkyuËk ni fu yøkh
ÏkwËk ™ ÏðkMŒk çkååkk ¾ku òyu ykih fkuE RMk Mku …qAu fu Œuhu çkk… fk
õÞk ™kBk ni ? Œuhu Bkkt çkk… fki™ nI ? Œku yøkh çkååku fku ™kBk ÞkË
nkUøku Œku çkŒk Ëuøkk rVh fkuE ™ fkuE RMk fku ŒwBnkhu …kMk ÃknkU[k
Ëuøkk Þk ŒwBnU çkw÷k fh çkååkk ŒwBnkhu rMk…wËo fh Ëuøkk ykih yøkh
çkååku fku Bkkt çkk… fk ™kBk ÞkË ™ hnk Œku çkååkk Þune fnuøkk fu BkI yççkk
Þk yB{kt fk çkååkk nqt fwA ¾çkh ™nª fu fki™ yççkk ? fki™ yBBkkt ?
{40} Akuxu çkååkkU fku yfu÷k Akuz fh Îkh Mku çkknh ™ åk÷e òÞk
fhku. yuf ykihŒ çkååku fu ykøku ¾k™k h¾ fh çkknh åk÷e økE,
çknwŒ Mku fÔðkU ™u çkååku fu ykøku fk ¾k™k Ae™ fh ¾k r÷Þk ykih åkkUåk
Bkkh Bkkh fh çkååku fe ykt¾ Çke Vkuz zk÷e. RMke Œhn yuf çkååku fku
rçkÕ÷e ™u yfu÷k …k fh RMk fËh ™kuåk zk÷k fu çkååkk Bkh økÞk.
{41} rfMke fku Xnhk™u Þk ¾k™k r¾÷k™u …h çknwŒ rÍÞkËk RMkhkh
BkŒ fhku. çkk’Í Bkíkoçkk RMk BkU BkunBkk™ fku W÷Í™ Þk Œõ÷eV nku
òŒe ni rVh Mkkuåkku, fu Çk÷k yiMke BknççkŒ Mku õÞk VkyuËk rsMk fk
yLòBk ™VhŒ ykih çkË™kBke nku.
{42} ðÍT™ Þk ¾Œhu ðk÷e fkuE åkeÍ rfMke ykËBke fu Q…h Mku WXk
fh BkŒ rËÞk fhku. ÏkwËk ™ ÏðkMŒk ðkun åkeÍ nkÚk Mku Aqx fh ykËBke
fu Q…h røkh …ze Œku RMk fk yLòBk rfŒ™k ¾Œh™kf nkuøkk ?
sLLkíke Íuðh 581
{43} rfMke çkååku Þk ~kkrøkËo fku MkÍk Ëu™e nku Œku Bkkuxe ÷fze Þk
÷kŒ ÎkqtMkk Mku BkŒ Bkkhku. ÏkwËk ™ ÏðkMŒk yøkh rfMke ™kÍwf søkn
åkkux ÷øk òyu Œku rfŒ™e çkze BkwMkeçkŒ Mkh …h yk …zuøke.
{44} yøkh ŒwBk rfMke fu Îkh BkunBkk™ òyku ykih ¾k™k ¾k åkwfu nku
Œku òŒu ne Îkh ðk÷kU Mku fn Ëku, fu nBk ¾k™k ¾k fh ykyu nI õÞqtfu
Îkh ðk÷u r÷nkÍ fe ðßn Mku …qAUøku ™nª ykih åkw…fu åkw…fu ¾k™k
ŒGÞkh fh ÷Uøku ykih sçk ¾k™k MkkBk™u yk økÞk Œku ŒwBk ™u fn rËÞk
fu nBk Œku ¾k™k ¾k fh ykyu nI. Mkkuåkku fu WMk ðõŒ Îkh ðk÷kU fku
rfŒ™k y^MkkuMk nkuøkk ?
{45} Bkfk™ BkU yøkh hfBk Þk Íuðh ðøkihk Ë^™ fh h¾k ni Œku
y…™u ÎkhkU BkU Mku rsMk …h ÇkhkuMkk nku WMk fku çkŒk Ëku ðh™k ~kkÞË
ŒwBnkhk yåkk™f RÂLíkfk÷ nku òyu Œku ðkun Íuðh Þk hfBk nBku~kk
ÍBke™ ne BkU hn òyuøke.
{46} Bkfk™ BkU s÷Œk åkhkøk Þk ykøk Akuz fh çkknh BkŒ åk÷u
òyku. åkhkøk ykih ykøk fku Bkfk™ Mku r™f÷Œu ðõŒ çkwÍk rËÞk fhku.
{47} RŒ™k rÍÞkËk BkŒ ¾kyku fu åkqh™ fe søkn Çke …ux BkU çkkfe
™ hn òyu.
{48} snkt Œf {wÂBfLk nku hkŒ fku Bkfk™ BkU ŒLnk BkŒ hnku. ÏkwËk ò™u
hkŒ BkU õÞk Rr¥kVkf …z òyu ? ÷kåkkhe ykih Bksçkqhe fe Œku ykih çkkŒ
ni Bkøkh sçk Œf nku Mkfu Bkfk™ BkU hkŒ fku yfu÷u ™nª Mkku™k åkkrnÞu.
{49} y…™u nw™h …h ™kÍ ™ fhku.
{50} çkwhu ðõŒ fk fkuE MkkÚke ™nª nkuŒk RMk r÷Þu rMkVo ÏkwËk …h
ÇkhkuMkk h¾ku.
fkhykBkË ŒËçkehU
{1} …÷tøk fe …k$Œe yßðkR™ fe …kuxr÷Þkt çkktÄ™u Mku WMk …÷tøk
sLLkíke Íuðh 582
fu ¾xBk÷ Çkkøk òyUøku.

{2} yøkh BkåAh Ëk™e BkwÞMMkh ™ nku ykih økŠBkÞkU fu BkkirMkBk BkU
BkåAh rÍÞkËk Œtøk fhU Œku rçkMŒh …h ò çkò Œw÷Mke fu …¥ku Vi÷k ËU
BkåAh Çkkøk òyUøku.
{3} ÷fze BkU fe÷ XkufŒu nwyu ÷fze fu Vx™u fk ¾Œhk nku Œku WMk
fe÷ fku …n÷u Mkkçkq™ BkU Xkuf™u fu çkk’Ë ÷fze BkU Xkuf™k åkkrnÞu RMk
Œhn ÷fze ™nª Vxuøke.
{4} fkøkÍe ÷eBkqt fk hMk yøkh rË™ BkU åkLË çkkh …e ÷U Œku Bk÷urhÞk
fk nB÷k ™nª nkuøkk.
{5} ÷q Mku çkåk™u fu r÷Þu ŒuÍ Äq… BkU MkVh fhŒu ðõŒ suçk BkU yuf
ÃÞkÍ h¾ ÷u™k åkkrnÞu.
{6} niÍk fu nB÷u Mku çkåk™u fu r÷Þu rMkfko, ÷eBkqt ykih ÃÞkÍ fk çk
fMkhŒ RÂMík’Bkk÷ fh™k åkkrnÞu.
{7} MkÂçÍÞkU fku sÕË øk÷k™u ykih ykxu BkU ¾Bkeh sÕË yk™u fu r÷Þu
¾hçkqÍu fu rA÷fkU fku Ïkqçk Mkw¾kyU ykih RMk fku çkkhef …eMk fh MkVqV
íkGÞkh fh ÷U rVh RMke MkVqV fku MkÂçÍÞkU {U sÕË øk÷kLku fu r÷Þu zk÷U
ykih ykxu {U ¾{eh sÕË ykLku fu r÷Þu Úkkuzk MkVqV ykxu BkU zk÷ rËÞk fhU.
{8} hkuøk™u ÍiŒq™ ËktŒkU …h Bk÷™u Mku BkMkqZu ykih rn÷Œu nwyu ËktŒ
BkÍçkqŒ nku òŒu nI.
{9} rnåkfe yk hne nku Œku ÷kUøk ¾k ÷u™u Mku çkLË nku òŒe ni.
{10} Mkh BkU sqyU …z òyU Œku MkŒu …kuËe™k Mkkçkq™ fu …k™e BkU n÷
fh fu Mkh BkU zk÷U ykih Mkh fku Ïkqçk ÄkuyU Ëku Œe™ Bkíkoçkk yiMkk fh
÷u™u Mku fw÷ sqyU Bkh òyUøke.
{11} ÷eBkqt fe Vktf åkunhu …h fwA rË™kU Bk÷™u ykih rVh Mkkçkq™ Mku Äku
÷u™u Mku åkunhu fu fe÷ BkwnkMku Ëqh nku òŒu nI.
{12} …iË÷ åk÷™u fe ðßn Mku yøkh …kô BkU Úkf™ rÍÞkËk Bkk’÷qBk
sLLkíke Íuðh 583
nku Œku ™Bkf rBk÷u nwyu økBko …k™e BkU fwA Ëuh …kô h¾ Ëu™u Mku Úkfkðx
Ëqh nku òŒe ni.
{13} ÷eBkqt fku yøkh Çkkuçk÷ BkU økBko fh fu r™åkkuzU Œku yhf ykMkk™e
fu MkkÚk Ëku økw™k r™f÷uøkk.
{14} ykøk Mku s÷ òyU Œku s÷u nwyu BkfkBk …h Vkih™ hku~k™kE
÷økkyU Þk åkq™u fk …k™e zk÷U Þk çkhkuÍk fk Œu÷ ÷økkyU Þk ~kfh
MkVuË …k™e BkU Îkku÷ fh ÷økkyU.
{15} Mkkt… Þk fkuE Ínhe÷k ò™ðh fkx ÷u Œku fkx™u Mku Íhk Q…h
Vkih™ rfMke BkÍçkqŒ Äkøku Mku fMk fh çkktÄ Ëku rVh fkx™u fe søkn
y^Þq™ ÷økk Ëku Œkfu ðkun søkn Mkw™ nku òyu rVh ç÷uz Mku ÍÏBk
÷økk fh Ëçkk Ëku Œkfu åkLË fŒhu Ïkq™ r™f÷ òyu rVh ÃÞkÍ fku åkqÕnu
BkU Çkq™ fh ykih ™Bkf rBk÷k fh WMk søkn …h çkktÄ ËU ykih BkheÍ
fku Mkku™u ™ ËU Þun Vkihe Œhfeçk fh fu rVh zkìõxh Mku R÷ks fhkyU
ykih RLsuõ~k™ ÷økðkyU.
{16} yøkh fkuE Mktr¾Þk Þk y^Þq™ Þk ÄŒqhk ¾k ÷u Œku Vkih™
MkkuÞk fk çkes Ëku Œku÷k, ykÄ Mkuh …k™e BkU …fk fh WMk BkU …kð Çkh
Îke, yuf Œku÷k ™Bkf rBk÷k fh ™eBk økBko r…÷kyU ykih fi fhkyU sçk
Ïkqçk fi nku òyu Œku ËqÄ r…÷kyU ykih yøkh ËqÄ Mku Çke fi nku òyu Œku
çknwŒ yåAk ni ykih BkheÍ fku Mkku™u ™ ËU BkheÍ rMknTnŒ
Þkçk nku òyuøkk.
fezkU BkfkuzkU fku Çkøkk™k
Mkkt… : yuf …kð ™ku~kkËh fku …ktåk Mkuh …k™e BkU Îkku÷ fh Îkh fu ŒBkkBk
rçk÷kU Mkqhk¾kU ykih fku™kU BkU rAzf ËU yøkh Îkh BkU Mkkt… nkuøkk Œku
Çkkøk òyuøkk ykih fÇke fÇke Þun …k™e rAzfŒu hnU Œku WMk Bkfk™
BkU Mkkt… ™nª ykyuøkk.
sLLkíke Íuðh 584
ËqMkhe Œhfeçk Þun ni fu Îkh fu rçk÷kU ykih ËqMkhu Mkçk Mkqhk¾kU

BkU hkE zk÷ ËU Mkkt… Vkih™ ne Bkh òyuøkk ykih yøkh y…™u ykMk
…kMk hkE zk÷ fh MkkuyU Œku Mkkt… fheçk ™nª yk MkfŒk.
rçkåAq : Bkq÷e fk yhf yøkh rçkåAq fu Q…h zk÷ rËÞk òyu Œku
rçkåAq ÍYh Bkh òyuøkk ykih yøkh rçkåAq fu Mkqhk¾ BkU Bkq÷e fu åkLË
xwfzu zk÷ rËÞu òyU Œku rçkåAq Mkqhk¾ Mku çkknh ™nª r™f÷ Mkfuøkk
çkÕfu Mkqhk¾ fu yLËh ne n÷kf nku òyuøkk.
ËqMkhe Œhfeçk Þun ni fu r[hråkèk ÎkkMk fe sz yøkh rçkAku™u
…h h¾ Ëe òyu Œku rçkåAq rçkMŒh …h ™nª åkZ Mkfuøkk.
yøkh rçkåAq ztf Bkkh Ëu Œku çkunhkuÍk fk Œu÷ ÷økkyU Þk
r[hråkèk fe sz rÎkMk fh ÷økkyU ÍnTh WŒh òyuøkk.
fLk-¾sqhk (økkush) : yøkh rfMke fu çkË™ BkU råkBkx òyu Þk fk™
BkU ÎkwMk òyu Œku ~kfh WMk fu Q…h zk÷U Vkih™ ne WMk fu …kô ¾k÷ BkU
Mku çkknh r™f÷ òyUøku ykih yøkh ÃÞkÍ fk yhf fLk-¾sqhu fu
Q…h zk÷ ËU Œku ðkun søkn Çke Akuz Ëuøkk ykih rVh Vkih™ ne Bkh
òyuøkk ykih WMk fu …kô åkwÇk™u Mku ÍÏBk nku økÞk ni Œku ÃÞkÍ
Çkw÷Çkw÷k fh WMk ÍÏBk …h çkktÄ™k RõMkeh ni.
r…MMkq : RÂLËhkR™ fu V÷ Þk sz …k™e BkU rÇkøkku fh ŒBkkBk Îkh BkU
…k™e rAzf ËU Œku WMk Bkfk™ Mku r…M‚q Çkkøk òyUøku.
åÞqrxÞkt : nªøk Mku Çkkøk òŒe nI.
f…zkU ykih rfŒkçkkU fk fezk : y^MkLŒe™ Þk …kuËe™k Þk ÷eBkqt fu
rA÷fu Þk ™eBk fu …¥ku Þk fkVqh f…zkU ykih rfŒkçkkU BkU h¾ ËU Œku f…zu
ykih rfŒkçkU fezkU fu ¾k™u Mku BknVqÍ hnUøke.
ÍBkk™yu nB÷ fe yunrŒÞkŒ ð ŒËkçkeh
{1} nB÷ fu ÍBkk™u BkU ykihŒ fku RMk fk ¾Þk÷ h¾™k çknwŒ ÍYhe
sLLkíke Íuðh 585
ni fu yiMke Mkfe÷ røkÍkyU ™ ¾kyu rsMk Mku fçÍ …iËk nku òyu ykih
yøkh Íhk Çke …ux BkU røkhk™e Bkk’÷qBk nku Œku yuf Ëku ðõŒ hkuxe
åkkð÷ ™ ¾kyU çkÕfu rMkVo ~kkuhçkk Îke zk÷ fh …e ÷U Þk Ëku Œe™
Œku÷k Bkw™¬k Þk yuf nz fk Bkwhççkk ¾k ÷U.
{2} nkrBk÷k ykihŒ fku åkkrnÞu fu åk÷™u BkU …kô Íkuh Mku ÍBke™ …h
™ …zu ykih ™ Ëkiz fh åk÷u RMke Œhn Ÿåke søkn Mku ™eåku fku yuf
ËBk Íxfu fu MkkÚk ™ WŒhu RMke Œhn MkeZe …h Ëkiz fh ™ åkZu çkÕfu
ykrnMŒk ykrnMŒk åkZu økhÍ RMk fk ¾Þk÷ h¾u fu …ux ™ rÍÞkËk
rn÷u ykih ™ …ux fku Íxfk ÷øk™u Ëu, ™ Çkkhe çkkuÍ WXkyu, ™ fkuE
MkÏŒ BkunLkŒ fk fkBk fhu, ™ økBk ykih økwMMkk fhu, ™ ËMŒ ÷k™u
ðk÷e ËðkyU ¾kyu, ™ rÍÞkËk Ïkw~çkq MkqtÎku.
{3} nkrBk÷k ykihŒ fku åk÷™u rVh™u fe ykËŒ h¾™e åkkrnÞu õÞqtfu
nh ðõŒ çkiXu ykih ÷ixu hn™u Mku çkkËe ykih MkwMŒe çkZŒe ni Bku’Ëk
¾hkçk nku òŒk ni ykih fçÍ fe r~kfkÞŒ …iËk nku òŒe ni.
{4} nkrBk÷k ykihŒ fku ~kkunh fu …kMk ™nª Mkku™k åkkrnÞu ÏkwMkqMk™
åkkiÚku Bkne™u Mku …n÷u ykih MkkŒðU Bkne™u fu çkk’Ë çknwŒ rÍÞkËk
yunrŒÞkŒ fe ÍYhŒ ni.
{5} yøkh nkrBk÷k ykihŒ fku fi yk™u ÷øku Œku …kuËe™u fe åkx™e Þk
fkøkÍe ÷eBkqt RÂMík’Bkk÷ fhU.
{6} yøkh nB÷ fe nk÷Œ BkU Ïkq™ yk™u ÷øku Œku “fw‚o fwnhçkk”
¾kyU ykih Vkih™ nfeBk Þk zkìõxh Mku R÷ks fhkyU.
{7} yøkh nB÷ røkh ò™u fe ykËŒ nku Œku WMk ykihŒ fku åkkh
Bkne™u Œf rVh MkkŒðU Bkne™u fu çkk’Ë çknwŒ rÍÞkËk yunrŒÞkŒ
h¾™u fe ÍYhŒ ni. økBko røkÍkykU Mku rçkÕfw÷ …hnuÍ h¾u ykih
yåAk Þun ni fu ÷tøkkux çkktÄu hnu ykih rçkÕfw÷ fkuE çkkuÍ ™ WXkyu ykih
sLLkíke Íuðh 586
™ Bkun™Œ fk fkuE fkBk fhu ykih yøkh nB÷ røkh™u fu fwA ykMkkh
Íkrnh nkU Bk-Mk÷™ …k™e òhe nku òyu Þk Ïkq™ røkh™u ÷øku Œku Vkih™
ne nfeBk Þk zkìõxh fku çkw÷k™k åkkrnÞu.
{8} yøkh ÏkwËk ™ ÏðkMŒk nkrBk÷k fku rBkèe ¾k™u fe ykËŒ nku Œku
RMk ykËŒ fku Awzk™k ÍYhe ni ykih yøkh rBkèe fe çknwŒ ne rnMko
nku Œku r™~kkMŒk fe rxõÞkt Þk Œçkk~keh ¾kÞk fhu RMk Mku rBkèe fe
ykËŒ Aqx òŒe ni.
{9} yøkh nkrBk÷k fe Çkqf çkLË nku òyu Œku rBkXkE ykih Bkwhøøk™
røkÍkyU Awzk ËU ykih MkkËk røkÍkyU r¾÷kyU ykih yøkh …ux BkU ËËo
ykih rhÞkn Bkk’÷qBk nku Œku “™Bkf Mkw÷iBkk™e” Þk “sðkrh~k fBkq™e”
r¾÷kyU çknh nk÷ ŒuÍ ËðkykU fu RÂMík’{k÷ ykih RLsuõ~k™ ðøkihk
Mku çkåk™k çkunŒh ni yiMke nk÷Œ BkU R÷ks Mku çkunŒh …hnuÍ ykih
yunrŒÞkŒ ni.
{10} çkk’Í nkrBk÷k ykihŒkU fu …ihkU …h ðhBk yk òŒk ni Þun fkuE
¾Œh™kf åkeÍ ™nª ni rð÷kËŒ fu çkk’Ë ÏkwË çkÏkwË Þun ðhBk òŒk
hnŒk ni.
Íååkk fe ŒËçkehkU fk çkÞk™
{1} nkrBk÷k fku sçk ™ðkt Bkne™k ~kwYy nku òyu Œku çknwŒ rÍÞkËk
yunrŒÞkŒ fh™u fhk™u fe ÍYhŒ ni. RMk ðõŒ BkU nkrBk÷k fku ŒkfŒ
ÃknkU[k™u fe ÍYhŒ ni r÷nkÍk BkwLËrhsyu Íi÷ ŒËçkehkU fk ¾kMk
Œkih …h ¾Þk÷ h¾™k åkkrnÞu. hkuÍk™k øÞkhn yËË çkkËkBk rBkMhe
BkU …eMk fh åkxkyU ykih Ëku yËË ™krhÞ÷ ykih ~kfh Ëku™kU fku
nkð™ ËMŒu BkU fqx fh MkwVVq çk™k ÷U ykih Ëku Œku÷k hkuÍk™k ¾kyU, økkÞ
fk ËqÄ, rsMk fËh nÍTBk nku Mkfu r…÷kyU, BkÏ¾™ ðøkihk Çke r¾÷kyU.
R™ Mkçk ËðkykU fe ðßn Mku çkååkk ykMkk™e Mku …iËk nkuŒk ni.
sLLkíke Íuðh 587
{2} sçk rð÷kËŒ fk ðõŒ yk òyu ykih ËËuo Íun ~kwYy nku òyu
Œku çkkyU nkÚk BkU rBkõ™kŒeMk ÷u™u Mku ykih çkk# hk™ BkU Bkqtøku fe sz
çkktÄ™u Mku çkååkk …iËk nku™u BkU ykMkk™e nkuŒe ni. rð÷kËŒ fe ykMkk™e
fu r÷Þu Bkwshoçk Œk’ðeÍkŒ Çke nI rs™ fk rÍ¢ ykøku “y-Bkr÷GÞkŒ”
fu çkÞk™ BkU nBk r÷¾Uøku.
{3} …iËkR~k fu ðõŒ rfMke nkur~kÞkh ËkE Þk ÷uze zkìõxh fku ÍYh
çkw÷k ÷u™k åkkrnÞu, y™kze ËkRÞkU fe øk÷Œ ŒËçkehkU Mku yõMkh
Íååkk ð çkååkk fku ™wõMkk™ ÃknkU[ òŒk ni.
{4} …iËkR~k fu çkk’Ë Íååkk fu çkË™ BkU Œu÷ fe Bkkr÷~k çknwŒ BkwVeË
ni siMkk fu …whk™k Œhefk ni fu rð÷kËŒ fu çkk’Ë åkLË rË™kU Œf
Bkkr÷~k fhkE òŒe ni Þun çknwŒ ne BkwVeË ni.
{5} rsMk ykihŒ fu ËqÄ çknwŒ fBk nkuŒk nku yøkh ðkun ËqÄ ykMkk™e
fu MkkÚk nÍTBk fh MkfŒe nku Œku WMk fku hkuÍk™k ËqÄ …e™k åkkrnÞu ykih
Bkwøko ðøkihk fk Bkwhøøk™ ~kkuhçkk ykih økksh fk nÕðk ðøkihk WBËk
røkÍkyU nI ykih …ktåk Bkk~kk f÷kUS ykih …ktåk Bkk~kk ŒkuËhe Mkw¾o ËqÄ
BkU rÃkMk fh rÃk÷kyU.
çkååkkU fe yunrŒÞkŒ ð ŒËkçkeh
{1} …iËkR~k fu çkk’Ë çkååku fku …n÷u ™Bkf rBk÷u nwyu ™eBk økBko
…k™e Mku ™n÷kyU rVh RMk fu çkk’Ë MkkËk …k™e Mku økwM÷ ËU Œku çkååkk
Vkuzu VwLMke fe çkeBkkrhÞkU Mku BknVqÍ hnŒk ni. ™Bkf rBk÷u nwyu …k™e
Mku çkååkkU fku fwA rË™kU Œf ™n÷kŒu hnU Œku Þun çkååkkU fe ŒLËwÁMŒe fu
r÷Þu çknwŒ BkwVeË ni ykih ™n÷k™u fu çkk’Ë çkååkkU fu çkË™ BkU MkhMkkU
fu Œu÷ fe Bkkr÷~k çkååkkU fe rMknTnŒ fu r÷Þu RõMkeh ni.
{2} çkååkkU fku ËqÄ r…÷k™u Mku …n÷u hkuÍk™k Ëku Œe™ Bkíkoçkk yuf
Wtøk÷e þnTË åkxk rËÞk fhU Œku Þun çknwŒ BkwVeË ni.
sLLkíke Íuðh 588
{3} çkååkkU fku Ïðkn Íq÷u BkU Íw÷kyU Þk rçkAku™u …h Mkw÷kyU Þk økkuË
BkU r¾÷kyU nh nk÷ BkU çkååkkU fk Mkh Ÿåkk h¾U Mkh ™eåkk ykih …kô
Ÿåku ™ nku™u ËU.
{4} …iËkR~k fu çkk’Ë çkååkkU fku yiMke søkn ™ h¾U snkt hku~k™e
çknwŒ ŒuÍ nku õÞqtfu çknwŒ ŒuÍ hku~k™e BkU hn™u Mku çkååku fe r™økkn
fBkÍkuh nku òŒe ni.
{5} sçk çkååku fu BkMkqZu MkÏŒ nku òyU ykih ËktŒ r™f÷Œu Bkk’÷qBk nkU
Œku BkMkqZkU …h Bkwøko fe åkhçke Bk÷k fhU ykih hkuÍk™k yuf Ëku Bkíkoçkk
BkMkqZkU …h þnTË Çke Bk÷k fhU ykih çkååku fu Mkh ykih økËo™ …h Œu÷
fe Bkkr÷~k fhŒu hnU.
{6} sçk ËqÄ Awzk™u fk ðõŒ ykyu ykih çkååkk fwA ¾k™u ÷øku Œku
¾çkhËkh ! ¾çkhËkh ! çkååku fku fkuE MkÏŒ åkeÍ ™ åkçkk™u ËU çkÕfu
r™nkÞŒ ne ÷ŒeV ykih ™Bko ykih sÕË nÍTBk nku™u ðk÷e røkÍkyU
çkååku fku r¾÷kyU ykih økkÞ Þk çkfhe fk ËqÄ Çke r…÷kŒu hnU ykih V÷
ðøkihk Çke çkååku fku r¾÷kŒu hnU ykih rsMk fËh Bkkt çkk… fku BkõËqh nku
çkååkkU fku RMk WBkú BkU yåAe ¾qhkf ËU RMk WBkú BkU òu fwA ŒkfŒ çkË™
BkU yk òyuøke ðkun ŒBkkBk WBkú fkBk ykyuøke nkt RMk fk ¾Þk÷
h¾™k çknwŒ ÍYhe ni fu çkååkkU fku çkkh çkkh røkÍk ™nª Ëu™e åkkrnÞu
sçk Œf yuf røkÍk nÍTBk ™ nku òyu ËqMkhe røkÍk nhrøkÍ ™ ËU.
{7} çkååkkU fku rBkXkE ykih ¾xkE fe ykËŒ Mku çkåkk™k çknwŒ çknwŒ
ÍYhe ni fu Þun Ëku™kU åkeÍU çkååkkU fe rMknTnŒ fu r÷Þu çknwŒ BkwrÍh
ykih ™wõMkk™ Ëu™u ðk÷e nI. Mkq¾u ykih ŒkÍk BkuðkU fk çkååkkU fku
r¾÷k™k çknwŒ ne yåAk ni.
{8} ¾Œ™k rsŒ™e Akuxe WBkú BkU nku òyu çkunŒh ni Œõ÷eV Çke fBk
nkuŒe ni ykih ÍÏBk Çke sÕËe Çkh òŒk ni.
sLLkíke Íuðh 589
{9}
y-Bkr÷GÞkŒ
Þun EBkkt ni ÏkwËk ~kkrnË fu nI ykÞkŒu fwhyk™e
R÷ksu swB÷k RÕ÷íknkyu rsMBkk™e ð Ynk™e
RMk BkU fkuE ~kf ™nª fu yÕ÷kn Œyk÷k fu BkwfÆMk ™kBkkU

ykih fwhyk™ fe Bkwçkkhf ykÞŒkU, ðÍkRV ykih ËwykykU BkU RMk
fËh VwÞqÍku çk-hfkŒ ykih ySçk ySçk ŒkMkehkŒ nI fu rs™ fku
Ëu¾ fh rçk÷k ~kwçkk fwËhŒu ÏkwËkðLËe fk sÕðk ™Íh ykŒk ni.
çknwŒ Mku BkheÍ rs™ fku ŒBkkBk nfeBkkU ykih zkìõxhkU ™u ÷k R÷ks fn
fh BkkÞqMk fh rËÞk Úkk ÷urf™ sçk yÕ÷kn Œyk÷k fu yMBkkyu
nwM™k ykih fwhyk™u BkSË fe BkwfÆMk ykÞŒkU Mku Mknen Œhefu …h
åkkhkòuE fe økE Œku ËBk ÍË™ BkU çkzu çkzu ¾kiV™kf ykih ÇkÞk™f
yBkhkÍ RMk Œhn ¾íBk nku økyu fu W™ fk ™kBkku r™~kk™ Çke çkkfe
™ hnk. òËq ykih ykMkuçk ðøkihk fe çk÷kyU RŒ™e ¾Œh™kf nI fu
nfeBkkU fe rŒçk ykih zkìõxhkU fe zkìõxhe RMk BkÂLÍ÷ BkU rçkÕfw÷
÷kåkkh ni ÷urf™ ËwykykU, ðÍeVkU ykih fwhyk™e ykÞŒkU fe ŒkMkehkŒ
fnhu R÷kne fe ðkun ŒÕkðkh nI fu rs™ fe ŒuÍ Äkh Mku òËq xku™k
ykMkuçk Mkçk fu Mkh f÷Bk nku òŒu nI. òËq Çke xqx òŒk ni ykih
ykMkuçk Çke fÇke Çkkøk òŒk ni ykih fÇke røkrh^Œkh nku fh s÷
òŒk ni. RMk r÷Þu nBk Bkw™krMkçk MkBkÍŒu nI fu åkLË y-Bkr÷GÞkŒ
ykih fwhyk™e ykÞkŒ fu Œk’ðeÍkŒ Œnheh fh ËU Œkfu yn÷u nksŒ
R™ fu VwÞqÍku çk-hfkŒ Mku VkyuËk WXkyU.
sLLkíke Íuðh 590
yk’Bkk÷ ykih ËwykykU fe ~khkRŒ

ÞkË h¾ku fu rsMk Œhn sze çkqrxÞkU ykih ŒBkkBk ËðkykU fe
ŒkMkeh WMke ðõŒ Íkrnh nkuŒe ni sçk fu WMke Œhfeçk Mku ðkun ËðkyU
RÂMík’Bkk÷ fe òyU òu W™ fu RÂMík’Bkk÷ fk Œhefk ni RMke Œhn
y-Bkr÷GÞkŒ ykih Œk’ðeÍkŒ fe Çke fwA ~khkRŒ fwA ŒhfeçkU fwA
÷ðkrÍBkkŒ nI fu sçk Œf R™ Mkçk åkeÍkU fe rhykÞŒ ™ fe òyuøke
y-Bkr÷GÞkŒ fe ŒkMkehkŒ Íkrnh ™ nkUøke ykih VwÞqÍku çk-hfkŒ
nkrMk÷ ™ nkUøku. R™ ~khkRŒ BkU Mku MkkŒ ~kŒuO r™nkÞŒ ne ynBk ykih
RÂLíknkE ÍYhe nI fu rs™ fu rçkøkih fwhyk™e yk’Bkk÷ BkU ŒkMkehkŒ
fe WBBkeË h¾™k ™kËk™e ni ykih ðkun Mkçk ~kŒuO nMçku Íi÷ nI :
{1} yõ÷u n÷k÷ : Þk’™e n÷k÷ ÷wõBkk ¾k™k ykih nhkBk røkÍkykU
Mku çkåk™k.
{2} rMkËTfu Bkfk÷ : Þk’™e Mkåk çkku÷™k ykih Íqx Mku nBku~kk çkåkŒu
hn™k.
{3} RÏ÷kMk : Þk’™e r™GÞŒ fku ËwÁMŒ ykih …kfeÍk h¾™k fu nh
™ufe yÕ÷kn 1 ne fu r÷Þu fh™k.
{4} íkõðk : Þk’™e ~kheyŒ fu ynfkBk fe …qhe …qhe …kçkLËe fh™k.
{5} ~kykRhu R÷kne 1 fe Œk’ÍeBk : Þk’™e yÕ÷kn 1
fu Ëe™ fu MkwŒq™kU Bk-Mk÷™ fwhyk™, fk’çkk, ™çke, ™BkkÍ ðøkihk fe
Œk’ÍeBk ykih çkwÍwøkko™u Ëe™ fk nBku~kk y-Ëçkku yunrŒhkBk fh™k.
{6} nwÍhq u fÕçk : Þk’™e òu ðÍeVk Çke …ZU rË÷ fe nwÍhq e fu MkkÚk …Z™k.
{7} BkÍçkqŒ yfeËk : Þk’™e òu yBk÷ ykih ðÍeVk …ZU WMk fe
ŒkMkeh …h …qhk …qhk ykih …wÏŒk yfeËk h¾™k yøkh ŒÍçk-Íwçk
Þk ŒhÆwË hnk Œku ðÍeVk Þk yBk÷ BkU yMkh ™ hnuøkk.
sLLkíke Íuðh 591
ðÍkRV fu ÍYhe ykËkçk

Q…h rÍ¢ nwE MkkŒ ~kŒkuO fu R÷kðk yk’Bkk÷ ð ðÍkRV fu
fwA ÍYhe ykËkçk Çke nI nh yBk÷ fh™u ðk÷u fku ÷krÍBk ni fu R™
ykËkçk fk Çke r÷nkÍ ¾Þk÷ h¾u ðh™k ËwykykU ykih ðÍeVkU fe
ŒkMkehkŒ BkU fBke nku ò™k ÷krÍBke ni. ykËkçku Ëwyk ykih ðÍkRV
fe Œk’ËkË Þqt Œku çknwŒ rÍÞkËk ni Bkøkh nBk W™ BkU Mku åkLË r™nkÞŒ
ne ynBk ykih ÍYhe ykËkçk fk ŒÍrfhk fhŒu nI òu Þun nI :
{1} çkkhøkknu nf BkU RsÍku r™ÞkÍ : Þk’™e nh yBk÷ fh™u Þk
Œk’ðeÍkŒ r÷¾™u fu ðõŒ r™nkÞŒ ne ÏkwÍy q ku Ïkw~kqy fu MkkÚk ÏkwËkðLËu
fwÆqMk fe çkkhøkkn BkU ykrsÍe ð r™ÞkÍ BkLËe fk RÍnkh fhu.
{2} Mk-Ëfk ð ¾ihkŒ : Þk’™e nh yBk÷ ykih ðÍeVk ~kwYy fh™u
Mku …n÷u fwA Mk-Ëfk ð ¾ihkŒ fhu.
{3} ËwYË ~kheV : Þk’™e nh yBk÷ nh ðÍeVu fu yÔð÷ ð ykr¾h
ËwYË ~kheV fk rðËo fhu.
{4} çkkh çkkh Ëwyk Bkktøku : Þk’™e ðÍeVkU fu çkk’Ë sçk y…™u
BkõMkË fu r÷Þu Ëwyk Bkktøku Œku yuf ne Bkíkoçkk Ëwyk Bkktøk fh çkMk ™
fh Ëu çkÕfu çkkh çkkh røkzrøkzk fh ÏkwËk Mku Ëwyk Bkktøku.
{5} ŒLnkE : Þk’™e snkt Œf nku Mkfu nh Ëwyk ykih ðÍeVu ðøkihk
y-Bkr÷GÞkŒ fku ŒLnkE BkU …Zu, snkt ™ rfMke fe ykBkËku h^Œ nku
™ rfMke fe fkuE ykðkÍ ykyu.
{6} rfMke fku ™wõMkk™ ™ ÃknkU[kyu : Þk’™e rfMke {wMkÕ{kLk fku
™wõMkk™ ÃknkU[k™u fu r÷Þu nhrøkÍ nhrøkÍ ™ fkuE yBk÷ fhu, ™
fkuE ðÍeVk …Zu.
{7} Ïkqhkf BkU fBke : Þk’™e sçk fkuE yBk÷ fhu Þk ðÍeVk …Zu Œku WMk
Ëkihk™ BkU çknwŒ fBk ¾kyu ykih MkkËk røkÍk ¾kyu, Çkh…ux ™ ¾kyu
sLLkíke Íuðh 592
õÞqtfu …ux Çkhu ÷kuøk ËwykykU fe ŒkMkeh Mku yõMkh BknYBk hnŒu nI.
{8} …kfe ykih MkVkE : yk’Bkk÷ ykih ðÍkRV …Z™u fu Ëkihk™
çkË™ ykih f…zkU fe …kfe ykih MkVkE MkwÚkhkE fk ¾kMk Œkih …h
¾Þk÷ ð r÷nkÍ h¾u çkÕfu Ïkw~çkq Çke RÂMík’Bkk÷ fhu ykih Íkrnhe
…kfe ð MkVkE fu MkkÚk MkkÚk y…™u yÏ÷kf ð rfhËkh ykih çkkrŒ™e
MkVkE fk Çke yunrŒBkkBk h¾u.
{9} …kf hku~k™kE : òu Œk’ðeÍ r÷¾u ðkun Ík’Vhk™ Mku r÷¾u Þk
yiMke hku~k™kE Mku r÷¾u rsMk BkU ÂM«x ™ …ze nku çkÕfu y…™u nkÚk Mku
çk™kE nwE hku~k™kE nku™e åkkrnÞu òu ÍBkÍBk ~kheV BkU Îkku÷e nwE
nku Þk ËrhÞkykU fu òhe …k™e BkU.
{10} yåAe MkkyŒ yåAe r™GÞŒ : nh yBk÷ yåAe MkkyŒ BkU
fhu ykih nh Œk’ðeÍ yåAe MkkyŒ BkU rfç÷k Y nku fh r÷¾u ykih
Œk’ðeÍ r÷¾Œu ðõŒ nhrøkÍ fkuE ŒBky ykih ÷k÷åk rË÷ BkU ™
÷kyu çkÕfu RÏ÷kMk fu MkkÚk Œk’ðeÍ r÷¾ fh nksŒ BkLËkU fku Ëu. nkt
yøkh ÷kuøk y…™e ŒhV Mku Œk’ðeÍkU fk ™Íhk™k Ïkw~ke fu MkkÚk …u~k
fhU Œku WMk fku hË ™ fhu.
rMkV÷e ð hnBkk™e y-Bkr÷GÞkŒ
y-Bkr÷GÞkŒ fe Ëku rfMBkU nI, yuf rMkV÷e, ËqMkhu hnBkk™e.
rMkV÷e y-Bkr÷GÞkŒ ™k òRÍ ykih nhkBk nI çkÕfu R™ BkU Mku çkk’Í
Mkhen fw£ ykih r~kfo nI r÷nkÍk ŒBkkBk rMkV÷e y-Bkr÷GÞkŒ òËq
xku™k ðøkihk fkuE {wMkÕ{kLk fÇke nhrøkÍ nhrøkÍ ™ fhu ðh™k
EBkk™ çkhçkkË nku òyuøkk. nkt hnBkk™e y-Bkr÷GÞkŒ òRÍ nI òu
fwhyk™ ~kheV fe ykÞŒkU ykih BkwfÆMk ËwykykU fu Íheyu rfÞu òŒu
nI Bkøkh hnBkk™e yBk÷ Çke WMke ðõŒ òRÍ nI sçk fu ~kheyŒ
sLLkíke Íuðh 593
RòÍŒ Ëu Bk-Mk÷™ Ëw~Bk™e zk÷™u fu r÷Þu fkuE hnBkk™e yBk÷ rfÞk

òyu Œku Þun WMke MkqhŒ BkU òRÍ nkuøkk fu ~kheyŒ RMk fku òRÍ
fhkh Ëu. åkw™kLåku rfMke BkËo ð ykihŒ BkU ™k òRÍ ŒyÕ÷wf nku økÞk
ni Œku W™ Ëku™kU BkU yËkðŒ zk÷™u fu r÷Þu fkuE hnBkk™e yBk÷ fh™k
òRÍ ni çkÕfu Mkðkçk fk fkBk ni fu Ëku™kU fku økw™kn Mku çkåkk™k BkõMkqË
ni. ÷urf™ rBkÞkt çkeðe Þk ÇkkE ÇkkE fu ËhrBkÞk™ Ëw~Bk™e zk÷™u fu
r÷Þu fkuE hnBkk™e yBk÷ fh™k nhkBk ykih økw™kn ni.
Bkwð¬÷kŒe y-Bkr÷GÞkŒ Mku çkåkŒu hnku
hnBkk™e y-Bkr÷GÞkŒ fe Ëku rfMBkU nI yuf Bkwð¬÷kŒe òu
Bkwð¬÷kU fu ðkrMkŒu Mku nkuŒk ni ËqMkhu økih Bkwð¬÷kŒe rsMk BkU Bkwð¬÷kU
fk ðkrMkŒk ™nª nkuŒk. yøkåkuo Bkwð¬÷kŒe y-Bkr÷GÞkŒ çknwŒ ne
BkwyÂMMkh nwðk fhŒu nI ÷urf™ R™ BkU çkzu çkzu ¾ŒhkŒ Çke nI çkÕfu ò™
fk Çke zh hnŒk ni RMk r÷Þu Bkwð¬÷kŒe y-Bkr÷GÞkŒ Mku nBku~kk Ëqh
ne ÇkkøkŒu hn™k åkkrnÞu. òu ÷kuøk Çke Bkwð¬÷kŒe y-Bkr÷GÞkŒ fu
åk¬h BkU …zu ðkun ¾ŒhkŒ fu Çktðh BkU VtMk økyu. fkuE fkuZe nwðk,
fkuE …køk÷ nku økÞk, fkuE ò™ Mku Bkkhk økÞk. ~ki¾u fkrBk÷ fe Œk’÷eBk
ð RòÍŒ Bkwð¬÷kŒe y-Bkr÷GÞkŒ BkU RÂLíknkE ÍYhe ni ykih
RMk ÍBkk™u BkU “~ki¾u fkrBk÷” fk rBk÷™k çknwŒ Ëw~ðkh ni RMk r÷Þu
nBk Þnkt åkLË økih Bkwð¬÷kŒe y-Bkr÷GÞkŒ r÷¾Œu nI R™ y-Bkr÷GÞkŒ
BkU Bkwð¬÷kU fk fkuE ðkrMkŒk ™nª ni ykih nh MkwL™e {wMkÕ{kLk BkËo ð
ykihŒ òu …kçkLËu ~kheyŒ nkU W™ Mkçk fku R™ yk’Bkk÷ ð Œk’ðeÍkŒ
fu fh™u fe RòÍŒ ni ðkun yøkh ~khkRŒ ð ykËkçk fe …kçkLËe
fhUøku Œku VkyuËk WXkyUøku ðh™k VkyuËu Mku BknYBk hnUøku ÷urf™ çknh
nk÷ R™ fku ™ fkuE ¾Œhk nkuøkk, ™ fkuE ™wõMkk™ .
sLLkíke Íuðh 594
¾ðkMku
“rçkÂM{Õ÷kn ~kheV” fu ¾ðkMk ykih RMk ykÞŒu Bkwçkk-hfk
fe ¾krMkGÞŒU çknwŒ nI R™ {U Mku åkLË VðkRË Þnkt r÷¾u òŒu nI òu
çkwÍwøkkuO fu Bkwshoçk ykih ykÍBkqËk nI.
nh Œhn fe nksŒ hðkE : yøkh fkuE MkÏŒ BkwÂ~f÷ Þk nksŒ
…u~k yk òyu Œku çkwÄ swBkk’hkŒ ykih swBkwyk fku BkwMkÕMk÷ Œe™ rË™
hkuÍu h¾u ykih swBkwyk fk økwM÷ fh fu ™BkkÍu swBkwyk fu r÷Þu òyu
ykih fwA ¾ihkŒ Çke fhu rVh ™BkkÍu swBkwyk fu çkk’Ë Þun Ëwyk …Z fh
y…™u BkõMkË fu r÷Þu rË÷ ÷økk fh ykih røkzrøkzk fh ÏkwËk Mku Ëwyk
Bkktøku ÍYh WMk fe Ëwyk fçkq÷ nkuøke.
÷^Í fu çkk’Ë y…™e ÍYhŒ fk ™kBk rÍ¢ fhku.

rsMk Mknkçke Mku Þun Ëwyk BkLfq÷ ni W™ fk RþkoË ni fu Þun
Ëwyk ™kËk™kU fku nhrøkÍ BkŒ rMk¾kyku õÞqtfu ðkun ™k òRÍ fkBkkU fu
r÷Þu …ZUøku ykih økw™knkU BkU BkwçŒ÷k nkUøku. çkwÍwøkkuO fu VhBkk™ fu
BkwŒkrçkf BkI Çke MkÏŒ ŒkfeË fhŒk nqt fu ™k òRÍ fkBkkU fu r÷Þu fÇke
nhrøkÍ RMk Ëwyk fku ™ …Z™k ðh™k MkÏŒ ™wõMkk™ WXkykuøku.
sLLkíke Íuðh 595
Ëw~Bk™e Ëqh nku òyu ykih BknççkŒ …iËk nku òyu : yøkh …k™e
…h 786 Bkíkoçkk …Z fh Bkw¾kr÷V fku r…÷k Ëku Œku
ðkun Bkw¾k-÷VŒ Akuz Ëuøkk ykih BknççkŒ fh™u ÷økuøkk ykih
yøkh BkwðkrVf fku r…÷k Ëku Œku BknççkŒ çkZ òyuøke. (VwÞqÍu fwhyk™e)
nh ËËo ð BkhÍ Ëqh nku òyu : rsMk ËËo Þk BkhÍ …h Œe™ hkuÍ Œf
Mkku Bkíkoçkk nwÍqhu rË÷ Mku …Z fh ËBk rfÞk òyu
RMk Mku ykhkBk nku òyuøkk. (VwÞqÍu fwhyk™e)
åkkuh ykih yåkk™f BkkiŒ Mku rnVkÍŒ : yøkh hkŒ fku MkkuŒu ðõŒ
21 Bkíkoçkk …Z ÷ku Œku Bkk÷ ð yMçkkçk
åkkuhe Mku BknVqÍ hnUøku ykih Bkøkuo ™k øknk™e Mku Çke rnVkÍŒ nkuøke.
(VwÞqÍu fwhyk™e)
nksŒkU fu r÷Þu rçkÂM{Õ÷kn ykih ™BkkÍ :
RMk Œhn …Zku fu sçk yuf nÍkh Bkíkoçkk nku òyu Œku Ëku hõyŒ
™BkkÍ …Z fh ËwYË ~kheV …Zku ykih y…™e BkwhkË fu r÷Þu Ëwyk
Bkktøkku rVh yuf nÍkh Bkíkoçkk rçkÂM{Õ÷kn …Z fh Ëku hõyŒ ™BkkÍ
…Zku ykih ËwYË ~kheV …Z fh y…™e BkwhkË fu r÷Þu Ëwyk Bkktøkku økhÍ
RMke Œhn çkkhn nÍkh Bkíkoçkk rçkÂM{Õ÷kn …Zku ykih nh nÍkh
…h Ëku hõyŒ ™BkkÍ …Zku ykih ™BkkÍ fu çkk’Ë ËwYË ~kheV …Z fh
y…™e BkwhkË fu r÷Þu Ëwyk Bkktøkku BkwhkË nkrMk÷ nkuøke.
({wh¬yu f÷e{e ð {wshoçkkíku Ëihçke)
yki÷kË rÍLËk hnuøke : rsMk ykihŒ fk çkååkk rÍLËk ™ hnŒk nku
ðkun yuf fkøkÍ …h yuf Mkku MkkX160 çkkh r÷¾ðk
fh RMk fk Œk’ðeÍ çk™k fh nh ðõŒ …n™u hnu Œku WMk
fe yki÷kË rÍLËk hnuøke. (VwÞqÍu fwhyk™e)
sLLkíke Íuðh 596
ÍnTh fk yMkh ™ nku :

Þun Ëwyk …Z fh nBku~kk ¾k™k ¾kyU
ykih …k™e ðøkihk rÃkÞU Œku ÍnTh fk yMkh Ëqh nku òyuøkk
ykih ÍnTh fkuE ™wõMkk™ ™nª Ëuøkk ÷urf™ …wÏŒk yfeËk ykih ~khkRŒ
fk …kÞk ò™k ÍYhe ni. (VwÞqÍu fwhyk™e)
çkw¾kh Mku r~kVk : rsMk fku çkw¾kh nku MkkŒ çkkh Þun Ëwyk …Zu
yøkh BkheÍ ÏkwË ™ …Z Mkfu Œku fkuE ËqMkhk ™BkkÍe ykËBke MkkŒ çkkh
…Z fh ËBk fh Ëu Þk …k™e …h ËBk fh fu r…÷k Ëu çkw¾kh
WŒh òyuøkk. yuf Bkíkoçkk BkU çkw¾kh ™ WŒhu Œku çkkh çkkh Þun yBk÷
fhU.
Œ…u ÷hÍk Mku r~kVk : rsMk fku òzk çkw¾kh ykŒk nku RMk ™õ~k fku
r÷¾ fh BkheÍ fu øk÷u BkU zk÷ ËU.
çkkÍkh BkU ™wõMkk™ ™ nku çkÕfu VkyuËk nku : çkkÍkh òyku Œku Þun
Ëwyk …Zku :
RMk Ëwyk fe çk-h-fík Mku çkkÍkh BkU Ïkqçk ™^y

sLLkíke Íuðh 597
nkuøkk ykih fkuE Îkkxk ™nª nkuøkk RMk Ëwyk fku nwÍqhu yfhBk
6 ™u …Zk ni.
ykMkuçk Ëqh nku òyu : ykMkuçk ÍËk BkheÍ …h Þun …Zk òyu :
ykMkuçk r™f÷ òyuøkk ykih rVh ™ ykyuøkk.

…Z™u ðk÷u BkU Œõðk, yu’rŒfkËu fkrBk÷ ykih Ynk™e fwÔðŒ nku™e
åkkrnÞu ykih nwÍqhu fÕçk fu MkkÚk …Zu. (VwÞqÍu fwhyk™e)
¾íkhu BkU …z ò™u fu ðõŒ : nÍhŒu y÷e 5 fk RþkoË ni
fu yøkh fkuE ¾Œhu BkU …z òyu Œku Þun …Zu
RMk fe çk-h-fík Mku ¾Œhk x÷ òyuøkk.
nh ykVŒ Mku yBkk™ : òu ~kÏMk hkuÍk™k Mkwçnku ~kkBk RMk Ëwyk fku
…Zu ðkun nh ykVŒ ð çk÷k Mku BknVqÍ hnuøkk :
sLLkíke Íuðh 598
RMk Ëwyk fk çkzk rnMMkk ~knuo Mk-VÁMMkykËn Mk. 478 BkU

BkÍfqh ni ykih …qhe Ëwyk Bkw-ŒyÆË çkwÍwøkkuO ™u r÷¾e ni “y÷
fki÷w÷ sBke÷” Mk. 77 BkU r÷¾k ni fu BkI ™u RMk Ëwyk fku r™nkÞŒ
BkwVeË …kÞk ni.
Ë^yu ykMkuçk ð hÆu MkunTh fe A6 ËwykyU : R™ A6 ËwykykU fku “~k~k
fw^÷” (A6 Œk÷k) Çke fnŒu nI. òu ~kÏMk hkŒ fku nBku~kk ~k~k fw^÷
…ZŒk hnu Þk r÷¾ fh y…™u …kMk h¾u ðkun nh ¾kiV ð ¾Œhu Mku ykih
òËq Mku ykih nh rfMBk fe çk÷kykU Mku BknVqÍ hnuøkk ykih yøkh ~k~k fw^÷
fku ykMkuçk ÍËk Þk MkunTh ð òËq fu BkheÍ fu fk™ BkU …Z fh Vqft Bkkh Ëe
òyu Œku ykMkuçk Çkkøk òyuøkk ykih òËq WŒh òyuøkk. (VwÞÍq u fwhyk™e)
fw^÷u yÔð÷}
fw^÷u ËwðwBk}
fw^÷u rMkðwBk}
fw^÷u åknkÁBk}
sLLkíke Íuðh 599
fw^÷u …LswBk}
fw^÷u ~k~kwBk}
Íkr÷Bk ykih ~kiŒk™ fu ~kh Mku …™kn : RMk fu r÷Þu nÍhŒu y™Mk
Mknkçke 5 fe Ëwyk çkunË ™kVuy ykih çknwŒ ne VkyuËk
çkÏ~k ni. RBkkBkw÷ rnLË nÍhŒu ~ki¾ yçËw÷ nf BkwnrÆMk I
™u y…™u yuf BkõŒqçk BkU RMk fku …qhe Œ^Mke÷ fu MkkÚk çkÞk™ VhBkkÞk
ni. RMk BkõŒqçk fk ™kBk “ ” ni
Þun BkõŒqçk “yÏçkkÁ÷ yÏÞkh” Mk. 191 fu nkr~kÞu …h A…k ni
RMk BkU yk… r÷¾Œu nI :
RBkkBk s÷k÷wÆe™ MkwÞqŒe I sBW÷ sðkBkuy BkU
BkwnrÆMk yçkw~~ki¾ fe rfŒkçkwMMkðkçk ykih Œkhe¾ Rç™u yMkkrfh Mku
™õ÷ fhŒu nI fu yuf hkuÍ nßòs rçk™ ÞqMkwV Mk-fVe Íkr÷Bk økð™oh
™u nÍhŒu y™Mk 5 fku BkwÏŒr÷V yõMkkBk fu åkkh Mkku Îkkuzu
rË¾k fh fnk fu yi y™Mk ! õÞk ŒwBk ™u y…™u Mkkrnçk (Þk’™e
hMkq÷wÕ÷kn 6) fu …kMk Çke RŒ™u Îkkuzu ykih Þun ~kk™ku
~kkifŒ Ëu¾e ni ? nÍhŒu y™Mk 5 ™u VhBkkÞk fu ÏkwËk fe
fMkBk ! BkI ™u hMkq÷wÕ÷kn 6 fu …kMk RMk Mku çkunŒh
åkeÍU Ëu¾e nI ykih BkI ™u nwwÍqh 6 Mku Mkw™k ni fu Îkkuzu
Œe™ Œhn fu nI yuf ðkun Îkkuzk òu rsnkË fu r÷Þu h¾k òyu rVh RMk
fu h¾™u fk Mkðkçk çkÞk™ VhBkkÞk (Þun ykBk Œkih …h nËeMk fe rfŒkçkkU
sLLkíke Íuðh 600
BkU BkkisqË ni) ËqMkhk ðkun Îkkuzk òu y…™e Mkwðkhe fu r÷Þu h¾k òŒk
ni. ŒeMkhk ðkun Îkkuzk òu ™kBkku ™wBkqË fu r÷Þu h¾k òŒk ni RMk fu h¾™u
Mku ykËBke snL™Bk BkU òyuøkk yi nßòs ! Œuhu Îkkuzu yiMku ne nI.”
nßòs RMk nËeMk fku Mkw™ fh ykøk çkøkq÷k nku økÞk ykih
fnk fu yi y™Mk ! yøkh BkwÍ fku RMk fk r÷nkÍ ™ nkuŒk fu ŒwBk ™u
hMkq÷wÕ÷kn 6 fe r¾ËBkŒ fe ni ykih yBkeÁ÷
{wyrBk™e™ (yçËw÷ Bkr÷f rçk™ Bkhðk™) ™u ŒwBnkhu MkkÚk rhykÞŒ fh™u
fe rnËkÞŒ fe ni Œku BkI ŒwBnkhu MkkÚk çknwŒ çkwhk Bkwyk-Bk÷k fh zk÷Œk.
nÍhŒu y™Mk 5 ™u VhBkkÞk fu yi nßòs ! fMkBk
çk ÏkwËk Œq Bkuhu MkkÚk fkuE çkË WLðk™e ™nª fh MkfŒk. BkI ™u hMkq÷wÕ÷kn
6 Mku åkLË fr÷BkkŒ Mkw™u nI rs™ fe çk-h-fík Mku BkI
nBku~kk yÕ÷kn Œyk÷k fe …™kn BkU hnŒk nqt ykih R™ fr÷BkkŒ fe
çkËki÷Œ rfMke Íkr÷Bk fe MkÏŒe ykih rfMke ~kiŒk™ fu ~kh Mku zhŒk ne
™nª. nßòs RMk f÷kBk fe niçkŒ Mku ËBk çkÏkwË hn økÞk ykih Mkh
Íwfk r÷Þk. Úkkuze Ëuh fu çkk’Ë Mkh WXk fh çkku÷k fu yi yçkq nBÍk
(Þun nÍhŒu yLkMk fe fwLÞŒ ni) Þun fr÷BkkŒ BkwÍu çkŒk ËersÞu.
nÍhŒu y™Mk 5 ™u VhBkkÞk fu BkI nhrøkÍ ŒwÍu ™ çkŒkŸøkk
RMk r÷Þu fu Œq RMk fk ynT÷ ™nª ni. hkðe fk çkÞk™ ni fu sçk
nÍhŒu y™Mk 5 fk ykr¾he ðõŒ yk økÞk Œku R™ fu
¾krËBk nÍhŒu yççkk™ 5 R™ fu rMkhnk™u yk fh hku™u
÷øku. nÍhŒu y™Mk 5 ™u VhBkkÞk õÞk åkknŒk ni ? nÍhŒu
yççkk™ 5 ™u yÍo fe ðkun fr÷BkkŒ n{U Œk’÷eBk VhBkkRÞu
rs™ fu çkŒk™u fe nßòs ™u Ëh-ÏðkMŒ fe Úke ykih yk… ™u RLfkh
VhBkk rËÞk Úkk. nÍhŒu y™Mk 5 ™u VhBkkÞk ÷ku Mke¾ ÷ku
R™ fku Mkwçnku ~kkBk …Z™k ðkun fr÷BkkŒ Þun nI :
sLLkíke Íuðh 601
Ëwykyu y™Mk 5 :
RMk Ëwyk fku Œe™ Bkíkoçkk Mkwçn fku ykih Œe™ Bkíkoçkk ~kkBk fku
…Z™k çkwÍwøkkuO fk Bkk’Bkq÷ ni.
nh BkhÍ Mku r~kVk : Þun fr÷BkkŒ …Zu òyU ykih R™ fk Œk’ðeÍ

…n™k òyu :
Þun nÍhŒu RBkkBk ~kkVuE I fk Bkwshoçk yBk÷

ni. RBkkBk BkkiMkqV fk fki÷ ni fu RMk fu …Z™u fe çk-h-fík Mku BkwÍu fÇke
Œçkeçk (zkìõxh) fe ÍYhŒ ne ™nª nwE. (VwÞqÍu fwhyk™e)
rnÍuo yçkq Ëwò™k 5 : òu rsL™ku ~kiŒk™ ðøkihk fu ~kh ykih
sLLkíke Íuðh 602
~khkhŒkU Mku çkåkk™u ðk÷k çkunŒhe™ ðÍeVk ykih yk’÷k Ë-hsu fk

yBk÷ ni. nÍhŒu RBkkBk MkwÞqŒe I “¾MkkRMku fwçkúk”
rsÕË 2, Mk. 98 BkU RBkkBk çkinfe fe rhðkÞkŒ r÷¾Œu nI fu nÍhŒu
yçkq Ëwò™k 5 ™u nwÍqhu yfhBk 6 fu Ëhçkkhu
yõËMk BkU økwÍkrh~k fe, fu Þk hMkq÷Õ÷kn 6 ! BkI
hkŒ fku rçkMŒh …h ÷ixŒk nqt Œku y…™u Îkh BkU åk¬e åk÷™u fe ykðkÍ,
þnTË fe BkÂÏ¾ÞkU fe rÇk™rÇk™knx siMke ykðkÍ Mkw™k fhŒk nqt
ykih fÇke fÇke rçks÷e fe Mke åkBkf Çke Ëu¾Œk nq.t yuf hkŒ BkI ™u fwA
¾kiVÍËk nku fh Mkh WXkÞk Œku MknT™ BkU yuf fk÷k MkkÞk ™Íh
ykÞk òu Ÿåkk ykih ÷Bçkk nkuŒk ò hnk ni, BkI ™u çkZ fh WMk fku
Awðk Œku WMk fe ¾k÷ Mkkne fe ¾k÷ fe Œhn fkx™u ðk÷e Úke. rVh
WMk ™u Bkuhu Bkwtn …h ykøk fk yuf ~kku’÷k VUfk ykih BkwÍu BknMkqMk nwðk
fu BkI s÷ òŸøkk. Þun Mkw™ fh nwÍqhu yõËMk 6 ™u
nwõBk VhBkkÞk fu f÷Bk ËðkŒ ykih fkøkÍ ÷kyku. BkI ™u …u~k rfÞk Œku
yk… ™u nÍhŒu y÷e Mku VhBkkÞk fu r÷¾ku
sLLkíke Íuðh 603
Þun rnÍo ykMkuçk ÍËk fe økhË™ BkU Œk’ðeÍ çk™k fh …n™k

rËÞk òyu ykMkuçk òŒk hnuøkk. yøkh Îkh BkU ykMkuçk
fk yMkh ni Œku Ëeðkh …h åkM…kt fh rËÞk òyu ykMkuçk
Çkkøk òyuøkk. åkw™kLåku nÍhŒu yçkq Ëwò™k 5 RMk rnÍo
fku ÷u fh Îkh ykyu ykih hkŒ fku y…™u Mkh fu ™eåku h¾ fh Mkkuyu Œku
W™ fe ykt¾ WMk ðõŒ ¾w÷e sçk fkuE råkÕ÷k råkÕ÷k fh fn hnk Úkk
fu yi yçkq Ëwò™k 5 ! ÷kŒ ð WÍTÍk fe fMkBk ni fu BkI R™
fr÷BkkŒ Mku s÷ hnk nqt BkI RMk Œnheh ðk÷u fu nf fk ðMke÷k Ëu fh
fnŒk nqt fu yøkh ŒwBk ™u RMk rnÍo fku WXk r÷Þk Œku nBk ŒwBnkhu Îkh
ykih ŒwBnkhu nBkMkkyu fu Îkh ™ ykyUøku. nÍhŒu yçkq Ëwò™k
5 V@ fku BkÂMsËu ™-çkðe BkU ykyu ykih ™BkkÍ …Z fh
hkŒ fk Bkkshk Mkw™kÞk Œku nwÍqh ™u VhBkkÞk :
yi yçkq Ëwò™k 5 WMk ÍkŒ fe fMkBk ni BkwÍu rsMk ™u
nf fu MkkÚk Çkuò ni yçk Þun ykMkuçk rfÞkBkŒ Œf yÍkçk BkU hnuøkk.
¾Vfk™ fk Œk’ðeÍ : rË÷ ÄzõŒk nku Þk rË÷ ÎkçkhkŒk nku Þk rË÷ BkU
ËËo Þk s÷™ nku Œku Þun Œk’ðeÍ r÷¾ fh øk÷u BkU zk÷ rËÞk òyu ykih
zkuhk RŒ™k çkzk nku, fu Œk’ðeÍ rË÷ fu …kMk ÷xfk hnu Œk’ðeÍ Þun ni
¾ðkMku Mkqhyu VkrŒnk

RBkkBk ËkrhBke RBkkBk çkinfe ðøkihk fe rhðkÞŒ ni fu
hMkq÷wÕ÷kn 6 ™u VhBkkÞk fu Mkqhyu VkrŒnk nh BkhÍ
fe Ëðk ni RMk Mkqhn fk yuf ™kBk “~kkrVÞk” ykih yuf ™kBk “Mkq-hŒwÂ~þVk”
sLLkíke Íuðh 604
ni RMk r÷Þu fu Þun nh BkhÍ fu r÷Þu r~kVk ni.
hkuÍe fe Vhkðk™e ðøkihk : BkwM™Ëu ËkrhBke BkU ni fu Mkku Bkíkoçkk Mkqhyu

VkrŒnk …Z fh òu Ëwyk Bkktøke òyu WMk fku yÕ÷kn Œyk÷k fçkq÷
VhBkkŒk ni.
Bkfk™ Mku rsL™ Çkkøk òyu : yøkh rfMke Îkh BkU rsL™ hnŒk nkuu
ykih …hu~kk™ fhŒk nku Œku Mkqhyu VkrŒnk ykih yk-ÞŒw÷ fwhMke ykih
Mkqhyu rsL™ fe RÂçíkËkE …ktåk ykÞŒU …Z fh ykih …k™e …h ËBk
fh fu Bkfk™ fu yŒhkV ð sðkr™çk BkU rAzf Ëu™u fu çkk’Ë rsL™ Bkfk™
BkU Mku åk÷k òyuøkk ykih rVh ™ ykyuøkk. (VwÞqÍu fwhyk™e)
r~kVkyu yBkhkÍ : çkwÍwøkkuO ™u VhBkkÞk ni fu V@ fe MkwL™ŒkU ykih
VÍo fu ËhrBkÞk™ BkU 41 çkkh Mkqhyu VkrŒnk …Z fh BkheÍ …h ËBk
fh™u Mku ykhkBk nku òŒk ni ykih ykt¾ fk ËËo çknwŒ sÕË yåAk nku
òŒk ni ykih yøkh RŒ™k …Z fh y…™k Úkqf ykt¾kU BkU ÷økk rËÞk
òyu Œku çknwŒ BkwVeË ni. (VwÞqÍu fwhyk™e)
nÍhŒu Ïðkò r™ÍkBkwÆe™ ykir÷Þk I VhBkkŒu
nI fu yøkh fkuE BkwÂ~f÷ …u~k yk òyu Œku Mkqhyu VkrŒnk RMk Œhn
åkk÷eMk Bkíkoçkk …Zku fu fe BkeBk fku y÷ nBË fu ÷kBk
BkU rBk÷kyku ykih fku Œe™ çkkh …Zku ykih nh Bkíkoçkk ykr¾h
BkU Œe™ çkkh “ykBke™” fnku BkõMkË nkrMk÷ nkuøkk.
çkeBkkhe ykih ykVŒkU fku Ë^y fh™u fu r÷Þu : MkkŒ rË™kU Œf

hkuÍk™k øÞkhn nÍkh Bkíkoçkk rMkVo RŒ™k …Zu
yÔð÷ ykr¾h Œe™ Œe™ çkkh ËwYË ~kheV Çke …Zku. çkeBkkrhÞkU ykih
çk÷kykU fku Ëqh fh™u fu r÷Þu çknwŒ ne Bkwshoçk yBk÷ ni. (VwÞqÍu fwhyk™e)
sLLkíke Íuðh 605
¾ðkMku Mkqhyu çk-fhn

~kiŒk™ Çkkøk òyu : nËeMk ~kheV BkU ni fu rsMk Îkh BkU Mkqhyu çk-fhn
…Ze òŒe ni ðnkt Mku ~kiŒk™ Çkkøk òŒk ni.
çkze çk-h-fík : nËeMk ~kheV BkU ni fu Mkqhyu çk-fhn Mke¾ku, fu RMk

fk nkrMk÷ fh™k çkze çk-h-fík ni ykih RMk fku Akuz Ëu™k ykih
nkrMk÷ ™ fh™k çkze nMkhŒ fe çkkŒ ni çkkrŒ÷ …hMŒ (òËqøkh)
RMk fe Œkçk ™nª ÷k MkfUøku.
¾ðkMku yk-ÞŒw÷ fwhMke

nËeMk ~kheV BkU ni fu Þun ykÞŒ fwhyk™u BkSË fe ykÞŒkU
BkU çknwŒ ne yÍBkŒ ðk÷e ykÞŒ ni.
RMk fu VðkRË çknwŒ rÍÞkËk nI òu ~kÏMk nh ™BkkÍ fu çkk’Ë
yk-ÞŒw÷ fwhMke …Zuøkk WMk fku nMçku Íi÷ çk-h-fíkU ™Mkeçk nkUøke :
{1} ðkun Bkh™u fu çkk’Ë sL™Œ BkU òyuøkk.
{2} ðkun ~kiŒk™ ykih rsL™ fe ŒBkkBk ~khkhŒkU Mku BknVqÍ hnuøkk.
{3} yøkh BkkunŒks nkuøkk Œku åkLË rË™kU BkU WMk fe BkkunŒkS ykih
økheçke Ëqh nku òyuøke.
{4} òu ~kÏMk Mkwçnku ~kkBk ykih rçkMŒh …h ÷ixŒu ðõŒ yk-ÞŒw÷
fwhMke ykih RMk fu çkk’Ë fe Ëku ykÞŒU Œf …Zk fhuøkk ðkun
åkkuhe, økfoykçke ykih s÷™u Mku BknVqÍ hnuøkk.
{5} yøkh Bkfk™ BkU rfMke Ÿåke søkn …h r÷¾ fh RMk fk fíçkk
ykðuÍkt fh rËÞk òyu Œku WMk Îkh BkU fÇke Vkfk ™
nkuøkk. çkÕfu hkuÍe BkU çk-h-fík ykih RÍkVk nkuøkk ykih WMk Bkfk™
BkU fÇke åkkuh ™ yk Mkfuøkk. (VwÞqÍu fwhyk™e)
sLLkíke Íuðh 606
ŒwBnU fkuE ™ Ëu¾ Mkfu : yøkh ŒwBk rfMke ¾Œh™kf søkn Ëw~Bk™kU fu
™økuo BkU VtMk òyku Þk Ëw~Bk™ ŒwBnU røkrh^Œkh fh™k åkknU Œku y…™u
MkkrÚkÞkU Mku fnku fu ðkun yuf ËqMkhu Mku …eX ÷økk fh çkiXU rVh ŒwBk
W™ fu røkËo yk-ÞŒw÷ fwhMke …ZŒu nwyu yuf Ëkyuhk ¾ªåkku rVh ŒwBk
Çke Ëkyuhu fu yLËh ÷kuøkkU Mku …eX ÷økk fh çkiXku ykih MkkŒ Bkíkoçkk
yk-ÞŒw÷ fwhMke …Zku rVh fwhyk™ fe R™ ykÞŒkU fku Çke …Zku :
fu çkk’Ë Œe™ Bkíkoçkk fnku rVh Œe™ çkkh Þun …Zku

rVh Œe™
çkkh …Zku ykih Œe™ çkkh . yçk Ëkyuhu fu ŒBkkBk
÷kuøk ykih ŒwBk ÏkwË Çke rçkÕfw÷ ¾kBkku~k nku òyku. yk…Mk BkU Çke
çkkŒåkeŒ ™ fe òyu ŒwBk ÷kuøkkU fku fkuE Çke ™ Ëu¾
Mkfuøkk ykih fkuE Çke Íhh ™ ÃknkU[k Mkfuøkk çknwŒ Bkwshoçk yBk÷ ni.
¾ðkMku Mkqhyu yk÷u RBkhk™ : òu ~kÏMk fÍoËkh nku økÞk yøkh
ðkun hkuÍk™k MkkŒ çkkh Mkqhyu yk÷u RBkhk™ …ZŒk hnu Œku
fÍo Mku Mkwçkwf Ëku~k nku òyuøkk ykih yÕ÷kn Œyk÷k økiçk Mku WMk fe
hkuÍe fk MkkBkk™ ykih RÂLíkÍkBk VhBkkyuøkk.
sLLkíke Íuðh 607
¾ðkMku Mkqhyu r™Mkky : RMk Mkqhn fku MkkŒ Bkíkoçkk …Z fh …k™e

…h ËBk fh fu rBkÞkt çkeðe fku r…÷k Ëku Œku Ëku™kU BkU BknççkŒ ð Bkwðk-
VfŒ …iËk nku òyuøke ykih yøkh RMk Mkqhn fku Bkw~f ð Ík’Vhk™ Mku
r÷¾ fh ykih Äku fh ¾Vfk™ fu BkheÍ fku r…÷k ËU Œku Bk-hÍu ¾Vfk™
ÍkR÷ nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu BkkRËn : òu ~kÏMk RMk Mkqhn fku hkuÍk™k …Zuøkk ðkun
fnTŒ ykih Vkfu Mku BknVqÍ hnuøkk ykih økiçk Mku WMk fe hkuÍe fk
RÂLíkÍkBk nku òÞk fhuøkk. RMk Mkqhn fku r÷¾ fh ykih Äku fh
RÂMíkMfk fu BkheÍ fku r…÷k ËU Œku ykhkBk nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu yLykBk : RMk fu …Z™u Mku nh Œhn fe BkwÂ~f÷
ykMkk™ nku òŒe ni. fnk økÞk ni fu BkwÂ~f÷ Ëqh nku™u fu r÷Þu yuf
çkiXf BkU RMk fku RõŒk÷eMk çkkh …Zku.
ÏkðkMku Mkqhyu yk’hkV : Œe™ çkkh …Z fh nkrfBk fu …kMk òyku.
nkrfBk BkunThçkk™ nku òyuøkk ykih hkuÍk™k RMk fe rŒ÷kðŒ fh™u Mku
nh ykVŒ Mku BknVqÍ hnkuøku.
¾ðkMku Mkqhyu yLVk÷ : òu rçk÷k fwMkqh fiË nku, MkkŒ çkkh RMk
Mkqhn fku …Zu fiË Mku rhnkE nku òyuøke.
¾ðkMku Mkqhyu Œkiçkn : {1} øÞkhn Bkíkoçkk …Z fh nkrfBk fu MkkBk™u
òyku ðkun ™h{e Mku …u~k ykyuøkk. { 2} RMk fk ™õ~k Bkk÷ ð
yMçkkçk BkU h¾ku çk-h-fík nkuøke.
¾ðkMku Mkqhyu Þq™wMk : {1} R¬eMk çkkh …Z™u Mku Ëw~Bk™ …h Vín
nkuøke. {2} Œuhn13 çkkh …Z™u Mku BkwMkeçkŒ Ëqh nkuŒe ni.
¾ðkMku Mkqhyu nqË : Ëw~Bk™ …h Vín …k™u fu r÷Þu RMk fku rnh™ fe
rÍÕ÷e …h r÷¾ fh Œk’ðeÍ çk™k ÷ku.
¾ðkMku Mkqhyu ÞqMkwV : {1} rn^Íu fwhyk™ fe Mknq÷Œ fu r÷Þu …n÷u
sLLkíke Íuðh 608
Mkqhyu ÞqMkwV ÞkË fh ÷ku RMk fe çk-h-fík Mku …qhk fwhyk™u BkSË
rn^Í fh™k ykMkk™ nku òyuøkk.
{2} òu ~kÏMk ykunËu Mku Bkk’Íq÷ nku økÞk nku ðkun RMk Mkqhn fku Œuhn13
çkkh …Zu ykunËk çknk÷ nku òyuøkk ykih nkrfBk BkunThçkk™ nkuøkk.
{3} BkwVr÷Mk ykËBke RMku …Z fh Ëwyk Bkktøku åkLË hkuÍ BkU
øk™e nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu hyTË : rsMk Îkh fu fkhkuçkkh fk Vhkuøk ykih rsMk
çkkøk ykih ¾uŒ fe …iËkðkh fe Œh¬e BkLÍqh nku WMk fu åkkhkU fku™kU
…h RMk Mkqhn fe RÂçíkËkE ykÞŒU Œf r÷¾ fh Ë^™
fh Ëku ÷urf™ Ë^™ RMk Œhn fhku fu Œk’ðeÍ fku nktze BkU h¾ fh ykih
nktze fu Bkwtn fku çkLË fh fu Ë^™ fhku Œkfu çku y-Ëçke ™ nku. yøkh
hku™u ðk÷u çkååkkU …h WL™eMk çkkh …Z fh RMk Mkqhn fku ËBk fh ËU Œku
çkååku ntMk™u ¾u÷™u ÷økUøku.
¾ðkMku Mkqhyu RçkúkneBk : òu ~kÏMk òËq fu Íkuh Mku ™kBkËo çk™k rËÞk
økÞk nku ðkun hkuÍk™k Œe™ çkkh RMk Mkqhn fku …Zu òËq
Ë^y nku òyuøkk ykih ™kBkËeo Ëqh nku òyuøke.
¾ðkMku Mkqhyu rnßh : RMk Mkqhn fku r÷¾ fh Œk’ðeÍ …n™™u ðk÷k
÷kuøkkU fe ™ÍhkU BkU Bknçkqçk nkuøkk. WMk fu fkhkuçkkh BkU Œh¬e ykih
hkuÍe BkU çk-h-fík nkuøke.
¾ðkMku Mkqhyu ™nT÷ : yøkh RMk fku r÷¾ fh Ëw~Bk™ fu Bkfk™ BkU
Ë^™ fh ËU Œku Îkh ðehk™ nku òyuøkk. ¾uŒ ykih çkkøk BkU Ë^™ fh
ËU Œku Mkr¥kÞk™kMk nku òyuøkk ÷urf™ Þun WMke Ëw~Bk™ fu r÷Þu fh™k
òRÍ ni rsMk fku Œçkkn fh™u fu r÷Þu ~kheyŒ RòÍŒ Ëu.
¾ðkMku Mkqhyu çk™e RMhkE÷ : yøkh fkuE ÷zfk fwLË ÍunT™ Þk
ŒkuŒ÷k nku Œku RMk Mkqhn fku Bkw~f ð Ík’Vhk™ Mku r÷¾ fh Îkku÷ku ykih
sLLkíke Íuðh 609
r…÷kyku ÍunT™ ¾w÷ òyuøkk ykih ÷zfk VMken Íçkk™

ðk÷k nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu fnTV : RMk Mkqhn fku nBku~kk …Z™u ðk÷k çkhMk ð
swÍkBk ykih çk÷k, ÏkwMkqMk™ Ëßò÷ fu rVŒ™kU Mku BknVqÍ hnuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu BkhÞBk : …hu~kk™-nk÷ ykËBke MkkŒ çkkh …Zu Œku
øk™e nku òyu. RMk Mkqhn fku r÷¾ fh …e™k ŒBkkBk ykVŒkU Mku çkåk™u
fk Œk’ðeÍ ni. çkkøk ykih ¾uŒ BkU RMk fk …k™e zk÷ Ëku Œku …iËkðkh
çkZ òyuøke.
¾ðkMku Mkqhyu : rsMk ÷zfe fk r™fkn ™ nkuŒk nku ðkun R¬eMk
çkkh …Zu rfMke Mkk÷un BkËo Mku ~kkËe nku òyuøke. RMk fku
çk fMkhŒ …Z™u ðk÷u fe hkuÍe fw~kkËk nku òŒe ni ykih WMk …h fkuE
òËq ™nª åk÷ MkfŒk.
¾ðkMku Mkqhyu yÂBçkÞky : òu ~kÏMk hkuÍk™k RMk fku Œe™ Bkíkoçkk
…Zu WMk fk rË÷ ™qhu EBkk™ Mku hku~k™ nku òŒk ni ykih WMk fk hLòu
økBk Ëqh nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu nßs : f~Œe ykih snkÍ …h Mkwðkh nku fh Œe™
çkkh …Z ÷ku Mk÷kBkŒe fu MkkÚk f~Œe Mkkrn÷ …h ÃknkU[uøke
ykih RMk fe rŒ÷kðŒ Mku ò™ ð Bkk÷ BknVqÍ hnuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu {wyrBk™q™ : RMk fe rŒ÷kðŒ fe çk-h-fík Mku ™BkkÍ
fe fkrn÷e Ëqh nku òyuøke. rVMfku Vwsqh Mku ™VhŒ ykih ~khkçk fe
ykËŒ Aqx òyuøke. RMk fk Œk’ðeÍ …n™™k BkwVr÷Mke fku Ëqh fhŒk ni.
¾ðkMku Mkqhyu ™qh : rsMku yunrŒ÷kBk nku òÞk fhŒk ni ðkun Œe™
çkkh RMk Mkqhn fku …Z fh Mkkuyu. Ëw~Bk™kU fe Íçkk™ çkLËe fu r÷Þu
…ktåk çkkh …ZU. rÍ™kfkh fku Œe™ Bkíkoçkk …Z fh ykih …k™e …h ËBk
fh fu r…÷k Ëku WMk fe Þun çkwhe ykËŒ Aqx òyuøke.
sLLkíke Íuðh 610
¾ðkMku Mkqhyu Vwhfk™ : RMk fe rŒ÷kðŒ Mku Íkr÷Bk fu ÍwÕBk Mku …™kn
hnuøke. RMk fu ™õ~k fk Œk’ðeÍ Mkkt… rçkåAq Mku BknVqÍ h¾Œk ni.
¾ðkMku Mkqhyu ~kw-yhky : yøkh yki÷kËu ykËBk Þk Bkw÷krÍBk ™k
VhBkk™ nkU ykih ~khkhŒ fhŒu nkU Œku W™ fe RM÷kn fe r™GGkŒ Mku
MkkŒ Bkíkoçkk RMk Mkqhn fku çkk ðwÍq …Z fh Ëwyk Bkktøkku
RM÷kn nku òyuøke.
¾ðkMku Mkqhyu ™B÷ : RMk fku rnh™ fe rÍÕ÷e BkU r÷¾ fh MkLËqf BkU
h¾ Ëu™u Mku Mkkt… rçkåAq ðøkihk Mku rnVkÍŒ hnuøke.
¾ðkMku Mkqhyu fMkMk : çkeBkkh fku Œe™ hkuÍ Œf RMk Mkqhn fku …k™e
…h ËBk fh fu r…÷kyU r~kVk nkuøke rçkÕk ÏkwMkqMk swÍkBk
Ëqh fh™u fu r÷Þu çknwŒ BkwVeË ni.
¾ðkMku Mkqhyu yLfçkqŒ : økBk Ëqh fh™u fu r÷Þu RMk Mkqhn fku MkkŒ
çkkh …Zku.
¾ðkMku Mkqhyu YBk : Ëw~Bk™kU …h Vín …k™u fu r÷Þu RMk fku R¬eMk
çkkh …ZU.
¾ðkMku Mkqhyu ÷wõBkk™ : RMk fku …Z™u ðk÷k fÇke …k™e BkU økfo ™nª
nkuøkk ykih nh çkeBkkhe Mku r~kVk …kyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu MkßËn : RMk fku MkkŒ Bkíkoçkk BkheÍ rçk÷ ÏkwMkqMk
swÍkBke ykih rËf ðk÷u …h …Z fh ËBk fhU r~kVk nkuøke.
¾ðkMku Mkqhyu ynTÍkçk : rsMk ÷zfe fu r™fkn fk …iøkkBk ™ ykŒk
nku WMk fku RMk Mkqhn fk ™õ~k …n™k Ëku çknwŒ sÕË WMk fe ~kkËe nku
òyuøke.
¾ðkMku Mkqhyu Mkçkk : Íkr÷Bk fu ÍwÕBk Mku ™òŒ …k™u fu r÷Þu RMk fku
MkkŒ çkkh …Zku ykih BkqÍe ò™ðhkU Mku çkåk™u fu r÷Þu RMk fku r÷¾ fh
Œk’ðeÍ çk™kyku ykih …n™ ÷ku.
sLLkíke Íuðh 611
¾ðkMku Mkqhyu VkrŒh : yøkh RMku hkuÍk™k rçk÷k ™køkk çkk ðwÍq
…Zk òyu Œku Yn BkU çkze ŒkfŒ ykih çkw÷LË …hðkÍe yk òyuøke
ykih økiçke ™u’BkŒkU fu rBk÷™u fk RÂLíkÍkBk nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu ÞkMke™ : rfMke BkwËko …h RMk fku …Zk òyu Œku WMk fku
hknŒ rBk÷Œe ni. òu ~kÏMk nh swBkwyk fku y…™u ðkr÷Ëi™ Þk Ëku™kU
BkU Mku yuf fe rÍÞkhŒ fu r÷Þu W™ fe fçkú …h òyu ykih Mkqhyu
ÞkMke™ …Zu Œku W™ fu RŒ™u økw™kn çkÏ~k rËÞu òyU rsŒ™u RMk
Mkqhn BkU nwYV nI.
yÕ÷kBkk Ïðkò ynBkË Ëihçke ™u “Vínw÷ Bkr÷fw÷ BkSË”
BkU r÷¾k ni fu nwÍqh 6 ™u nÍhŒu y÷e 5
Mku VhBkkÞk fu Mkqhyu ÞkMke™ …Zku RMk BkU çkeMk çk-h-fíkU nI :
{1} Çkqfk ykËBke RMk fku …Zu Œku ykMkqËk rfÞk òyu {2} ÃÞkMkk …Zu Œku
Mkihkçk rfÞk òyu {3} ™tøkk …Zu Œku r÷çkkMk rBk÷u {4} BkËo çku ykihŒ ðk÷k
…Zu Œku sÕË WMk fe ~kkËe nku òyu {5} ykihŒ çku ~kkunh ðk÷e …Zu Œku sÕË
~kkËe nku òyu {6} çkeBkkh …Zu Œku r~kVk …kyu {7} fiËe …Zu Œku rhnk nku
òyu {8} BkwMkkrVh …Zu Œku MkVh BkU yÕ÷kn 1 fe ŒhV Mku BkËË nku {9}
økBkøke™ …Zu Œku WMk fk hLòu økBk Ëqh nku òyu {10} rsMk fe fkuE åkeÍ økwBk
nku økE nku ðkun …Zu Œku òu ¾kuÞk ni ðkun …k òyu. çkkfe çk-h-fíkkU fk rÍ¢
™nª rfÞk ni. Mkqhyu ÞkMke™ fe yuf ykÞŒ
fku yuf nÍkh åkkh Mkku WLn¥kh1469 çkkh …Zku rsMk
BkõMkË Mku …Zkuøku BkwhkË …qhe nkuøke Ïðkò Ëihçke r÷¾Œu nI fu Þun
Bkwshoçk ni ykih fku …ktåk søkn yuf fkøkÍ
…h r÷¾ fh Œk’ðeÍ çkktÄku Œku nðkrËMkkŒ ykih åkkuh ðøkihk Mku rnVkÍŒ
hnuøke. òu ~kÏMk Mkwçn fku Mkqhyu ÞkMke™ …Zuøkk WMk fk …qhk rË™
yåAk økwÍhuøkk ykih òu ~kÏMk hkŒ BkU RMk fku …Zuøkk WMk fe …qhe hkŒ
sLLkíke Íuðh 612
yåAe økwÍhuøke nËeMk ~kheV BkU ni fu ÞkMke™ fwhyk™ fk rË÷ ni.
¾ðkMku Mkqhyu yMMkk^VkŒ : rsMk Bkfk™ BkU rsL™ hnŒu nkU ðnkt
RMk Mkqhn fku r÷¾ fh MkLËqf BkU Bkwf^V÷ fh ËU rsL™ fkuE
Íhh ™ ÃknkU[k MkfUøku.
¾ðkMku Mkqhyu : ™Íhu çkË fku Ë^y fh™u fu r÷Þu MkkŒ çkkh RMk
Mkqhn fku …Z fh ËBk fhU.
¾ðkMku Mkqhyu ÍwBkh : RMk fku hkuÍk™k MkkŒ çkkh …Z™u Mku RÍTÍŒ
ykih Ëki÷Œ økiçk Mku rBk÷Œe ni.
¾ðkMku Mkqhyu BkwyrBk™ : rsMku Vkuzu r™f÷Œu nkU ðkun hkuÍk™k RMk
Mkqhn fku yuf çkkh …Z r÷Þk fhu ykih yøkh RMk Mkqhn fku r÷¾ fh
Ëwfk™ {U ykðuÍkt fhU Œku ¾heËkh çk fMkhŒ ykyU.
¾ðkMk Mkqhyu : rsMk fe ykt¾kU BkU fkuE ykrhÍk nku
ðkun RMk Mkqhyu …kf fku r÷¾ fh …kf MkkV …k™e BkU Äkuyu ykih
ykt¾kU BkU ÷økkyu Þk WMke …k™e BkU MkwhBkk rÎkMk fh ykt¾kU BkU ÷økkyu
r~kVk nkuøke.
¾ðkMku Mkqhyu ~kqhk : òu ~kÏMk RMk Mkqhn fku hkuÍk™k yuf çkkh …ZŒk
hnuøkk ðkun Ëw~Bk™kU …h økkr÷çk hnuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu ÍwÏkÁV : RMk fku MkkŒ çkkh hkuÍk™k …Z™u Mku ŒBkkBk nksŒU
…qhe nkuŒe nI ykih RMk fk Œk’ðeÍ ŒBkkBk yBkhkÍ fu r÷Þu r~kVk ni.
¾ðkMku Mkqhyu Ëw¾k™ : fkuE BkwÂ~f÷ Ëh…u~k nku Œku RMk fku MkkŒ çkkh
…ZU yÔð÷ ð ykr¾h øÞkhn øÞkhn çkkh ËwYË ~kheV Çke …Z ÷U.
¾ðkMku Mkqhyu òrMkÞn : òu ~kÏMk òLk-f™e fu yk÷Bk BkU nku WMk
…h RMk Mkqhn fku …Z fh ËBk fhku MkfhkŒ fe MkÏŒe Mku
™òŒ …k òyuøkk ykih ¾krŒBkk rçk÷¾ih nkuøkk.
sLLkíke Íuðh 613
¾ðkMku Mkqhyu ynTfkV : RMk fk ËBk rfÞk nwðk …k™e ykMkuçk ðk÷u
fu r÷Þu çknwŒ VkyuËu BkLË ni.
¾ðkMku Mkqhyu BkwnBBkË : RMk fku ykçku ÍBkÍBk BkU Bkw~f ð Ík’Vhk™
n÷ fh fu r÷¾ku ykih r…Þku ! RÍTÍŒku yÍBkŒ rBk÷uøke ykih Œhn
Œhn fe çkeBkkrhÞkU Mku r~kVk nkrMk÷ nkuøke.
¾ðkMku Mkqhyu Vín : Ëw~Bk™kU …h Vín …k™u fu r÷Þu RMk fku R¬eMk
Bkíkoçkk …Zku yøkh h-BkÍk™ fk åkktË Ëu¾ fh WMk fu MkkBk™u …Zk òyu
Œku Mkk÷ Çkh yB™ hnuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu nwswhkŒ : BknççkŒu hMkq÷wÕ÷kn 6
ykih EBkk™ fe Mk÷kBkŒe ykih Îkh BkU ¾ihku çk-h-fík fu r÷Þu RMk fku
RõŒk÷eMk çkkh …Z fh Ëwyk Bkktøkku ykih …k™e …h ËBk fh fu …e ÷ku.
¾ðkMku Mkqhyu : çkkøk BkU V÷kU fe fMkhŒ ykih ¾uŒkU BkU …iËkðkh çkZk™u
fu r÷Þu RMk Mkqhn fku R¬eMk Bkíkoçkk …Z fh ykih …k™e …h ËBk fh fu
ËhÏŒkU ykih ¾uŒkU …h rAzf ËU. çku þw{kh ¾ihku çk-h-fík nkuøke.
¾ðkMku Mkqhyu ÍkrhÞkŒ : RMk fku Mk¥kh çkkh …Z™u Mku ykËBke øk™e
nku òŒk ni ykih fnTŒ Ë^y nku òŒk ni.
¾ðkMku Mkqhyu íkqh : yøkh swÍkBke RMk fku …Zu r~kVkÞkçk nku yøkh
BkwMkkrVh …Zu MkVh BkU çk÷kykU ykih ykVŒkU Mku BknVqÍ hnu.
¾ðkMku Mkqhyu ™ßBk : RMku R¬eMk çkkh …Z™u Mku nksŒ çkh ykŒe
ni ykih RMk fk …Z™u ðk÷k Ëw~Bk™kU …h Vín …kŒk ni.
¾ðkMku Mkqhyu fBkh : ~kçku swBkwyk BkU RMk fku …Z™u Mku Ëw~Bk™kU …h
Vín rBk÷Œe ni ykih BkwhkËU …qhe nkuŒe nI.
¾ðkMku Mkqhyu yhonBkk™ : RMku øÞkhn çkkh …Z™u Mku ŒBkkBk BkfkrMkË
…qhu nkuŒu nI. RMk fku r÷¾ fh ykih Äku fh íkwnk÷ fu BkheÍ fku r…÷k™k
çknwŒ BkwVeË ni.
sLLkíke Íuðh 614
¾ðkMku Mkqhyu ðkrfyn : rBk~fkŒ rs. 1 Mk. 189 BkU nËeMk ni fu

òu ~kÏMk hkuÍk™k Mkqhyu ðkrfyn …Zuøkk WMk fku fÇke Vkfk ™ nkuøkk.
nÍhŒu Ïðkò f÷eBkwÕ÷kn Mkkrnçk I VhBkkŒu nI

fu yËkyu fÍo ykih Vkfk Ëqh fh™u fu r÷Þu RMk fku çkk’Ëu Bkøkrhçk …Zku.
({wh¬yu f÷e{e, Mk. 13)
çkk’Í çkwÍwøkkuO fk RþkoË ni fu Bkøkrhçk fu çkk’Ë rçk÷k fwA
çkkŒ rfÞu Mkqhyu ðkrfyn …Z fh Þun Ëwyk …Zku :
fÇke Vkfk ™ nkuøkk.

¾ðkMku Mkqhyu nËeË : çkeBkkh ykËBke Þk Ëw~Bk™ Mku …hu~kk™ ykËBke
RMk fku r÷¾ fh y…™u …kMk h¾u Œku çkeBkkhe ykih …hu~kk™e
Ëqh nku òyuøke ykih çkk’Í çkwÍøw kkuO fk fki÷ ni fu òu ~kÏMk RMk Mkqhn fku
r÷¾ fh y…™u …kMk h¾uøkk Œ÷ðkh ðøkihk fu nB÷kU Mku BknVqÍ hnuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu Bkwò-Ë÷n : Ëku ~kÏMkkU Þk sBkkyŒkU fe çkknBk støkku
rsËk÷ ÏkíBk fhk™u fu r÷Þu RMk fk …Z™k BkwVeË ni.
¾ðkMku Mkqhyu n~h : yøkh nksŒ çkhkhe fu r÷Þu åkkh hõyŒ
™BkkÍ …Ze òyu ykih nh hõyŒ BkU Mkqhyu n~h yuf çkkh …Ze òyu
Œku nksŒ …qhe nkuøke. åke™e fe ŒÏŒe …h RMk fku r÷¾
fh …e™k r™MÞk™ fk R÷ks ni. RMk Mkqhn fe ykr¾he Œe™ ykÞíkU
çknwŒ ynBk nI nËeMk BkU ni fu R™ ykÞŒkU BkU “RMBku yk’ÍBk” ni.
sLLkíke Íuðh 615
¾ðkMku Mkqhyu BkwBŒrnLLkn : rsMk ÷zfe fe ~kkËe ™ nkuŒe nku WMk

fu r÷Þu Mkqhyu BkwBŒrnLLkn …ktåk Bkíkoçkk …Ze òyu WMk fk
r™fkn rfMke ™uf BkËo Mku nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu MkV : òu ÷zfk Bkkt çkk… fk ™k VhBkk™ nku WMk …h
Œe™ çkkh Mkqhyu MkV …Z fh ËBk fh Ëku VhBkkt çkhËkh nku
òyuøkk. BkwMkkrVh RMk fku …Zu Œku yB™ku yBkk™ Mku hnuøkk, hkuÍe BkU
¾ihku çk-h-fík nkuøke.
¾ðkMku Mkqhyu swBkwyn : rBkÞkt çkeðe BkU yøkh Bkw¾k-÷VŒ nku òyu
Œku swBkwyk fu rË™ RMk Mkqhn fku Œe™ çkkh …Z fh ykih …k™e …h ËBk
fh fu Ëku™kU fku r…÷k Ëku, Ëku™kU BkU Bkwðk-VfŒ nku òyuøke.
¾ðkMku Mkqhyu Bkw™krVfq™ : åkwøk÷ ¾kuhkU fu ~kh Mku çkåk™u fu r÷Þu RMku
hkuÍk™k …Zku ykih yøkh ykt¾ BkU ËËo nku Œku RMk fku …Z fh ËBk fhku.
¾ðkMku Mkqhyu Œ÷kf : hLòu økBk Ëqh fh™u fu r÷Þu ykih nh çkeBkkhe
Mku r~kVk fu r÷Þu RMk fe rŒ÷kðŒ çknwŒ BkwVeË ni.
¾ðkMku Mkqhyu ŒnTheBk : yËkyu fÍo ykih nwMkq÷u øk™k fu r÷Þu R¬eMk
çkkh …Zku.
¾ðkMku Mkqhyu BkwÕf : nËeMk ~kheV BkU ni fu òu ~kÏMk nh hkŒ BkU RMku
…Zuøkk ðkun yÍkçku fçkú Mku BknVqÍ hnuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu ™q™ : ™BkkÍ BkU RMk Mkqhn fku …Z™u Mku Võhku Vkfk Ëqh nku
òŒk ni ykih Mk¥kh çkkh …Z™u Mku åkwøk÷ ¾kuhkU Mku rnVkÍŒ nku òŒe ni.
¾ðkMku Mkqhyu y÷ nk¬n : {1} …k™e …h ËBk fh fu ykMkuçk ÍËk
fku r…÷kyku {2} òu çkååkk rÍÞkËk hkuŒk nku WMk fku Çke r…÷kyku.
{3} sçk çkååkk …iËk nku Œku ™n÷k™u fu çkk’Ë RMk fk …Zk nwðk …k™e
çkååku fu Bkwtn …h Bk÷ Ëku Œku çkååkk çknwŒ Íne™ nkuøkk.
sLLkíke Íuðh 616
¾ðkMku Mkqhyu Bkykrhs : yunrŒ÷kBk fku hkuf™u fu r÷Þu Mkku™u Mku

…n÷u ykX çkkh …Z™k BkwVeË ni.
¾ðkMku Mkqhyu ™qn : RMk fe rŒ÷kðŒ Ëw~Bk™kU …h økkr÷çk yk™u fu
r÷Þu çknwŒ BkwVeË ni.
¾ðkMku Mkqhyu rsL™ : RMk fe rŒ÷kðŒ Mku ykMkuçk ykih rsL™kU fk
yMkh Ëqh nku òŒk ni.
¾ðkMku Mkqhyu BkwÍTÍÂB{÷ : RMk fku øÞkhn çkkh …Z™u Mku nh BkwÂ~f÷
ykMkk™ nku òŒe ni.
¾ðkMku Mkqhyu BkwÆÂMMkh : RMk fku …Z fh rn^Íu fwhyk™u BkSË fe Ëwyk
Bktkøkku fwhyk™u BkSË fk ÞkË fh™k ykMkk™ nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu rfÞkBkn : RMk fku …Z fh …k™e …h ËBk fh fu …e™u
Mku fÕçk BkU ™h{e ykih rh¬ík …iËk nku òŒe ni ykih hkuÍk™k …Z™u Mku
Bkõçkqr÷GÞŒ nkrMk÷ nkuŒe ni.
¾ðkMku Mkqhyu ËnTh : RMk fku çk fMkhŒ …Z™u Mku RÕBkku rnõBkŒ fe
çkkŒU Íçkk™ …h òhe nku òŒe nI ykih …A¥kh75 çkkh …Z™u Mku hkuÍe
BkU çk-h-fík nkuŒe ni.
¾ðkMku Mkqhyu Bkwh-Mk÷kŒ : RMk fku …Z fh ËBk fh™u Mku nh BkhÍ
¾kMk fh Vkuzk yåAk nku òŒk ni.
¾ðkMku Mkqhyu yL™çkk : RMk fku …Z™u Mku Íku’Vu çkMkh fe r~kfkÞŒ
Ëqh nku òŒe ni. …k™e …h ËBk fh fu ykt¾kU BkU ÷økk™k Çke BkwVeË ni.
nÍhŒu Ïðkò r™ÍkBkwÆe™ ykir÷Þk ™u VhBkkÞk ni fu òu
~kÏMk yMh fu çkk’Ë RMk Mkqhn fku …ktåk Bkíkoçkk …Zuøkk ðkun yMkehu
R~fu R÷kne 1 nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu ðL™krÍykŒ : òu ~kÏMk hkuÍk™k RMk fku …Zu WMk fku
òLk-f™e fe Œõ÷eV ™nª nkuøke.
sLLkíke Íuðh 617
¾ðkMku Mkqhyu yçkMk : RMk fe rŒ÷kðŒ ™Íh fe fBkÍkuhe ykih

híkkUÄu fu r÷Þu BkwVeË ni.
¾ðkMku Mkqhyu Œõðeh : …Z fh ykt¾kU …h ËBk fh™u Mku yk~kkuçku
åk~Bk ykih ò÷k ðøkihk Ëqh nku òŒk ni ykih yøkh RMk Mkqhn fku
Ík’Vhk™ Mku r÷¾ fh MkkŒ hkuÍ Œf ™kBkËo fku r…÷kÞk òyu Œku
WBBkeË ni fu RÂLf÷kçku nk÷ ~kwYy nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu RÂLVŒkh : RMk fe rŒ÷kðŒ fe çk-h-fík Mku fiËe
sÕË Aqx òŒk ni.
¾ðkMku Mkqhyu y÷ BkwŒÂ^VVe™ : rsMk åkeÍ …h …Z Ëkuøku
ðkun ËeBkf Mku BknVqÍ hnuøke ykih yøkh r÷¾ fh çkktÍ ykihŒ fu øk÷u
BkU Œk’ðeÍ …n™k Ëku Œku ðkun Mkkrnçku yki÷kË nku òyuøke.
¾ðkMku Mkqhyu RÂLþfkf : rsMk çkååku fk ËqÄ Awzk™k BkLÍqh nku WMku
RMk Mkqhn fk Œk’ðeÍ …n™k Ëku ËËuo Íun fe Œõ÷eV BkU økwz ykih
…k™e …h ËBk fh fu r…÷k™u Mku çknwŒ sÕË …iËkR~k nku òŒe ni.
¾ðkMku Mkqhyu çkwYs : yMh fu çkk’Ë rŒ÷kðŒ fh™u Mku Vkuzk VwL‚e Mku
™òŒ rBk÷ òŒe ni.
¾ðkMku Mkqhyu Œkrhf : yøkh fk™ BkU økqts Þk ËËo …iËk nku òyu Œku
RMk fku …Z fh ËBk fh™u Mku ykhkBk nku òyuøkk ykih
çkðkMkeh fk BkheÍ …ZŒk hnu Œku sÕË r~kVk …kyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu yk’÷k : yøkh BkwMkkrVh …ZŒk hnu MkVh fe ŒBkkBk
ykVŒkU Mku BknVqÍ hnuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu økkr~kÞn : RMk fku …Z fh ËBk fh™u Mku BkheÍ fku
r~kVk rBk÷Œe ni.
¾ðkMku Mkqhyu V@ : ykÄe hkŒ fku …Z fh yøkh çkeðe Mku MkkunçkŒ
fhU Œku ™uf çkÏŒ yki÷kË …iËk nkuøke.
sLLkíke Íuðh 618
¾ðkMku Mkqhyu çk÷Ë : RMk fku …Z™u Mku yB™ku ykrVGÞŒ ykih ÷kuøkkU
fe BknççkŒ rBk÷uøke.
¾ðkMku Mkqhyu ð~~kBMk : RMk fku …Z fh rBkøkeo ðk÷u fu fk™ BkU Vqtf
Bkkh™k çknwŒ BkwVeË ni. yøkh çkfhe fu ËqÄ …h ËBk fh fu çkË Íçkk™
ykËBke fku r…÷kyku çkË Íçkk™e òŒe hnuøke.
¾ðkMku Mkqhyu ðÕ÷i÷ : çkååku fe rð÷kËŒ fu ðõŒ RMk fku Œk’ðeÍ
çk™k fh çkååku fku …n™k Ëku çkååkk nh rfMBk fu fezu BkfkuzkU Mku BknVqÍ
hnuøkk. òzk çkw¾kh ðk÷u fku RMk fk Œk’ðeÍ ™^y çkÏ~k ni.
¾ðkMku Mkqhyu ðÆwnk : RMk fku 35 Bkíkoçkk …Z fh Ëwyk BkktøkU Œku
Çkkøkk nwðk ykËBke ðk…Mk yk òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu y÷Bk ™~hn : rsMk Bkk÷ …h ¾heË™u fu çkk’Ë Œe™
Bkíkoçkk RMku …Z rËÞk òyu WMk BkU Ïkqçk çk-h-fík nkuøke.
¾ðkMku Mkqhyu ð¥ke™ : RMk fku hkuÍk™k Œe™ Bkíkoçkk òu …Zuøkk WMk fu
yÏ÷kfku rfhËkh r™nkÞŒ çkunŒhe™ nku òyUøku yøkh nkrBk÷k
ykihŒ fku RÂçíkËkyu nB÷ Mku hkuÍk™k Þun Mkqhyu …kf Äku Äku fh
r…÷kŒu hnU Œku ÷zfk nMke™ku sBke÷ …iËk nku òyuøkk,
MkVuË åke™e fe Œ~Œhe …h Ík’Vhk™ Mku r÷¾ fh r…÷kyU.
¾ðkMku Mkqhyu Rõhy : (økrXÞk ykih òuzkU fu ËËo fk R÷ks) Œhfeçk
Þun ni fu ™BkkÍu V@ Mku …n÷u MkkŒ Bkíkoçkk RMk Mkqhn fku …Z fh
rŒ÷kðŒ fk yuf MkßËk fhU ykih MksËu BkU
MkkŒ Bkíkoçkk …ZU.
¾ðkMku Mkqhyu fÿ : òu ~kÏMk hkuÍk™k RMk fku Mkwçnku ~kkBk Œe™ Œe™
çkkh …Zuøkk yÕ÷kn Œyk÷k WMk fe RÍTÍŒ çkZk Ëuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu çkÂGÞ™n : Þun çkhMk ykih Þhfk™ fk R÷ks ni
Œhfeçk Þun ni fu RMk Mkqhn fku çk fMkhŒ …Zk fhU ykih RMk fk ™õ~k
sLLkíke Íuðh 619
…k™e BkU Îkku÷ fh r…÷kyU rMknTnŒ nku òyuøke.

¾ðkMku Mkqhyu rÍ÷Ík÷ : Þun Mkqhn åkkiÚkkE fwhyk™ fu çkhkçkh ni
RMk fku Mk¥kh Bkíkoçkk …Z™u Mku BkwÂ~f÷ Ëqh nku òŒe ni ykih RMk fu
…Z™u Mku ykMkuçk Ëqh nku òŒk ni.
¾ðkMku Mkqhyu ð÷ ykrËÞkŒ : rsMk ykËBke Þk ò™ðh fku ™Íh ÷øke
nku WMk …h MkkŒ Bkíkoçkk RMk Mkqhn fku …Z fh ËBk fhku ™Íh Ë^y nku
òyuøke. ËËou rsøkh ðk÷u fku Þun r÷¾ fh Äku fh Œe™ rË™ Œf r…÷kyU.
¾ðkMku Mkqhyu y÷ fkrhyn : RMk Mkqhn fku yuf Mkku yuf101 çkkh
…Z Ëu™u Mku ™Íh Ë^y nku òŒe ni Bkfk™ BkU r÷¾ fh ÷økk™u Mku
çk÷kykU Mku yBkk™ ykih rnVkÍŒ hnŒe ni.
¾ðkMku Mkqhyu ŒfkMkwh : Þun nÍkh ykÞŒkU fu çkhkçkh ni. RMk fku
Œe™ Mkku çkkh …Z™u Mku fÍo çknwŒ sÕË yËk nku òyuøkk.
yøkh rfMke BkwËuo Mku Bkw÷kfkŒ fh™e nku Œku RMk Mkqhn fku ~kçku swBkwyk
BkU yuf Mkku Œuhn Bkíkoçkk …Z fh Mkku òyku.
¾ðkMku Mkqhyu ð÷ yMh : RMk fku …Z™u Mku økBk Ëqh nku òŒk ni.
BkwMkeçkŒ ÍËk …h MkkŒ Bkíkoçkk RMk Mkqhn fku …Z fh ËBk fh Ëku.
¾ðkMku Mkqhyu y÷ nw-BkÍn : Ëw~Bk™ fu ~kh Mku rnVkÍŒ fu r÷Þu
hkuÍk™k øÞkhn Bkíkoçkk …Zku.
¾ðkMku Mkqhyu Ve÷ : Ëw~Bk™ fu ~kh Mku rnVkÍŒ fu r÷Þu RMk Mkqhn fku
yuf Mkku çkkh …Z fh Ëwyk Bkktøkku.
¾ðkMku Mkqhyu fwhi~k : ò™ fe rnVkÍŒ ykih Vkfu Mku yB™ fu r÷Þu
hkuÍk™k RMk Mkqhn fku Mk¥kkEMk Bkíkoçkk …Z™k Bkwshoçk ni.
¾ðkMku Mkqhyu y÷ BkkQ™ : çkze BkwÂ~f÷ …u~k yk òyu Œku RMk
Mkqhn fku nÍkh çkkh …Z™k çknwŒ BkwVeË ni.
¾ðkMku Mkqhyu y÷ fkiMkh : ÷k ð÷Ë Mkkrnçku yki÷kË nku òyu
sLLkíke Íuðh 620
RMk fu r÷Þu RMk Mkqhn fku hkuÍk™k …ktåk Mkku Bkíkoçkk …Zu. Œe™ Bkkn Œf
…Z™u fu çkk’Ë nB÷ fhkh …k òyuøkk ykih ykËBke
Mkkrnçku yki÷kË nku òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu fkrVY™ : Þun åkkiÚkkE fwhyk™ fu çkhkçkh ni. òu
ÍYhŒ BkLË RŒðkh fu rË™ íkw÷qyu yk^Œkçk fu ðõŒ ËMk çkkh RMk
Mkqhn fku …Zu WMk fk fkBk çk™ òyuøkk.
¾ðkMku Mkqhyu yÕ÷nçk : Ëw~Bk™kU fe Bkø÷qrçkGÞŒ fu r÷Þu RMk fku
çk fMkhŒ …Z™k BkwVeË ni.
¾ðkMku Mkqhyu RÏ÷kMk : Þun Mkqhyu …kf rŒnkE fwhyk™ fu çkhkçkh
ni. òu çkeBkkh y…™e çkeBkkhe fu ÍBkk™u BkU RMk fku …ZŒk hnu yøkh
ðkun RMke rçkBkkhe BkU Bkh økÞk Œku nËeMk fk çkÞk™ ni fu ðkun fçkú fu
Ëçkkuåk™u ykih fçkú fe Œtøke fu yÍkçk Mku BknVqÍ hnuøkk ykih rfÞkBkŒ
fu rË™ rVrh~Œu WMk fku åkkhkU ŒhV Mku Îkuhu BkU ÷u fh ykih y…™u çkkÍqykU
…h rçkXk fh …w÷ rMkhkŒ …kh fhk ËUøku ykih sL™Œ BkU ÃknkU[k ËUøku.
òu ~kÏMk RMk Mkqhn fku Mkwçnku ~kkBk Œe™ Œe™ Bkíkoçkk ™eåku
r÷¾e nwE Ëwyk fe MkqhŒ BkU …Zuøkk WMk fe nh Ëwyk …qhe
nkuøke, …Z™u fe Œhfeçk Þun ni.
sLLkíke Íuðh 621
¾ðkMk Mkqhyu y÷ V÷f ðL™kMk : Mknen {wÂM÷Bk BkU nËeMk ni fu

(yB™ku …™kn fu çkkçk BkU) Mkqhyu V÷f ykih Mkqhyu ™kMk siMke fkuE
Mkqhn ™ Ëu¾kuøku.
R™ Ëku™kU MkqhŒkU BkU rsL™ ð ~kiŒk™ ykih nkrMkËkU fu ~kh Mku

BknVqÍ hn™u fe çku ™Íeh ŒkMkeh ni. R™ fku yBk÷ BkU ÷k™u fe åkLË
MkqhŒU Ë-hsu Íi÷ nI :
{1} BkMnqh …h Mkku Bkíkoçkk R™ Ëku™kU MkqhŒkU fku …Z fh ËBk fh™u Mku
MkunTh fk yMkh ÍkR÷ nku òyuøkk ykih yøkh …k™e …h
RŒ™e ne çkkh …Z fh ËBk fh rËÞk òyu ykih r…÷kÞk òyu sçk
Çke òËq xqx òyuøkk.
{2} yøkh øÞkhn øÞkhn Bkíkoçkk Çke …ZU sçk Çke VkyuËk nkuøkk,
fE hkuÍ Œf yiMkk fh™k nkuøkk.
{3} rs™ çkååkkU fku R™ Ëku™kU MkqhŒkU fk Œk’ðeÍ …n™k rËÞk òyu
ðkun rsL™ ð ~kiŒk™ ykih ŒBkkBk Ínhe÷u ò™ðhkU Mku BknVqÍ hnUøku.
ËqMkhu BkwÏŒr÷V y-Bkr÷GÞkŒ
rËBkkøk fe fBkÍkuhe : …ktåkkU ™BkkÍkU fu çkk’Ë Mkh …h ËknT™k nkÚk
h¾ fh øÞkhn Bkíkoçkk …Zku.
™Íh fk fBkÍkuh nku™k : …ktåkkU ™BkkÍkU fu çkk’Ë øÞkhn Bkíkoçkk
…Z fh Ëku™kU nkÚkkU fu …kuhkU …h ËBk fh fu ykt¾kU …h Vih ÷U.
Íçkk™ BkU ÷wõ™Œ : V@ fe ™BkkÍ …Z fh yuf …kf ftfhe Bkwtn BkU
h¾ fh Þun ykÞŒ R¬eMk Bkíkoçkk …ZU :
sLLkíke Íuðh 622
RÂÏík÷ksu fÕçk : Þun ykÞŒ rçkÂM{Õ÷kn MkBkuŒ r÷¾ fh øk÷u BkU

çkktÄU, zkuhk RŒ™k ÷Bçkk hnu fu Œk’ðeÍ rË÷ …h …zk hnu :
ËËuo r~kfBk : Þun ykÞŒ …k™e ðøkihk …h Œe™ çkkh …Z fh r…÷k ËU

Þk r÷¾ fh …ux …h çkktÄ ËU :
rŒÕ÷e çkZ ò™k : RMk ykÞŒ fku r÷¾ fh rŒÕ÷e fe søkn çkktÄU :
™kV x÷ ò™k : RMk ykÞŒ fku r÷¾ fh ™kV fe søkn çkktÄU :
çkw¾kh : yøkh rçkøkih òzu fu nku Œku Þun ykÞŒ r÷¾ fh øk÷u BkU
çkktÄU ykih RMke fku …Z fh ËBk fhU :
ykih yøkh çkw¾kh òzu fu MkkÚk nku Œku Þun ykÞŒ r÷¾ fh øk÷u BkU
çkktÄU :
Vkuzk VwL‚e : …kf MkkV Zu÷k …eMk fh WMk …h Þun Ëwyk Œe™ Bkíkoçkk
…Z fh Úkqfu ykih WMk rBkèe …h Úkkuzk …k™e rAzf fh ðkun rBkèe
Œõ÷eV fe søkn …h rË™ BkU Ëku åkkh çkkh Bk÷ r÷Þk fhu åkknu Vkuzu
…h Þun rBkèe ÷økk fh …èe çkktÄ Ëu.
sLLkíke Íuðh 623
Îkh BkU Mku Mkkt… Çkøkk™k : ÷kunu fe åkkh fe÷U ÷u fh yuf yuf fe÷ …h
…ååkeMk …ååkeMk Bkíkoçkk Þun ykÞŒ ËBk fh fu Bkfk™ fu åkkhkU fku™kU
…h ÍBke™ BkU økkz ËU Mkkt… WMk Îkh BkU ™nª hnuøkk ykih
ykMkuçk Çke åk÷k òyuøkk ykÞŒ Þun ni :
çkkð÷u fw¥ku fk fkx ÷u™k : Q…h rÍ¢ fe nwE ykÞŒ fku hkuxe Þk
rçkÂMfx fu åkk÷eMk xwfzkU …h r÷¾ fh yuf xwfzk hkuÍ WMk ~kÏMk fku
r¾÷k ËU WMk ~kÏMk fku çkkð÷k …™ ykih nzf ™ nkuøke.
çkktÍ…™ : åkk÷eMk ÷kUøkU ÷u fh nh yuf …h MkkŒ MkkŒ çkkh RMk
ykÞŒ fku …Zu ykih rsMk rË™ ykihŒ niÍ Mku …kf nku fh økwM÷ fhu
WMk rË™ Mku yuf ÷kUøk hkuÍBkhko MkkuŒu ðõŒ ¾k™k ~kwYy fhu ykih RMk
…h …k™e ™ …eðu ykih RMk ËhrBkÞk™ BkU ÍYh ~kkunh fu MkkÚk Mkkuyu
ykÞík Þun ni :
ÍYh yki÷kË nkuøke.

nB÷ røkh ò™k : RMk ykÞŒ fk Œk’ðeÍ çk™k fh fBkh BkU çkktÄu
ykih Œk’ðeÍ ™kV fu ™eåku …uzq …h hnu :
nB÷ røkh™u Mku BknVqÍ hnuøkk.

sLLkíke Íuðh 624
…iËkR~k fk ËËo : Þun ykÞŒ yuf …h[u …h r÷¾ fh f…zu BkU ÷…ux
fh ykihŒ fe çkk# hk™ BkU çkktÄU Þk MkkŒ Bkíkoçkk økwz ÃkkLke …h …Z fh
r¾÷kyU çkååkk ykMkk™e fu MkkÚk …iËk nkuøkk ðkun ykÞŒ Þun ni :
çkååkk rÍLËk ™ hn™k : yßðkR™ ykih fk÷e rBkåko ykÄ ykÄ

…kð ÷u fh …eh fu rË™ Mkqhs Z÷™u fu çkk’Ë åkk÷eMk çkkh Mkqhyu
ð~~kBMk RMk Œhn …Zu fu nh Ë^yk fu MkkÚk ËwYË ~kheV Çke …Zu ykih
nh Bkíkoçkk yßðkR™ ykih fk÷e rBkåko …h ËBk fh fu ykih ~kwYyu
nB÷ Mku ËqÄ Awzk™u Œf hkuÍk™k Úkkuze Úkkuze yßðkR™ ykih fk÷e
rBkåko ¾k r÷Þk fhu yki÷kË rÍLËk hnuøke.
çkååku fku ™Íh ÷øk™k Þk hku™k Þk MkkuŒu BkU zh fh åkkUf™k
ykih , rçkÂM{Õ÷kn MkBkuŒ Œe™
Œe™ çkkh …Z fh çkååku …h ËBk fhu ykih Þun Œk’ðeÍ r÷¾ fh çkååku
fu øk÷u BkU …n™kyu
niÍk ykih ðçkkE yBkhkÍ BkU : R™ Ëku™kU BkU nh ¾k™u …e™u fe

åkeÍ …h Mkqhyu …Z fh ËBk fh r÷Þk fhU rnVkÍŒ
hnuøke ykih rsMk fku BkhÍ nku òyu WMk fku Çke rfMke åkeÍ …h ËBk fh
sLLkíke Íuðh 625
fu r¾÷kyu r…÷kyU r~kVk nkrMk÷ nkuøke.

åkuåkf fk økLzk : MkkŒ ™e÷k htøk fk økLzk ÷u fh WMke …h Mkqhyu
yhonBkk™ …ZU ykih nh …h Vqtf Bkkh fh
yuf røkhn ÷økk ËU rVh Þun økLzk çkååku fu øk÷u BkU zk÷ ËU. åkuåkf Mku
rnVkÍŒ hnuøke ykih yøkh åkuåkf r™f÷™u fu çkk’Ë zk÷U Œku
åkuåkf fe rÍÞkËk Œõ÷eV ™ hnuøke.
ËqÄ fBk nku™k : Þun Ëku™kU ykÞŒU ™Bkf …h MkkŒ çkkh …Z fh WzË
fe Ëk÷ BkU r¾÷kyU ykih rçkÂM{Õ÷kn MkBkuŒ Ëku™kU ykÞŒkU fku …ZU,
…n÷e ykÞŒ
ykih ËqMkhe ykÞŒ
òËq xku™k fu r÷Þu : Þun ykÞŒ r÷¾ fh BkheÍ fu øk÷u BkU …n™kyU ykih
…k™e …Z fh …k™e r…÷kyU ykih RMke …Zu nwyu …k™e Mku BkheÍ fku rfMke
çkze ÷øk™ Þk xçk BkU rçkXk fh ™n÷kyU ykih …k™e rfMke søkn zk÷ ËU
ykih ykih …qhe …qhe Mkqhn

yuf yuf Bkíkoçkk.
yGÞkBku Bkknðkhe fe fBke : yøkh yGÞkBku Bkknðkhe BkU fBke nku
ykih RMk Mku Œõ÷eV nku Œku R™ ykÞkŒ fku r÷¾ fh øk÷u BkU zk÷U
ykih zkuhk RŒ™k çkzk nku, fu Œk’ðeÍ ™kV fu ™eåku …zk hnu :
sLLkíke Íuðh 626
yGÞkBku Bkknðkhe fe rÍÞkËŒe : yøkh rfMke ykihŒ fku yGÞkBku

Bkknðkhe rÍÞkËk ykŒu nkU ykih RMk Mku Œõ÷eV nku Œku R™ ykÞŒkU
fku r÷¾ fh Œk’ðeÍ øk÷u BkU zk÷U ykih zkuhk RŒ™k çkzk nku, fu
Œk’ðeÍ ™kV fu ™eåku …zk nku :
økkRçk fku ðk…Mk çkw÷k™k : yøkh rfMke fk ÷zfk Þk fkuE Çke fnª
åk÷k økÞk ykih ÷k …Œk nku økÞk Œku WMk fku ðk…Mk çkw÷k™u fu r÷Þu
™eåku fe ykÞŒkU fku r÷¾ fh RMk Œk’ðeÍ fku øk÷u Þk ™e÷u f…zu BkU
÷…ux fh Îkh fe ytÄuhe fkuXhe BkU Ëku …ÚÚkhkU fu ËhrBkÞk™ RMk Œhn
h¾ rËÞk òyu fu RMk …h rfMke fk …kô ™ …zu …ÚÚkh ™ nkU Œku åk¬e
fu Ëku …kxkU fu ËhrBkÞk™ RMk fku Ëçkk Ëu™k åkkrnÞu ykih ÷^Í fe
søkn WMk ÷k …Œk fk ™kBk r÷¾U.
sLLkíke Íuðh 627
økheçke Ëqh nku™u fu r÷Þu : çkk’Ë ™BkkÍu R~kk yÔð÷ ykr¾h

øÞkhn øÞkhn Bkíkoçkk ËwYË ~kheV ykih ËhrBkÞk™ BkU øÞkhn Bkíkoçkk
ŒMçken fe …Z fh Ëwyk BkktøkU ykih yøkh åkknU Œku Þun ËqMkhk
ðÍeVk …Z r÷Þk fhU fu çkk’Ë ™BkkÍu R~kk ykøku …eAu MkkŒ MkkŒ Bkíkoçkk
ËwYË ~kheV …Z fh çkeåk BkU åkkiËn ŒMçken ykih åkkiËn Ëk™u
…Z fh Ëwyk fhU hkuÍe BkU Vhk¾e ykih çk-h-fík nkuøke.
çkååkkU fk rÍÞkËk hku™k : Þun Œk’ðeÍ r÷¾ fh çkååkkU fu øk÷u BkU …n™kyU.
ËËuo Mkh fu r÷Þu : Þun Ëwyk …Z fh çkkh çkkh Mkh …h ËBk fhU ykih
RMke fku r÷¾ fh Mkh BkU çkktÄU :
sLLkíke Íuðh 628
ËËuo Mkh (ykÄk MkeMke) : Þun Œk’ðeÍ r÷¾ fh MkkŒ Œkh fkuhu MkqŒ fu
Äkøku BkU çkktÄ fh Mkh BkU çkktÄU ykih rsMk ŒhV ËËo nku WÄh Œk’ðeÍ hnu.
åkLË BkwVeË çkkŒU

{1}
RMk ËwYË ~kheV fku çkk’Ë ™BkkÍu swBkwyk BkËe™yu Bkw™Ôðhn

fe ŒhV Á¾ fh fu ykih yËçk fu MkkÚk nkÚk çkktÄ fh yuf Mkku Bkíkoçkk
…ZU Œku Ëe™ku ËwLÞk fe çku ~kwBkkh ™u’BkŒkU Mku MkhVhkÍ nkUøku.
{2} BkÂMsË BkU …n÷u ËknT™k fËBk h¾ fh Ëkr¾÷ nkU ykih Þun
Ëwyk …ZU :
{3} BkÂMsË Mku r™f÷Œu ðõŒ …n÷u çkkÞkt fËBk çkknh r™fk÷ku ykih
Þun Ëwyk …Zku :
{4} åkktË Ëu¾ fh Þun Ëwyk …Zku :
sLLkíke Íuðh 629
{5} f~Œe ykih snkÍ …h Mkwðkh nkuŒu ðõŒ Þun Ëwyk …ZU yB™ku
yBkk™ Mku MkVh ŒBkkBk nkuøkk :
{6} Bkkuxh, xÙu™, rhûkk, nðkE snkÍ ðøkihk …h Mkwðkh nkuŒu ðõŒ
Þun Ëwyk …Zku Mk÷kBkŒe Mku hnkuøku :
{7} sçk Mkku™u ÷øku Œku Þun Ëwyk …Z ÷u :
{8} sçk Mkku fh WXu Œku Þun Ëwyk …Z ÷u :
{9} sçk fkuE zhkð™k Þk çkwhk Ïðkçk Ëu¾u ykih ykt¾ ¾w÷ òyu Œku
Œe™ Bkíkoçkk …Zu rVh Œe™ Bkíkoçkk çkk# ŒhV
Úkqfu rVh yøkh Mkku™k åkknu Œku fhðx çkË÷ fh Mkku òyu
çkwhu Ïðkçk Mku fkuE ™wõMkk™ ™nª ÃknkU[uøkk.
{10} sçk ykMBkk™ Mku fkuE Œkhk xqxŒk nwðk ™Íh ykyu Œku r™økkn
™eåke fh ÷u ykih Þun Ëwyk …Zu :
{11} fkuZe, yLÄu, ÷tøkzu ðøkihk BkheÍ Þk BkwMkeçkŒ ÍËk fku Ëu¾u Œku
Þun Ëwyk …Z ÷u WMk BkhÍ ykih BkwMkeçkŒ Mku BknVqÍ
hnuøkk Bkøkh ÍwfkBk ð yk~kkuçku åk~Bk ykih ¾krh~k fu BkheÍkU fku Ëu¾
sLLkíke Íuðh 630
fh Þun Ëwyk ™ …Zu õÞqtfu R™ çkeBkkrhÞkU Mku çkË™ fe RM÷kn nkuŒe ni

ðkun Ëwyk Þun ni :
{12} Ínhe÷u ò™ðhkU Mku rnVkÍŒ fu r÷Þu Þun Ëwyk Mkwçnku ~kkBk fku
…Z r÷Þk fhku :
RMk Ëwyk fku òu Mkwçn fku …Z ÷u ðkun rË™ Çkh Ínhe÷u
ò™ðhkU Mku BknVqÍ hnuøkk ykih òu ~kkBk fku …Z ÷u ðkun hkŒ Çkh R™
ò™ðhkU Mku yB™ku yBkk™ BkU hnuøkk.
{13} fÍo yËk nku™u fe Ëwyk
nh ™BkkÍ fu çkk’Ë øÞkhn øÞkhn Bkíkoçkk Mkwçnku ~kkBk Mkku

Mkku çkkh hkuÍk™k …Zu ykih yÔð÷ ð ykr¾h Œe™ Œe™ çkkh ËwYË
~kheV Çke …Z ÷u.
{14} çkkÍkh BkU Ëkr¾÷ nku Œku Þun fr÷BkkŒ …Z ÷u :
{15} sçk ™Þk r÷çkkMk …n™u Œku Þun …Zu :
{16} sçk ykE™k Ëu¾u Œku Þun Ëwyk …Zu :

sLLkíke Íuðh 631
{17} sçk rfMke fku ÁÏMkŒ fhu Œku Þun Ëwyk …Zu :
{18} MkVh fu r÷Þu hðk™k nkuŒu ðõŒ Þun Ëwyk …Z ÷u Œku yB™ku
Mk÷kBkŒe fu MkkÚk MkVh ŒBkkBk nkuøkk :
{19} sçk MkVh Mku ðk…Mk nku Œku Þun Ëwyk …Zu :
{ 20} sçk rfMke BkÂLÍ÷ Þk Mxu~k™ …h WŒhu Œku Þun Ëwyk …Zu
nh rfMBk fu ™wõMkk™ Mku BknVqÍ hnuøkk :
{21} ykt¾kU BkU Mkwh{k ÷økkŒu ðõŒ Þun Ëwyk …Z™e åkkrnÞu :
{22} ¾k™k ¾k™u fu çkk’Ë RMk Ëwyk fku …Zu :
sLLkíke Íuðh 632
{23} sçk fkuE ™u’BkŒ rBk÷u Œku Þun …Zu :
{24} nh çk÷k nh ™wõMkk™ Mku yBkk™ rBk÷™u fu r÷Þu Mkwçn fku ykih
~kkBk fku Œe™ Œe™ Bkíkoçkk RMk Ëwyk fku …Z ÷u nh çk÷k
ykih nh ™wõMkk™ Mku BknVqÍ hnuøkk :
{25} sçk yktÄe åk÷u Œku Þun Ëwyk …Zu.
{26} çkkË÷kU fe økhs ykih rçks÷e fe fzf fu ðõŒ Þun Ëwyk

…Z™e åkkrnÞu.
{27} yøkh rfMke fkiBk Þk rfMke økwhkin Mku ò™ku Bkk÷ fk ¾kiV nku Œku
Þun Ëwyk …Zu :
{28} Bkwøko fe ykðkÍ Mkw™ fh Þun …Zu :
{29} økÄk çkku÷u Œku Þun Ëwyk …ZU :
sLLkíke Íuðh 633
{10}
Bke÷kË ð ™k’Œ
Bke÷kË ~kheV BkLÍqBk
yÍ : Bkki÷k™k nMk™ çkhuÕðe
Mkçkk ™u rfMk fe ykBkË fe Mkw™kE BkwhkËu çkw÷çkw÷u çkuŒkçk ÷kE
Bkåke nI ~kkrËÞkt fiMke økw÷kU BkU Bkwçkkhf çkkrËÞkt nI çkw÷çkw÷kU BkU
Þun ™hrøkMk rfMk fk hMŒk Ëu¾Œe ni Þun MkkuMk™ rfMk fe rBkËTnŒ fh hne ni
¾w÷u …zŒu nI Mkçk økwL[u Þun õÞk ni RLnU rfMk Vq÷ fk ~kkifu r÷fk ni
™E …ku~kkf çkË÷e ni økw÷kU ™u BkåkkÞk ~kkuh ni õÞqt çkw÷çkw÷kU ™u
™nª Bkk’÷qBk ni Þun Bkkshk õÞk Þun fiMkk nwõBk ni rhÍðkt fku ykÞk
çk™k Ëu Œq åkBk™ nh yuf çk™ fku ™ nku sL™Œ Mku fwA r™MçkŒ ËwÕn™ fku
nwðk Bkkr÷f fku Þun nwõBku ÏkwËkðLË fu ËhðkÍu snL™Bk fu nkU Mkçk çkLË
fwhi~ke ò™ðh õÞqt çkku÷Œu nI Þun rfMk fu ðMV BkU ÷çk ¾ku÷Œu nI
Í{ª fe MkBŒ õÞqt BkkR÷ nI Œkhu Þun rfMk fe ËeË fu MkkR÷ nI Œkhu
Þun çkwŒ rfMk ðkrMkŒu ykIÄu …zu nI ÍBkª …u õÞqt ¾ò÷Œ Mku røkhu nI
ÍBkª …h õÞqt Bk÷kRf yk hnu nI Þun õÞqt ŒkunVu …u ŒkunVu ÷k hnu nI
Þun ykBkË fki™ Mku Íe~kk™ fe ni Þun ykBkË fki™ Mku MkwÕŒk™ fe ni
RMke nihŒ BkU Úku yn÷u ŒBkk~kk
fu ™køkn nkrŒVu økiçke Þun çkku÷k
sLLkíke Íuðh 634
ðkun Wêe Ëu¾ ÷ku økËuo Mkwðkhe RÞkt nku™u ÷øku yLðkhu çkkhe
™feçkkU fe MkËkyU yk hne nI rfMke fe ò™ fku Œz…k hne nI
BkwyÆçk nkÚk çkktÄU ykøku ykøku åk÷u ykŒu nI fnŒu ykøku ykøku
rVËk rs™ fu ~khV …h Mkçk ™çke nI Þune nI ðkun Þune nI ðkun Þune nI
Þune ðk÷e nI Mkkhu çku fMkkU fu Þune VrhÞkË-hMk nI çku çkMkkU fu
RLnª fe ÍkŒ ni Mkçk fk Mknkhk RLnª fu Ëh Mku ni Mkçk fk økwÍkhk
RLnª Mku fhŒe nI VrhÞkË råkzÞkt RLnª Mku åkknŒe nI ËkË råkzÞkt
Þune nI òu yŒk VhBkkyU Ëki÷Œ fhU ÏkwË sð fe hkuxe …h f™kyŒ
RLnª …h Ëku™kU yk÷Bk Bkh hnu nI RLnª …h ò™ MkËfu fh hnu nI
VwÍqt Áíçkk ni Mkwçnku ~kkBk R™ fk BkwnBBkË BkwMŒVk ni ™kBk R™ fk
fkuE ËkBk™ Mku r÷…xk hku hnk ni fkuE nh økkBk BknTðu RÂÕíkò ni
RÄh Çke Rf ™Íh nku Œks ðk÷u fkuE fçk Œf rË÷u BkwÍTŒh MktÇkk÷u
çknwŒ ™ÍËef yk ÃknkU[k ðkun ÃÞkhk rVËk ni ò™ku rË÷ rsMk …h nBkkhk
WXU Œk’ÍeBk fku Þkhk™u BknrV÷

nwðk sÕðk ™wBkk ðkun ò™u BknrV÷
sLLkíke Íuðh 635
Bke÷kË ~kheV
ykðkÍ nku çkw÷LË ËwYËku Mk÷kBk fe BknrV÷ ni rÍ¢u Bkkir÷Ëu ¾iÁ÷ y™kBk fe
yÕ÷kn...fk ni ykih fwËrMkÞkU fk Çke õÞk ~kk™ ni hMkq÷ j fe
Çkus yi hçk Bkuhu ËwYËku Mk÷kBk y…™u ÃÞkhu ™çke …u Çkus BkwËkBk
çkÍTBku nMŒe fu ŒksËkh ykyu økw÷~k™u ËnTh fe çknkh ykyu

rsMk fu ËkBk™ BkU Aw… Mkfu ËwLÞk ðkun hMkq÷u fhBk r~kykh ykyu
rhðkÞŒ ni fu yÕ÷kn Œyk÷k ™u ÍBke™ku ykMBkk™ çkÕfu ŒBkkBk
yk÷Bk ykih Mkkhu snk™ fu …iËk fh™u Mku çknwŒ …n÷u y…™u nçkeçk
nÍhŒu BkwnBBkË BkwMŒVk 6 fu ™qh fku …iËk VhBkkÞk
ykih y…™u ÃÞkhu nçkeçk fu BkwfÆMk ™qh Mku y…™e ŒBkkBk
fkyu™kŒ fku ~k-hVu ðwsËq Mku MkhVhkÍ VhBkkÞk. siMkk fu ÏkwË nwÍhq u
yõËMk 6 ™u RþkoË VhBkkÞk fu :
Þk’™e Mkçk Mku …n÷u yÕ÷kn Œyk÷k ™u Bkuhu ™qh fku …iËk VhBkkÞk.
ykih ŒBkkBk BkÏ÷qf fku yÕ÷kn Œyk÷k ™u Bkuhu ™qh Mku
¾Õf VhBkkÞk. ykih BkI yÕ÷kn fk ™qh nqt.
Çkus yi hçk Bkuhu ËwYËku Mk÷kBk y…™u ÃÞkhu ™çke …u Çkus BkwËkBk
sLLkíke Íuðh 636
çkhMknk çkhMk çkÕfu nÍkhkU çkhMk Œf Þun ™qhu BkwnBBkËe

ÏkwËkðLËu fwÆqMk fe ŒMçken ð ŒõËeMk BkU Bk~økq÷ ð BkMkYV hnk. Þnkt
Œf fu yÕ÷kn Œyk÷k ™u nÍhŒu ykËBk j fku …iËk VhBkkÞk.
Œku RMk BkwfÆMk ™qh fku R™ fe …u~kk™e BkU yBkk™Œ h¾k ykih sçk Œf
ÏkwËkðLËu yk÷Bk fku BkLÍqh Úkk, nÍhŒu ykËBk j rçkrn~Œ fu
çkkøkkU BkU y…™e çkeðe nÍhŒu nÔðk fu MkkÚk Mkwfq™Œ VhBkkŒu Úku Þnkt
Œf fu sçk ÏkwËkðLËu yk÷Bk fu nwõBk Mku nÍhŒu ykËBk ð nÔðk
rçkrn~Œu çkhª Mku Yyu ÍBke™ …h Œ~kheV ÷kyu ykih çkk÷ çkååkkU fe
…iËkR~k fk rMkÂÕMk÷k ~kwYy nwðk Œku ™qhu BkwnBBkËe òu yk… fe
…u~kk™e BkU sÕðk økh Úkk, ðkun yk… fu VhÍLË nÍhŒu ~keMk j
fe …u~kk™e BkU BkwLŒrf÷ nwðk ykih rMkÂÕMk÷k çk rMkÂÕMk÷k, Ë-hò çk
Ë-hò ™qhu BkwnBBkËe BkwfÆMk …eXkU Mku Bkwçkkhf r~k-fBkkU fe ŒhV Œ^ðeÍ
nkuŒk hnk ykih rs™ rs™ BkwfÆMk …u~kkr™ÞkU BkU Þun ™qh åkBkõŒk hnk
nh søkn ySçk ySçk Bkku’rsÍkŒ ð ¾ðkrhfu ykËkŒ fk Íwnqh
nkuŒk hnk ykih RMk ™qhu …kf fe çk-h-fíkkU fu VwÞqÍ Œhn Œhn Mku
Íkrnh nkuŒu hnu. åkw™kLåku nÍhŒu ykËBk j fe BkwfÆMk …u~kk™e
BkU RMk ™qhu BkwnBBkËe ™u Þun sÕðk rË¾kÞk fu nÍhŒu ykËBk j
BkMsqËu Bk÷kRfk nku økyu ykih ŒBkkBk rVrh~ŒkU ™u R™ fu MkkBk™u
MkßËk rfÞk. Þune ™qh sçk nÍhŒu ™qn j fku rBk÷k Œku íkqVk™
BkU RMke ™qh fe çkËki÷Œ R™ fe f~Œe Mk÷kBkŒe fu MkkÚk sqËe …nkz
…h ÃknkU[ fh Xnh økE. RMke ™qhu BkwnBBkËe fk ViÍk™ Úkk fu nÍhŒu
RçkúkneBk j fku sçk ™BkYË fkrVh ™u ykøk fu ~kku’÷kU BkU zk÷
rËÞk Œku ðkun ykøk rsMk fu çkw÷LË ~kku’÷kU fu Q…h Mku fkuE …rhLË
Çke ™nª økwÍh MkfŒk Úkk yuf ËBk XLze ykih Mk÷kBkŒe ð hknŒ fk
çkkøk çk™ økE.
sLLkíke Íuðh 637
Þune ðßn ni fu ŒBkkBk yÂBçkÞk yk… fe Œ~kheV

yk-ðhe fu Bkw~Œkf ð BkwLŒrÍh ni ykih nh Ëkih fu BkwfÆMk hMkq÷kU fe
sBkkyŒ yk… fe ykBkË ykBkË fu RÂLíkÍkh BkU yk… fe BkËTnku
Mk™k fk Ïkwíçkk …Z™u BkU Bk~økq÷ hne. åkw™kLåku nh ÍBkk™u fu BkwfÆMk
™rçkÞkU ykih hMkq÷kU fk Þun nk÷ hnk fu
¾÷e÷wÕ÷kn ™u rsMk fu r÷Þu nf Mku ËwykyU fª
ÍçkenwÕ÷kn ™u ðõŒu Íçn rsMk fe RÂÕíkòyU fª
òu çk™ fu hku~k™e rVh ËeËyu Þk’fqçk BkU ykÞk
rsMku ÞqMkwV ™u y…™u nwM™ fu Lkihtøk BkU …kÞk
rË÷u ÞnTÞk BkU yh{kt hn økyu rsMk fe rÍÞkhŒ fu
÷çku EMkk …u ykyu ðk’Í rsMk fe ~kk™u hnBkŒ fu
y÷ økhÍ ™qhu BkwnBBkËe 6 çkhkçkh yuf
…u~kk™e Mku ËqMkhe …u~kkr™ÞkU BkU BkwLŒrf÷ nkuŒk hnk ykih y…™u
VwÞqÍku çk-hfkŒ fu sÕðkU Mku nh Ëkih fu ÷kuøkkU fku ™qhkr™GÞŒ çkÏ~kŒk
hnk Þnkt Œf fu Þun ™qhu …kf nwÍqhu yõËMk 6 fu
ËkËk nÍhŒu yçËw÷ Bkw¥kr÷çk fku rBk÷k. RMke ™qhu yõËMk fk íkwVi÷
Úkk fu yçkThnk çkkË~kkn nç~k fk ðkun ÷~fh òu fk’çkk Zk™u fu r÷Þu
åkZkE fh fu ykÞk Úkk nÍhŒu yçËw÷ Bkw¥kr÷çk fe çkËki÷Œ Akuxu Akuxu
…rhLËu yçkkçke÷kU fu ftfrhÞkU Mku …qhk ÷~fh Bky nkrÚkÞkU fu n÷kf ð
çkhçkkË nku økÞk ykih ÏkwËk fk BkwfÆMk Îkh ¾k™yu fk’çkk yuf fkrVh
fu nB÷kU Mku Mk÷kBkŒ hnk.
sLLkíke Íuðh 638
nÍhŒu yçËw÷ Bkw¥kr÷çk Mku Þun ™qhu …kf BkwLŒrf÷ nku fh

nwÍqh fu ðkr÷Ëu BkkrsË nÍhŒu yçËwÕ÷kn 5
fku rBk÷k ykih nÍhŒu yçËwÕ÷kn Mku yk… fe ðkr÷Ëyu BkkrsËk
çkeçke ykrBk™k C fku Œ^ðeÍ nwðk, yGÞkBku nB÷ BkU
Œhn Œhn fu VwÞqÍku çk-hfkŒ fk Íwnqh nkuŒk hnk. åkw™kLåku nwÍqh
6 fe ðkr÷Ëyu BkkrsËk fk çkÞk™ ni fu nh hkŒ
Ïðkçk BkU yuf rVrh~Œk yk fh BkwÍu ™rçkGÞu ykr¾ÁÍTÍBkk™
6 fe Œ~kheV yk-ðhe fe rçk~kkhŒ ð Ïkw~k ¾çkhe
Mkw™kŒk hnk, Þnkt Œf fu ðkun BkwfÆMk ðõŒ fheçk Mku fheçk íkh nkuŒk
hnk fu ¾Ík™yu fwËhŒ fe Mkçk Mku rÍÞkËk y™Bkku÷ Ëki÷Œ Yyu
ÍBke™ fe ŒhV Bkw-Œðßsun nku ykih ÏkwËkðLËu fwÆqMk fe ™u’BkŒkU BkU Mku
Mkçk Mku çkze ™u’BkŒ fk Íwnqh nku åkw™kLåku
hçkeW÷ yÔð÷ WBBkeËkU fe ËwLÞk MkkÚk ÷u ykÞk
ËwykykU fe fçkqr÷GÞŒ fku nkÚkkU nkÚk ÷u ykÞk
ÏkwËk ™u ™k-ÏkwËkE fe ÏkwË RLMkk™e MkVe™u fe
fu hnBkŒ çk™ fu AkE çkkhnðª ~kçk RMk Bkne™u fe
hçkeW÷ yÔð÷ fu Bkwçkkhf Bkne™uu fe çkkhnðª Œkhe¾ yk
økE. RMk hkŒ BkU ySçk ySçk Bk™krÍhu fwËhŒ fu sÕðu ™Íh
ykyu rs™ fu çkÞk™ Mku Íçkk™ fkrMkh ð ykrsÍ ni. nÍhŒu rsçkúE÷
j Mk¥kh nÍkh BkwfÆMk rVrh~ŒkU fe Vkis ÷u fh ykMBkk™ Mku
n-hBku fk’çkk BkU WŒh …zu, !
ÞfkÞf nku økE Mkkhe VÍk rŒBMkk÷u ykE™k
™Íh ykÞk BkwyÕ÷f y~ko Œf Rf ™qh fk Íe™k
sLLkíke Íuðh 639
ÏkwËk fe ~kk™ hnBkŒ fu rVrh~Œu MkV çk MkV WŒhu

…hu çkktÄu nwyu Mkçk Ëe™ku ËwLÞk fu ~khV WŒhu
nÍhŒu rsçkúE÷u yBke™ j yuf Bkíkoçkk ¾k™yu fk’çkk
BkU ò fh ÏkwËkðLËu fwÆqMk fu nwÍhq Mkh çk MkwsËq nku fh Ëwyk BkktøkŒu fu Þk
yÕ÷kn ! sÕË y…™u Bknçkqçk fku ËwLÞk BkU Çkus Ëu ykih yuf Bkíkoçkk
fk~kk™yu ™wçkwÔðŒ …h nkrÍh nku fh çkMkË Íkifku ~kkif RÂÕíkòyU fhŒu
fu Þk’™e
yi ŒBkkBk hMkq÷kU fu MkhËkh Íkrnh nku òRÞu ykih yi ŒBkkBk ™rçkÞkU fu
¾kŒBk Œ~kheV ÷kRÞu ykih yi ŒBkkBk økw™knøkkhk™u WBBkŒ fku y…™e
~kVkyŒ fu ËkBk™ BkU Aw…k™u ðk÷u ykfk sÕË Íwnqhu …wh™qh VhBkkRÞu. Þune
yk÷Bk Úkk fu Mkwçnu MkkrËf ™wBkqËkh nwE ykih Mkkhu snk™ fe MkkuE nwE
rfMBkŒ çkuËkh nwE fu
yÇke rsçkúe÷ WŒhu Çke ™ Úku fk’çku fu rBkBçkh Mku
fu RŒ™u BkU MkËk ykE Þu n yçËw Õ ÷kn fu Îkh Mku
Bkwçkkhf nku, fu Ëkihu hknŒku ykhkBk yk ÃknkU[k
™òŒu ËkRBke fe ~kõ÷ BkU RM÷kBk yk ÃknkU[k
Bkwçkkhf nku, fu ¾íBkw÷ BkwhMk÷ª Œ~kheV ÷u ykyu
s™kçku hnT B kŒw Â Õ÷÷ yk÷Bkª Œ~kheV ÷u ykyu
çkMkË yLËkÍ ÞõŒkE çkøkkÞŒ ~kk™u ÍiçkkE
yBkª çk™ fh yBkk™Œ ykrBk™k fe økkuË BkU ykE
Þk’™e ™rçkGÞu ykr¾ÁÍTÍBkkt, ¾íBku …iøkBçkhkt nwÍqh MkÂGÞËw÷
BkwhMk÷ª, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª 6 fe rð÷kËŒu çkk
MkykËŒ nwE ykih nh ŒhV Bkwçkkhf çkkË fe MkËkyU çkw÷LË nku hne
Úkª ykih Mkh ÍBke™u nhBk fk Íhko Íhko Íçkk™u nk÷ Mku Þqt ŒhÂLLkBk
hiÍ Úkk fu
sLLkíke Íuðh 640
Bkwçkkhf nku, fu ðkun ~kn …Ëuo Mku çkknh yk™u ðk÷k ni

økËkE fku ÍBkk™k rsMk fu Ëh …u yk™u ðk÷k ni
VfehkU Mku fnku nkrÍh nkU òu BkktøkUøku …kyUøku
fu MkwÕŒk™u snkt BkkunŒks …hðh yk™u ðk÷k ni
åkfkuhkU Mku fnku Bkknu rË÷ykhk ni åkBkõ™u fku
¾çkh ÍhkuO fku Ëku, Bknhu Bkw™Ôðh yk™u ðk÷k ni
nMk™ fn Ëu WXU Mkçk WBBkŒe Œk’ÍeBk fe ¾krŒh
fu y…™k …u ~ ðk y…™k …ÞBçkh yk™u ðk÷k ni
Mk÷kŒku Mk÷k{
yMMk÷k{ yi íkks ðk÷u Ëku snkt fu hks ðk÷u

ykrMkÞkU fe ÷ks ðk÷u yi {u h u {u ’ hks ðk÷u
fkþ nku nkrMk÷ nwÍqhe Ëqh nku òyu Þun Ëqhe

Ëu¾ ÷qt ðkun þõ÷u Lkqhe rË÷ fe Þun nMkhík nku Ãkqhe
Ëw¾ ¼hu Lkk÷kU fk MkËfk ËËo fu Ãkk÷kU fk MkËfk

fhçk÷k ðk÷kU fk MkËfk ¼ef Ëku ÷k÷kU fk MkËfk
sLLkíke Íuðh 641
íkw{ þVeW÷ {wÂÍTLkçkª nku Mkhðhu ËwLÞk ð Ëª nku

MkkrËfw÷ ðk’Ëku y{ª nku hnT{íkwÂÕ÷yk-÷{ª nku
çkkrLkÞu {nrV÷ fe MkwLk ÷ku Mkk{u# fu rË÷ fe MkwLk ÷ku

hnT{ fu fkrçk÷ fe MkwLk ÷ku ykrþfu rçkÂM{÷ fe MkwLk ÷ku
nBËu çkkhe íkyk÷k

ÃkqAk økw÷ Mku Þun {I Lku rf yi ¾qçk Y íkwÍ {U ykE fnkt Mku LkÍkfík fe ¾q
ÞkË {U rfMk fe ntMkíkk {nõíkk ni íkq ntMk fu çkku÷k fu yi íkkr÷çku htøkku çkq
yÕ÷knw yÕ÷knw yÕ÷knw yÕ÷knw
yÍo fe {I Lku MkwBçkw÷ Mku yi {w~f çkq Mkwçn fku fh fu þçkLk{ Mku íkkÍk ðwÍq
Íq{ fh fkiLk Mkk rÍ¢ fhíkk ni íkq MkwLk fu fhLku ÷økk Ë{ çkË{ rÍ¢u nq
sçk fnk {I Lku çkw÷çkw÷ Mku yi ¾wþøkw÷q õÞqt [{Lk {U [nõíkk ni íkq [kh Mkq
Ëu¾ fh økw÷ rfMku ÞkË fhíkk ni íkq ðßË {U çkku÷ WXk ðn-Ënq ðn-Ënq
sçk ÃkÃkenu Mku ÃkqAk fu yi Lke{ òt ÞkË {U rfMk fe fníkk ni íkq Ãke fnkt
fkiLk ni Ãke íkuhk õÞk ni Lkk{ku rLkþkt çkku÷ WXk çkMk ðkune rsMk Ãku þiËk ni íkq
{I Lku fw{he Mku fe ò fu Þun økw^ík-økq økkíke hníke ni fq fq íkq õÞqt fq çk fq
Zqtzíke ni rfMku rfMk fe ni ykhÍq çkku÷e MkwLk {uhk Lkøk{k ni nf rMkhwonq
sLLkíke Íuðh 642
yk fu swøkLkq òu [{fk {uhu YçkY yÍo fe {I Lku yi þkrnËu þku’÷k Y

rfMk fe íkÕyík ni íkq rfMk fk sÕðk ni íkq Þun fnk rsMk fk sÕðk ni nh [kh Mkq
{I Lku ÃkqAk Þun ÃkhðkLku Mku Ëq çk Ëq rfMk r÷Þu þBy fe ÷ki Ãku s÷íkk ni íkq
þku’÷yu Lkkh {U rfMk fe ni swMík-sq s÷íku s÷íku fnk WMk Lku Þk LkqÁnq
yk’Í{e øk[uo çkunË økwLknøkkh ni {wsrh{ku çku y{÷ ni ¾íkkfkh ni
nf íkyk÷k {økh yiMkk øk^Vkh ni WMk fe hn{ík fk Lkk’hk ni
Ëeøkh
yi Bkuhu Bkk’çkqËu nf yi rfhrËøkkh Mkkhu yk÷Bk fk Œq ni …hðËoøkkh
VÍT÷ Mku Œuhu ne yi hççku fheBk økw÷~k™u nMŒe fe ni Mkkhe çknkh
fh rËÞk BkwÍ fku økw÷kBku BkwMŒVk nku økÞk BkI Ëku snkt fk ŒksËkh
çkÏ~k Ëu Þk hççk ¾ŒkyU Mkçk Bkuhe Œq ni øk^Vkh ykih BkI RMÞkt r~kykh
Œuhe hnBkŒ …h ÇkhkuMkk ni BkwÍu VÍT÷ fk Œuhu BkI nqt WBBkeË ðkh
rfMk Œhn nku ~kw¢ ™u’BkŒ fk yËk ~kw¢ ni BknËqË ™u’BkŒ çku ~kwBkkh
™kÍ ni RŒ™e Mke r™MçkŒ …h BkwÍu BkI nqt BkwsrhBk ykih Œq ykBkwÍo økkh
Œuhu MkßËkU ™u ðkun rh^yŒ Ëe BkwÍu rh^yŒu yV÷kf ni BkwÍ …h r™Mkkh
çkLËk VhBkk fh çkZkÞk rfMk fËh fwËrMkÞkU BkU Bkuhk ~kknk™k ðfkh
¾kf çkkuMku ŒÞçkk ni Þun yk’ÍBke
n~h BkU Þk hçk ™ nku Þun ~kBkoMkkh
sLLkíke Íuðh 643
™k’Œ ~kheV
Mkhðhu yk÷Bk ™rçkGÞw÷ yÂBçkÞk Bkuhu hMkq÷ yÔð÷ª ð ykr¾hª fu …u~ðk Bkuhu hMkq÷
MkËhu çkÍBku yÂBçkÞk Bkki÷kyu fw÷ V¾úu ÁMkw÷ BknThBku yMkhkhu nf, ~kk™u ÏkwËk Bkuhu hMkq÷
BkÍnhu ~kk™u R÷kne ŒksËkhu fkyu™kŒ ™kRçku nf nkrfBku nh Bkk rMkðk Bkuhu hMkq÷
BknTrçkíku ÷ki÷kf MkGÞkhu V÷f yþo ykMŒkt Mkkrnçku Bku’hkòu rBkMËkfu Ë™k Bkuhu hMkq÷
Mkqhyu ð÷ V@ yõMku Yyu hki~k™ fk çkÞkt Bkí÷yu ð~~kBMkku ~knuo ðÆwnk Bkuhu hMkq÷
Bkí÷yu yLðkh h~fu yk^Œkçkku BkknŒkçk ™GÞhu çkwsou ~khV ™qhu ÏkwËk Bkuhu hMkq÷
Rç™u BkhÞBk fe rçk~kkhŒ Ynu …iøkkBku f÷eBk çkkr™Þu fk’çkk fe Œkhe¾e Ëwyk Bkuhu hMkq÷
BkLMkçku ~kk™u rhMkk÷Œ ykih ÷fçk ¾íBkwÁoMkw÷ BkÂLÍ÷u BknçkqrçkÞŒ BkU BkwMŒVk Bkuhu hMkq÷
rs™ fu fËBkkU Mku ni ðkçkMŒk Ëku yk÷Bk fe ™òŒ ðkun yBkehu fkhðkt ðkun nf™wBkk Bkuhu hMkq÷
yk’ÍBke BkkurBk™ nqt, hççkw÷ yk÷Bkª Bkuhk ÏkwËk
hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª MkÕ÷u y÷k Bkuhu hMkq÷
$$$$$
r™økkhu ŒÞçkk yÍ÷ Mku ni Œuhe ykhÍq Bkuhu ðwsqË fk BkõMkË ni swMŒ-sq Œuhe
íkuhk MkwfqŒ ni ÷wíVku fhBk fe Rf ËwLÞk ™MkeBku ÏkwÕË fe sL™Œ ni økw^Œ-økq Œuhe
™MkeBku ÏkwÕË ™u Bkktøke ni Çkef Ïkw~çkq fe ¾w÷e BkËe™u BkU sçk ÍwÕVu Bkw~f çkq Œuhe
Bkuhe ðVkŒ fk rË™ Bkuhe EË fk rË™ nku çk ðõŒu Bkøko òu MkqhŒ nku Y çkY Œuhe
økw™kn fh fu Çke WBBkeË ðkhu sL™Œ nqt Mkw™k ni sçk Mku fu ÷wíVku fhBk ni Ïkq Œuhe
fnkt ™nª Á¾u yLðh fe sÕðk MkkBkk™e snkt BkU ŒÕyŒu Íiçkk ni åkkh Mkq Œuhe
nheBku fk’çkk BkU Çke ÞkË ykE ŒÞçkk fe fu ÞkËøkkh nhBk BkU ni fq çk fq Œuhe
™ Aqxu ËkBk™u yÂçËGÞŒ yk’ÍBke W™ fk
RMke Mku Ëku™kU snkt BkU ni ykçkY Œuhe
$$$$$
sLLkíke Íuðh 644
Þun nk÷Œ ni yçk MkktMk ÷u™k røkhkt ni Bkøkh yk… fk ™kBk rðËuo Íçkkt ni
fkuE ò™u õÞk WMk fk …håkBk fnkt ni Mkhu y~ko rsMk fu fËBk fk r™~kkt ni
ðkun Vk™qMku rVíkhŒ nI Ëku™kU snkt BkU WLnª fe ŒsÕ÷e Þnkt ni ðnkt ni
Þun Mkkhk snkt W™ fu Íuhu fËBk ni fu …kBkk÷ W™ fk Bkfkt ÷k Bkfkt ni
fVu ËMŒu hnBkŒ BkU ni Mkkhk yk÷Bk Í{ª yk… fe yk… fk ykMBkkt ni
BkwMkÕ÷Bk ni W™ fku ÏkwËk fe r™ÞkçkŒ f÷kBku ÏkwËk BkwMŒVk fe Íçkkt ni
™ …qA yk’ÍBke BkÂLÍ÷u Mkh çkw÷LËe
Bkuhk Mkh ni, Bknçkqçk fk ykMŒkt ni
$$$$$
nkrsÞku ! yçk økwBçkËu Mkhfkh Úkkuze Ëqh ni hnBkŒu nf fk yÕkBk çkhËkh Úkkuze Ëqh ni
ni ¾heËkhu økw™n hnBkŒ fk Œkrsh rsMk søkn ykrMkÞku ! ðkun BkwMŒVk çkkÍkh Úkkuze Ëqh ni
R~fku BkMŒe BkU fËBk ykøku çkZk fh Ëu¾ ÷ku økwBçkËu ¾Íhk fk ðkun Bke™kh Úkkuze Ëqh ni
™u’BkŒu fki™i™ rBk÷Œe ni økËkykU fku snkt ðkun BkwnBBkË fk Mk¾e Ëhçkkh Úkkuze Ëqh ni
÷u fu ykyu Úku snkt rsçkúe÷ Çke Vkisu Bk÷f ðkun WnwË fk sL™Œe fkunMkkh Úkkuze Ëqh ni
ðkun ~kneËk™u BknççkŒ fe Bkwçkkhf Ïðkçkøkkn ðkun çkfeyu …kf ÏkwÕË ykMkkh Úkkuze Ëqh ni
yÕ÷kn yÕ÷kn ðkun økwr÷MŒk™u BkËe™k Bkhnçkk Vq÷ Mku çkunŒh nI rsMk fu ¾kh Úkkuze Ëqh ni
åk÷ …zk nqt røkhŒk …zŒk Mkqyu ŒÞçkk y÷ BkËË yi BkMkenk yçk Œuhk çkeBkkh Úkkuze Ëqh ni
Ë~Œu ŒÞçkk ni, Þnkt åk÷ Mkh fu çk÷ yi yk’ÍBke
BkwMŒVk fk sL™Œe Ëhçkkh Úkkuze Ëqh ni
nkrsÞkU fk RÂMíkõçkk÷
Bkwçkkhf yk økyu Bk¬k BkËe™k Ëu¾™u ðk÷u ÏkwËk fk Îkh hMkq÷u nf fk hkiÍk Ëu¾™u ðk÷u
nheBku fk’çkk BkU BkMŒkU fk Bku÷k Ëu¾™u ðk÷u BkÍkhu BkwMŒVk …u nf fk sÕðk Ëu¾™u ðk÷u
s÷k÷u fk’çkk fk Ÿåkk Bk™khk Ëu¾™u ðk÷u sBkk÷u økwBçkËu ¾Íhk fk Œkhk Ëu¾™u ðk÷u
sLLkíke Íuðh 645
r÷…x fh hku™u ðk÷u fk’çkyu òt fu røk÷kVkU Mku ™çke fu Ëh …u hnBkŒ fk çkhMk™k Ëu¾™u ðk÷u
ŒðkVu fk’çkk BkU nh nh fËBk …h ÍqBk™u ðk÷u Çkhu ÃÞk÷kU BkU ÍBkÍBk fk A÷f™k Ëu¾™u ðk÷u
sBkk÷u yõËMku hkiÍk çkMkk ni R™ fe ykt¾kU BkU nfefŒ BkU nI Þun sL™Œ fk ™õ~kk Ëu¾™u ðk÷u
fBkk÷u ~kkif Mku nBk R™ fku Mkku Mkku çkkh Ëu¾øU ku çkzu ÃÞkhu nI Þun Bk¬k BkËe™k Ëu¾™u ðk÷u
Bkwçkkhf nI Bkwçkkhf nI ÏkwËk ~kkrnË Bkwçkkhf nI Þun Bk¬k Ëu¾™u ðk÷u BkËe™k Ëu¾™u ðk÷u
rBk÷k ni yk’ÍBke Bk¬u BkËe™u Mku ~khV R™ fku
r™økknu rË÷ Mku Ëu¾U R™ fk Áíçkk Ëu¾™u ðk÷u
Ëeøkh
Bkwçkkhf Bkhnçkk Bk¬k BkËe™k Ëu¾™u ðk÷u
ÍBkª …h y~ko fe BkÂLÍ÷ fk Íe™k Ëu¾™u ðk÷u
nŒeBku fk’çkk BkU MkßËu, ðkun çkkuMku Mktøku yMðË fu
Ëhu fk’çkk …u hku™k røkzrøkzk™k Ëu¾™u ðk÷u
BkfkBku BkwÕŒÍBk BkeÍkçk ykih Áõ™u ÞBkk™e …h
nBku~kk yçkúu hnBkŒ fk çkhMk™k Ëu¾™u ðk÷u
ðkun ÃÞkMkkU fk nwsBq ku ykr~kfk™k fiV fk yk÷Bk
ðkun …iBkk™kU {U ÍBkÍBk fk A÷õ™k Ëu¾™u ðk÷u
ŒðkVu fk’çkk fe BkMŒe MkVk Bkðko fu BkLÍh BkU
~khkçku Bkk’rhVŒ fk òBkku Bke™k Ëu¾™u ðk÷u
rBk™k BkU EËu fwhçkk™e fk BkLÍh Ëu¾ fh ykyu
Mkhu yhVkŒ …hðk™kU fk Bku÷k Ëu¾™u ðk÷u
rVrh~Œu …h rçkAkŒu nI snkt Œuhu fËBk ÃknkU[u
ÏkwËk fk Îkh hMkq÷u nf fk hkiÍk Ëu¾™u ðk÷u
rMkŒkhk Œuhe rfMBkŒ fk MkwhGÞk Mku Çke Ÿåkk ni
sBkk÷u økwBçkËu ¾Íhk fk sÕðk Ëu¾™u ðk÷u
sLLkíke Íuðh 646
Bkwçkkhf nI Bkwçkkhf yk’ÍBke çku~kf Bkwçkkhf nI

ÏkwËk fk Îkh ™çke fu Ëh fk sÕðk Ëu¾™u ðk÷u
$$$$$
nwM™u ÞqMkwV ykih ni Œknk fk sÕðk ykih ni
Bkknu rfLykt ykih ni Bknhu BkËe™k ykih ni
ykMBkkLkkU …h økyu RËheMkku EMkk ~kf ™nª
ËBk BkU Mkihu ÷k Bkfkt Bku’hksu yMkhk ykih ni
ni ¾÷e÷wÕ÷kn nçkeçkwÕ÷kn BkU Vfuo yÍeBk
~kk™u ¾wÕ÷Œ ykih ni Œksu VŒËko ykih ni
RÂLV÷kfu çknTh çkwhnk™u yÍeBkw~~kk™ Úkk
RÂLþfkfu çkÿ fk ÷urf™ ™Œeò ykih ni
Bkw^Œ Çke ÷uŒu ™nª ykr~kf nÞkŒu r¾ÍTh fku
¾k÷e S™k ykih ni Bkh Bkh fu S™k ykih ni
sL™Œe Vq÷kU fe Ïkw~çkq Œku BkwMkÕ÷Bk ni Bkøkh
™õnŒu økw÷ ykih ni W™ fk …Mke™k ykih ni
yk’ÍBke Úke ™qn fe f~Œe BkU yk÷Bk fe ™òŒ
yn÷u çkiŒu …kf fk ÷urf™ MkVe™k ykih ni
yÍ : yk’÷k nÍhŒ rfç÷k çkhuÕðe
Mkçk Mku yki÷k ð yk’÷k nBkkhk ™çke Mkçk Mku çkk÷k ð ðk÷k nBkkhk ™çke
rsMk fku ~kkÞkt ni y~kuo ÏkwËk …h sw÷qMk ni ðkun MkwÕŒk™u ðk÷k nBkkhk ™çke
¾Õf Mku ykir÷Þk ykir÷Þk Mku ÁMkw÷ ykih hMkq÷kU Mku yk’÷k nBkkhk ™çke
nwM™ ¾kŒk ni rsMk fu ™Bkf fe fMkBk ðkun Bk÷enu rË÷ykhk nBkkhk ™çke
rsMk fe Ëku çkqtË nI fkiMkhku MkÕMkçke÷ ni ðkun hnBkŒ fk ËrhÞk nBkkhk ™çke
õÞk ¾çkh rfŒ™u Œkhu r¾÷u Aw… økyu …h ™ zqçku ™ zqçkk nBkkhk ™çke
rsMk ™u BkwËko rË÷kU fku Ëe WBkúu yçkË ni ðkun ò™u BkMkenk nBkkhk ™çke
sLLkíke Íuðh 647
økBkÍËkU fku hÍk BkwÍËk Ëesu fu ni

çku fMkkU fk Mknkhk nBkkhk ™çke
$$$$$
Ínu RÍTÍŒku yu’rŒ÷kyu BkwnBBkË fu ni y~kuo nf Íuhu …kyu BkwnBBkË
Bkfkt y~ko W™ fk V÷f V~ko W™ fk Bk÷f ¾krËBkk™u Mkhkyu BkwnBBkË
ÏkwËk fe rhÍk åkknŒu nI Ëku yk÷Bk ÏkwËk åkknŒk ni rhÍkyu BkwnBBkË
yMkkyu f÷eBk yÍTËnkyu økÍçk Úkk røkhkU fk Mknkhk yMkkyu BkwnBBkË
ÏkwËk W™ fku rfMk ÃÞkh Mku Ëu¾Œk ni òu ykt¾U nI BknTðu r÷fkyu BkwnBBkË
RòçkŒ fk Mknhk R™kÞŒ fk òuzk ËwÕn™ çk™ fu r™f÷e Ëwykyu BkwnBBkË
hÍk …w÷ Mku yçk ðßË fhŒu økwÍrhÞu fu ni hççku MkÂÕ÷Bk MkËkyu BkwnBBkË
$$$$$
Mkh Œk çk fËBk ni Œ™u MkwÕŒk™u ÍBk™ Vq÷
÷çk Vq÷ Ën™ Vq÷ Íf™ Vq÷ çkË™ Vq÷
ðÕ÷kn òu Bk÷ òyu Bkuhu økw÷ fk …Mke™k
Bkktøku ™ fÇke Rºk ™ rVh åkknu ËwÕn™ Vq÷
rŒLfk Çke nBkkhu Œku rn÷kyu ™nª rn÷Œk
ŒwBk åkknku Œku nku òyu yÇke fkunu rBkn™ Vq÷
rË÷ y…™k Çke ~kiËkE ni WMk ™kÏkw™u …k fk
RŒ™k Çke Bknu ™ki …u ™ yi åk¾uo fwn™ Vq÷
rË÷ çkMŒk ð ¾qt øk~Œk ™ Ïkw~çkq ™ ÷ŒkVŒ
õÞqt økwLåkk fnqt ni Bkuhu ykfk fk Ën™ Vq÷
õÞk çkkŒ hÍk WMk åk-Bkr™MŒk™u fhBk fe
Ínhk ni f÷e rsMk BkU nwMki™ ykih nMk™ Vq÷
$$$$$
sLLkíke Íuðh 648
ni ÷çku EMkk Mku òt çkÏ~ke r™hk÷e nkÚk BkU

MktøkhuÍu …kŒu nI ~kehª Bkfk÷e nkÚk BkU
yçkúu ™iMkkt BkkurBk™kU fku, Œiøku WÞkO fw£ …h
sBy nI ~kk™u sBkk÷e ð s÷k÷e nkÚk BkU
Bkkr÷fu fki™i™ nI økku …kMk fwA h¾Œu ™nª
Ëku snkt fe ™u’BkŒU nI R™ fu ¾k÷e nkÚk BkU
MkkÞk yVøk™ Mkh …u nku …håkBk R÷kne ÍqBk fh
sçk r÷ðkW÷ nBË ÷u WBBkŒ fk ðk÷e nkÚk BkU
ËMŒ-økehu nh Ëku yk÷Bk fh rËÞk rMkçŒi™ fku
yi BkI fwhçkkt ò™u òt ytøkw~Œ õÞk ÷e nkÚk BkU
ykn ðkun yk÷Bk, fu ykt¾U çkLË ykih ÷çk …h ËwYË
ðõV Mktøku Ëh sçkª hkiÍu fe ò÷e nkÚk BkU
n~h BkU õÞk õÞk BkÍu ðkh^Œøke fu ÷qt hÍk
÷kux òŸ …k fu ðkun ËkBkk™u yk÷e nkÚk BkU
$$$$$
ðkun fBkk÷u nwM™u nwÍqh ni fu økwBkk™u ™õMk snkt ™nª
Þune Vq÷ ¾kh Mku Ëqh ni Þune ~kBy ni fu Äwðkt ™nª
BkI r™Mkkh Œuhu f÷kBk …h rBk÷e Þqt Œku rfMk fku Íçkkt ™nª
ðkun Mkw¾™ ni rsMk BkU Mkw¾™ ™ nku ðkun çkÞkt ni rsMk fk çkÞkt ™nª
çkÏkwËk ¾wËk fk Þune ni Ëh ™nª ykih fkuE BkVh Bkfh
òu ðnkt Mku nku Þnª yk fu nku òu Þnkt ™nª Œku ðnkt ™nª
Ëku snkt fe çkunŒrhÞkt ™nª fu yBkkr™Þu rË÷ku òt ™nª
fnku õÞk ni ðkun òu Þnkt ™nª Bkøkh Rf ™nª fu ðkun nkt ™nª
ðkune ™qhu nf ðkune rÍÕ÷u hçk ni WLnª Mku Mkçk ni WLnª fk Mkçk
™nª W™ fe rBkÕf BkU ykMBkkt, fu ÍBkª ™nª fu ÍBkkt ™nª
sLLkíke Íuðh 649
Mkhu y~ko …h ni Œuhe økwÍh rË÷u V~ko …h ni Œuhe ™Íh

Bk-ÕkfqŒku BkwÕf BkU fkuE ~ki ™nª ðkun òu ŒwÍ …u RÞkt ™nª
fYt BkËTnu yn÷u Ëwð÷ hÍk …zu RMk çk÷k BkU Bkuhe çk÷k
BkI økËk nqt y…™u fheBk fk Bkuhk Ëe™ …khyu ™kt ™nª
$$$$$
y~kuo nf ni BkMLkËu rh^yŒ hMkq÷wÕ÷kn fe
Ëu¾™e ni n~h BkU RÍTÍŒ hMkq÷wÕ÷kn fe
fçkú BkU ÷nhkyUøku Œk n~h åk~Bku ™qh fu
sÕðk VhBkk nkuøke sçk ŒÕyŒ hMkq÷wÕ÷kn fe
rsMk fku òu rBk÷k W™ Mku rBk÷k
çkxŒe ni fki™i™ BkU ™u’BkŒ hMkq÷wÕ÷kn fe
ðkun snL™Bk BkU økÞk òu W™ Mku BkwMŒø™e nwðk
ni ¾÷e÷wÕ÷kn fku nksŒ hMkq÷wÕ÷kn fe
xqx òyUøku økw™nøkkhkU fu Vkih™ fiËku çkLË
n~h fku ¾w÷ òyuøke ŒkfŒ hMkq÷wÕ÷kn fe
Þk hçk Rf MkkyŒ BkU Äw÷ òyU rMkÞnfkhkU fu swBko
òu~k Ãkh yk òyu yçk hnBkŒ hMkq÷wÕ÷kn fe
yi hÍk ÏkwË Mkkrnçku fwhykt ni BkÆknu nwÍqh
ŒwÍ Mku fçk {wÂBfLk ni rVh rBkËnŒ hMkq÷wÕ÷kn fe
yÍ Bkki÷k™k nMk™ çkhuÕðe
yi BkËe™u fu ŒksËkh Mk÷kBk yi økheçkkU fu økBk økwMkkh Mk÷kBk
Œuhe Rf Rf yËk …u yi ÃÞkhu Mkku ËwYËU rVËk nÍkh Mk÷kBk
hççku MkÂÕ÷Bk fu fn™u ðk÷u …h ò™ fu MkkÚk nkU r™Mkkh Mk÷kBk
Bkuhe rçkøkze çk™k™u ðk÷u …h Çkus yi Bkuhu rfhrËøkkh Mk÷kBk
…Ëko Bkuhk ™ Vk~k n~h BkU nku yi Bku h u nf fu hkÍËkh Mk÷kBk
sLLkíke Íuðh 650
yÍo fhŒk ni Þun nMk™ Œuhk

ŒwÍ …h yi ÏkwÕË fe çknkh Mk÷kBk
$$$$$
ysçk htøk …h ni çknkhu BkËe™k fu Mkçk sL™ŒU nI r™Mkkhu BkËe™k
Bkwçkkhf hnu yLË÷eçkku ŒwBnU økw÷ nBkU økw÷ Mku çkunŒh ni ¾khu BkËe™k
Bkuhe ¾kf Þk hçk ™ çkhçkkË òyu …Mku Bkøko fh Ëu økwçkkhu BkËe™k
høku økw÷ fe sçk ™kÍwfe Ëu¾Œk nqt BkwÍu ÞkË ykŒu nI ¾khu BkËe™k
rsÄh Ëur¾Þu çkkøku sL™Œ r¾÷k ni ™Íh BkU ni ™õ~kku r™økkhu BkËe™k
hnU W™ fu sÕðu çkMkU W™ fu sÕðu Bkuhk rË÷ çk™u ÞkËøkkhu BkËe™k
çk™k ykMBkkt BkÂLÍ÷u Rç™u BkhÞBk
økyu ÷k Bkfkt ŒksËkhu BkËe™k
$$$$$
ŒwBnkhk ™kBk BkwMkeçkŒ BkU sçk r÷Þk nkuøkk
nBkkhk rçkøkzk nwðk fkBk çk™ økÞk nkuøkk
rË¾kE òyuøke Bkn~h BkU ~kk™u Bknçkqçke
fu yk… ne fe Ïkw~ke yk… fk fnk nkuøkk
ÏkwËkyu …kf fe åkknUøku yøk÷u r…A÷u Ïkw~ke
ÏkwËkyu …kf Ïkw~ke R™ fe åkknŒk nkuøkk
rfMke fu …kô fe çkuze Þun fkxŒu nkUøku
fkuE yMkehu økBk R™ fku …wfkhŒk nkuøkk
rfMke fu …Õ÷u …u nkUøku Þun ðõŒu ðÍT™u yBk÷
fkuE WBkeË Mku Bkwtn R™ fk Œf hnk nkuøkk
fkuE fnuøkk ËwnkE ni Þk hMkq÷Õ÷kn
Œku fkuE ÚkkBk fu ËkBk™ Bkåk÷ økÞk nkuøkk
sLLkíke Íuðh 651
rfMke fku ÷u fu rVrh~Œu åk÷Uøku Mkqyu sneBk

ðkun W™ fk hkMŒk rVh rVh fu Ëu¾Œk nkuøkk
fkuE fheçku ŒhkÍq fkuE ÷çku fkiMkh
fkuE rMkhkŒ …u W™ fku …wfkhŒk nkuøkk
ðkun …kf rË÷ fu ™nª rsMk fku y…™k yLËu~kk
nwsqBku rV¢ku ŒhÆwË BkU rÎkh økÞk nkuøkk
yÍ : Bkki÷k™k sBke÷whonBkk™ çkhuÕðe
MkwÕŒk™u snkt Bknçkqçku ÏkwËk, Œuhe ~kk™ku ~kkifŒ õÞk fn™k
nh ~ki …h r÷¾k ni ™kBk Œuhk, Œuhu rÍ¢ fe rh^yŒ õÞk fn™k
Bku’hks nwE, Œk y~ko økyu, nf ŒwBk Mku rBk÷k, ŒwBk nf Mku rBk÷u
Mkçk hkÍu rË÷ …u ¾w÷,u Þun RÍTÍŒku n~BkŒ õÞk fn™k
nh Íhko Œuhk Ëeðk™k ni, nh rË÷ BkU Œuhk fk~kk™k ni
nh ~kBy Œuhe …hðk™k ni, yi ~kByu rnËkÞŒ õÞk fn™k
ykt¾kU Mku rfÞk ËrhÞk òhe ykih ÷çk …u Ëwyk ÃÞkhe ÃÞkhe
hku hku fu økwÍkhe ~kçk Mkkhe, yi nkrBkÞu WBBkŒ õÞk fn™k
yk÷Bk fe ÇkhU nh ËBk Íku÷e, ÏkwË ¾kyU VfŒ sð fe hkuxe
ðkun ~kk™ yŒk ð Mk¾kðŒ fe, Þun ÍkunËku f™kyŒ õÞk fn™k
ðkun Vq÷ çkŒq÷e økw÷~k™ fu Rf MkçÍ nwyu Rf Mkw¾o nwyu
çkøkËkËku yhçk rs™ Mku Bknfu, W™ Vq÷kU fe ™fnŒ õÞk fn™k
$$$$$
ò fu Mkçkk Œq fqyu BkwnBBkË
÷k fu MktwÎkk Ïkw~çkqyu BkwnBBkË
åkkf ni nßh Mku y…™k Mke™k, rË÷ BkU çkMkk ni ~knhu BkËe™k
åk~Bk ÷øke ni Mkqyu BkwnBBkË
sLLkíke Íuðh 652
htøk ni R™ fk çkkøku snkt BkU R™ fe Bknf ni ÏkwÕËku rs™kt BkU

Mkçk BkU çkMke Ïkw~çkqyu BkwnBBkË
nku ™ fÇke Œk n~h ™wBkkÞkt, yiMkk rn÷k÷u EË nku fwhçkkt
Ëu¾u yøkh yçkúqyu BkwnBBkË
rŒ~™k Ënk™ku økBk ni ŒwBnU õÞk yçkúu fhBk yçk ÍqBk fu çkhMkk
÷ku ðkun ¾w÷u økuMkqyu BkwnBBkË
~kBMkku fBkh BkU, yhÍku V÷f BkU, rsL™ku çk~h BkU nqhku Bk÷f BkU
MkkÞk rVøk™ ni Yyu BkwnBBkË
Ëe™ fu Ëw~Bk™ R™ fku MkŒkyU, ËuŒu hnU Þun Mkçk fku ËwykyU
Mkçk Mku r™hk÷e Ïkqyu BkwnBBkË
nku ™ sBke÷u fkrËhe BkwÍTŒh, nkÚk WXk fh nf Mku Ëwyk fh
BkwÍ fku rË¾k Ëu fqyu BkwnBBkË
$$$$$
yi Ëe™u nf fu hnçkh ŒwBk …h Mk÷kBk nh ËBk
Bkuhu ~kVeyu Bkn~kh ŒwBk …h Mk÷kBk nh ËBk
RMk çku fMkku nÍª …h òu fwA økwÍh hne ni
Íkrnh ni Mkçk ðkun ŒwBk …h ŒwBk …h Mk÷kBk nh ËBk
çkLËk ŒwBnkhu Ëh fk ykVŒ BkU BkwçŒ÷k ni
hnTBk yi nçkeçku Ëkðh ŒwBk …h Mk÷kBk nh ËBk
çku ðkrhMkkU fu ðkrhMk çku ðkr÷ÞkU fu ðk÷e
ŒMfe™u ò™u BkwÍTŒh ŒwBk …h Mk÷kBk nh ËBk
r÷Õ÷kn yçk nBkkhe VrhÞkË fku …nkUråkÞu
çkunË ni nk÷ yçŒh ŒwBk …h Mk÷kBk nh ËBk
ËhÞqÍk-økh nqt BkI Çke yË™k Mkk RMk øk÷e fk
÷wíVku fhBk nkuu BkwÍ …h ŒwBk …h Mk÷kBk nh ËBk
sLLkíke Íuðh 653
fkuE ™nª ni Bkuhk BkU rfMk Mku ËkË åkknqt

MkwÕŒk™u çkLËk …hðh ŒwBk …h Mk÷kBk nh ËBk
çknhu ÏkwËk çkåkkyku R™ ¾khnkyu økBk Mku
Rf rË÷ ni ÷k¾ r™~Œh ŒwBk …h Mk÷kBk nh ËBk
$$$$$
Bkuhu Bkki÷k Bkuhu Mkhðh, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
Bkuhu ykfk Bkuhu hnçkh, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
BkÍnhu ÍkŒu ÏkwËk Bknçkqçku hççku Ëku Mkhk
çkkË~kknu n^Œ rf~ðh, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
ykr÷Bku RÕBku ÷ËwL™e yk… fku nf ™u rfÞk
nk÷ Mkçk hku~k™ nI ŒwBk …h, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
Œq™u VhBkkÞk
õÞqt ™ Bkktøkqt Œuhu Ëh …h, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
BkI …ÞkBku rÍLËøke MkBkÍqt yøkh Þqt BkkiŒ ykyu
yk… fk Ëh nku Bkuhk Mkh, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
nBk rMkÞnfkhkU fe çkÂÏþ~k fk fkuE MkkBkkt ™nª
™kÍ ni Œuhu fhBk …h, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
çkMk ÏkwËk R™ fku ™ fn™k ykih òu åkknku fnku
Mkçk Mku çkk÷k Mkçk Mku çkunŒh, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
ËMŒu yõËMk Mke™u …h nku Yn ®¾åkŒe nku Bkuhe
÷çk …u òhe nku çkhkçkh, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
MkkÞyu y~kuo R÷kne BkU ¾zk fh™k BkwÍu
nI rMkÞn RMÞkt Mku Ë^Œh, hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª
$$$$$
sLLkíke Íuðh 654
ykE™k {wLVR÷ Œuhu sÕðu fu MkkBk™u

MkkrsË nI BkunThku Bkn Œuhu ŒÕðu fu MkkBk™u
òhe ni nwõBk Þun fu Ëku …khk fBkh nwðk
ytøkw~Œu BkwMŒVk fu R~kkhu fu MkkBk™u
õÞqt Ëh çkËh Vfeh ŒwBnkhk fhu Mkwðk÷
sçk ŒwBk nku Çkef Bkktøk™u ðk÷u fu MkkBk™u
sL™Œ Œku ¾ªåkŒe ni fu Bkuhe ŒhV åk÷ku
EBkk™ ÷u åk÷k ni BkËe™u fu MkkBk™u
yn÷u ™Íh ™u økkih Mku Ëu¾k Œku Þun ¾w÷k
fk’çkk Íwfk nwðk ni BkËe™u fu MkkBk™u
Þun ðkun fheBk nI fu òu Bkktøkku ðkune rBk÷u
yi MkkR÷ku åk÷ku Œku Ëwyk ÷u fu MkkBk™u
hççku fheBk Þun ni Ëwyk Bkuhe hkuÍu Bkn~kh
~kŠBkLËk BkI ™ nkuô Œuhu ÃÞkhu fu MkkBk™u
$$$$$
çkÞkt nku rfMk Mku fBkk÷u BkwnBBkËu y-hçke ni çku rBkMkk÷ sBkk÷u BkwnBBkËu y-hçke
Bkò÷ õÞk ni fu RLMkku Bk÷f fhU Œk’heV ÏkwËk Mku …qrAÞu nk÷u BkwnBBkËu y-hçke
ÍBkk™k …÷Œk ni RMk ykMŒk™u yk÷e Mku ysçk ni sqËku ™ðk÷u BkwnBBkËu y-hçke
÷økk hnu nI nBku~kk Mku Bknhku Bkn åk¬h rBk÷k ™ fkuE rBkMkk÷u BkwnBBkËu y-hçke
ytÄuhe hkŒ ™ nkuøke Bkuhe ÷nË BkU fÇke BkI nqt økw÷kBku rçk÷k÷u BkwnBBkËu y-hçke
røkÞknku ¾khku ¾Mkku ¾kf Mku ðkun çkËŒh ni ™nª ni rsMk fku ¾Þk÷u BkwnBBkËu y-hçke
Þun ò™ õÞk Ëku snkt økh BkwÍu BkwÞMMkh nkU fYt rVËk çk sBkk÷u BkwnBBkËu y-hçke
sBke÷u fkrËhe ~kw¢u ÏkwËk fu Œq Çke nwðk
økw÷kBku RíkThŒku yk÷u BkwnBBkËu y-hçke
sLLkíke Íuðh 655
yÍ : nÍhŒu ykMke
fnkt økw÷~k™ fnkt Yyu BkwnBBkË fnkt MkwBçkw÷ fnkt Bkqyu BkwnBBkË
ni yk÷Bk ykn™ku ykn™ Áçkk fk ®¾åkk òŒk ni rË÷ Mkqyu BkwnBBkË
™ Ak™e Bkw~Œu ¾kf y…™e rfMke ™u ni rË÷ ne BkU hnu fqyu BkwnBBkË
rË÷u MkË åkkf BkU Bkkr™LËu ~kk™k håke ni çkqyu økuMkqyu BkwnBBkË
ËBku òt çkÏ~k yu’òÍu BkMkenk ™MkeBku økw÷~k™u fqyu BkwnBBkË
nÞkŒu òrðËkt …kŒk ni ykMke
fíke÷u Œiøku yçkúqyu BkwnBBkË
Ëeøkh
™ Bkuhu rË÷ ™ rsøkh …h ™ ËeËyu Œh …h
fhBk fhu ðkun r™~kk™u fËBk Œku …ÚÚkh …h
ŒwBnkhu nwM™ fe ŒMðeh fkuE õÞk ¾ªåku
™Íh XnhŒe ™nª ykrhÍu Bkw™Ôðh …h
rfMke ™u ÷e hnu fk’çkk íkku fkuE Mkqyu Ëih
…zu hnu Œuhu çkLËu Bkøkh Œuhu Ëh …h
økw™knøkkh nqt BkI ðkRÍku ŒwBnU õÞk rV¢
Bkuhk Bkwyk-Bk÷k Akuzku ~kVeyu Bkn~kh …h
r…÷k fu yks Œku BkhŒu nI rhLË yi Mkkfe
ÍYh õÞk fu Þun sÕMkk nku nkiÍu fkiMkh …h
y¾eh ðõŒ ni ykMke åk÷ku BkËe™u fku
r™Mkkh nku fu Bkhku ŒwhTçkŒu …ÞBçkh …h
yÍ : nÍhŒu ~kVef òu™…qhe
™Íh ykŒe ni økw÷~k™ BkU nðk ™k MkkÍøkkh y…™e
økw÷u çkkøku ¾÷e÷e Çkus Ëu çkkËu çknkh y…™e
sLLkíke Íuðh 656
WX yi WBBkŒ fu ðk÷e fw£ ÄBfkŒk ni {wÂM÷Bk fku

y÷e fku Çkus Ëu yk òyU ÷u fh Íw÷rVfkh y…™e
Œhefu BkwMŒVk fku Akuz™k ni ðßnu çkhçkkËe
RMke Mku fkiBk ËwLÞk BkU nwE çku RÂõíkËkh y…™e
nBkU fh™e ni ~kknL~kknu çkínk fe rhÍkòuE
ðkun y…™u nku økyu Œku hnBkŒu …hðh Ëøkkh y…™e
çk™uøke økŠBkÞu Ïkw~keoË ¾wLfe çkkøku sL™Œ fe
ðkun rsMk ËBk ÷u fu ykyUøku ™MkeBku Ïkw~k økðkh y…™e
ðkun çkiXu nkU WXk nku çkkhøkknu …kf fk …Ëko
fnk™e Ëh …u fnŒk nku ~kVefu òt r™Mkkh y…™e
Ëeøkh
Wò÷e hkŒ nkuøke ykih BkiËk™u fwçkk nkuøkk
Íçkk™u ~kkif …h Þk BkwMŒVk Þk BkwMŒVk nkuøkk
fu WŒhu nkUøku hnBkŒ fu rVrh~Œu ykMBkk™kU Mku
ÏkwËk fk ™qh nkuøkk hkiÍyu ¾iÁ÷ ðhk nkuøkk
ðkun ™ÂÏ÷MŒk™u Bk¬k ðkun BkËe™k fe økwÍh økknU
fnª ™qhu ™çke nkuøkk fnª ™qhu ÏkwËk nkuøkk
Þ÷Bk-÷Bk ne Mku ~kkurh~k nkuøke rË÷ fe çku fhkhe BkU
Ãkn™ fh òBkyu yunhkBk ÍkRh ÍqBkŒk nkuøkk
™ …q A ku ykr~kfkU ðÕð÷k sÆk fu Mkkrn÷ …h
÷çkkU …h ™øBkyu nkuøkk
Íw f e nku ø ke Bku h e økhË™ økw ™ knkU fe ¾ò÷Œ Mku
Íçkkt …h Þk hMkq÷Õ÷kn nkuøkk
fwA ŸxkU fe rfŒkhkU BkU y™ku¾e MkkËøke nkuøke
nwËe Ïðk™kU Mku ŒÞçkk fk çkÞkçkkt økqtsŒk nkuøkk
sLLkíke Íuðh 657
fÇke fkunu BkwVŠhn Mku ™Íkhu nkUøku økwBçkË fu

fÇke çkehu y÷e …h ykr~kfkU fk ÍBkÎkxk nkuøkk
~kVef WMk rË™ ™ …qAku ËËuo WÕVŒ fe Vhkðk™e
fu nBk nkUøku rnòÍu …kf fk ËkÁÂ~þVk nkuøkk
Ëeøkh
™nª Œuhu rMkðk fkuE ÃkÞkBke
ðkun Mkku òyU Œku Bku’hksu Bk™kBke ðkun òøkU Œku ÏkwËk Mku nBk f÷kBke
ni ~kknkU fku Çke ðßnu ™uf™kBke ~knu Ïkqçkkt Œuhu Ëh fe økw÷kBke
nh Rf ~kiËk ni MkwÕŒk™u yhçk fk Rhkfe nku fu YBke nku fu ~kkBke
r™økknu Mki h økknu Œuhe yk÷e BkfkBke
WMke Mkðuo r¾hkBkkt fk ni MkËfk ™MkeBku Mkwçn ! Œuhe Ïkw~k r¾hkBke
~kVef yLËkÍu nMkhŒ fu R÷kðk
Bkuhu y~ykh BkU ni htøku òBke
yÍ Bkki÷k™k ™MkeBk çkMŒðe
BkwnBBkË fk ËkÁM‚÷kBk yÕ÷kn yÕ÷kn ðkun çkkhk™u ViÍu ËðkBk yÕ÷kn yÕ÷kn
snk™u rhMkk÷Œ fu Ïkw h ~keËu Œkçkkt ™wçkwÔðŒ fu Bkknu ŒBkkBk yÕ÷kn yÕ÷kn
r™økknkU BkU ŒÞçkk fe rVhŒe ni yõMkh nMkª Mkwçn …wh™qh ~kkBk yÕ÷kn yÕ÷kn
Mkhu n~h rŒ~™k ÷çkkU fku ðkun y…™u r…÷kyUøku fkiMkh fk òBk yÕ÷kn yÕ÷kn
sçkª WMk fu fËBkkU …u ÍwfŒe ni Mkçk fe òu ni BkwMŒVk fk økw÷kBk yÕ÷kn yÕ÷kn
rË÷u BkwÍTŒrhçk çknhu ŒÞçkk ni ™k÷kt fhU yçk fkuE yunrŒBkkBk yÕ÷kn yÕ÷kn
™MkeBk ykih W™ fe BknççkŒ fe BkÂLÍ÷
Ínu ykr~kfu ŒuÍ økkBk yÕ÷kn yÕ÷kn
Ëeøkh
Þun fiMkk Bkwçkkhf BkfkBk yk hnk ni ÷çkkU …h ËwYËku Mk÷kBk yk hnk ni
yËçk Mku åk÷ku ykih MkhkU fku Íwfk ÷ku BkwnBBkË fk ËkÁM‚÷kBk yk hnk ni
sLLkíke Íuðh 658
çkMkkE økE hkn BkU ™õnŒu økw÷ hMkq÷u ÏkwËk fk økw÷kBk yk hnk ni
fËBk åkqBk™u yk hnu nI rVrh~Œu Í{ª …h ðkun Bkknu ŒBkkBk yk hnk ni
BkËe™u fu ykfk fk nh nh Mkwðk÷e ŒçkMMkwBk çk ÷çk ~kkËfkBk yk hnk ni
ðkun Ëu¾ku WXª hnBkŒkU fe ÎkxkyU Íçkkt …h BkwnBBkË fk ™kBk yk hnk ni
økheçkkU fk Bkqr™Mk ÞŒeBkkU fk nBkËBk r÷Þu rÍLËøke fk …ÞkBk yk hnk ni
hMkq÷u røkhkBke fu hkiÍu fe òr™çk ÍBkk™k çkMkË yunrŒhkBk yk hnk ni
™Mke{u Mk™k Ïðk™u Mkhðh, Bkwçkkhf !
ÏkwËk fe ŒhV Mku Mk÷kBk yk hnk ni
Ëeøkh
ŒÞçkk fu BkwMkkrVh Mku
MkwÕŒk™u Ëku snkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
Bknçkqçku Ëku snkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
WBBkŒ fu …kMçkkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
ðnËŒ fu hkÍËkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
yÍBkŒ fu nwõBkhkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
rh^yŒ fu ykMBkkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
hkiÍu fu ™qhe sÕðu ykt¾kU BkU h¾ fu ÷k™k
…wh™qh ykMŒkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
y~kuo W÷k fe ~kkifŒ ÏkwÕËu rs™kt fe Íe™Œ
…iøkBçkhu yBkkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
yÍkuo MkBkkt fu Mkhðh MkË h~fu Bkknku yÏŒh
ŒLðehu fnTf~kkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
ŒwÍ …h r™Mkkh òŸ çkkËu Mkçkk ÏkwËkhk
ŒMfe™u fÕçkku òt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
sLLkíke Íuðh 659
hkiÍu fe òr÷ÞkU Mku Çke nBk f™kh nku fh

ÏkwÕËu ™Íh MkBkkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
~kknku økËk fu ¾k÷e ËkBk™ fku Çkh™u ðk÷u
yk÷Bk fu nwõBkhkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
yi ykrÍBku BkËe™k yÍou ™MkeBk ÷u ò
økBk Ïðkhu çku fMkkt Mku Bkuhk Mk÷kBk fn™k
Ëeøkh
ÍBkª …h Bkkr÷fu ÏkwÕËu çkhª Œ~kheV ÷kŒu nI
snkt BkU hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª Œ~kheV ÷kŒu nI
Bkwçkkhf ðkun ~knu ËwLÞk ð Ëª Œ~kheV ÷kŒu nI
RBkkBku yÂBçkÞk ð Bkwh-Mk÷ª Œ~kheV ÷kŒu nI
Mkwfqt çkÏ~ku rË÷u yLËkun-økª Œ~kheV ÷kŒu nI
çknkhu økwÕk~k™u RÕBkku Þfª Œ~kheV ÷kŒu nI
Mk÷kŒe™u snkt rsMk fu fËBk …h Mkh ÍwfkyUøku
ðkune Bknçkqçku hççkw÷ yk÷Bkª Œ~kheV ÷kŒu nI
™wçkwÔðŒ fu rhMkk÷Œ fu ~kheyŒ fu ŒhefŒ fu
BkwfÆMk ŒksËkhu yÔð÷ª Œ~kheV ÷kŒu nI
Vfehku çku ™ðk yçk rË÷ r~kfMŒk hn ™nª MkfŒu
Ëku yk÷Bk rsMk fu ni Íuhu ™økª Œ~kheV ÷kŒu nI
ÍBkª Mku ykMBkkt Œf hku~k™e ne hku~k™e nkuøke
fu ~kByu …whrÍÞk ™qhu Bkwçkª Œ~kheV ÷kŒu nI
nÍkhkU EË ni fwhçkk™ WMk …wh™qh MkkyŒ …h
fu rsMk BkU hnTBkŒwÂÕ÷÷ yk÷Bkª Œ~kheV ÷kŒu nI
snk™u nwM™ fu BkM™Ë ™~kª fe ykBkË ykBkË ni
~knu Ïkqçkk™ku h~fu BknTsçkª Œ~kheV ÷kŒu nI
sLLkíke Íuðh 660
™MkeBk ykðkÍ Ëku rsL™ku çk~kh çknhu Mk÷kBk ykyU

Mkheh ykhkyu çkÍBku Bkwh-Mk÷ª Œ~kheV ÷kŒu nI
Mk÷kBk
V¾úu EMkk ™kÍu ykËBk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
Ynu EBkkt ò™u yk÷Bk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
ŒksËkhu y~kuo yk’ÍBk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
~kByu nf ™qhu BkwsMMkBk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
Mkhðhu yÍkuo MkBkkt MkwÕŒk™u çkÍBku yÂBçkÞk
¾Õf BkU Mkçk Mku BkwfhoBk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
hLòu økBk fe ~kkBk nku Þk ÷wíVku hknŒ fe Mknh
çkk yËçk …ZŒu hnU nBk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
sçk ~kçku Bku’hks hÏ¾k y~ko …h ŒwBk ™u fËBk
BkwMfwhkE Ynu ykËBk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
hknŒu fÕçku nÍª ni yk… fk rÍ¢u sBke÷
yi Mkwfq™u åk~{u …wh™Bk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
nBk yMkehk™u økBkku yVfkh …h çknhu ÏkwËk
nku fhBk MkwÕŒk™u yfhBk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
nh Îkze ykøkku~ku hnBkŒ BkU ðkun hnŒk ni ™MkeBk
òu …Zk fhŒk ni nh ËBk yMMk÷kŒku ðMMk÷kBk
Ëeøkh
™çke fe r™økknu fhBk yÕ÷kn yÕ÷kn çkÞkçkkt ni h~fu RhBk yÕ÷kn yÕ÷kn
fnkt çkkhøkknu rhMkk÷Œ fe rh^yŒ fnkt Bkk’rMkÞŒ-fkh nBk yÕ÷kn yÕ÷kn
ðkun ~knhu BkËe™k fe Mkwçnu rË÷ykhk ðkun …whfiV ~kkBkku Mknh yÕ÷kn yÕ÷kn
sçk ykBkË nwE Mkhðhu Ëku snkt fe røkhu Bkwnt fu çk÷ Mkçk Mk™Bk yÕ÷kn yÕ÷kn
Mkwðk÷e fkuE W™ fk BknYBk õÞqt nku ðkun nI ~kknu sqËku fhBk yÕ÷kn yÕ÷kn
sLLkíke Íuðh 661
ðkun åkknU Œku Íhuo çk™U Bkknku yLswBk R~kkhkU BkU, hçk fe fMkBk yÕ÷kn yÕ÷kn
™MkeBk W™ fu sL™Œ çkfV ykMŒkt …h
rVrh~ŒkU fu Mkh Çke nI ¾Bk yÕ÷kn yÕ÷kn
Bkkr÷fu fki™™
i
Bkfª yk… fu nI Bkfkt yk… fk ni nfefŒ BkU Mkkhk snkt yk… fk ni
nI ~kknk™u yk÷Bk snkt Mkh ¾BkeËk ðkun sL™Œ çkfV ykMŒkt yk… fk ni
nfefŒ fe ykt¾kU Mku Ëu¾u Œku fkuE nh Rf ~ki BkU sÕðk RÞkt yk… fk ni
Mkhu y~ko ni R™ fe yÍBkŒ fk …håkBk Ëku yk÷Bk BkU rMk¬k hðkt yk… fk ni
Þnkt Mku ðnkt Œf ni hnBkŒ ne hnBkŒ yøkh ™kBk rðËuo Íçkkt yk… fk ni
BkwfÆMk BkwŒnTnh Bkwçkkhf Bkw™Ôðh yÍ÷ ne Mku ™kBkku r™~kkt yk… fk ni
nçkeçku ÏkwËk ŒksËkhu BkËe™k ÍBkª yk… fe ykMBkkt yk… fk ni
™MkeBku nÍª …h r™økknu fhBk nku
fu ðkun Çke ~knk BkËTn Ïðkt yk… fk ni
ò™u EBkk™
ò™u EBkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn Œuhu fwhçkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
y~kkuo Vþkuo V÷f nI Mkçk Œuhu Íuhu VhBkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
ykih rfMk fu nwÍqh ÷u òŸ ¾k÷e ËkBkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
Œuhe nMŒe çk™kE ni hçk ™u fiMke Íe~kk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
BkÂLÍ÷U fçkúku n~h fe nkUøke ŒwBk Mku ykMkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
nkuøkk Bkn~kh BkU Mkkyuçkkt Mkh …h Œuhk ËkBkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
Œk yçkË fÕçk BkU hnu hku~k™ ~kByu EBkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
Œuhu RLMkkr™ÞŒ …u nI çku~kf ÷k¾kU yunMkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
fk’çkyu rË÷ ™ õÞqt nkU yþo BkfkBk ŒwBk nku BkunBkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
fh Ëku …qhu ™MkeBk fu rË÷ fu
Mkkhu yhBkk™ Þk hMkq÷Õ÷kn
sLLkíke Íuðh 662
yÍ : nÍhŒu BkwÂ^íkÞu yk’ÍBk Mkkrnçk rfç÷k çkhuÕðe

Œq ~kByu rhMkk÷Œ ni yk÷Bk Œuhk …hðk™k
Œq Bkknu ™wçkwÔðŒ ni yi sÕðyu ò™k™k
òu MkkrfÞu fkiMkh fu åkunhu Mku r™fkçk WXu
nh rË÷ çk™u Bki¾k™k nh ykt¾ nku …iBkk™k
rË÷ y…™k åkBkf Wêu EBkk™ fe ŒÕyŒ Mku
fh ykt ¾ U Çke ™q h k™e yi sÕðyu ò™k™k
BkI ~kkn ™~kª xqxu rË÷ fku ™ fnqt fiMku
ni xq x k nw ð k rË÷ ne Mkhfkh fk fk~kk™k
õÞqt ÍwÕVu BkwyBçkh Mku fqåku ™ Bknf WêU
ni …Lsyu fwËhŒ sçk ÍwÕVkU fk Œuhe ~kk™k
nh Vq÷ BkU çkq Œuhe nh ~kBy BkU Íq Œuhe
çkw÷çkw÷ ni Œuhk çkw÷çkw÷ …hðk™k ni …hðk™k
RMk Ëh fe nwÍqhe ne RMÞkt fe Ëðk Xnhe
ni Ínhu BkykMke fk ŒÞçkk ne Ëðk¾k™k
ykçkkË RMku VhBkk ðehkt ni rË÷u ™qhe
sÕðu Œuhu çkMk òyU ykçkkË nku ðehk™k
yÍ : nÍhŒu BkwnrÆMku yk’ÍBk rfç÷k rfAkuAðe
~kçku Bku’hks ysçk ™qh ni
…¥kk …¥kk ~kshu íkqh ni
Rf fËBk V~ko …u ni yuf fËBk y~ko …u ni
R™ fku ™ÍËef ni òu Ëqh ni
økiçk õÞk åkeÍ ni Ëu¾ ykyu nI ðkun økiçkw÷ økiçk
Þk’™e ðkun ÍkŒ òu Bk~nqh ni
sLLkíke Íuðh 663
Ëu¾ ykyu nI ðkun ykÞkŒu ÏkwËkyu çkhŒh

Þune fwhyk™ BkU BkMíkqh ni
Bkhnçkk fnŒk ni fkuE Œku fkuE MkÕ÷u y÷k
™økBkk MkLS BkU ÷çku nqh ni
hççku nç÷e Þun fnk hçk ™u fu yi Bkuhu nçkeçk
ŒwBk fku BkLÍqh, Œku BkLÍqh ni
yi ~kVkyŒ fu Ä™e Œuhe ~kVkyŒ Mkw™ fh
~kkËBkkt nh rË÷u hLsqh ni
…k r÷Þk W™ fku Œku fki™i™ fku …kÞk MkÂGÞË
Þk’™e Íku÷e Bkuhe Çkh…qh ni
yÍ : Bkki÷k™k fwËhŒwÕ÷kn Mkkrnçk ykrhV çkMŒðe
™ nkuŒe òu BkLÍqh rçk’MkŒ rfMke fe Œku ËwLÞk BkU nkuŒe ™ r¾ÕfŒ rfMke fe
¾wËk fe fMkBk yÂBçkÞk Çke ™ ykŒu ™ Bkõçkq÷ nkuŒe RçkkËŒ rfMke fe
Þun åkktË ykih Mkqhs fe ™qhe ~kwykyU ™wBkkÞkt ni R™ BkU MkçkknŒ rfMke fe
~kVkyŒ fe fwLS yŒk fh fu Bkki÷k rË¾kyuøkk Bkn~kh BkU RÍTÍŒ rfMke fe
MkÇke yÂBçkÞk Œk çk BkqMkk ð EMkk Mkw™k™u fku ykyu rçk~kkhŒ rfMke fe
rfMke fe BknççkŒ Mku sL™Œ rBk÷uøke rË÷kyuøke ËkuÍ¾ yËkðŒ rfMke fe
÷çkkU …h økw™nøkkh ykrhV fu Þk hçk
ËBku ™ÍTy òhe nku rBkËTnŒ rfMke fe
Ëeøkh
BkËTnu åkkh Þkh
snkt BkU òu ykE™k Ëkhu ™çke nI nfefŒ BkU ðkun åkkh Þkhu ™çke nI
hVefu ™çke økBk økwMkkhu ™çke nI rVËkyu ™çke òt r™Mkkhu ™çke nI
çkzk R™ fk Áíçkk ni yÕ÷knw yõçkh
yçkq çk¢ku VkYfku WMBkk™ku niËh
sLLkíke Íuðh 664
Þun åkkhkU r¾÷kVŒ fu BkM™Ë ™~kª nI Þun åkkhkU yhkfe™u Ëe™u ™çke nI
Þune çkkøkçkk™u rhÞkÍu Þfª nI Þune hkÍËkhu hMkq÷u yBkª nI
Þun Bknçkqçku Mkhðh Þun Bkõçkq÷u Ëkðh
Þun …hðk™u nI ~kByu çkkøku rnhk fu rVËkyu ™çke ykih Bkwfhoçk ÏkwËk fu
™Bkq™u nI Þun MkehŒu yÂBçkÞk fu Þun …wŒ÷u ðVk fu Þun …ifh nÞk fu
Þun yË÷u BkwsMMkBk Þun rMkËTfu BkwMkÔðh
Þun Bku’hksu EBkkt fu nI åkkh Íe™u Þun åkkhkU nI Œksu ~khV fu ™øke™u
BkwsÕ÷k nI yLðkh Mku R™ fu Mke™u Mktðkhk ni R™ fku sBkk÷u ™çke ™u
BkwÍ¬k BkwMk^Vk BkwfÆMk BkwŒnTnh
R÷kne Œz…Œe ni sçk Œf høku òt BknççkŒ hnu R™ fe Mke™u BkU hõMkkt
rð÷k R™ fe ni ò™u Ëª Ynu EBkkt ¾wËk Mku Ëwyk ni Þune Bkuhe nh ykt
hnu Œk ËBku Bkøko Bkuhe Íçkkt …h
yÍ : s™kçk ÏkwBkkh çkkhn çktfðe
ðkn hu Ëkøku R~fu hMkq÷ ~kkBk fku Œkhk Mkwçn fku Vq÷
fiMku Aw…U yLðkhu hMkq÷ åkktË …u rfMk ™u zk÷e Äq÷
…u~ku ™Íh ni ~kõ÷u hMkq÷ Ëu Ëu ÏkwËkÞk n~h fku íkq÷
™kBku BkwnBBkË ÷u fu Œq Ëu¾ hnBkŒU nI çkuŒkçku ™wÍq÷
çkkŒ BkËe™u siMke fnkt fki™ fhu rVhËkiMk fçkq÷
W™ Mku Þun fn™k ò fu Mkçkk rË÷ ni çknwŒ Ëqhe Mku Bk÷q÷
yçk Œku çkw÷k ÷ku …kMk BkwÍu yçk Œku økwÍkrh~k fh ÷ku fçkq÷
sLLkíke Íuðh 665
…u~ku ™Íh hkiÍk nku ÏkwBkkh

ykih …Zqt {I ™k’Œu hMkq÷
yÍ nÍhŒu çkuËBk ðkrhMke
yËBk Mku ÷kE ni nMŒe BkU ykhÍqyu hMkq÷
fnkt fnkt r÷Þu rVhŒe ni swMŒ-sqyu hMkq÷
Ïkw~kk ðkun rË÷, fu nku rsMk rË÷ BkU ykhÍqyu hMkq÷
Ïkw~kk ðkun ykt¾, fu nku BknTðu nwM™u Yyu hMkq÷
Œ÷k~ku ™õ~ku fVu …kyu BkwMŒVk fe fMkBk
åkw™u nI ykt¾kU Mku ÍhkoŒu ¾kfu fqyu hMkq÷
rVh W™ fu ™~~kyu EBkkt fk …qA™k õÞk ni
òu …e åkwfu nI yÍ÷ {U Bkyu Mkçkqyu hMkq÷
çk÷kyU ÷qt Œuhe yi sÍTçku ~kkif MkÕ÷u y÷k
fu yks ËkBk™u rË÷ ®¾åk hnk ni Mkqyu hMkq÷
r~køkw^Œk økw÷~k™u Ínhk fk nh økw÷u Œh ni
rfMke BkU htøku y÷e ni rfMke BkU çkqyu hMkq÷
ysçk ŒBkk~kk nku BkiËk™u n~h BkU çkuËBk
fu Mkçk nkU …u~ku ÏkwËk ykih {I Y çk Yyu hMkq÷
yÍ : s™kçk nÞkŒ ðkrhMke Mkkrnçk
nwççku ynBkË yÍ÷ ne Mku Mke™u BkU ni BkI Þnkt nqt Bkuhk rË÷ BkËe™u BkU ni
Rºku sL™Œ BkU Çke yiMke Ïkw~çkq ™nª siMke Ïkw~çkq Lk çke fu …Mke™u BkU ni
RMk r÷Þu ni RMke MkBŒ fk’çkk Íwfk Îkh ÏkwËk fk BkwnBBkË fu Mke™u BkU ni
Vq÷ Œku Vq÷ fktxkU BkU Çke nwM™ ni ÷wíV sL™Œ Mku çkZ fh BkËe™u BkU ni
õÞk BkwfÆh ni çkq çk¢ku VkYf fk rs™ fk Îkh hnBkŒkU fu ¾Íe™u BkU ni
çku Mknkhk ™ MkBkÍu ÍBkk™k BkwÍu Bkuhu ykfk fk BkMf™ BkËe™u BkU ni
sLLkíke Íuðh 666
BkkiŒ ÷kE nÞkŒ yçk ™E rÍLËøke

Þun BkÍk Bkuhu Bkh Bkh fu S™u BkU ni
Œhk™yu ™BkkÍ
ËeËkhu nf rË¾kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ sL™Œ ŒwBnU rË÷kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
Ëhçkkhu BkwMŒVk BkU ŒwBnU ÷u fu òyuøke ¾kr÷f ‚u çkÏ~kðkyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
RÍTÍŒ fu ‚kÚk ™qhe r÷çkk‚ yåAu ÍuðhkŒ ‚çk fwA ŒwBnU …n™kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
sL™Œ BkU ™Bko ™Bko rçkAku™kU fu ŒÏŒ …h ykhkBk ‚u ‚w÷kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
r¾ËBkŒ ŒwBnkhe nqhU fhUøke yËçk fu ‚kÚk Áíçkk çknwŒ çkZkyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
fkiMkh fu ‚Õ‚çke÷ fu ~khçkŒ r…÷kyuøke Bkuðu ŒwBnU r¾÷kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
‚çk Rºkku Vq÷ nkUøku r™Akðh …‚e™u …h Ïkw~çkq {U sçk çk‚kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
hnBkŒ fu ~kkrBkÞk™kU BkU Ïkw~çkq fu ‚kÚk ‚kÚk XLze nðk [÷kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
çkkøku rçkrn~Œ hkiÍyu rhÍðkt çknkhu ÏkwÕË ‚çk fwA ŒwBnU rË¾kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
nqhU Œhk™u økkyUøke ykih ÍqBk ÍqBk fh ™økBku ŒwBnU ‚w™kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
…ZŒe hnku ™BkkÍ, fu Ëku™kU snk™ BkU ‚çk fwA ŒwBnU rË÷kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
Vkfu ‚u BkwVr÷‚e ‚u snL™Bk fe ykøk ‚u ‚çk ‚u ŒwBnU çk[kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
…Z fh ™BkkÍ ‚kÚk ÷ku ‚kBkk™u ykr¾hŒ Bkn~kh BkU fkBk ykyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
çkkŒ yk’ÍBke fe Bkk™ku ™ Akuzku fÇke ™BkkÍ
yÕ÷kn ‚u rBk÷kyuøke yi çkerçkÞku ! ™BkkÍ
~k-s-hyu ™õ~kçkÂLËÞk BkwsrÆrËGÞk

Þk R÷kne hnTBk VhBkk BkwMŒVk fu ðkrMkŒu
nÍhŒu çkq çk¢ çkk rMkËfku MkVk fu ðkrMkŒu
çknhu Mk÷Bkkt fkrMkBkku ò’Vh çk n¬u çkk ÞÍeË
çkw÷ nMk™ ykih çkq yr÷GÞu çkk ÏkwËk fu ðkrMkŒu
sLLkíke Íuðh 667
Ïðkò ÞqMkwV yçËu ¾kr÷f ykrhVku BknBkqËu nf

~kn yÍeÍk™u y÷e MkËÁ÷ W÷k fu ðkrMkŒu
çkkçkk MkBBkkMke BkwnBBkË MkÂGÞËu Bkehu f÷k÷
~kn çknkWÆe™ RBkkBkw÷ ykir÷Þk fu ðkrMkŒu
~ki¾ y÷kWÆe™ku Þk’fqçkku WçkiËwÕ÷kn ð÷e
Ïðkò ÍkrnË ~kkn Ëhðu~ku ÏkwËk fu ðkrMkŒu
~kkn yBk®føke BkwnBBkË Ïðksyu çkkfe çk nf
nÍhŒu ynBkË BkwsrÆË nf™wBkk fu ðkrMkŒu
Ïðksyu Bkk’MkqBkku MkiVwÆe™ku BkkunrMk™ Ëun÷ðe
MkÂGÞËu ™qhu BkwnBBkË …khMkk fu ðkrMkŒu
BkÍnhu nf ò™u òLkku ~kkn yçËwÕ÷kn ð÷e
Bkki÷rðGÞu yçËu hnBkkt BkwõŒËk fu ðkrMkŒu
Bkki÷ðe yçËw÷ økVqhku MkÂGÞËu ynBkË rBkÞkt
nkrVÍ yçkhkhu nMk™ …ehu nwËk fu ðkrMkŒu
nÍhŒu Bknçkqçk ynBkË fu ŒðMMkw÷ fh yŒk
™u’BkŒu Ëkhi™ yçËw÷ BkwMŒVk fu ðkrMkŒu
{ }
~k-s-hyu fkrËrhGÞk h-ÍrðGÞk
Þk R÷kne hnTBk VhBkk BkwMŒVk fu ðkr‚Œu
Þk h‚q÷Õ÷kn fhBk fesu ÏkwËk fu ðkr‚Œu
BkwÂ~f÷U n÷ fh ~knu BkwÂ~f÷ fw~kk fu ðkr‚Œu
fh çk÷kyU hË ~kneËu fhçk÷k fu ðkr‚Œu
‚ÂGÞËu ‚ßòË fu ‚Ëfu BkU ‚krsË h¾ BkwÍu
RÕBku nf Ëu çkkrfhu RÕBku nwËk fu ðkr‚Œu
sLLkíke Íuðh 668
r‚ËTfu ‚krËf fk Œ‚Æwf ‚krËfw÷ RM÷kBk fh

çku økÍçk hkÍe nku fkrÍBk ykih hÍk fu ðkr‚Œu
çknhu Bkk’YVku ‚he Bkk’YV Ëu çku ÏkwË ‚he
swLËu nf BkU røk™ sw™iËu çkk ‚Vk fu ðkr‚Œu
çknhu r~kç÷e ~kuhu nf ËwLÞk fu fw¥kkU ‚u çk[k
yuf fk h¾ yçËu ðkrnË çku rhÞk fu ðkr‚Œu
çkw÷ Vhn fk ‚Ëfk fh økBk fku Vhn Ëu nwM™ku ‚k’Ë
çkw÷ n‚™ ykih çkq ‚EËu ‚k’Ë Ík fu ðkr‚Œu
fkrËhe fh fkrËhe h¾ fkrËrhGÞkU BkU WXk
fÿu yçËw÷ fkrËhu fwËhŒ ™wBkk fu ðkr‚Œu
‚u Ëu rhÍTfu n‚™
yçËu hÍTÍkf Rç™u økkiMkw÷ ykir÷Þk fu ðkr‚Œu
™Mh yçke ‚k÷un fk ‚Ëfk ‚k÷unku BkL‚qh h¾
Ëu nÞkŒu Ëª BkwrnGÞu òt rVÍk fu ðkr‚Œu
íkqhu RhVk™ku W÷wÔðku nBËku nwM™k ð çknk
Ëu y÷e Bkq‚k n‚™ ynBkË çknk fu ðkr‚Œu
çknhu RçkúkneBk BkwÍ …h ™khu økBk økw÷Íkh fh
Çkef Ëu ËkŒk r¼fkhe çkkË~kk fu ðkr‚Œu
¾k™yu rË÷ fku rÍÞk Ëu Yyu EBkkt fku sBkk÷
~kn rÍÞk Bkki÷k sBkk÷w÷ ykir÷Þk fu ðkr‚Œu
Ëu BkwnBBkË fu r÷Þu hkuÍe fh ynBkË fu r÷Þu
Ïðk™u VÍT÷wÕ÷kn ‚u rnM‚k økËk fu ðkr‚Œu
Ëe™ku ËwLÞk fu BkwÍu çk-hfkŒ Ëu çk-hfkŒ ‚u
R~fu nf Ëu R~fe R~fu RÂLíkBkk fu ðkr‚Œu
sLLkíke Íuðh 669
nwççku yn÷u çkiŒ Ëu yk÷u BkwnBBkË fu r÷Þu

fh ~kneËu R~f, nBÍk …u~ðk fu ðkr‚Œu
rË÷ fku yåAk Œ™ fku ‚wÚkhk ò™ fku …wh™qh fh
yåAu ÃÞkhu ~kB‚u Ëª çkËÁ÷ W÷k fu ðkr‚Œu
Ëku snkt BkU ¾krËBku yk÷u h‚q÷wÕ÷kn fh
nÍhŒu yk÷u h‚q÷u BkwõŒËk fu ðkr‚Œu
™qhu ò™ku ™qhu EBkkt ™qhu fçkúku n~h Ëu
çkw÷ nwMki™u ynBkËu ™qhe r÷fk fu ðkrMkŒu
fh yŒk ynBkË hÍkyu ynBkËu Bkwh‚÷ BkwÍu
Bkuhu Bkki÷k nÍhŒu ynBkË hÍk fu ðkr‚Œu
MkkÞyu swB÷k Bk~kkR¾ Þk ÏkwËk nBk …h hnu
Bkuhu BkwŠ~kË nÍhŒu nkrBkË hÍk fu ðkrMkŒu
Þk R÷kne R™ Bk~kkR¾ fu ðMke÷u fh yŒk
™u’BkŒu fki™i™ yçËw÷ BkwMŒVk fu ðkrMkŒu
‚Ëfk R™ yk’Þkt fk Ëu A6 yi™ RÍ, RÕBkku yBk÷
y^ðku RhVkt ykrVÞŒ R‚ çku ™ðk fu ðkr‚Œu
F
VkrŒnyu rMkÂÕMk÷k
~k-s-hyu Bkwçkk-hfk nh hkuÍ çkk’Ë ™BkkÍu V@ yuf çkkh …Z
r÷Þk fhU, RMk fu çkk’Ë ËwYËu økkirMkGÞk MkkŒ çkkh, y÷ nBË ~kheV
yuf çkkh, yk-ÞŒw÷ fwhMke yuf çkkh, þheV MkkŒ çkkh, rVh
ËwYËu økkirMkGÞk Œe™ çkkh …Z fh RMk fk Mkðkçk R™ ŒBkkBk Bk~kkR¾u
rfhkBk fe yhðknu ŒÂGÞçkk fku ™ÍTh fhU rsMk fu nkÚk …h çkiyŒ fe ni
yøkh ðkun rÍLËk ni Œku WMk fu r÷Þu Ëwykyu ykrVGÞŒ ð Mk÷kBkŒe
fhU ðh™k WMk fk ™kBk Çke ~kkrBk÷u VkrŒnk fh r÷Þk fhU.
sLLkíke Íuðh 670
ËwYËu økkirMkGÞk
…Ls økLsu fkrËhe

çkk’Ë ™BkkÍu V@ çkk’Ë ™BkkÍu ÍkunTh
çkk’Ë ™BkkÍu yMh çkk’Ë ™BkkÍu Bkøkrhçk
çkk’Ë ™BkkÍu R~kk
Mkçk Mkku Mkku çkkh yÔð÷ ð ykr¾h Œe™ Œe™ çkkh ËwYË
~kheV, R™ fku hkuÍk™k …Z™u Mku Ëe™ku ËwLÞk fe çku ~kwBkkh çk-h-fíkU
Íkrnh nkUøke.
çkhkyu fÍkyu nkòŒ
1. : ykX Mkku åkkun¥kh874 çkkh yÔð÷ ð ykr¾h
ËwYË ~kheV øÞkhn øÞkhn çkkh, RMk fËh BkwyGÞ™ Œk’ËkË BkU çkk
ðwÍq rfç÷k Y Ëku Ík™q çkiX fh Œk nwMkq÷u BkwhkË …ZU ykih RMke fr÷Bku
fku WXŒu çkiXŒu åk÷Œu rVhŒu ðwÍq çku ðwÍq nh nk÷ BkU çku røk™Œe çku
~kwBkkh …ZŒu hnU, BkwhkË …qhe nkuøke.
2. : MkkZu åkkh Mkku450 Bkíkoçkk hkuÍk™k
Œk nwMkq÷u BkwhkË …ZU, yÔð÷ ð ykr¾h ËwYË ~kheV øÞkhn øÞkhn
çkkh, rsMk ðõŒ Îkçkhknx nku RMke fr÷Bku fku çk fMkhŒ …ZU,
fkBk çk™ òyuøkk.
3. “íkwVi÷u nÍhŒ ËMŒ økeh Ëw~Bk™ nkuðu Íuh” : çkk’Ë ™BkkÍu R~kk
yuf Mkku øÞkhn çkkh ykih yÔð÷ ykr¾h øÞkhn øÞkhn çkkh ËwYË
~kheV …ZU. Þun Œe™kU yBk÷ r™nkÞŒ Bkwshoçk ykih ykMkk™ nI, R™
Mku øk^÷Œ ™ fe òyu.
sLLkíke Íuðh 671
Bkw™kòŒ
Þk R÷kne nh søkn Œuhe yŒk fk MkkÚk nku
sçk …zu BkwÂ~f÷ ~knu BkwÂ~f÷ fw~kk fk MkkÚk nku
Þk R÷kne Çkq÷ òŸ ™ÍTy fe Œõ÷eV fku
~kkrËÞu ËeËkh nwM™u BkwMŒVk fk MkkÚk nku
Þk R÷kne økkuhu Œehk fe sçk ykyu MkÏŒ hkŒ
W™ fu ÃÞkhu Bkwn
t fe Mkwçnu òt rVÍk fk MkkÚk nku
Þk R÷kne sçk …zu Bkn~kh BkU ~kkuhu Ëkhku økeh
yB™ Ëu™u ðk÷u ÃÞkhu …u~ðk fk MkkÚk nku
Þk R÷kne sçk Íçkk™U çkknh ykyU ÃÞkMk Mku
Mkkrnçku fkiMkh ~knu sqËku yŒk fk MkkÚk nku
Þk R÷kne økŠBkÞu Bkn~kh Mku sçk ÇkzfU çkË™
ËkBk™u Bknçkq ç k fe XLze nðk fk MkkÚk nku
Þk R÷kne htøk ÷kyU sçk Bkuhe çku çkkrfÞkt
W™ fe ™eåke ™eåke ™ÍhkU fe nÞk fk MkkÚk nku
Þk R÷kne sçk çknU ykt¾U rnMkkçku swBko BkU
W™ ŒçkMMkwBk hiÍ nkUxkU fe Ëwyk fk MkkÚk nku
Þk R÷kne sçk Mkhu ~k{~keh …h åk÷™k …zu
hççku MkÂÕ÷Bk fn™u ðk÷u økBkÍwËk fk MkkÚk nku
Þk R÷kne sçk hÍk Ïðkçku røkhkt Mku Mkh WXkyu
Ëki÷Œu çkuËkh R~fu BkwMŒVk fk MkkÚk nku
$$$$$
sLLkíke Íuðh 672
sLLkíke Íuðh 673
sLLkíke Íuðh 674
sLLkíke Íuðh 675
sLLkíke Íuðh 676
{sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk fe íkhV Mku

Ãkuþ fËko fwíkwçkku hMkkR÷
{þku’çkyu fwíkwçku yk’÷k nÍhík}
WËqo fwíkwçk :
1...... hknu ¾wËk {U ¾[o fhLku fu VÍkR÷ ( )
(fw÷ MkVnkík : 40)
2...... fhLMke Lkkux fu þh-E ynfk{kík ( )
3...... VÍkR÷u Ëwyk ( )
4...... EËiLk {U øk÷u r{÷Lkk fiMkk ? ( ) (fw÷ MkVnkík : 55)
5...... ðkr÷ËiLk, ÍkisiLk ykih yMkkríkÍk fu nwfqf ( )
6...... þheyík ð íkhefík ( ) (fw÷ MkVnkík : 57)
7...... rð÷kÞík fk ykMkkLk hkMíkk (íkMkÔðwhu þi¾) ( )
8...... yk’÷k nÍhík Mku Mkwðk÷ sðkçk ( ) (fw÷ MkVnkík : 100)
9...... nwfqfw÷ RçkkË fiMku {wykV nkU ( ) (fw÷ MkVnkík : 47)
10...... Mkwçkqíku rn÷k÷ fu íkhefu ( ) (fw÷ MkVnkík : 63)
11...... yki÷kË fu nwfqf ( ) (fw÷ MkVnkík : 31)
12...... {ykþe íkh¬e fk hkÍ (nkrþÞk ð ík~hen íkËçkehu V÷kn ð Lkòík
ð RM÷kn) (fw÷ MkVnkík : 41)
13...... y÷ {ÕVqÍ y÷ {k’YV rçkn {ÕVqÍkíku yk’÷k nÍhík
({wfB{÷ [kh rnMMku) (fw÷ MkVnkík : 561)
14...... E{kLk fe Ãkn[kLk (nkrþÞk íkBneËw÷ E{kLk) (fw÷ MkVnkík : 74)
15...... y÷ ðÍe-Víkw÷ fhe{k (fw÷ MkVnkík : 46)
16...... fLÍw÷ E{kLk {y ¾ÍkRLkw÷ RhVkLk (fw÷ MkVnkík : 1185)
17...... nËkRfu çkÂÏþþ (fw÷ MkVnkík : 446)
18...... çkÞkÍu Ãkkf nwßsíkw÷ RM÷k{ (fw÷ MkVnkík : 37)
sLLkíke Íuðh 677
19...... ík^Mkehu rMkhkíkw÷ rsLkkLk (rsÕË yÔð÷) (fw÷ MkVnkík : 524)

20...... ík^Mkehu rMkhkíkw÷ rsLkkLk (rsÕË Ëwðw{) (fw÷ MkVnkík : 495)
y-hçke fwíkwçk :
21...... (Mkkík rsÕËU) (fw÷ MkVnkík : 4000)
22...... (fw÷ MkVnkík : 458)
23...... (fw÷ MkVnkík : 74)
24...... (fw÷ MkVnkík : 62)
25...... (fw÷ MkVnkík : 93)
26...... (fw÷ MkVnkík : 46)
27...... (fw÷ MkVnkík : 77)
28...... (fw÷ MkVnkík : 70)
29...... (fw÷ MkVnkík : 60)
{þku’çkyu íkhkrs{u fwíkwçk}
1...... yÕ÷kn ðk÷kU fe çkkíkU ( )
Ãkn÷e rsÕË (fw÷ MkVnkík : 896)
2...... yÕ÷kn ðk÷kU fe çkkíkU ( )
ËqMkhe rsÕË (fw÷ MkVnkík : 625)
3...... {-ËLke ykfk fu hkuþLk ViMk÷u ( )
4...... MkkÞyu yþo rfMk rfMk fku r{÷uøkk...?
( ) (fw÷ MkVnkík : 28)
5...... LkurfÞkU fe sÍkyut ykih økwLkknkU fe MkÍkyut ( )
6...... LkMkeníkkU fu {-ËLke Vq÷ çk ðMke÷yu ynkËeMku {wçkk-hfk
( ) (fw÷ MkVnkík : 54)
7...... sLLkík {U ÷u òLku ðk÷u yk’{k÷ ( )
8...... R{k{u yk’Í{ fe ðrMkGÞíkU ( )
sLLkíke Íuðh 678
9...... snLLk{ {U ÷u òLku ðk÷u yk’{k÷ ( )

(rsÕË yÔð÷) (fw÷ MkVnkík : 853)
10...... Lkufe fe Ëk’ðík fu VÍkR÷ ( )
11...... ViÍkLku {Íkhkíku ykir÷Þk ( ) (fw÷ MkVnkík : 144)
12...... ËwLÞk Mku çku høçkíke ykih WB{eËkU fe f{e ( )
13...... hknu RÕ{ ( ) (fw÷ MkVnkík : 102)
14...... rnfkÞíkU ykih LkMkeníkU ( ) (fw÷ MkVnkík : 649)
15...... yunÞkW÷ W÷q{ fk ¾w÷kMkk ( ) (fw÷ MkVnkík : 641)
16...... yåAu çkwhu y{÷ ( ) (fw÷ MkVnkík : 122)
17...... þw¢ fu VÍkR÷ ( ) (fw÷ MkVnkík : 122)
18...... nwMLku yÏ÷kf ( ) (fw÷ MkVnkík : 102)
19...... yktMkqykut fk ËrhÞk ( ) (fw÷ MkVnkík : 300)
20...... ykËkçku ËeLk ( ) (fw÷ MkVnkík : 63)
21...... þknhknu ykir÷Þk ( ) (fw÷ MkVnkík : 36)
22...... çkuxu fku LkMkeník ( ) (fw÷ MkVnkík : 64)
23...... RM÷knu yk’{k÷ ( )
(rsÕË yÔð÷) (fw÷ MkVnkík : 866)
24...... snLLk{ {U ÷u òLku ðk÷u yk’{k÷ ( )
(rsÕË Ëwðw{) (fw÷ MkVnkík : 1012)
25...... ykrþfkLku nËeMk fe rnfkÞkík ( ) (fw÷ MkVnkík : 105)
26...... yunÞkW÷ W÷q{ (rsÕË yÔð÷) ( ) (fw÷ MkVnkík : 1124)
27...... yunÞkW÷ W÷q{ (rsÕË Ëwðw{) ( ) (fw÷ MkVnkík : 1400)
28...... yunÞkW÷ W÷q{ (rsÕË rMkðw{) ( ) (fw÷ MkVnkík : 1286)
29...... WÞqLkw÷ rnfkÞkík ({wíkso{, rnMMkyu yÔð÷) (fw÷ MkVnkík : 412)
30...... WÞqLkw÷ rnfkÞkík ({wíkso{, rnMMkyu Ëwðw{) (fw÷ MkVnkík : 413)
31...... (fw÷ MkVnkík : 148)
32...... fqíkw÷ fw÷qçk (fw÷ MkVnkík : 826)
sLLkíke Íuðh 679
{þku’çkyu ËMkeo fwíkwçk}

1...... (fw÷ MkVnkík : 241)
2...... (fw÷ MkVnkík : 155)
3...... (fw÷ MkVnkík : 325)
4...... (fw÷ MkVnkík : 299)
5...... (fw÷ MkVnkík : 392)
6...... (fw÷ MkVnkík : 384)
7...... (fw÷ MkVnkík : 158)
8...... (fw÷ MkVnkík : 280)
9...... (fw÷ MkVnkík : 55)
10...... (fw÷ MkVnkík : 241)
11...... (fw÷ MkVnkík : 119)
12...... (fw÷ MkVnkík : 175)
13...... (fw÷ MkVnkík : 203)
14...... (fw÷ MkVnkík : 144)
15...... (fw÷ MkVnkík : 288)
16...... (fw÷ MkVnkík : 95)
17...... (fw÷ MkVnkík : 79)
18...... (fw÷ MkVnkík : 101)
19...... (fw÷ MkVnkík : 45)
20...... (fw÷ MkVnkík : 141)
21...... (fw÷ MkVnkík : 44)
22...... (fw÷ MkVnkík : 343)
23...... (fw÷ MkVnkík : 168)
24...... (fw÷ MkVnkík : 466)
25...... (fw÷ MkVnkík : 184)
26...... ¾w-÷Vkyu hkrþËeLk (fw÷ MkVnkík : 341)
27...... (fw÷ MkVnkík : 317)
28...... (fw÷ MkVnkík : 252)
sLLkíke Íuðh 680
29...... y÷ n¬w÷ {wçkeLk (fw÷ MkVnkík : 128)

30...... (fw÷ MkVnkík : 364)
31...... ({wfB{÷ rnMMkyu yÔð÷, Ëwðw{) (fw÷ MkVnkík : 228)
32...... (y-hçke) (fw÷ MkVnkík : 173)
{þku’çkyu íkÏkhes}
1...... Mknkçkyu rfhk{ G fk R~fu hMkq÷ (fw÷ MkVnkík : 274)
2...... çknkhu þheyík, rsÕË yÔð÷ (rnMMkk 1 íkk 6) (fw÷ MkVnkík : 1360)
3...... çknkhu þheyík, rsÕË Ëwðw{ (rnMMkk 7 íkk 13) (fw÷ MkVnkík : 1304)
4...... çknkhu þheyík, rsÕË rMkðw{ (rnMMkk 14 íkk 20) (fw÷ MkVnkík : 1332)
5...... çknkhu þheyík (MkkuÕknðkt rnMMkk) (fw÷ MkVnkík : 312)
6...... WB{nkíkw÷ {wyr{LkeLk D (fw÷ MkVnkík : 59)
7...... yòRçkw÷ fwhykLk {y økhkRçkw÷ fwhykLk (fw÷ MkVnkík : 422)
8...... sLLkík fu ík÷çkøkkhkU fu r÷Þu {-ËLke økw÷ËMíkk (fw÷ MkVnkík : 470)
9...... ViÍkLku ÞkMkeLk þheV {y Ëwykyu rLkMV þk’çkkLkw÷ {wyÍTÍ{
10...... yåAu {knku÷ fe çk-h-fíkU (fw÷ MkVnkík : 56)
11...... íknfefkík (fw÷ MkVnkík : 142)
12...... sLLkíke Íuðh (fw÷ MkVnkík : 679)
13...... RÕ{w÷ fwhykLk (fw÷ MkVnkík : 244)
14...... MkðkLkunu fhçk÷k (fw÷ MkVnkík : 192)
15...... yh-çkELku n-LkrVGÞk (fw÷ MkVnkík : 112)
16...... rfíkkçkw÷ yfkRË (fw÷ MkVnkík : 64)
17...... {wLík¾çk nËeMkU (fw÷ MkVnkík : 246)
18...... RM÷k{e rÍLËøke (fw÷ MkVnkík : 170)
19...... ykELkyu rfÞk{ík (fw÷ MkVnkík : 108)
20 íkk 26...... Víkkðk yn÷u MkwLLkík (Mkkík rnMMku)
27...... n¬ku çkkrík÷ fk Vfo (fw÷ MkVnkík : 50)
28...... rçkrn~ík fe fwÂLsÞkt (fw÷ MkVnkík : 249)
29...... snLLk{ fu ¾íkhkík (fw÷ MkVnkík : 207)
30...... fhk{kíku Mknkçkk (fw÷ MkVnkík : 346)
sLLkíke Íuðh 681
31...... yÏ÷kfu Mkkr÷neLk (fw÷ MkVnkík : 78)

32...... Mkehíku {wMíkVk (fw÷ MkVnkík : 875)
33...... ykELkyu Rçkúík (fw÷ MkVnkík : 133)
34...... ViÍkLku Lk{kÍ (fw÷ MkVnkík : 49)
35...... 19 ËwYËku Mk÷k{ (fw÷ MkVnkík : 16)
{þku’çkyu ViÍkLku Mknkçkk}
1...... nÍhíku íkÕnk rçkLk yçËwÕ÷kn 5 (fw÷ MkVnkík : 56)
2...... nÍhíku Íwçkih rçkLk yÔðk{ 5 (fw÷ MkVnkík : 72)
3...... nÍhíku MkÂGÞËwLkk Mkk’Ë rçkLk yçke ð¬kMk 5 (fw÷ MkVnkík : 89)
4...... nÍhíku yçkq WçkiËk rçkLk shkon 5 (fw÷ MkVnkík : 60)
5...... nÍhíku yçËwhon{kLk rçkLk ykiV 5 (fw÷ MkVnkík : 132)
6...... ViÍkLku MkEË rçkLk ÍiË 5 (fw÷ MkVnkík : 32)
7...... ViÍkLku rMkÆefu yõçkh 5 (fw÷ MkVnkík : 720)
{þku’çkyu ViÍkLku MknkrçkGÞkík}
1...... þkLku ¾kíkqLku sLLkík (fw÷ MkVnkík : 501)
2...... ViÍkLku ykRþk rMkÆefk (fw÷ MkVnkík : 608)
{þku’çkyu RM÷kne fwíkwçk}
1...... økkiMku Ãkkf 5 fu nk÷kík (fw÷ MkVnkík : 106)
2...... íkfççkwh (fw÷ MkVnkík : 97)
3...... 40 Vhk{eLku {wMíkVk 6 (fw÷ MkVnkík : 87)
4...... çkË økw{kLke (fw÷ MkVnkík : 57)
5...... fçkú {U ykLku ðk÷k ËkuMík (fw÷ MkVnkík : 115)
6...... Lkqh fk r¾÷kuLkk (fw÷ MkVnkík : 32)
7...... yk’÷k nÍhík fe RÂLVhkËe fkurþþU (fw÷ MkVnkík : 49)
8...... rV¢u {ËeLkk (fw÷ MkVnkík : 164)
9...... RÂBíknkLk fe íkGÞkhe fiMku fhU ? (fw÷ MkVnkík : 32)
10...... rhÞkfkhe (fw÷ MkVnkík : 170)
11...... fki{u rsLLkkík ykih y{ehu yn÷u MkwLLkík (fw÷ MkVnkík : 262)
sLLkíke Íuðh 682
12...... W~h fu ynfk{ (fw÷ MkVnkík : 48)

13...... íkkiçkk fe rhðkÞkík ð rnfkÞkík (fw÷ MkVnkík : 124)
14...... ViÍkLku Ífkík (fw÷ MkVnkík : 150)
15...... ynkËeMku {wçkk-hfk fu yLðkh (fw÷ MkVnkík : 66)
16...... íkhrçkÞíku yki÷kË (fw÷ MkVnkík : 187)
17...... fkBÞkçk íkkr÷çku RÕ{ fkiLk ? (fw÷ MkVnkík : 63)
18...... xeðe ykih {qðe (fw÷ MkVnkík : 32)
19...... ík÷kf fu ykMkkLk {MkkR÷ (fw÷ MkVnkík : 30)
20...... {wÂ^íkÞu Ëk’ðíku RM÷k{e (fw÷ MkVnkík : 96)
21...... ViÍkLku [un÷ ynkËeMk (fw÷ MkVnkík : 120)
22...... Lk{kÍ {U ÷wõ{k ËuLku fu {MkkR÷ (fw÷ MkVnkík : 39)
23...... ¾kiVu ¾wËk 1 (fw÷ MkVnkík : 160)
24...... RÂLVhkËe fkurþþ (fw÷ MkVnkík : 200)
25...... ykÞkíku fwhykLke fu yLðkh (fw÷ MkVnkík : 62)
26...... Lkuf çkLkLku ykih çkLkkLku fu íkhefu (fw÷ MkVnkík : 696)
27...... sLLkík fe Ëku [krçkÞkt (fw÷ MkVnkík : 152)
28...... fkBÞkçk WMíkkÍ fkiLk ? (fw÷ MkVnkík : 43)
29...... íktøkËMíke fu yMçkkçk (fw÷ MkVnkík : 33)
30...... ns ð WBhn fk {wÏíkMkh íkhefk (fw÷ MkVnkík : 48)
31...... sÕË çkkÍe fu LkwõMkkLkkík (fw÷ MkVnkík : 168)
32...... MkwLLkíkU ykih ykËkçk (fw÷ MkVnkík : 125)
33...... çkwøÍku feLkk (fw÷ MkVnkík : 83)
34...... {Íkhkíku ykir÷Þk fe rnfkÞkík (fw÷ MkVnkík : 48)
35...... {nçkqçku y¥kkh fe 122 rnfkÞkík (fw÷ MkVnkík : 208)
36...... çkË økwþqLke (fw÷ MkVnkík : 128)
37...... ViÍkLku Ëkíkk økts çkÏþ (fw÷ MkVnkík : 20)
38...... nÍhíku MkÂGÞËwLkk W{h rçkLk yçËw÷ yÍeÍ fe 425 rnfkÞkík
39...... RM÷k{ fe çkwLÞkËe çkkíkU (rnMMkk 1) (Mkkrçkfk Lkk{ : {-ËLke rLkMkkçk
çkhkyu {-ËLke fkRËk) (fw÷ MkVnkík : 60)
sLLkíke Íuðh 683
40...... RM÷k{ fe çkwLÞkËe çkkíkU (rnMMkk 2) (Mkkrçkfk Lkk{ : {-ËLke rLkMkkçk

çkhkyu LkkrÍhk) (fw÷ MkVnkík : 104)
41...... RM÷k{ fe çkwLÞkËe çkkíkU (rnMMkk 3) (fw÷ MkVnkík : 352)
{þku’çkyu y{ehu yn÷u MkwLLkík}
1...... Mkhfkh 6 fk Ãkiøkk{ y¥kkh fu Lkk{ (fw÷ MkVnkík : 49)
2...... {wfÆMk íknhehkík fu yËçk fu çkkhu {U Mkwðk÷ sðkçk (fw÷ MkVnkík : 48)
3...... RM÷kn fk hkÍ ({-ËLke [uLk÷ fe çknkhU rnMMkyu Ëwð{
w ) (fw÷ MkVnkík : 32)
4...... 25 r¢M[uLk firËÞkU ykih ÃkkËhe fk fçkq÷u RM÷k{ (fw÷ MkVnkík : 33)
5...... Ëk’ðíku RM÷k{e fe su÷¾kLkk òík {U r¾Ë{kík (fw÷ MkVnkík : 24)
6...... ðwÍq fu çkkhu {U ðMðMku ykih WLk fk R÷ks (fw÷ MkVnkík : 48)
7...... íkÍrfhyu y{ehu yn÷u MkwLLkík rfMík rMkðw{ (MkwLLkíku rLkfkn)
8...... ykËkçku {wŠþËu fkr{÷ ({wfB{÷ Ãkkt[ rnMMku) (fw÷ MkVnkík : 275)
9...... çkw÷LË ykðkÍ Mku rÍ¢ fhLku {U rnõ{ík (fw÷ MkVnkík : 48)
10...... fçkú ¾w÷ økE (fw÷ MkVnkík : 48)
11...... ÃkkLke fu çkkhu {U yn{ {k’÷q{kík (fw÷ MkVnkík : 48)
12...... økqtøkk {wçkÂÕ÷øk (fw÷ MkVnkík : 55)
13...... Ëk’ðíku RM÷k{e fe {-ËLke çknkhU (fw÷ MkVnkík : 220)
14...... økwBkþwËk ËqÕnk (fw÷ MkVnkík : 33)
15...... {I Lku {-ËLke çkwhfy õÞqt ÃknLkk ? (fw÷ MkVnkík : 33)
16...... rsLLkkU fe ËwLÞk (fw÷ MkVnkík : 32)
17...... íkÍrfhyu y{ehu yn÷u MkwLLkík rfMík : 2 (fw÷ MkVnkík : 48)
18...... økkrV÷ ËhÍe (fw÷ MkVnkík : 36)
19...... {w¾k-÷Vík {nççkík {U fiMku çkË÷e ? (fw÷ MkVnkík : 33)
20...... {wËko çkku÷ WXk (fw÷ MkVnkík : 32)
22...... fVLk fe Mk÷k{íke (fw÷ MkVnkík : 32)
24...... {I nÞkËkh fiMku çkLke ? (fw÷ MkVnkík : 32)
25...... [÷ {ËeLkk fe MkykËík r{÷ økE (fw÷ MkVnkík : 32)
sLLkíke Íuðh 684
26...... çkË LkMkeçk ËqÕnk (fw÷ MkVnkík : 32)

27...... {k’Íqh çkå[e {wçkÂÕ÷økk fiMku çkLke ?(fw÷ MkVnkík : 32)
28...... çku fwMkqh fe {ËË (fw÷ MkVnkík : 32)
29...... y¥kkhe rsLLk fk økwM÷u {ÂGÞík (fw÷ MkVnkík : 24)
30...... nuhkuRL[e fe íkkiçkk (fw÷ MkVnkík : 32)
31...... Lkki {wÂM÷{ fe ËËo ¼he ËkMíkkLk (fw÷ MkVnkík : 32)
32...... {ËeLku fk {wMkkrVh (fw÷ MkVnkík : 32)
33...... ¾kiVLkkf ËktíkkU ðk÷k çkå[k (fw÷ MkVnkík : 32)
34...... rVÕ{e yËkfkh fe íkkiçkk (fw÷ MkVnkík : 32)
35...... MkkMk çknq {U MkwÕn fk hkÍ (fw÷ MkVnkík : 32)
36...... frçkúMíkkLk fe [wzi÷ (fw÷ MkVnkík : 24)
37...... ViÍkLku y{ehu yn÷u MkwLLkík (fw÷ MkVnkík : 101)
38...... nihík ytøkuÍ nkrËMkk (fw÷ MkVnkík : 32)
39...... {kpzoLk Lkki sðkLk fe íkkiçkk (fw÷ MkVnkík : 32)
40...... r¢M[uLk fk fçkq÷u RM÷k{ (fw÷ MkVnkík : 32)
41...... Mk÷kíkku Mk÷k{ fe ykrþfk (fw÷ MkVnkík : 33)
42...... r¢M[uLk {wMkÕ{kLk nku økÞk (fw÷ MkVnkík : 32)
43...... BÞqÍef÷ þku fk {íkðk÷k (fw÷ MkVnkík : 32)
44...... LkqhkLke [unhu ðk÷u çkwÍwøko (fw÷ MkVnkík : 32)
45...... ykt¾kU fk íkkhk (fw÷ MkVnkík : 32)
46...... ð÷e Mku rLkMçkík fe çk-h-fík (fw÷ MkVnkík : 32)
47...... çkk çk-h-fík hkuxe (fw÷ MkVnkík : 32)
48...... Røðk þwËk çkå[kU fe ðkÃkMke (fw÷ MkVnkík : 32)
49...... {I Lkuf fiMku çkLkk (fw÷ MkVnkík : 32)
50...... þhkçke, {wyÂÍTÍLk fiMku çkLkk (fw÷ MkVnkík : 32)
51...... çkË rfhËkh fe íkkiçkk (fw÷ MkVnkík : 32)
52...... ¾wþ LkMkeçke fe rfhLkU (fw÷ MkVnkík : 32)
53...... Lkkfk{ ykrþf (fw÷ MkVnkík : 32)
54...... {I Lku ðerzÞku MkuLxh õÞqt çkLË rfÞk ? (fw÷ MkVnkík : 32)
55...... [{õíke ykt¾kU ðk÷u çkwÍwøko (fw÷ MkVnkík : 32)
sLLkíke Íuðh 685
56...... LkkËkLk ykrþf (fw÷ MkVnkík : 32)

57...... rMkLku{k ½h fk þiËkE (fw÷ MkVnkík : 32)
58...... çkwhe Mktøkík fk ðçkk÷ (fw÷ MkVnkík : 32)
59...... zkLMkh, Lkk’ík ÏðkLk çkLk økÞk (fw÷ MkVnkík : 32)
60...... økw÷qfkh fiMku MkwÄhk ? (fw÷ MkVnkík : 32)
61...... LkþuçkkÍ fe RM÷kn fk hkÍ (fw÷ MkVnkík : 32)
62...... fk÷u rçkåAq fk ¾kiV (fw÷ MkVnkík : 32)
63...... çkúuf zkLMkh fiMku MkwÄhk ? (fw÷ MkVnkík : 32)
64...... ySçkw÷ r¾Õfík çkå[e (fw÷ MkVnkík : 32)
65...... þhkçke fe íkkiçkk (fw÷ MkVnkík : 33)
66...... fkrík÷ R{k{ík fu {wMkÕ÷u Ãkh (fw÷ MkVnkík : 32)
67...... [LË ½rzÞkU fk MkkiËk (fw÷ MkVnkík : 32)
68...... MkªøkkU ðk÷e ËwÕnLk (fw÷ MkVnkík : 32)
69...... ¼ÞkLkf nkrËMkk (fw÷ MkVnkík : 30)
70...... ¾kiVLkkf çk÷k (fw÷ MkVnkík : 33)
71...... Ãkwh yMkhkh fw¥kk (fw÷ MkVnkík : 27)
72...... þkËe ¾kLkk çkhçkkËe fu yMçkkçk ykih WLk fk n÷ (fw÷ MkVnkík : 16)
73...... [{õËkh fVLk (fw÷ MkVnkík : 32)
74...... yM÷nu fk MkkiËkøkh (fw÷ MkVnkík : 32)
75...... ¼tøkzu çkkÍ MkwÄh økÞk (fw÷ MkVnkík : 32)
76...... shkR{ fe ËwLÞk Mku ðkÃkMke (fw÷ MkVnkík : 32)
77...... fuLMkh fk R÷ks (fw÷ MkVnkík : 32)
78...... yßLkçke fk íkkunVk (fw÷ MkVnkík : 32)
79...... hMkkR÷u {-ËLke çknkh (fw÷ MkVnkík : 368)
80...... yLkku¾e f{kE (fw÷ MkVnkík : 32)
81...... RÕ{ku rnõ{ík fu 125 {-ËLke Vq÷
(íkÍrfhyu y{ehu yn÷u MkwLLkík rfMík : 5) (fw÷ MkVnkík : 102)
82...... nwfqfw÷ RçkkË fe yunríkÞkíkU
(íkÍrfhyu y{ehu yn÷u MkwLLkík rfMík : 6) (fw÷ MkVnkík : 47)
83...... økqtøku çknhkU fu çkkhu {U Mkwðk÷ sðkçk rfMík : 5 (fw÷ MkVnkík : 23)

Jannati Zaiwar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jannati Zaiwar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.dawateislami.

rfíkkçk ÃkZLku fe Ëwyk

íkhs{k : yi yÕ÷kn 1 ! n{ Ãkh RÕ{ku rnõ{ík fu ËhðkÍu ¾ku÷ Ëu ykih n{ Ãkh

rfÞk{ík fu hkuÍ nMkhík

rfíkkçk fu ¾heËkh {w-íkðßsun nkU

{sr÷Mku íkhkrs{ (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

hkrçkíkk : {sr÷Mku íkhkrs{ (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

WLðkLk Mk^nk WLðkLk Mk^nk

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

sL™Œ BkU …n™kyu òyUøku Mkku™u fu ftøk™ ykih BkkuŒe

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

BkõŒçkŒw÷ BkËe™k fe BkwÏŒr÷V ~kk¾U

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

“sL™Œe Íuðh …qhe …ZU” fu 17 nwYV fe r™MçkŒ

Ëku Bk-Ë™e Vq÷ :

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

BkŒoçkŒ, …hðk™yu ~kByu rhMkk÷Œ, BkwsrÆËu Ëe™ku rBkÕ÷Œ, nkrBkÞu

h-BkÍk™w÷ Bkwçkkhf 1425 rn.

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

y…™k S™k Bkh™k RM÷kBk fu BkwŒkrçkf fh r÷Þk.

~kku’çkyu Œ¾hes (Bksr÷Mku y÷ BkËe™Œw÷ RÂÕ{GÞk)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Œfççkwh 114 MkVkE MkwÚkhkE 141

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

yÕ÷kn Œyk÷k 169 …kfe fu BkMkkR÷, ðwÍq fk Œhefk 218

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

V@ fk ðõŒ 260 ™BkkÍ VkrMkË fh™u ðk÷e åkeÍU 295

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

BkÂGÞŒ fu Bkw-ŒyÂÕ÷fkŒ 331 ðwsqçku yËk fu ~khkRŒ 371

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

¾k™u fk Œhefk 408 ÷nTðku ÷yTçk fk çkÞk™ 464

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

nÍhŒu BkiBkq™k 508 nÍhŒu yMBkk

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

ŒwBnU fkuE ™ Ëu¾ Mkfu 606 ¾ðkMku Mkqhyu YBk 610

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

¾ðkMku Mkqhyu Bkwò-Ë÷n 614 ¾ðkMku Mkqhyu yk’÷k 617

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

™Íh fk fBkÍkuh nku™k 621 10. Bke÷kË ð ™k’Œ 633

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

fwA BkwMkÂLLkV fu çkkhu BkU

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ë÷kR÷w÷ ¾ihkŒ ~kheV ð rnÍçkw÷ çknTh fe RòÍŒ Ëu fh Mk-LkËU

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

yçËw÷ BkwMŒVk y÷ yk’ÍBke

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Bkuhe ynr÷Þk Mkkr÷nk ¾kŒq™ fu ™kBk

òu 43 çkhMk Mku r™nkÞŒ ðVkËkhe fu MkkÚk Bkuhe

ŒwBk Mk÷kBkŒ hnku nÍkh çkhMk

yçËw÷ BkwMŒVk yk’ÍBke

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

Ãkuþfþ : {sr÷Mku y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk (Ëk’ðíku RM÷k{e)

ykihŒ RM÷kBk Mku …n÷u