1

‫عُمْدَة السَّارِي‬

‫يف شَرْحِ تَعْرِيْفِ السَّنْرتي‬

‫للشيخ حسين بن نووي السيداقري‬

‫مجع وترتيب‬

‫حممد فردوس صاحل املوزي‬

‫‪2‬‬
 ‫اإلهداء‪..‬‬

‫إىل من رباني مسرية احلياة وأدبين بغوالي العلم‬

‫مشايخ سيداقري‬

‫إىل والديّ‪ ،‬عافاهما اهلل يف احلماية‬

‫إىل طلبة املعهد سيداقري‬

‫إىل سائرطالب املعاهد‪ ..‬أمحائي يف اهلل‬

‫من دونهم ما أذوق هذه األماني‬

‫‪3‬‬
 ‫رب يسر يا كريم ‪..‬‬
‫احلمد د هلل علد ددا اد ددأا ايند ددأ حلمم د ددى نعد ددلع احلمد د هلل علد ددا مد د اين نع د د اين د د‬
‫ن د د ا ا د د ع احلم د د هلل اين د ددأ‬ ‫مت د ددى ا د د ع احلم د د هلل ايند ددأ ى د دداحل ا هلل د د‬
‫مد د د د عمد د د ددا ر حلو ع د د د ددا لس د د د د د د د ددا ين اعد د د د اين د د د د ع تهلل د د د ددع‬
‫عوم اأا‪.‬‬ ‫م علع لاين كعز علا حلام م حي ج رينعل امل لموو‬

‫د د دداع ليند د ددِ احلمد د د حلو د د د‬ ‫اينلهد د ددم يند د ددِ احلمد د د علد د ددا نمد د ددِ ايند د د‬
‫مهللد د د عب عد د د عهللد د د تعع لاد د ددب ك د د د لحل د د د ت لمهد د د ع حلكد د ددامى ب مد د د ا د د د‬
‫ينوجهد د ددِ ايناد د ددايتع لا د د د م يعد د د ق كيد د د ا عمد د د رينعد د ددِع يد د د حلين د د د ع لحل د د د‬
‫عى راض‪ ..‬لب ‪:‬‬

‫ترع ي ع د د د اين د د د ‪ ..‬لم د د د‬ ‫ا د د ددأ‪ ،‬ابل د د د ع تهلل د د د ل ي د د د امل د د ددلم‬

‫ذين د ددِ حلر د د ددلوا حلب د د د مام ىلد د ددد رامع ل د دهلل فمع ر امل اد د د ا د د د مع ع ع د د د ه نوو‬
‫مد د لرام ذيند ددِ حلو ع د دهلل اينويند د مد د ط فد د اين د د ع ايند ددأ د د ع احلد د ع عد د‬
‫(‪)1‬‬
‫ي د ددل ‪ ..‬ا د د ك د د و اين د د ا د ددو ايند ددأ ت د د ل د د تل ر حلو عاد د وو تاعع د د ع‬
‫سع ظه د د ر م د ددح اين د د م ‪..‬‬ ‫بشد ددا م د د ا د ددا ع رمب د د ي د د ع د د ك د د ن‬
‫حلل ايند د ددأ ا ل د د د ي ين د د ددل ينل هللوتعد د د ليد د د ا ‪ ..‬حلل ايند د ددأ ع د د ددا ا د د دوا ع‬
‫م ا م‬ ‫اعب حلع اين‬ ‫املزارعع ب هللع‬ ‫حلل حياث‬

‫ايند د د ددأ ر د د د ددل‬ ‫ع د د د د اد د د ددأ‪ ،‬احلد د د د ع احلمد د د د هلل ‪ ..‬د د د د ع اين اعد د د د ينل د د د د‬

‫داعيَةٌ‪َ ،‬م ْن يدعُو إلى دين أو فكرة‪ ،‬قال تعالى ‪ :‬يَاقَ ْو َمنَا أَ ِجيبُوا دَاع َ‬
‫(‪)1‬‬
‫ِي هللاِ‬

‫‪4‬‬
 ‫د د ددع اما ع ين هد د ددور ب د د د‬ ‫اينشد د ددعب ي د د ددى بد د د د د ددول ع حليد د د حلكد د د با اينشد د ددعو‬
‫اينلوا د د ع د د عب ين د د ع لينا د د م د د ع د ددل ىل د ددور اتع د ددل م د د م ينل د د دعنم‬
‫ايند د ت هد ددب رينعهد د ي ع د د اين د د ‪ .‬ن ضد ددب ا مد دداع ل د د ع اد ددأا اين اعد د ذاعد د‬
‫ل ع‪.‬‬ ‫اأ‪ ،‬اينهللل ا‬ ‫ى لاي م علم م امل لم‬

‫ل د د د د د ا د د د د ددأ‪ ،‬ا ذاع د د د د د ع حلين ع د د د د د ينزم د د د د ددب لرن د د د د د بع م د د د د د ا د د د د ددأا‬

‫اين اع د د د ع لم د د د ام ض د د د ‪ ،‬حل د د ددلوبل م د د د ا د د د تام د د د لرام ظ د د د اا‪،‬ع ي د د د م د د د‬
‫فو د د ددهمع‬ ‫ت د د د رينعد د ددل م د د ددان امل واس د د د ة ذيند د ددِ ين د د ددعب اين د د د ع اين د د د ع‬
‫ن د ددسو اين د د ع ي ع د د ذا د د و ع د د ع لمعم د د ت ب د د مب د د ‪ ..‬ب د د مد د ددالر‬
‫ذا د د ددى د د د ا ‪ :‬حلحلك د د د م د د د حلين ع د د د ع حلل حلين ع د د د ل حلك د د د‬ ‫ا ايمع ج د د د‬
‫ن د د د م رج د د د لحل د د ددا حل د د دداسع لحل‪،‬لر س د د داع اينش د د ددعب ي د د ددىع م و د د د ب د د ددلع‬
‫ط ينهلل د د رسد د د ‪،‬ع راجعد د د مد د د ين حلو عشد د ددا ىل د د ر ع لعد د داعنى مد د د ع هللدد د ددب اينشد د ددالع‬
‫علا ايلع بهلل م ينع لاين وك علعل ‪..‬‬ ‫نعل‪ ..‬ن هلل‬

‫ا د د حل ذاع حلع د د ك ك د د م د د م د د ك هلل د د م د د د ددا ت اع د د اين د د‬

‫ينلشد ددعب ي د ددىع رل د د ب د ددل عل د ددا اين د ددور امل د د اين د د نهم ه د د ي د د م د ددان‬
‫امل واس د د ع لم د د ب ه د د ين عل د ددا رلع د ددبع د د ع ا م د د ام عل د ددا ت د د لع ه ‪ .‬ل عا د د‬
‫د د ات اين لم د ددب تلر ر م د د يع د د ل‪،‬و امل د د لا نا د د ر مبع د دزاو اينش د داع ع‬
‫اين اآو لاين ‪.‬‬ ‫لا عض ر م تع ا ا عض ر‪ ،‬م ت له‬

‫دددد‬ ‫د د د ددأ مد د د د ف د د د ددب رينعد د د ددلع لحلو‬ ‫د د د د ين عد د د ددز لجد د د د حلو‬ ‫لر‬
‫عيب م اأا اينا ب مو حلرىلفلع حلل حلنا را حلجتم ا ‪.‬‬
‫‪5‬‬
 ‫ر آم د د م د د ك د ددام ين ل د د نض د ددللع حلو علع د ددى مل د د م د د ع د د هم (( نلنم د د‬
‫ىل د د د حل إ لمن د د د ن ر عد د دح م د د د اينم د د دلم ن ))‬
‫حلني ن د د د مند د د دو إ وَلعد د د نت نع د د د ر ن ا ع نل نعم د د د ن ن‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫[ن ل ‪]33 :‬‬

‫م د د د نهمع‬ ‫ر حلو حلكد د ددوو‬ ‫عامد د ددا‬ ‫ل د د ددوم يد د د‬ ‫ليند د د كد د د و ت د د د‬

‫لى ملع ام‪.‬‬ ‫عفو ين لنضلل م‬ ‫نسو‬

‫ي د د ع لاج ل د ددى مب د ددِ‬ ‫اينله د ددم اىف د ددا ذ د دديبع لا د د عع د دديبع لحلىل د ددل‬
‫لر م د د ددِ َل د د د حليهللهلل د د د هم ن د د د يهللوعع لحلهلم د د ددى د د دداا م د د ددِ كله د د د ع لاحلم د د د هلل‬
‫رب اين مل‬

‫‪6‬‬
 ‫تعريف السنتري‬
‫بش د د د ا ي ين د د ددلع ا د د ددو م د د د ع د د ددم هلل د د د ين امل د د د ع لع هلل د د د د د د اينا د د ددو‬
‫ا م د د د ع ل نع د د د نن د د د إ ل عن د د دناإ ك د د د لم د د د لي د د د ‪ .‬ا د د ددأا م د د د ‪ ،‬ين د د د‬
‫لاحل ع د د د ع عهللد د د ل عدد د د مد د د ن ليد د د ع ‪ .‬لين حلعلد د ددم بد د د فس ا مد د ددا لي ع د د د‬
‫احل ‪.‬‬

‫التعرف على الشيخ حسني بن نووي‬

‫مد د د د د دن ايناجد د د ايند د د ا د د د ومف ىع خ د د ددع اينشد د ددعب ي د د ددى بد د د د د ددول ع‬
‫اين د دداو احل د د ت لعش د داع ع لع د د ماج د د جت د د ‪ ،‬م د د‬ ‫ىل د ددو و ‪،‬اا د د ع ع د ددع‬
‫يعد د د اين د د د حل يويند د ددل ‪،‬م د د ددل‪ .‬حليد د د مشد د د عب امل هد د د د د ددع اما ع لع هد د ددب د د دهللل‬
‫عهلل وع امل س ا ل هلأا امل ه ‪.‬‬ ‫لعم و ب عهلل اينامح‬ ‫ر اين ع‬

‫د د د لس مل د د د حلل مل د د د‬ ‫ين ل د د ددِ ت د د د ‪ :‬نف د د ددعم ا د د د ومفى ا د د ددوع لن د د ددعم ع د د ددوت‬

‫يوينل‬

‫د د دهللع‬ ‫مثد د د م د د د عشد د دهللل ا تف د د د ع او اينشد د ددعب ي د د ددى ع د د د ين د د د و احلد د د‬

‫احل ددوع لع ددع م د ىد د ر‪،‬ع د جع بد د عد د ق ا د لحلإ ل ف د د مل د لمد د يوين ددل‪ .‬م د د ا ددأا‬
‫اينشد ددعبع ا د ددأا اينزم د د و – كم د د م د د احلهللع د د تونع د ددو ب د د عهلل د د اين د د تر اين د د‬
‫– ’’ى لذل معم رنع ‘‘‪.‬‬

‫لاين م د د ‪ ..‬لين د د مع د د‬ ‫ع لد ددم حل د ددل د ددفعو علد ددا احلع د دواوع نض د د ع د د اين د د‬
‫علعد د ددو يند د ددلع نهلللد د د ذيند د ددِ‬ ‫موسد د د‬ ‫حلو اد د ددا م تد د د ع ىلد د د ب ا وايند د د ع لتن د د د‬

‫‪7‬‬
 ‫اينش د د ددعب ي د د ددىع نعف د د ددا ذين د د ددِ املوس د د د م د د ددا ق ع د د د ل له د د د ر لرام تار‪،‬ع حم د د د‬
‫د د د اين د د د ع ل د د د علد د ددا تلد د ددِ اهلد د ددا ع لحل د د ددأ خي طهللهد د د م د د د ‪:‬‬ ‫دد د‬
‫’’م ام ن ذ هلل ل ر ينِ‘‘‪.‬‬

‫ع د د م م د د و م ينله د ددا حلتم د د حلل ا د د حل‪،‬ا ع م د ددلع ك د ددل ع م د ددل ينل د دديب د ددف‬
‫يند د ددل‪ .‬لكد د د و عل د د ددم تج جد د ددل يناىعد د د ‪ ..‬لع د د د م د د د عد د د ذيند د ددِ مد د د ‪’’ :‬ر د د ددل‬
‫لو ين‘‘‬

‫حلج ع م اأا ف ل ينلععواوع ناع ينإل و‪..‬‬

‫لع د د د د م ع د د د د اينا د د د د لو حلو اين د د د د ت ا د د د د لم اين ع د د د د ع لك د د د ددا اين د د د ددال ع‬

‫لتهللد د د اب ايند د د ايرع مد د د اينشد د ددعب ي د د ددى ر م د د ددور آ د د دداع مد د د نعد د د رينعد د ددل ىد د د ‪،‬ع‬
‫يعد د ع د ددو ‪’’ :‬لينع د د اين د د ت ملد د يند ددل مد د ك د د ع ل اد د لند د ع لينا هد د‬
‫مل ا ا‪ ،‬ين ايند نا‘‘‬ ‫م‬

‫لع د د د د د م ع هلل د د د د د اا اين د د د د د حل كناد د د د د د ر لآرام م ىل د د د د ددا ع ع ف د د د د د الو ب د د د د ددوهلم‬

‫ينعوم م لوم‘‘‬
‫امل ا ع ع و اينشعب ي ى ‪’’ :‬اين لم ا ن‬
‫لع د د م ا د د م اين د د حلع ل ع د د رلو حلع د د ع و عج د دل امل ه د د ع حل ب د د ين د ددل م د د ب د د م‬
‫م ر د د د حلل ج م د د د عمومعد د د ع ع د د ددو اينشد د ددعب ي د د ددى ‪’’ :‬رو امل هد د د عهللد د ددح علد د ددا‬
‫‘‘‬ ‫حل حل ب م امل‬

‫‪8‬‬
‫حلج د د ‪ ..‬اد د ددأا اد د ددو اينشد د ددعب ي د د ددىع كلم ت د ددل ج م د د د م د د د (‪ )2‬ملد د د ع شد د ددالل‬
‫اين حل م يوينل‪.‬‬

‫ند د د ىد د ددالع حلو ع د د د مد د د عا د د ددل مد د د ت اعد د د اين د د د ايند د ددأ ك د د د ب د د د ت‪،‬ع‬

‫ناعد د د ا ع هلللد د ددل اين د د د حل د د ددع همع ذيند د ددِ د د ددل ع د د ددار‪ ،‬ب عاعد د ددِ اينهلل د د د و ليد د د ‪،‬ع ل‬
‫د د ا د د ينع ع لينا د ددل ع هلل د د م د د ىلد ددف م اين د داعا ع بلوع د د احلد د هللع لاينشد ددف‬
‫ينل د د حل لاحل ع د دواوع تا د د كع د ددل لج د ددل‪ ..‬لم د ددات ذين د ددِ حل د ددل ج د د عم د د يع ت د ددل‬
‫ا)) [اين وب ‪]82 :‬‬
‫((ندلعنض نعاوا منلع إ نلينعندهللاوا نك إ‬ ‫موينل ت‬

‫حل اجد د د ددل ين مد د د د بلد د د د حلمد د د ددل د د د د ‪ 1924‬مع لحلىلد د د دهلل ع عمد د د د ع د د د د بلد د د ددو‬
‫د د د م د د د عم د د ددا‪،‬ع حلب د د ددو‪ ،‬اينش د د ددعب د د ددول ب د د د د د ددو ي د د د ع ن ع د د ددل لرع ذل ين د د د‬
‫ينلعد د د ع جد د ددأع حماد د ددِ ملد د د يويند د ددل‪ ..‬تل د د ددا اينشد د ددعب ي د د ددى تابعد د د ايند د د ع مد د د‬
‫يضد ددا اينشد ددعب عهللد د ا لعد د بد د ن سد د حليد د يفد د اين د ددع حل باد ددا ابد د اين د ددع‬
‫حممد د د د د ددل ايند د د مع طبع ىلد د د ي ((ا ع د د د )) ‪ .‬ت لد د ددم م د د ددل علد د ددوم اب ك ينفعد د د‬
‫اب د د د م ين د د ددِ لى ا د د د ع لك د د د و ك د د د املل ين د د د لا ا د د د ع ل ع د د د م ك ب د د د م د د د‬
‫ا ف ت‪ ،‬م مااج ك هلللع ي ك و م لو بل يام إ ين م عل‪.‬‬

‫ك د د د د و د د د د ع ا ا م د د د د م ب هلل د د د د ت اينل د د د د بع ي د د د د م د د د د ين د د د دهلل م د د د د ل‬

‫امل ه د د ع ((رو جن د د م د د لينع امل ه د د مت د د م ىل د د اينل د د ب))‪ .‬ع د د ب عهلل د د ت‬
‫لت لد د ددعمع لكد د د و عد د د عو ين تا مد د د ينع د د دداع ين د د د م‪ ،‬د د ددوم رينعد د ددل‪ .‬لع د د د م د د د عد د د‬

‫(‪ )2‬وهو ما عرف في المنطق بالمطرد والمنعكس‬

‫‪9‬‬
 ‫د د د ن عهم د د د‬ ‫د د دهلل‬ ‫ا د د د ابو حلل ب د د د‬ ‫حلو ت د د د‬
‫ذين د د ددِ م د د د ‪ :‬رو د د د و‬
‫ن عهم تاع‬ ‫هلل‬ ‫ينعوم م إ حلل ب‬
‫ا ن‬ ‫خت ر ع لرو‬

‫ينلد ددأ ع د د ‪ ،‬ا مد د م ايندد دزا‬
‫عد ددع اب د ددا لرو اين د د ار‬
‫هد د ددا ر اد د ددأ‪ ،‬ايناتهللد د د نس د د ددل‬
‫مد د د د يعد د د د ع د د د ددا ‪،‬ايت‬
‫حلجد د اد ددأا اد ددو اينشد ددعب ي د ددىع لين لد ددل اد ددو م د د‬
‫مويند ددل (( لرل د د احلع د د اينلعهلل د د ب د د املد ددو لرل د د اين د ددع‬
‫اب د ددا هلد د ددا احلعد د دواو يند د ددو كد د د وا ع لمد د ددوو لكد د د مد د د ا‬
‫حيد د د د ين د د د د م ين ت د د د د نععد د د د املد د د ددو ل عاد د د ددا‪ ،‬ر‬
‫امل ان ))(‪.)3‬‬ ‫ا ام‬

‫م مد د ددلع لك د د د و‬ ‫لين د د د مد د ددج علد د ددا اب د د د ‪،‬لج د د ددلع حل د د ددل رحلس ا م د د د م ايند د د دزا‬
‫امل د د م‪ .‬نهلل د د عشد ددا‬ ‫اينشد ددع ب ي د ددى ع د د نعل‪ ...‬لمد د ‪ :‬كد د رحلع د ددل لين د د‬
‫حلايم م د د تل د ددِ اين د ددا ايع ا د د ر ج د دوار رب د ددل م د د م ع د ددوم اين ل د د م ‪ 13‬ربع د د ا ل‬
‫ر علا تربل‪.‬‬ ‫‪ 1422‬ا دد‪ .‬اينلهم اج ل َل‬

‫د د د د ‪ 1972‬م‪ .‬لك د د د د و اينلد د د د د ب ا د د د د تع د د د د د ب‬ ‫ر د د د ددم ا د د د ددأا اين اعد د د د د‬

‫يف د د ددلع د د ددل اد د د و املف د د د ر يند د د د امع لنخ د د د ر ين فو د د ددهمع لعم د د د ت‬ ‫ع د د د ب وو‬
‫احلع ع ل‪،‬ات اهلم ‪..‬‬

‫موينل ((م‬ ‫حي و اأا اين اع علا ث ث مهلل تئ لرك ز‪ ..‬لذينِ ىلاع‬
‫اينا و ا م ع ل نع ن ل ع ا ))‪ .‬ل ع ق‬ ‫ع م هلل ين امل ع لع هلل‬
‫اين فس لاينهلل ‪.‬‬ ‫تف ع اين و هلأ‪ ،‬اين ث ك لوب ه لب ع ة تالحي ين‬

‫(‪ )3‬إحياء علوم الدين (‪ )345/4‬طبع دار المعرفة ‪ -‬بيروت‬

‫‪10‬‬
 ‫بشاهد حاله هو من يعتصم بحبل هللا المتين‬
‫ت هلل د د د ين د د ددِ نعم د د د د د دهللو بع د د ددلع حلو ايناك د د د ز اين د د د ع ض د د ددم ه ا د د ددأا اين اع د د د‬
‫ث ثد د د ع ا ع د د د م هللد د د ينع لاتهللد د د ع د د د اينا د د ددو ع لعد د د م املعد د د ن د د د نلعن د د ددا ‪.‬‬
‫لين ش د ددا كد د د رتهللد د د مد د د ا د ددأ‪ ،‬ايناتد د د اين ثد د د علد د ددا ي د د ع مد د د بعد د د و كد د د م هد د د‬
‫م د د ين عل د ددا ذين د ددِ با د د ب ين ل د د ر د دوينلع ل د د د ددلف اين د د رس د دواو‬
‫ين علعهم‪.‬‬

‫ا د د د د ددأا‬ ‫ي ين د د د د ددل))‪.‬‬ ‫حلل م د د د د د م د د د د ددار‪ ،‬اينش د د د د ددعب ي د د د د ددى حلو ع د د د د ددو ((بش د د د د د ا‬
‫ا د د ددلوب رس د د د ن اين د د ددف عل د د ددا املوىل د د ددو حل ين د د ددا ر ي ين د د ددل اين د د ددأ ع د د د‬
‫د د ا ا مل د ددح اين د د ع عد ددم ا د د د ددم اينف عد د ع د ددل ي ع د د ع د د اين لد دهللسع حل‬
‫ي ع د د د اين د د د ع د د د تلهلل د د ددل ملهلل د د د تس اين ث د د د اين د د د ش د د ددايه نعم د د د ب د د د ‪...‬‬
‫ل د د د علد د د ددا تف د د د ددع لا هلد د د ددأا اين هلل د د د ع د د د د د د د ددا اين اعد د د د ابق ايند د د ددأ‬
‫))‪.‬‬ ‫لاحل ع‬ ‫ع و نعل اينشعب ي ى ((اأا م ‪ ،‬ين‬

‫بلفد د د ا ع د د د م هللد د د ينع حل رو‬ ‫اب د د حل اينشد د ددعب ي د د ددى ت اعد د د اين د د د‬
‫م لع ا علا احلهلل ا هلب امل ‪.‬‬ ‫احل ع ب او اينأ ع‬ ‫اين‬

‫‪:‬‬ ‫ل هلل حل ابو ل‬

‫م هلل ين‬ ‫او م ع‬ ‫حلل ‪ :‬م حلع ينلشعب ي ى حلو اين‬

‫اأا اين اع‬ ‫عئ‬ ‫حلو عاوو ا ع م او حلل‬ ‫ق ع ‪ :‬لم اين هلل‬

‫‪11‬‬
 ‫امل ه‬ ‫رل ع ل ر م ع ل ا تابع‬ ‫لقين ‪ :‬لا م لل اين‬

‫د د د ددو ا د د د دواب ع د د د د اين د د د د ا ا ل ‪ :‬رو م د د د د ر ا د د د ددأا اين د د د ددأ ع وين د د د ددل‬

‫اينشد د ددعب ي د د ددى اد د ددو م د د ددو ين ت د د د ((لاعن د د دموا نهلل د د د ا ع ن ع د د د إ ل تند نف عام د د دوا))‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫لموين د ددل ت د د (( نلنم د د عدن ن د دم ع ند ن د د ا د د ن ر ن ىل د دنااس م د دن عم))‪ .‬ن د د ع د ددم‬
‫ين ت د د ع د د موين د ددل (( نلاعن د دموا)) ب د ددعد ا مد ددا اين د د ا عل د ددا اينوجد ددوب ي ع د د ‪.‬‬
‫حل رو اين م د د ددِ هلل د د د ينع لا ع د د د م بد د ددل حلمد د ددا لاجد د د علد د ددا ك د د د م د د د تد د ددونا‬
‫ع د د د ‪ ،‬د د ددالس اين العد د د ‪ .‬ن ين د د د اد د ددو ايند د ددأ ع د د ددم اد د ددأا احلهللد د د اع د د د م‬
‫‪.‬‬ ‫ب م اينشاع م جاام حل ل‬ ‫ىل ر‬

‫اأا ا ع م‬ ‫لم املاات هلل ين‬

‫ت د د د ت آرام املف د د داع ع د د د تف د د د ((يهللد د د ين)) اد د ددأ‪ ،‬ابعد د د ‪ .‬ب ضد د ددهم‬

‫ع د ددو ك د ددل اد ددو تع د ددلع لب ضد ددهم ع د ددو ين ه د د ع لب ضد ددهم ين د دداآو‪ .‬لين د د حلمد دداب‬
‫توجع د ددل ينلعهلل د د ا د ددأ‪ ،‬ابع د د ل ا د ددأا اين اع د د اين د ددأ ج د د م ب د ددل اينش د ددعب ي د ددى‬
‫ا د ددو اين د ددو ا د د ع لا د ددو اين د دداآو‪ .‬لم د د حلت م د د علم د د ر ذين د ددِع م د ددو ر د ددو‬
‫ين ((كند د ب ين نعد ددل دنهللند د نمد د مند دهللدلنام نل ن د دنم نمد د بدن د د نكمع نلياد دم نمد د بدنع د دنامع نلاد د نو‬
‫س هل دن دز ع نم د د تندنانك د دل م د د نجهللع د د ر من ن د د نمل ا ع ع نلنم د د ابدنددن د دا اهل د د ن س‬ ‫اين نف د د ينند دع ن‬
‫سد د دلعل ا ع ع نلاد د د نو نيهللد د د ين اين نم د د د ع نلاد د د نو ايند د د وأكا احلناد د دعمع نلاد د د نو اين ود د دنااس‬
‫نىد د د ‪ ،‬حلن ن‬
‫ب ا ع ع اد د د د نو نيهللد د د د ا ع ع‬ ‫اينم د د د دن عم)) لمد د د ددو ر د د د ددو ين ((ر و نَترٌع ند د د دعام كند د د د ن‬
‫( ‪)4‬‬

‫(‪ )4‬رواه الترمذي في السنن‬

‫‪12‬‬
 ‫(‪)5‬‬
‫))‬ ‫نم اتعدهللند نل نك نو نعلنا اهل ن سع نلنم تندنانكل نك نو نعلنا اين ع‬
‫ض نينن‬
‫ن ين د د ا د ددو ايند د ددأ مت د ددِ ين د د دداآوع حليا م د ددلع لم اراتد د ددلع لمواع د ددل لمد د د‬
‫ين د ددل م د د د د وايع د ددل‪ .‬ن وين د ددل ((م د د ع د ددم هلل د د ين)) ا د د ر ت د دداحيع ع د دهللل‬
‫اين د د دداآو حلهللد د د ع لا د د د ا د د د م املشد د دهللل بد د ددل لاد د ددو احلهللد د د ينلمشد د دهللل لاد د ددو اين د د دداآوع‬
‫جب د د م اين د د ك د د م هم د د ‪ .‬ع د د وم اين د دداآو ا د د حلهلل د د ل د ددب ب د ددل و امل د ددم‬
‫ب د د ددل حلم د د ددور تع د د ددل ع د د د خلج ب د د ددل م د د د ع وب د د د اب د د ددا ل ا د د د اين د د د ع ع كم د د د حلو‬
‫امل م د ددِ حلهلل د د ع د ددو م د د ايند د ددا لامله ين د ددِ لم د د ذين د ددِ د د ‪ ،‬اين د دديب ىل د ددلا ين‬
‫علعد ددل ل د ددلم ((ع د ددم )) ن د د ((ر عو نا د د نأا اين د داآ نو ع د د نم ٌ ين نم د د اعن ن د د نم ب د دل)) د ددل‬
‫ع د ددم اين د د حل م د د امل ىل د ددب‪ .‬لرل ع د د عل د ددب رس د ددب ين ع د ددل ع د د اين د دديب ىل د ددلا‬
‫ين علع د د ددل ل د د ددلم حل د د ددل م د د د ‪(( :‬حلنعم د د د ر عفند د د ن د د دناوو ن دن د د د ٌ)) مع د د د ((ن نم د د د اين نمخ د د دناج‬
‫م د نهد د )) مد د ((كند د ب ين نعد دل دنهللند د نمد د مند دهللدلنامع نل ن د دنم نمد د بدن د د نكمع نلياد د نم نمد د‬
‫بدنع د د دنام نلاد د د نو نيهللد د د ين اين نم د د د )) لرل عد د د ابد د د م د د د وت عد د د اين د د دديب ىلد د ددلا ين‬
‫علع د ددل ل د ددلم حل د ددل م د د (( نا د د نأا اين د داآو نيهلل د د ين))‪ .‬لنعم د د حل اج د ددل اين م د ددأ ‪(( :‬ر عو‬
‫ِ‬
‫ناد د نأا اين د داآ نو نيهللد د ين نلاد د نو اينُد دور اينمهللد د ع نلاين وشد د نف م اينعد د ن ع ع د د نم ٌ ين نمد د نمتن ع د د ن‬
‫بل نلنجنن ٌ ين نم تنهلل نل))(‪.)6‬‬

‫ل ا تعد د د د و ب د د د ددعد املضد د د د رع [حل ع د د د ددم]ع ت اعد د د د اين د د د د ايند د د ددأ‬

‫م يند د ددل اينشد د ددعب ي د د ددى لر د د ددلع رند د د ت ا د د د ماار لاين د د د ت‪ .‬حل رو اين د د د اد د ددو‬

‫(‪ )5‬رواه ابن حبان في صحيحه‬

‫(‪ )6‬رواه أبو بكر بن شيبة من حديث عبد هللا‬

‫‪13‬‬
 ‫د د د ع حلل د د د ع ع ل‬ ‫امل د د ددم اد د ددأا احلهللد د د ا هلد د ددب اع د د د م تا مد د د ع يند د ددعس‬
‫د د د حلل د د د حلل بضد د د م د د د د د د وا م د د د لت ‪ .‬اين د د د يند د ددعس ايند د ددأ ع د د ددوم‬
‫ين د د د دزام مب ضد د د ددع ايند د د د ع ع د د د د م د د د د مهم امل هد د د د ليد د د د ‪،‬ع ل ع د د د د عد د د ددوم‬
‫ا جد د ‪ ،‬ع حلل ا د ددالج م د ددلع لرل د د اين د د اد ددو ايند ددأ ع د د اع د د مل اد ددأا احلهللد د‬
‫د د ع يند ددل حلايمد ددل لينع ينعد ددل‪ .‬لعشد دده هلد ددأا ايند ددأ مل د د ‪ ،‬م د د ع د ددار‪ ،‬اينشد ددعب ي د ددى‬
‫شايل نعل‪.‬‬ ‫ك لم لي )) نعم‬ ‫((‬ ‫ع موينل‬

‫اد د ددأا‬ ‫د د ددعئ‬ ‫كد د ددوو ا ع د د د م اد د ددو حلل‬ ‫لاين د د د ا اين د د د ‪ :‬مد د د اين د د دهلل‬
‫اين اع‬

‫لا د د د دواب ايند د د ددأ حلرا‪ : ،‬رو اين د د د ددمِ ين د د د دداآوع لج لد د د ددل ماجد د د د ن احلعد د د د حلمد د د ددا‬
‫ر د د د و‪ .‬لم د ددات ذيند د ددِع حلو اين د دداآو اد د ددو امل د د ر ا ل اينشد د داع ع‬ ‫س د ددالر‬
‫لحل ددل ا ددو ا لد د ب اين ددا ايند ددأ و طد د بد ددل ين عهللد د ت‪،‬ع لمد د حللي ددب لمد د جد د م بد ددل‬
‫هللع د ددلع نع د ددل د ددف م ينل د د حلع لم د د ر اين د د ت ع لامل د ددب م د د اينش د د ل ‪ .‬ن د د ى د ددال‬
‫يع اين حل حلما سالر ‪.‬‬ ‫حلو ج لل حلل ماج‬

‫لعلع د ددِ حلو ت لد د ددم ‪ :‬حلو ك د د مد د د نش د ددب علد د ددا طاع د ددو تمعد د ددو خي د د حلو تزيند د ددو‬
‫رجل د د ددل‪ .‬ن د د ددسذا مت د د ددِ هلل د د د مش د د د لت اينل د د ددان جب د د د يب ذين د د ددِ اينلاع د د ددو حلم د د د م د د د‬
‫ا د ددو ع ل د ددِ حلو طاع د ددو احل د ددو طاع د ددو تمع د ددوع لم د د ا زين د ددو رج د د اينا د د م د د‬
‫احللد د ددو ع د د ددل‪ .‬نمد د د اع د د ددم بد د د ينع ين لبع تد د ددل نس د د ددل مد د د مد د د ذيند د ددِ ا د د ددو ع‬
‫ناد د و املد داات مد د احلهللد د اه د د اد ددو اينشد ددعئ ايند ددأ ناد د اين وىلد د بد ددل ر احلد ددو‬
‫طاع د د ددو اين د د د ع ع لا د د ددو اين د د دداآو‪ .‬رذوع ن ىل د د د مع د د د ا د د د ا لاينل ع د د د ا د د ددو‬
‫‪14‬‬
 ‫ا ع م هلل ين‪.‬‬

‫ر م د د ع د د لم‬ ‫ل د د ر اين د د ا اين ين د د ‪ :‬ا د د ع د ددل م د ددلل اين د د‬

‫امل ه لي ‪،‬‬

‫ط فد د د خيالجد د ددوو مد د د تايراد د ددم ذااهللد د د‬ ‫نهد د ددم ك د د د مد د د اين د د د حل حلو اين د د د‬
‫نعل م ع بدع ن تل ب اين بع اينشاعع ع لت لم علوم املل ‪.‬‬ ‫ر امل ه لم ك‬

‫د د د د د عو اين د د د د ددو‬ ‫حلمد د د د ددو ‪ :‬اد د د د ددأا ايند د د د ددأ ذاد د د د د رينعد د د د ددل اد د د د د م اين د د د د د حلع‬
‫و حلعض ملوان علعل لاين عع ‪..‬‬ ‫ب خلع لع ل ب أعللع رىم حل‬

‫ا طد د د ب‬ ‫رف د ددم ع وين د ددوو ذين د ددِ مل د د ع د ددالو حل و امل ه د د رل د د ع د د م د ددا ين د د‬

‫مهم د د‬ ‫اينش د داع [أي السننننننتري لي د د ‪،‬ع ين د د رع ل ع وم د د ل ى د د ام َل د د‬
‫مد ددا بع د ددل‬ ‫هلد ددم طل د د اين لد ددم‪ .‬لعد ددالو حلعض د د ع حلو م د ددم ايند ددأع اتال د دوا علد ددا م د د‬
‫رلد د د اد د ددم‬ ‫مد د د احلهللد د د ا هلد د ددب لمت د د دداوا بد د ددلع ل د د د رلا علد د ددا ترلب م د د د ع ايند د د ع‬
‫اينل ب حلعض ‪.‬‬

‫ناع ي عاوو ا ما كأينِ‬

‫رو ايند د د ددأا ب ر رج بد د د د اد د د ددأا اين د د د د ا امللد د د ددال ع عد عد د د ددل مد د د د عد د د ددم اينشد د د ددعب‬
‫بد د د ددد ((مد د د د ))‬ ‫ي د د د ددى ع د د د د حلل ك مد د د ددلع لاد د د ددو رتع د د د ددل حلل ت اعد د د د اين د د د د‬
‫د ددم))‬ ‫املوىلد دوينع ايند د ت د ددم ريد د س مد د ىلد ددع اين موم‪.‬ند ددد((مد د )) مويند ددل ((مد د ع‬
‫علمد د د ر ت يند د د عمد د ددوم ا د د ددخ ع ذكد د دداع لحل د د دداع د د د ب حلل د د ددعبع ىد د ددى حلل‬

‫‪15‬‬
‫ع د د د د لزم عم د د د ددوم‬ ‫م ه د د د د حلل ى د د د د ‪ .. ،‬ذين د د د ددِ و عم د د د ددوم ا د د د ددخ‬ ‫ن ددد د ع‬
‫ا يوا لا ‪،‬م لا ما كم او م ار ع ا ىلوينع ‪..‬‬

‫رذوع نلع د د د ي ع د د د اين د د د نعمد د د رآ‪ ،‬اينشد د ددعب ي د د ددى راج د د د ر د د ددعئ‬
‫م د د ت مد د د م ل د د د ىل د د ع حلل ملد د دهللس حلل م عد د د ‪ ..‬لا د ددو ع مد د ددم حلن ع ر د د د و و‬
‫م هد د مد د طوعلد د ع حلل عل د ددا اين بعد د مد د‬ ‫د دوام كد د و علهللد د‬ ‫ع د د حل د ددل د د‬
‫د ددعب ذين د ددِ امل ه د د د د ع ىل د دهللعع حلل عش د ددع ك د د ع د ددومع ع د ددوت ب د د ذين د ددِ‬
‫ر تار‪ ،‬لعهللع د د د نع د د ددل‪ .‬حل رو م د د ددلل اين د د د ع د د د م ينشد د ددخج م د د د ع لينش د د د‬
‫م د د ع ع ع د د ‪ ،‬د دداوو حلل م د د م ع د د ‪ .‬اين د د ا د ددو اين د ددأ ت د د اس ف د ددلع‬
‫لياك تد د ددل لت لهلل تد د ددل ((اين د د د ع اين د د د ع )) ع لينع د د د اد د ددب ر ا ع د د د م هللد د د ينع‬
‫لاتهللد د د ع اين د د د ع لا ع مد د د ت علد د ددا احلد د ددو‪ .‬حلجد د د ‪ ..‬اد د ددأا اد د ددو ايند د ددأ ع د د د ‪ ،‬اينشد د ددعب‬
‫ي ى‪.‬‬

‫– كم د د مل د د – ي ع د د نا د د حلو ع د د عب ا د د حل ر د د وع رج د د‬ ‫اين د د‬
‫حلل ام د د داحل ع ط ين د د د عل د د ددم حلل ‪ ..‬لينا د د ددل ب د د د حلو علف د د د قرا د د د لم ض د د ددع هت‬
‫علد د ددا ظد د د اا د د ددلوكل لت د د ددان تل‪ .‬ند د ددسو رحلع د د د مد د د عد د د عب حل د د ددل د د د – لاد د ددو‬
‫د د ددلوكل لحلعم يند د ددل‪ .‬ند د ددسو رحلع د د ددل‬ ‫امل ه د د د حلم – ن هلل د د د تينع د د د ذيند د ددِ‬ ‫ط ين د د د‬
‫مل زمد د د د – جهد د د د ا د د د د ل ع ل – حلهللد د د د ا هلد د د ددب م ضد د د دهللل ب واعد د د د ‪ ،‬لحليا مد د د ددلع‬
‫مهلل د د د ا جهد د د ا د د د ل ع ل عد د د عضد د ددلع ند د دأينِ اد د ددو ايند د د ينع علد د ددا ىلد د د مل‪ .‬لرو‬
‫رحلع د د د ددل د د د د رتا عد د د د ىلد د د دااس ين لعد د د د يهلللد د د ددلع م لهللد د د د تعد د د ددل امل ىلد د د ددب لابقمع‬
‫ع د د دل‪.‬‬ ‫تعوس‬ ‫ن علم حل ل ك ذب‬
‫‪16‬‬
‫لرل د د د مل د د د ((جه د د د ا د د د ل ع ل)) ا ع د د د م هلل د د د ين ل ت فعد د ددأ حللام د د ددا‪،‬‬
‫لتف ع د د وااعد د ددلع ين د د لم حلو اين د د د ع ت د د لزم اين د د ددم لاينام د د ‪ .‬نلامبد د د ا د د د ن‬
‫اين د د د ر ا ضد د دهلل س باد د د ا لامد د ددا لابتاب ا د د د مع ع ت د د ددا عد د د بلد د ددو‬
‫م د د ا‪،‬ع ب د دهلل م د د م د د رك د د م د د س د د ع لم د د م د د مضد ددا ين علعد ددل م د د ت د ددل‬
‫آن د د د اينداعد د د ددز لا ا د د دوامع لب د د د دهلل م د د د ددور رما ت د د ددل عد د د د بل د د ددو د د د د ا آم يند د د ددل‬
‫لحلي مل‪.‬‬

‫ع ع د د ددا عل د د ددا م د د د تلم د د ددأ‬ ‫نهللم د د د ت د د ددار بع د د ددلع فه د د ددم ابوع حلو اين د د د‬
‫علد د د ددا مشد د د د خيل امل هد د د د ليد د د د ‪،‬ع ل علد د د ددا مد د د د نختد د د دعاج م د د د ددلع حلل مضد د د ددا عد د د ددوم‬
‫ل د ددو ب د د امل ه د د لاين د د ‪.‬‬ ‫ا ج د د ‪ ،‬ع حلل ايناج د ددوع ر م زين د ددل‪ .‬ين د ددعس ا د د ع م د د‬
‫امل ا د د ا د د مع ع حلل رمب د د ع د ددزلر ر م ه د د‬ ‫رذ رمب د د ع د د لم حلي د د حلىل د د‬
‫د د د د ا ت لهلل تد د د ددل ل د د د ددا تل م د د د ددم هللد د د د ينع م م د د د ددِ‬ ‫مد د د د اينهلل د د د د ع لينا د د د ددل‬
‫ب اارا اين ع ‪.‬‬

‫لحلسد د دداب يند د ددِ امل د د د ‪ :‬حلو حليد د د ا تد د ددا ‪ -‬م د د ددأ ومد د د حلظفد د د ر‪ ،‬ر حلو عهلللد د د‬
‫د د د ‪ -‬عل د د ددا تابع د د د حلبع د د ددلع عل د د ددوم اينش د د دداع لما د د د رم ا د د د ‪ .‬ين د د ددعس بعد د د ل‬
‫م ه د د ع ل ين د دأينِ ا ي د د ‪،‬م د د م ران د ددو‪ ،‬مل ين د ددل لمااج د د ترل د ددل ‪ ..‬نم د د د‬
‫ا د د ددأاع رى د د ددم حل د د ددل ع د د ددأل بع د د د د تابوع د د د امل ه د د د ع م د د د تام م م د د ددا حلهللد د د د‬
‫ا هل د د د ددبع ع د د د د م مب ض د د د ددا علوم د د د ددل اينش د د د دداعع ع د د د د ‪ :‬حل د د د ددل د د د د ‪ .‬لك د د د دأينِ‬
‫عا د د ددلع طد د د ب امل اد د د ايند د ددأع د د د رلا علد د ددا د د ددع مد د د مد د دداع م خل د د د باذا د د د‬
‫د دداعل ع د د ‪ :‬حل د ددل د د‬ ‫اين د ددلوع لابتابع ا ينف د د مل د د مض د د ‪ ،‬ين م د د مد دوا‬
‫‪17‬‬
 ‫‪.‬‬ ‫امل ه م‬ ‫رىم حل ل ينهلل‬

‫))‬ ‫حلمد د ايند ددأ ع و د ددل ك د د مد د اين د د حل مد د حلو اين د د اد ددو ((ط يند د م هد د‬
‫ذيند د ددِ د د ددل رحلس م د د د م د د ددور د د دداى لتر د د ددب‪ .‬رطد د د اين د د د علد د ددا ا د د د م‬
‫امله د د‬ ‫اينلد د ب ينل د ددا ر حلف د ددم ط ف د د ع ف ه د ددوو اين د د ع لع د ددا وو م د د‬
‫اين د ددأ ت لمد د د وا نع د ددل‪ .‬ن ين ف د د ددل اين د د ع اد د ددو م د د حلع عد د ددل مل د ددور اين ر د د ددبع ذيند د ددِ‬
‫و َلع د د دزا امل ا د د د ا د د ددب اين خ د د ددج اينف د د ددوو اين ع ع د د د ع ك ينف د د ددلع لاين ويع د د د ع‬
‫امل هد د د م د د د م ع د د د نه د د ددو اين د د ددأ د د ددى‬ ‫لاين د د ددو لى ا د د د ‪ .‬لحلم د د د اين ا د د ددو‬
‫مل ور اين اى‪.‬‬

‫رذوع ن ين م د د د اين د د د رع ب د د د اين د د د لامل ه د د د رل د د د اد د ددب اتف مع د د د ع لين د د د‬

‫ينزلمع د د ‪ .‬ذين د ددِع د د ين د ددو ان س د د حلو اين د د ا د د ج بل د د ب امل ا د د ع كع د د‬
‫مبد د سد داب يند ددِ م يند ددل مد د م هللد د ع مت ددِ اد ددو بد د ع ينع ل عل د ددو مل هد د تابعد د ع‬
‫لرلد د د د ر ‪ ،‬حلبد د د ددو‪ ،‬يد د د د ع د د د دلهلل كع د د د ددل ين د د د د ع اين د د د د ع ع لكعد د د د كىلد د د ددع ب‬
‫د د عف امل د د ع تلو‬ ‫اين ُ د د عف اين د ددأع ك د د وا ي د دوا حلرب م د د رج د د ع م د داابل‬
‫ب د د م م ه د د ع حلل م ع د د ىل د د ينل د د لمع عا د د هلد ددم م د ددا ل عش د د ا مل ع د د ع‬
‫م ‪،‬مد د د د امل د د د د لع لمد د د ددوو اين د د د دداآو لع د د د ددوموو لخياجد د د ددوو كد د د د ىد د د ددزل ع حل‬
‫د د حلف د ددم د د ر د ددو ين كع د د لم د د لم د د اينا د ددو عوم د د عل د ددا حلىل د ددع ب‬
‫اين ود د د د وف ع ند د د داحلس ن د د د دداام لجهد د د د ام ا ع د د د د م حلهللد د د د ا هلد د د ددبع لاتهللد د د د ع د د د د‬
‫اينا د د د ددو ع لطعد د د د ملد د د ددوامع ن د د د د اين د د د دديب عد د د د يد د د د هلم ‪(( :‬حلبشد د د ددالا اي حلىلد د د ددع ب‬
‫اين و د وف ع نم د ب ددب م د حلمد د عل ددا اينو د اين ددأ حل د م علع ددلع راس ددع مب د نع ددلع نس ددل‬
‫‪18‬‬
 ‫اين د د د رعبع حلو امل هد د د يند د ددعس امل د د ددا اينويعد د د‬ ‫ددد‬ ‫مد د د رن د د د ب)) ‪ .‬رذو‪ ..‬ن د د د‬
‫))‪.‬‬ ‫امل ه لع لم نعل نهو‬ ‫‪(( :‬م ع ا‬ ‫اينأ م حلجلل ع‬

‫ن مل ه د د د رل د د د ا د د ددو ((لع د د د م)) ينللهلل د د د اين ل د د ددم اينش د د دداعب اين د د ددأع ن د د د رموا تايرا د د ددم‬
‫ينل ف د د د ددل اين د د د د ع ع لاينل د د د د ب حلىل د د د دهللعوا (( نملإ د د د د )) ين د د د دأينِ ((اينوع د د د د م))‪ .‬ن ينوع د د د د م‬
‫علد ددزم نعد ددل لجد ددوت د ددعئ م د د ‪ .‬لك د دأينِ امل د د م علد ددزم حلو عاد ددوو ذيند ددِ اينوع د د م‪.‬‬
‫نعع د ددأع ين د ددعس كد د د م د د ع د ددا امل هد د د ع د د ‪ :‬حل د ددل اين د د د ع لين د ددعس كد د د‬
‫امل ه ‪.‬‬ ‫ع كف‬ ‫اين‬

‫ليناد د ع ا د د ع د ددعئ ع د ددو حلو عدفد د حلل ع د نلد ددل ك د د م د د ع رو نعمد د عد ددم‪،‬‬
‫اينشد د ددعب ي د د ددى مد د د حلو اين د د د اد د ددو امل د د ددم هللد د د ين ت يند د د ن ر د د د ر ع مد د د حلو‬
‫امل ه د د د ا د د ددو حلل لحلم د د دداب ل د د ددعل ين د د ددعب ((اين د د د ع اين د د د ع )) ف د د ددوحل ك د د د‬
‫م و اين ا ر احل ع لاينوام ‪.‬‬ ‫ر و‪ .‬لاأاع ع لا ين‬

‫د ددلوكل ((اين د د ع‬ ‫رلد د تلل د ددو عل د ددا م د د ظه د ددا‬ ‫د ددمع ي ع د د اين د د‬

‫‪:‬‬ ‫اأا اينأ ك ب ت‪ ،‬ع هللدب حلو‬ ‫ع )) كم ما‪ .‬لينا‬ ‫اين‬

‫دوم امللد د د لت د د د‬
‫حلل ‪ :‬حل مد د د هي حلل حل م ر د د د ت كد د ددز تابعد د د اين د د د حل علد د د ن‬
‫م د د د ا ه يند د د ع لتا د د ددعب اد د ددأ‪(( ،‬اين د د د ع اين د د د ع )) فو د د ددهم ‪ -‬ين د د ددا‬
‫(‪)7‬‬
‫ر اينوام – وس اين بع امل ه ع‬

‫(‪)7‬‬
‫هذا الحكم باألغلبية‪ ،‬وما وجد من غير ذلك فال نحكم به لندرته‬

‫‪19‬‬
‫ق ع د د د د ‪ :‬ا د د د د ع د د د ددا حلي د د د د عل د د د ددا حلي د د د د م د د د د اين لم د د د د مع ع د د د ددم ين د د د دداآو‬
‫لع م د د ددِ يند د د و ع ع لع هد د ددا عد د د اينوفد د دودا لا د د د ع لع د د ددوم مبنهد د د وم ايند د د و عو ر‬
‫ا د د د لا مد د ددا مل د د ددال لاينوهد د ددب عد د د امل ااععد د ددأ وكا و ل ينعد د ددوم اب د د دداع لعا د د د‬
‫ر ا مع ينعس او وا م امل ه‬

‫ج د د د دواب ا د د د ددأع اين د د د د اين ‪ :‬حلو‬ ‫مل د د د د ‪ :‬رو حلل م د د د د ع هللد د د د ددب حلو ع د د د د‬
‫امل هد د د د د عضد د د د ددم حلو عاد د د د ددوو ط بد د د د ددل م د د د د ددف ب د د د د ددف اين د د د د د ع حل رو‬
‫امل ه د د د د د ين د د د د ددعس اينويع د د د د د اين د د د د ددأ ع و د د د د د ب د د د د ددل اب م ر د د د د د ج حلل ت‪ ،‬ينعاو د د د د دوا‬
‫م د د ددم هللد د د ينع لاتهللد د د ع د د د ر د د دوينلع لا ع مد د د ت علد د ددا احلد د ددو‪ .‬د د ددمع اد د ددأا‬
‫جن د د ر عوم د د اد ددأا م د د تد ددونا ع د د ‪(( ،‬اين د د ع اين د د ع ))‬ ‫اد ددا‪ ..‬لينا د د‬
‫ر اين د ددأ تل د ددا اين بع د د امل ا د د ع حل كع د د ع د ددا حل ر د د وع حلو ا د ددأا ا د ددو‬
‫م د د د يند د ددل عد د د ع د د د م ا ع د د د م بد د ددلع لحلو اد د ددأ‪ ،‬د د د‬ ‫احلهللد د د ا هلد د ددب ايند د ددأ‬
‫ر د ددو ين اين د د ب د د حلو ع هلل ه د د ك د د ر د د وع لكع د د نا د د حلو عف د ددا ب د د م د د‬
‫ا ددو ي ددو ين ددلع لبد د مد د ا ددو م زيند ددو عد د املد د هي اين ددو ع ر لمد د كد د و ين ددل م د د ر‬
‫لت د د د علمعد د د توىلد د ددلل ر ذيند د ددِ‪ .‬لاحلد د د ط د د ددل ك د د ددلع ينع د د د اد د ددأ‪ ،‬ايند د د‬
‫مع ‪.‬‬ ‫ى امل ا ا‬ ‫لامل ر م ه ع م رل‬

‫ب د د د حلو عاد د د ددوو ع د د د ‪ ،‬بض د د د مد د د د عل د د ددوم د د دداعع ع ل د د د د م‬ ‫ن ين د د د‬

‫اين احيد د د د ع رذ حل د د د ددل اد د د ددو ((امل د د د ددم هللد د د د ين)) ‪ .‬لرلد د د د حلطلد د د ددو ا ع د د د د م يد د د د ع‬
‫ع د د د م كد د د و ع د د د ‪ ،‬مد د د ع د د ددم بد د ددلع لاد د ددو اد د ددأا ايند د ددأ ك د د د ب د د د ت‪(( ،‬احلهللد د د‬
‫حليد د د د د حلو ع د د د ددم ين د د د دداآو [حل كيا م د د د ددل‬ ‫امل د د د د )) حل اين د د د دداآوع لين د د د ددعس‬
‫‪20‬‬
‫لم د د د داار‪ ]،‬ر لا د د د ددو عفه د د د ددم م د د د دداات‪،‬ع لين د د د ددعس اين د د د دهللع ر نه د د د ددم م د د د داات‪ ،‬ر ين ل د د د ددم‬
‫اينش د د د دداعب(‪ .. )8‬رذوع اين ل د د د ددم ع د د د د رلي د د د د د د د د ت ((اين د د د د ع اين د د د د ع )) نل د د د ددعس‬
‫ين د د م د د ين د ددعس ين د ددل م ان د د ينش د دداع‪ .‬لاين د ددأ د ددى مل ان د د ا د د ع ا د ددو اين ل د ددم‬
‫ين د د د ددأ ع د د د د رج س د د د ددم اينف د د د دداض اين ع د د د ددىعع رذ ين د د د ددو ل وج د د د دل مفه د د د ددوم ((امل ان د د د د‬
‫ينش د د د دداع)) ر مد د د د د عشد د د د ددم اين ل د د د ددوم ايند د د د د ع د د د د د رج ت لمهد د د د د ماتهللد د د د د اينفاسد د د د ددب‬
‫ايناف د د د د بع مل د د د د ع د د د د تا م د د د ددلل اين د د د د ر مل د د د د لىل د د د د ب لومد د د ددل ر ترج د د د د‬
‫اينف وس‪.‬‬

‫حلم د د د اين د د ددأ ع ه د د د امل د د د لم م د د د اين د د د رلحل اين ع ع د د د ع ك ل د د ددوم اين د د دداآو كلع د د د‬
‫د د هلل اين ف د د د ع حلل عل د ددم ا ىلد د ددو حلل اينا د د م كلعد د د د د هلل حلىلد د ددو ايند د د ع ع حلل‬
‫اينفل د د د ددف ع ب د د د د ا م د د د د امل ىل د د د ددا اين مومع د د د د [ ىل د د د د ر ل د د د ددع ]ع‬
‫رى د ددم حلف د د نرعلج د د ف د د دده د ددم ((ا م د د ا د د د مع ))ع ن د ددسو م د د ه ايند د د رحل‬
‫م د د اد ددأ‪ ،‬ا م د د ب عد د عد د ايند ددأ حلت د ددل حل د د تأ امل هد د ا د د مبع مد د‬
‫ا ع مد د د ت عل د د ددا املااج د د د لاين د د د رلحل امل د د ددم ع د د د حلا د د د اين د د د ع لرع ع د د د م د د د هي‬
‫اين ل د د ددبع لمااعد د د اين د د د مد د د ا د د د ذ امل لد د ددم ر م يند د د اينا د د د ب ايند د ددأ ج د د د‬
‫ذينِ امل ه ‪..‬‬ ‫تر‬

‫(‪ )8‬سواء حصلت المعرفة بقصارى الجهد من قبل نفسه‪ ،‬كأن يتعلم علم اآلالت أوال‪ ،‬ثم يطلع على مرادات‬
‫القرآن‪ ،‬أو حصلت بمجرد تعلم من أفواه المشايخ والعلماء‪ ،‬ما يقتضيه قرار القرآن‪ ،‬رغم أنه ليس عنده شيئ لفهم‬
‫معاني ال قرآن لفقد وسائله من علوم اللغة‪ ..‬إذن‪ ،‬السنتري يمكن أن يطلق على فالح في المزارع‪ ،‬أو تاجر في‬
‫األسواق‪ ،‬ال يذوق تربية معهدية‪ ،‬وليس له معرفة بعلوم النحو‪ ،‬والبالغة وغيرها‪ ...‬ولكنه عرف وأقام بما أوجبه‬
‫هللا عليه عينيا من فرائضه على الوجه التام والمواظبة‪ ،‬وعرف المنهيات‪ ،‬بتربية من غيره‪ ،‬وحسُن تمسكهم بتلك‬
‫الفرائض‪ ،‬وابتعدوا جهد استطاعته عن محارم ربه‪ ،‬فمثل هذا يقال له ‪ :‬أنه سنتري‬

‫‪21‬‬
 ‫حلجد د د د ع م د د د د اد د د ددأا املد د د د هي اد د د ددو ايند د د ددأ عدعد د د د عد د د د ب د د د د ج م ت د د د د‬
‫ر ل د ددع ‪ .‬لين د د مد د جد داام اد ددأا ايند ددأ ناسد د ‪ ،‬يند ددِ حلعهد د اين د د رئع عد د اكم عد د ت‬
‫ر ل د د ددع ع ذين د د ددِ ف د د ددم ع عهلل د د ددوو‬ ‫اينلماينع د د د م د د د د د داعي م د د ددم ا م د د د‬
‫ب د د د ددوهلمع لعلد د د ددومهمع عفايد د د ددوو يند د د ددأ كد د د د وا علد د د ددا د د د ددع آرام اين د د د ددل ع‬
‫تف د د اين د ددو ع لاين د ددو مب د ددات اين د داحل ع مب د ددات رعم د د ع د ددوهلم تلو ا د د تا‬
‫ر احلهلل د د د د ا هل د د د ددب لم ض د د د د ايتلع لطاع د د د د ا د د د د هلل س ا يا د د د د م اين د د د د ارتض د د د د ا‬
‫اينشد د د د رع‪ ..‬نم د د د د اد د د د مع رىد د د ددم حلفد د د ددم حلذكعد د د د م حللرمبد د د د عهلل اعد د د ددووع عللد د د ددو هلد د د ددم‬
‫((م د د ددلل اين د د د ))‪ .‬ب د د د خنش د د ددا حلو ا د د د م امل ع د د ددان ع ل د د ددوو م د د د ام مل د د د‬
‫ع د د د ددار‪ ،‬ر د د د ددو ين ىلد د د ددلا ين علعد د د ددل ل د د د ددلم ب ويند د د ددل ((تندفد د د د ن حل عمد د د د نعلند د د دا بضد د د د‬
‫نل ن د دهلل ن نامند د إع حلنع نم نهد د ن دند د إ مند دوٌم عن ع د دو نو ايند د و ع ن بد دناحلعهمع حينوامد دو نو بد دل نمد د حلن نيد د ع‬
‫ا ع ع نلحيلُو نو بل نم ني عانم))(‪.)9‬‬

‫لم حلعأب م ع وينل اينش ن ب ع اأا اينش و ‪:‬‬

‫اين ع‬ ‫ك اين لوم وس اين اآو مشدل ٌ * ر احل ع لعلم اينف ل‬

‫اين لم م ك و نعل م ي ث د د د د د د د * لم وس ذاع ل واحل اينشع ط‬

‫رذوع ن ين د د د ا د د ددو اين د د ددأ ين د د ددل عل د د ددومع لين د د ددل آرامع لينا د د د ع د د د رحلع د د ددل ر‬
‫ي د د لت اينش د دداعع ل عا د ددوو علم د ددل م د د جهل د ددل‪ ..‬لم د د حلع د ددأب م د د ع وين د ددل اينف د د رل‬
‫د ددع عمد د ا ب د د ا ل د د ب ب د د هلل د ددأ م د د كلم ت د ددل ‪ (( :‬ع د ددوم علما د ددم م د د‬

‫(‪ )9‬رواه ابن المبارك وغيره‪ ،‬عن عوف بن مالك األشجعي‪ ،‬وذكره الشاطبي في اإلعتصام (‪)133/1‬‬

‫‪22‬‬
 ‫جهلام))‬

‫لين د د د ر اد د ددأا ا ل د د دداع حل د د د ر اينشد د ددعب ي د د ددى ي ع د د د اين د د د ب وين د د ددل‬

‫((ل [أن السننننتري هنننو النننذي] نعد د ن د د ل ع ددا كد د لمد د ليد د )) ل د ددع ق‬
‫‪..‬‬ ‫ايل نعم ع ق رو م ين ت‬

‫حلجد د د ع ق اينشد د ددعب ي د د ددى اين اعد د د ايند د ددأ ر د د ددل بد د د د ((مد د د عد د د لم‬
‫امل ه د د ع حلل ع خ د دداج م د ددل)) لينا د ددل علم د د م د د لرام موين د ددل ((م د د ع د ددم)) رخل‪ ..‬ر‬
‫تا د د د ددعب ((اين د د د د ع اين د د د د ع )) ف د د د ددوحل‬ ‫حلو امل ه د د د د ا د د د ددو امل د د د د هي اين د د د د ج‬
‫ا د د وع لاد ددأا ع د د م مد د مويند ددل عد د ب د د م امل ه د د ((امل هد د مهللد ددى علد ددا حل د د حل‬
‫ب د د د م امل د د د )) حل او امل ه د د د ب د د د حلو عهلل د د ددح عل د د ددا حل د د د حل اين د د ددوس تابع د د د‬
‫ط بد د ددل ينعاو د د دوا مد د د عهلل د د د ت ين اين د د د حل ‪ ..‬لعشد د دده هلد د ددأا ايند د ددأ م يند د ددل اينشد د ددعب‬
‫ي د ددى مد ددو ي د د ا د د م ا مد د م ايندد دزا ‪ :‬ملعد د اين لد ددم مد د اين ونعد ددو د د م د د‬
‫[أي مع غير التوفيق‬ ‫ك ‪،‬‬

‫‪23‬‬
 ‫ويتبع سنة الرسول األمين‬
‫مد د د حلظد د د حل د د ددى حلي د د د ج اد د ددأ‪ ،‬ايناكعد د ددز اين عد د د ر د د ددات ك د د د مد د د اينشد د ددا ع‬
‫د ددم رخل‪))..‬‬ ‫نل د د حللسد ددع نعمد د مد ددا ع د د د ددا مد ددو اينشد ددعب ي د ددى ((م د د ع‬
‫د د دداي عد د د ددى اين د د داام م ان د د د حلل مهلل د د د حل و ع د د د ينإل د د د و ‪ :‬حل د د ددل اين د د د ‪.‬‬
‫لرل د د حلرت ا د ددأا امل د د د م بع د د و سد د ددالر اين م د د اين د د رع بد د د ا ع د د م حلهللد د د‬
‫اين يب‪..‬‬ ‫ا هلب لاتهلل ع‬

‫– ب د د د د حلو عل د د د ددزم مب د د د ددارا اينهللعد د د د و ا هلد د د ددب حلل مد د د د عد د د ددم‪ ،‬اينشد د د ددعب‬ ‫اين د د د د‬
‫ي د ددى ع د د م حلهلل د د امل د د ‪ -‬اد ددو ايند ددأ ع د د ذيند ددِ لنزجد ددل تهلل د د ع د د‬
‫اينا د د د ددو ا مد د د د ‪ .‬حل اد د د ددات اين مد د د د ب وجعهد د د د اين د د د دداآو عدد د د ددى حلن ع حليد د د د‬
‫ىلد د د د ددع م د د د د د اا د د د د ددلوكلع لاينوىل د د د د ددو ر مهلل دع ت د د د د ددلع لا ا د د د د د ا اين د د د د ددأ م د د د د د‬
‫لله د د ع ر لم د د ا ض د دهلل ين د ددب لا م د د ام ب د د ر د ددو ين ىل د ددلا ين علع د ددل‬
‫ل لم‪.‬‬

‫اأا امل م‬ ‫لم املاات ا‬ ‫لينا م اب اين‬

‫تلل د د د ددو اين د د د د عل د د د ددا حلك د د د ددا م د د د د م د د د ددح اينلد د د د د ‪ .‬ق مب د د د ددح ((اينلاع د د د د‬
‫لايند د د د هي)) لذيند د د ددِ م د د د د مد د د ددوهلم ‪(( :‬اتعهللد د د د د د د دع حل د د د د ذ‪ ،‬اينهللعد د د د ))ع ل ق‬
‫مب د ددح ((اين د د )) محعد د إ ك د د حلم ذمعمد د ع لمد د ذيند ددِ مد ددو ين ت د د (( نلنمد د نمند د ن‬
‫حل حلنو عد م د د د دوا رذ نج د د د د منام اهل د د د د ن س نلعن د د د دنددفالا نرعا د د د دم ر ع حلنو ن ت د د د دعندهم د د د دع‬
‫اينع د د د د ن‬
‫ا نعلين د د ن ))ع ل ق مب د ددح ((يا د ددم ين)) ع د د موين د ددل ع د ددز لج د د (( نلينند د نجت د د ن ين د دع ين‬
‫تندهلل د د د ع إ)) [األحننننننزا ‪ 62 :‬ع ل ق مب د د ددح م د د د ع د د د ب ن عل د د ددل ل ع م د د د َترك د د ددلع‬
‫‪24‬‬
 ‫لمد د ذيند ددِ مد ددو اينف ه د د م ((لىل د د اين ع د د ع د د ))ع ل ق حلعض د د مب د ددح احل د د ع‬
‫يب ىل د دلوا ين علع د ددل ل د دلوم م د د م د ددو حلل ن د د حلل ت اع د دداع‬
‫لا د ددو م د د ع د د ر اينع د د و‬
‫))‬ ‫موينل ىللا ين علعل ل لم (( نعلنعام ب ع‬ ‫لذينِ‬

‫اد د د ددأا امل د د د د م اد د د ددو امل د د د ددح‬
‫حلن يند د ددل لحلموايند د ددل لت اعااتد د ددل ‪..‬‬
‫د ددع اينهلل ع د د ع حلل علد ددا م د د‬
‫ع د د م د د امل د د امل رج د د‬
‫((يهللد د ين)) ايند ددأ عد داات بد ددل‬
‫))‬ ‫لين د د د د حلمد د د دداب مد د د داات ين ف د د د د كلمد د د د ((اين د د د د‬
‫ا د د د ع لاد د ددو كد د د مد د د ىلد د د ر عد د د ر د د ددو ين مد د د‬
‫لاد ددأا حلعد ددم م د د و ينل د د ين د ددا ر رط مه د د عل د ددا‬
‫ع د ددلل علعه د د اينف ه د د م‪ .‬ن ين د د ا د ددأا امل د ددح حي د ددو‬
‫هد د ‪ .‬لع عد د اد ددأاع اتعد د و كلمد د اين د د ع د د كلمد د‬
‫اأا امل م‪.‬‬ ‫اين اآو‬

‫ن ين د د د – كمد د د مد د ددا – اد د ددو ايند د ددأ ع د د ددم هللد د د ينع حل ع د د د لزم جهد د د‬
‫ا د د د ل ع ل عد د د اين د د داار ا هلد د ددب ايند د ددأ ع ضد د ددم ل اين د د دداآوع نزجد د ددل تهللد د د ع د د د‬
‫ر د د ددو ين‪ .‬ن ع د د د م ين د د دداآو لا م د د د ام ين د د د حلمد د دااو سد د ددالرايو ملد د د عد د د عب‬
‫ل د ددو)) كم د د ا د ددو‬ ‫حل د ددل اين د د ع و ع م د د اين د د لاين د دداآو ا د ددب ع م د د ((م د د‬
‫اين لمع د د د عل د د ددا سد د ددالر ا ض د د دهلل س‬ ‫م د د ددار ع د د د امل ط د د د ‪ .‬لرينع د د ددِ اد د ددأ‪ ،‬اين د د د‬
‫ع ع اينا ب لاين ‪.‬‬ ‫ع اأع ا‬ ‫ينل‬

‫ن ا ن ن ن ن ن ن ننهى ‪(( :‬م د د د رو ك د د د م هللُ د د دو نو ين ند د د تعهلل و‬ ‫فمن ن ننان الرن ن ننه ن ا ن ن ن‬

‫ين)) [آل عمران ‪31 :‬‬ ‫حيهللهللام‬

‫ع د د ددو ا ‪،‬اد د ددا عد د د اد د ددأ‪ ،‬ابعد د د ‪ :‬حمهللود د د اين هللد د د و لر د د دوينل ‪ :‬ط ع د د ددل هلمد د د‬

‫‪25‬‬
 ‫لاتوهلل عل حلما ‪.‬‬

‫د د د د و هللع اتهللد د د د ع‬ ‫لع د د د د و اينهللد د د ددوطب ‪ :‬رو مد د د د حلجد د د د لحلل مثد د د داا يد د د د ا‬
‫(‪)10‬‬
‫ع ت لاما‪ ،‬لا ه م ع وااعل‪.‬‬ ‫ا هللوب‬

‫لع د د ددو د د دده بد د د عهلل د د د ين ‪ :‬ع مد د د ي د د د و ين ‪ :‬يد د د و اين د د دداآوع لع م د د د‬

‫ي د د و اين د دداآو ‪ :‬ي د د و اينو د ديب ىل د دلوا ا و علع د ددل ل د دلومع لع م د د ي د د و اينو د ديب ىل د دلوا‬
‫ا و علع د ددل ل د دلوم ‪ :‬ي د د و اين و د دو ع لع م د د ي د د و ا و لي د د و اين د دداآو لي د د و اينو د ديب‬
‫ليد د د د و اين و د د د دو ‪ :‬يد د د د و اب د د د ددا ع لع مد د د د يد د د د و اب د د د ددا ‪ :‬حلو حيد د د د و ف د د د ددلع‬
‫د د ددأ‬ ‫لع مد د د ي د د د و ف د د ددل ‪ :‬حلو عد د دهللد اين د د د و ع ع لع م د د د بدد د د اين د د د و ع ‪ :‬حل‬
‫ع اين م ‪.‬‬ ‫ع اين‬ ‫م ه ر ا وينزات لاينهلللد ‪ .‬راد‪ .‬حلج ‪..‬اأا او اين‬

‫ن توهللد د ع د دداع اينود ديب حمم د د ىلد دلوا ا و علعد ددل ل د دلوم اد ددو تينعد د احلد د و اين د د ت ع‬
‫ينورا ‪:‬‬‫كم م ا و‬
‫اين ع حل ب ع‬ ‫ت ها يهللول * اأا ين ما‬ ‫ت ب ا ينل لحل‬

‫ينو ك و يهللوِ ىل تم ط د دل * ر وو ا و ين دم حيد د د و ملع‬

‫لعلد ددا ك د د وع ن ل د د ب ابعد د ع د د م عشد ددم كد د م د د واتعد ددا ي د د و ينع حل‬

‫ط ع د ددل لاتوهلل د د ع حلم د ددا‪،‬ع ل عوهلل د د ر د ددو ا و ىل د دلوا ين علع د ددل ل د دلومع م د د اب د د ك د د‬
‫‪ :‬ا د ددأ‪ ،‬ابع د د ايناان د د ي كم د د عل د ددا ك د د م د د واتع د ددا حمهللو د د ينع لين د ددعس ا د ددو عل د ددا‬

‫(‪ )10‬الحب في القرآن‪ ،‬ص ‪ ،62 :‬طبع دار الفكر‬

‫‪26‬‬
‫فد د ددس ا مد د دداع يد د د عوهللد د د اين وشد د داع‬ ‫تعد د دوا‪،‬‬ ‫اينلاع د د د ا م عود د د ع نس د د ددل كد د د ذب‬
‫ع حلمواينل لحلن ينل‪.‬‬ ‫لاين و ع اينوهللو‬ ‫ا م‬

‫ن )) [التوبننننة‬ ‫و ا ن ن ن ن ننهى ‪ (( :‬نلين نلنر د دوينل حلن ني د د ُو حلنو عداس د دو‪ ،‬رو نك د د وا م د د م‬
‫‪ 62 :‬لررسد د م اينا د ددو اد ددو اتهللد د ع املد د هي ايند ددأ نعد ددل رسد د ين يند دأينِ ع د ددو احلد ددو‬
‫و ين)) [ الفنننننننت ‪10 :‬‬ ‫ِ رعلدند د د عدهللند د د د ع و ن‬
‫د د د دهللع ل لت د د د د ‪(( :‬ر عو ايند د د ددأع عدهللن ع وند د د د ن‬
‫ين)) [النساء ‪80 :‬‬ ‫ع‬
‫هللع ل ‪ (( :‬عم عل اينا و ند ن حلنطن ن‬ ‫لع و‬

‫رذو ع ند د د توجد د د ط عد د د هلل لط عد د د ينلا د د ددو ع ل رسد د د هلل لرسد د د ينلا د د ددو ة‬
‫و ايناس د د د م هم د د د رس د د د لاي د د د ‪ .‬ن د د ددو احل د د ددو د د دهللع ل لت د د د ((لين نلنر د د دوينل‬
‫حلن نيد د ُو حلنو عداسد دو‪ ))،‬تينعد د علد د ا ا د د ت ايناسد د مد د ين لمد د ر د دوينلع نمد د عاسد ددب ين‬
‫عاس د د ددب اينا د د ددو ىل د د ددلا ين علع د د ددل ل د د ددلمع لم د د د عدض د د د ين عدض د د د اينا د د د ددو ‪.‬‬
‫لين د د دأينِ ل عي د د د اينض د د ددم ((لين نلنر د د دوينل حلن ني د د د ُو حلنو عداس د د دو‪ ))،‬ل ع د د د عاس د د ددو ‪.‬‬
‫لمد د د ددو احلد د د ددو د د د دهللع ل ‪(( :‬رو نكد د د د وا مد د د د م ن )) حل ‪ :‬رو كد د د د و رند د د د فم ي ع د د د د ع‬
‫لل د د ايناس د د م د د ل د ددو ينع لينا د د للهلل د ددل م د د‬ ‫لين د ددعس ف م د د ‪ .‬رذو ‪ :‬ن د د ع‬
‫ين‪.‬‬

‫ر ن ن نو ن ن ‪(( :‬ر و مند د‬ ‫ومن ننان الرن ننه ن ا ل ن ن ن ن ن لنه ن ن لن ن ن ن ن ن‬

‫د دع ع نلينند د عدنند نف عامند د ني د د ع‬ ‫ب ين نل‬ ‫تندناكد د ن د دعام ن د دعدن ينند د تنض د دلُوا بدن د د ن ن ‪ :‬كن د د ن‬
‫تندناك د د د د ن د د د دعام نم د د د د رو‬ ‫ض))(‪ )11‬لم د د د ددو ر د د د ددو ين ((ر و مند د د د‬ ‫عند د د دانتا نعلن د د د د عب احلند د د دو ن‬

‫(‪ )11‬رواه البيهقي من حديث أبي هريرة‬

‫‪27‬‬
‫اعن ن د د دم م ب د د دل ندلن د د د تنض د د دلُوا حلنبند د د إ ا كند د د ب ين نل د د دع نهلل د د دعوام))(‪ )12‬لمويند د ددل (( نعلن د د دعام‬
‫(‪)13‬‬
‫ب ع ل ع ا لن نف م اين عاا ع اينمه عو ن ))‬
‫ن ن‬ ‫ن‬
‫ومانك مهتن ا ههفنين هلل ن‬

‫م د ددو حلب د ددو حمم د د ب د د عهلل د د اينوا د د ب اين ف د ددب ‪ :‬ع هلل د د ين م د د ا عم د د ر‬
‫مد د كد د و ىلد دوا إع لمد د ىلد دواا ر مد د كد د و ين د د إع لمد د ين د دده ر مد د لاند ددو‬
‫اين ‪.‬‬

‫د د د د د نمد د د د د‬ ‫ا اد د د د د ث ثد د د د د‬ ‫لمد د د د ددو حل عزعد د د د د اينهلل د د د د ددل مب ‪ :‬عملد د د د د‬

‫اين لم د د د م ينش د د د ع ‪.‬‬ ‫د د ددع إ حل د د د م د د د اين لد د ددم لم ب د د ددلع ليند د ددو ا د د د‬ ‫لج د د د‬
‫اين لم د د د م رمح د د د ر جتاع د د د اين ويع د د د ع لم ب د د د اين ل د د ددم ا د د ددب م ب د د د د‬ ‫لا د د د‬
‫ى ا‪.‬‬ ‫اين‬

‫لمد د د ددو د د د دده اين د د د د ‪ :‬حلىلد د د دوين د د د دهلل حل د د د ددع مع اين م د د د ددِ با د د د د ب ينع‬
‫لا م د د د د ام ب د د د د ر د د د ددو ين ىلد د د ددلا ين علعد د د ددل ل د د د ددلمع لحلكد د د د احلد د د د ع لكد د د د‬
‫ا ذسع لاج د د د ب ابقم ع لاين وبد د د د ع لحلتام احل د د ددو ‪ .‬لمد د د د ‪ :‬م د د د حلعد د د ددس ا لد د د ددو‬
‫مد د د د اد د د ددأ‪ ،‬ا د د د د ايند د د د ث ‪ :‬م ‪،‬مد د د د اين وبد د د د ع لم ب د د د د اين د د د د ع لتد د د دداع حلذس‬
‫‪ :‬اتهلل ع اين ‪.‬‬ ‫ع اينف و ن‬ ‫ا لو ‪ .‬ل‬

‫(‪ )12‬رواه ابن عباس‬

‫(‪ )13‬رواه الطبراني من حديث العرباض السارية‬

‫‪28‬‬
 ‫لمد د ددو حلمحد د د بد د د حل احلد د دوار ‪ :‬مد د د عمد د د عمد د د إ بد د د اتهللد د د ع د د د نهلل طد د د‬
‫عملل‪.‬‬

‫لمد د ددو حل اين د د ددم ا ع د د د ‪ :‬اينلد د ددا كلهد د د م د د د لت علد د ددا ا لد د ددو ر علد د ددا‬
‫مد د د ام فد د ددا حلثد د ددا اينا د د ددو ىلد د ددلا ين علعد د ددل ل د د ددلم‪ .‬لمويند د ددل ‪ :‬مد د ددأاهلل اد د ددأا م عد د د‬
‫ينا ب لاين ‪.‬‬

‫لم د ددو حل ع م د د و ا د ددم ‪ :‬م د د حلم د ددا اين د د عل د ددا ف د ددل م د ددو إ لن د د إ ل د ددو‬
‫حلامد د د ع لمد د د حلمد د ددا اهلد د ددوس علد د ددا ف د د ددل مد د ددو إ لن د د د إ لد د ددو ينهلل عد د د ع مد د د ين‬
‫‪(( :‬لرو تلع و‪ ،‬نهتن لا)) [النور ‪. 54 :‬‬ ‫ت‬
‫ن‬
‫لم د د د ددو حمم د د د د ب د د د د اينفض د د د د اينهلللخ د د د ددب ‪ :‬حلع د د د ددانهم هلل حل د د د د ام ا ا د د د د إ‬
‫حللاما‪،‬ع لحلتهلل هم ين هللعل ‪.‬‬

‫لمد د ددو حل اين هللد د د حل ب د د د علد د د م لاد د ددو م د د د حلم د د دااو ا عد د د ‪ :‬م د د د حليند د ددزم ف د د ددل‬
‫آتاب ين د د د ددور ين ملهلل د د د ددل ب د د د ددور امل ان د د د د ع ل م د د د د م حل د د د ددا م د د د د م د د د د م م ب د د د د‬
‫مل‪.‬‬ ‫حللاما‪ ،‬لحلن ينل لحل‬ ‫احلهللع ىللا ين علعل ل لم‬

‫‪ :‬ين د ددعس اين د د با د ددا اينالاع د د ع لرل د د اين د د م د د اتهلل د د‬ ‫لم د ددو رب د داااعم ا د د وا‬
‫لرو ك و ملع اين لم‪.‬‬ ‫اين لم لا ملل لام س ين‬

‫لمد ددو حل محد ددز اينهللد د د ات ‪ :‬م د د علد ددم طاعد ددو احل د ددو د دده علعد ددل د ددلوكلع ل‬
‫تينعد د د علد د ددا اينلاعد د ددو ر ين ر م ب د د د د د د اينا د د ددو ىلد د ددلا ين علعد د ددل ل د د ددلم‬

‫‪29‬‬
 ‫حليواينل لحلن ينل لحلمواينل‪.‬‬

‫لمد د ددو حل ر د د ددع اينام د د ددب ‪ :‬ع مد د د حمهللد د د ين رع د د د ر ط ع د د ددل لم ب د د د هللعد د ددل‬
‫و ا عن ن د د تعهلل و حيهلل د دهللام ا ع )) [آل‬ ‫ااد د د ‪ .‬لتينعل د ددل موين د ددل ت د د ‪(( :‬م د د رو ك د د د م هللُ د دو ن‬
‫عمران ‪. 31 :‬‬

‫نم د د ك د د م د د د ددات ين د ددِ م د د ا د ددأ‪ ،‬اين د د ع علم د د ابو احل ع د د اين د د‬

‫تام د د لرام اين د د اا اين د ددأ ين د د ع د د ع حلو ا تهلل د د ع ين د د ر د ددو ينع لا م د د امع‬
‫حمع ل حمعج ين م ع م ا تا علعل‪..‬‬ ‫لاين ب ا حلم ا سالر‬

‫نم د د اد د ددأاعع رو رحلعد د د مد د د عد د د عب حل د ددل د د د ع كد د د و اد د ددو ملعد د د ن اين لد د ددم حلل‬

‫ك د د ‪،‬ع ذا اع د د حلل م د د ا ىل د د ىاع لينا د ددل راىهلل د د ع د د د د ر د ددو ينع حلل هلل د ددأا‬
‫د د د د د خف لا ي د د د د د رع كد د د د د و‬ ‫لرام ظهد د د د ددا‪،‬ع حلل ع د د د د د هزم اد د د د د ع حلل عل هد د د د د‬
‫ع د د د خ بد د ددس ا هلل د د د ع حلل عد د ددزتر ايند د د ت د د د م احل د د د بع حلل ع د د د هزئع حلل‬
‫ع د د د حلىل د د ددع ب ر د د ددو ين حلل ذرع د د ددلعع نس د د ددل ك د د د ذب تع د د ددوس د د د ع ل‪ ..‬رذ‬
‫حل د ددلع رل د د ا د ددو ذل عل د ددمع ى د د حلو علم د ددل عا د ددوو م د د جهل د ددلع ذل عل د ددمع ن د د ملهلل د ددل‬
‫مبشد د د عا احل د د د لاينضد د ددد ع ل عه د د د ب لمد د ددل ر د د دوام اين د د دهللع ع بد د د ع عد د د‬
‫بل د د ل ين ىعد د اين د د حل عد د م ب د د د د ر د ددو ين‪..‬م د د اد ددأا ايناجد د لرو كد د و‬
‫ك د د د د اين لد د د ددمع حلل ذا اهلع د د د د لاهلعهللد د د د ع نلد د د ددعس ين د د د د ع بد د د د حيد د د ددأر ر د د د ددو ين‬
‫ب د د ت ع د د ددل رذ ع د ددو ((ر عو حلن د د د نو ن نم د د حلن ن د د د نعلن د دا حل عمد د د ك د د ُ مند د د نو نعلد د دعم‬

‫‪30‬‬
 ‫و))‬
‫ن‬ ‫اينلو ن‬
‫(‪)14‬‬

‫وال يميل يمنة وال يسرة في كل وقت وحين‬

‫ىل د د م د د تام د ددا رينع د ددل ا د ددأ‪ ،‬ايناكع د ددز ع ا د ددب ((ين د ددزلم ا ع م د د ت عل د ددا احل د ددو))ع‬
‫د د ا ت لهلل ت د ددل لحليواين د ددل حلو ع م د د عل د ددا احل د ددو اين د ددأ ت‬ ‫ب د د ينل د د‬ ‫حل‬
‫علع د د ددل اينش د د د رعع ل ع د د ددل ر حل د د ددعئ خي د د د ين م د د دوا اينش د د دداع م د د د ك د د د ب حلل‬
‫‪..‬‬

‫َتينع ‪..‬‬ ‫اأ‪ ،‬ايناكعز اين ك ب تا ع ت‬ ‫لينا ع‬

‫حلل ‪ :‬حلع د د م د د ر ا د ددأا اين د ددأ ع د ددار‪ ،‬اينش د ددعب ي د ددى ب وين د ددل ((ل نع د د ن د د ل‬
‫ا ))‬ ‫ع‬

‫اأا امل م‬ ‫))‬ ‫ع ((ع م املع‬ ‫ق ع ‪ :‬م اينأ حلرع‬

‫كد د د لمد د د ليد د د )) مد د د اين اد د د اينا م د د د لرام‬ ‫((‬ ‫قين د د د ‪ :‬مد د د ت ضد د ددم ل كلمد د د‬
‫اأا اينأ عم‪ ،‬اينشعب ي ى‬

‫حلم د د د ا د د د دواب عد د د د اين د د د ا ا ل ع نع هللدد د د ددب ا هللد د د د ‪ ،‬ر م د د د اد د د ددو م د د د ددار‬

‫امل د د م اين د د ب ع لا د ددو موين د ددل ((م د د ع د ددم هلل د د ين امل د د )) لموين د ددل ((لع هلل د د‬
‫د د د اينا د د ددو ا مد د د )) و ايناكعد د ددز ايند د د ك د د د ىلد د د تا ابوع ماتهلللد د د اد د د ت‬

‫(‪ )14‬رواه أحمد عن عمر رضي هللا ع نه‪ .‬يقول اإلمام المناوي رحمه هللا عن هذا الحديث ‪ :‬أي عالم للعلم منطلق‬
‫اللسان به لكنه جاهل القلب فاسد العقيدة يغر الناس بشقشقة لسانه فيقع بسبب تباعه خلق كثير في الزلل‬

‫‪31‬‬
‫اين د د د د ب مهللله د د د د ‪ .‬حل ع رو م د د د د ع د د د د ر م د د د د اين د د د د ع م د د د د د د د د ا د د د ددلوكل‬
‫لت د ددان تلع م د ددو حلل ن د د حلل اع د د تا‪ ..‬ب د د حلو ع د د م م د د اين ع د ددو اين د ددأ ت‬
‫حليد د‬ ‫د دهللع اهل اعد د ‪ ..‬عد د اهلد د س يند د ع د د تا‬ ‫علعد ددل اينشد د رع ينع د د عم اد ددو‬
‫– طوعد د د حلل كااد د د – ر ب د د د اينا د د د ب لاين د د د ع مد د د امل د د د اي امل د د ددم ع د د د‬
‫لاهلوس‪.‬‬ ‫لتلهللع ه ع لينعس مب ر اين‬ ‫نهم اين و‬ ‫علم م ا م ع‬

‫د ددع ع ك د د و آ د ددا م د د عل د ددزم علع د ددل‬ ‫نع د د ع د د اين د د عل د ددا ا د ددأع ا‬

‫اين هلل د ددو لا د د ماار علع د ددل ع م د د ت عل د ددا احل د ددو اين د ددأ ع د ددار‪ ،‬اينا د د ب لاين د د ‪.‬‬
‫ع هللد د د حل م لد د ددو ل‬ ‫اد د ددأا اد د ددو املد د داات ب ويند د ددل ((ل نعد د د ن د د د ل ع د د ددا ))‪ .‬حل‬
‫ع د د ع حلو ا د د و ع د د حلو ع م د د علد ددا احلد ددو يع د د ع د ددا نعد ددل حلع د د احل د ددو‬
‫اين د ددأ د ددع ا علع د ددل‪ .‬لك د دأينِع ين د ددعس ينل د د اينوىل د ددو ر ا د ددأ‪ ،‬ايناتهلل د د اين ين د د‬
‫[أي ال يميننننننل يمنننننننة وال يسننننننرة ر ب د د د اين م د د ددِ لا ض د د دهلل ض ب د د داار اين د د دداآو‬
‫لاين ‪.‬‬

‫حلم د د د م د د د ر ا د د ددأا اين د د ددأ م د د ددار‪ ،‬اينش د د ددعب ي د د ددى ب وين د د ددل ((ل نع د د د ن د د د ل‬
‫ى د د ط فد د د م د د آاي اين د د دداآو حلل د ددو اين د د د ‪ ..‬لرينعد د ددِ‬ ‫ع د ددا )) نا د د د‬
‫ا تين املش ر اأ‪ ،‬ايناكعز ين ف ع ‪.‬‬ ‫بع و ب‬

‫نم د د اينهللع د د و ا هل د ددب موين د ددل ت د د (( نلحلن عو ا د ددأا ىل د دااطب م د دن عم إ ند د تعهلل و‪،‬ع نل‬
‫و))‬‫ىلد د د كم بد د دل ينن نلعاد د دم تندعد د د دو ن‬
‫تندعهلل د د دوا اين ُ د د دهلل نع ندند نفد د دعا ن باد د دم نعد د د ن د د دهللعللع ذيناد د دم نل ع‬
‫[األنعام ‪. 153 :‬‬

‫ين لد د ددِ ت د د د ‪ :‬حلعد د د لجد د ددل اين يند د د هلد د ددأ‪ ،‬ابعد د د علد د ددا مد د داار اينشد د ددعب ي د د ددى‬
‫‪32‬‬
 ‫ا ))‬ ‫((ل نع ن ل ع‬

‫د د د د د ر ‪ :‬رو موين د د د د ددل ت د د د د د (( نلحلن عو ا د د د د ددأا ىل د د د د دااطب م د د د د دن عم إ‬ ‫لا د د د د دواب‬

‫عد د د د ن د د د دهللعلل)) [األنعنننننننام ‪. 153 /6‬‬ ‫ند د د د تعهلل و‪،‬ع نل تندعهلل د د د دوا اين ُ د د د دهلل نع ندند نفد د د دعا ن باد د د دم ن‬
‫ن ين د دااس امل د د عم ا د ددو اينش د داع عل د ددا اين م د ددومع ل د دهللل م د د ت د د م اين د ددور م د د‬
‫د د ددايت م د د د ذب د د د يند د د د ين يند د د د ين ل د د ددايت املع د د د لاين د د د م لحل د د ددم ا زع د د ددا لى د د د ‪،‬ع‬
‫(‪)15‬‬
‫ع ‪.‬‬ ‫لر ب اينزك ع ك ذينِ علا حلب ع م لحلي‬

‫حلمد د ددا ين ت د د د حل ف د د د ‪ -‬ا د د ددأ‪ ،‬ابعد د د ‪ -‬ين ع د د د م بش د د داع ل اين م د د د ع د د د‬

‫موين د د ددل ((ىل د د دااطب م د د د عم ع ن د د د تهلل و‪ ))،‬ع لين د د د عل د د ددم كل د د د ع حلو رم م د د د د د داع ين‬
‫ا ين د د ع ت ض د ددب اين م د د ب د داار اين د دداآو لاين د د اين هللوع د د ‪ .‬نهلل د د ذين د ددِع حلع د د د‬
‫ين لد د د آ د د ددا ين د د د ع د د د ع لاد د ددو لجد د ددوب ا ع مد د د ت علد د ددا احلد د ددو اينشد د دداعبع ل‬
‫نعد د د ن د د د ل ع د د ددا [حل ع د د د احلد د ددو] ع د د د مويند د ددل (( نل تندعهلل د د دوا اين ُ د د دهلل نع ندند نف د د دعا ن‬
‫ن هللعلل)) [األنعام ‪. 153 :‬‬ ‫بام نع‬

‫مد د د م د د ددح اد د ددأا ايناد د د م ‪ .‬م د د د ‪ ،‬حلو نشد د ددب علعد د ددل بع د د د َتم د د د لاع د د د ا ة‬
‫نلد د د م علد د ددا ىل د د دااس ين لم ه د د ددل م د د د إع ن د د د ت عد د ددا ن د د د حلل ع د د ددا ة و‬
‫املعد د عهلل د د ع عد د ايند عد د ع ر د ددِ رذا بد د حل مد د ماد د و ا د د توا‪ ،‬د ددِ نعد ددل مد د ر‬
‫لد د د د اينهلل اعد د د د‬ ‫مللعمد د د د نالمد د د د د د د ددا ع د د د د ا لد د د د ع لحل ا د د د داا ملعد د د د‬
‫ع ت ر ‪،‬ايت اهلو لامل ن ‪.‬‬

‫(‪ )15‬اإلعتصام للشاطبي ‪)476 / 1( -‬‬

‫‪33‬‬
 ‫ك د د دأينِ اين د د د ع ع كلم د د د ل د د ددب نع د د ددل لع د د دداب ب ض د د د م د د د ب د د د ع د د د‬
‫ع اين شاع ت فا ب اين هلل ‪.‬‬ ‫عمع لكلم اب‬ ‫اينلاعو امل‬

‫وم ن ن ننان الر ن ن ننه ن ا ل ن ن ن مد د د ددو ر د د د ددو ين (( نعلند د د دعام ب د د د دع نل د د د دع ا لن نفد د د د م‬

‫عواجد د دأ نلر عايك د د دم نلحم د د د ن نق ا م د د دور ن د د دس عو‬
‫ض د د دوا نعلنعد نه د د د ين د ن‬
‫اين عاا د د د ع ن اين نمه د د د عو ن نل نع ُ‬
‫س ن ينن ٌ))‬ ‫ك ع حم ن ثن ب نع ٌ نلر عو ك ع ب نع ن‬
‫(‪)16‬‬

‫اد د ددأاع اد د ددو ايند د ددأ رىد د د نعد د ددل اينا د د ددو ىلد د ددلا ين علعد د ددل ل د د ددلمع لاد د ددو اتهللد د د ع‬
‫د د د ل ل د د د لف د د ددل ايناا د د د ع رسد د ددب ين ت د د د عد د د همع لاد د ددأا عد د د علد د ددا حلو‬
‫طاعد د ددو اين د د ددم لاين د د د م لاين د د د ع د د د اد د ددأا ا د د د ع حلو عاد د ددوو ا د د د و‬
‫علد ددا مد د ك د د و علعد ددل ر د ددو ين ىلد ددلا ين علعد ددل ل د ددلم ل لف د د ‪ ،‬ايناا د د لو رسد ددب‬
‫ع هم‪.‬‬ ‫ين ت‬

‫عواج د دأ)) ك ع د د ع د د د د اين م د ددِ لا د ددأ‬ ‫ض د دوا نعلنعد نه د د ين د ن‬‫ل موين د ددل ‪ (( :‬نل نع ُ‬
‫ا د د د ع لع د د د م اين ه د د د لو لاين ف د د داع بش د د ددبم م ه د د د ع ن لد د ددا ا د د د و حلو ع د د ددو عل د د ددا‬
‫اين د د د د ع لحلو حيد د د ددا علعهد د د د كمد د د د حيد د د ددا علد د د ددا اينشد د د ددبم ايند د د ددأ ع د د د د علعد د د ددل‬
‫ين واجد ددأع ند د نع د د اد ددو ر ر د دهلل اينض د د‬ ‫ين واجد ددأع ند ددسذا د ددو اين د د‬
‫لاينهللد د د عع حلل مد د د عد د ددم‪ ،‬اينشد د ددعب ي د د ددى (( نعد د د ن د د د ل ع د د ددا ))‪ .‬ر د د ددل ب د د د حلو‬
‫اين د د ي د ددأر م د د اينهلل د د عع ن د د ‪ (( :‬نلر عايك د دم نلحم د د ن نق ا م د دور))ع لا د ددب‬ ‫رى د د‬
‫م ل‪.‬‬ ‫تع ين لينع‬ ‫ث‬ ‫اينهلل ع اين‬

‫(‪ )16‬رواه أحمد من حديث عرباض بن سارية‬

‫‪34‬‬
 ‫حلجد د ع رو مد د ر د ددل اينشد ددعب ي د ددى مد د مويند ددل ((ل نعد د ن د د ل ع د ددا )) رلد د‬
‫اد ددو ع د د تلزمهد د احل ع د د و اين د د ب وع ل د د ا ع د د م ين د دداآو لاتهلل د د ع اين د د ‪.‬‬
‫لمد د د اد د ددأا ايند د ددأ بع د د ددل يند د ددِ حلعه د د د اين د د د رئع نا د د د ين د د د اين د د د ر اين د د ددو ع كو‬
‫ع م د د ا د ددأ‪ ،‬ايناك د د ز اين ث د د ع ا د ددب ع م د د مع د د حل املاك د د (‪ .)17‬لتف د ددع اين د د ددور‬
‫هلأا اينأ حلموينل ينِ كم علب ‪:‬‬
‫• السنتري هو الذي يعتصم بحبل هللا المتين * وكل من يعتصم به يتبع سنة‬
‫الرسول األمين ‪ :‬السنتري هو من يتبع سنة الرسول األمين‬
‫• السنتري هو من يتبع سنة الرسول األمين * وكل من يتبع سنة الرسول ال‬
‫يميل يمنة وال يسرة ‪ :‬السنتري ال يميل يمنة وال يسرة‬

‫تا د د د علد د ددا اين د د د هي ايند د ددأ‬ ‫اد د ددو ايند د ددأ ع د د د عم د د دهللعللع‬ ‫رذوع اين د د د‬
‫‪.‬‬ ‫ت علعل اينشاعع م ك ب حلل‬

‫))‬ ‫لَلد د ع عد د اد ددأا ايند ددأ مارتد ددلع اتعد د و اينشد ددعب ي د ددى د ددا ((ايند دوال اين طفد د‬
‫اين اين د د علد ددا اط د د ا م د د موين د ددل ((لع هلل د د د د اينا د ددو )) ل مويند ددل ((ل نع د د‬
‫ن د د ل ع د د ددا )) ع حل او ع م د د ا ع د د د م ينا د د بع لاتهللد د د ع اين د د ع لا ع مد د د ت‬
‫لد ددو)) كمد د اد ددو م د ددار ع د د امل ط د د ع ع د ددو‬ ‫علد ددا احلد ددوع اد ددب ع مد د ((مد د‬
‫حلو خي حلي م اأ‪ ،‬املهلل تئ اين ث ‪.‬‬ ‫مل ع عب ين‬

‫مد د داارا اين د د دداآو لاين د د د م د د د‬ ‫ايند د ددأ ع مد د د علد د ددا ب د د د‬ ‫نلد د ددعس ين د د د‬

‫(‪ )17‬وهو قياس مركب من قياسين بسيطين فأكثر‪ ،‬بحيث تكون نتيجة كل منهما مقدمة لقياس يتلوه‪ .‬فالقياس الذي‬
‫تستعم ل نتيجته مقدمة يسمى قياس السابق‪ ،‬وأما القياس الذي احتوى على تنيجة القياس السابق يسمى القياس‬
‫الالحق‬

‫‪35‬‬
 ‫تلو اب اسع حلل علا اين اآو م تلو اين ع حلل علعه م تلو اين اآو‪.‬‬

‫لحلس د د دداب ين د د ددِ م د د د ينل د د ددأ ع م د د د عل د د ددا ب د د د اين د د د ل هلل د د ددأ ا د د دداس ‪:‬‬
‫اينوا د د بعووع حلذاع د دوا س د ددالر اين م د د د د ع ر د ددو ينع لا ع م د د ت ا د د ع ينلوىل د ددو‬
‫ر ماس د د د اين د د ددابع ي د د د خيل د د ددئ د د د ا امل د د ددلم ‪ ..‬لين د د ددعس د د دهلل ذين د د ددِ ر‬
‫ا د ددات اتا ين د ددل عل د ددا ي د د ع لاي د د لا د ددو ((ك د د ب ع د د س د د ين ع لك د د س د د ين‬
‫د د د د د ددو اينا د د د د د د ب‬ ‫اين د د د د د د ر)) ل عهللد د د د د د ينوو حلي تعد د د د د د د د د د د دوا‪،‬ع ل عاج د د د د د ددوو ر‬
‫املض د د ددع ‪ .‬ا د د د م عض د د ددلوو ى د د د ام هل د د ددأا احل د د د ع اينواي د د د ع لم د د د عش د د د الو حلف د د ددم‬
‫سد د د د ينوو يند د د د ع حليند د د ددو ا ي تع د د د د ىد د د د ‪ ،‬ع ع هللعد د د ددوو ىد د د د امع تلو حلو ع هللد د د ددل حلو‬
‫((رجل ال يدري‪ ،‬وال يدري أنه ال يدري))‬ ‫اين هلل ع امع لا م م مهللع‬

‫موين د ددل‬ ‫‪ :‬نم د د اين د ددأ حلرع د د م د د ع د د م املع د د‬ ‫ل د د ابو ر اين د د ا اين د د‬
‫ا ))‬ ‫((ل نع ن ل ع‬

‫ا د دواب ‪ :‬املع د د ا د ددو اين د د ل ع د د اينو د د ر حلي د د ا د د هلل (‪)18‬ع‬ ‫حلم د ددو‬
‫لع د د د م ا د د ددور‪ .‬املع د د د ع د د د م ك د د د ا ا جت د د د ‪ ،‬ين ل د د د ر د د ددعئ م د د د ع‬
‫كمد د حلو ا ين ف د د ع د د م ا جت د د ‪ ،‬ين د داحلحل رينعد ددل‪ .‬لين د د عد ددم ين ع د د ا جت د د ‪،‬‬
‫اينش د د ور بد د د((املع د د )) ع د د موين د ددل ‪ (( :‬نلينند د تن د دنلع وا حلنو تند د د ينوا بند د ن اينو ن د د م نلينند دو‬
‫ني ناىل د د م ند د ن نمتعل د دوا ك د د ع اين نمع د د )) [النسنننناء ‪ 129 :‬لم د د مهللع د د اد ددأا امل د ددح ينلمع د د ع‬
‫مو اينش عا ‪:‬‬

‫(‪ )18‬مفردات القرآن‪ ،‬ألبي القاسم األصفهاني (‪ )783/1‬طبع دار العلم الدار الشامية‬

‫‪36‬‬
 ‫حل من نم ينوا * ر نم ع ن ‪ ،‬نم د د د‬
‫نرحلنع اينع ن‬
‫ع ن ‪ ،‬نمد د د د د د * ند ن ل اينع حل من نم ينوا‬ ‫نلنم‬

‫لع د د اين وج د ددل ين د داحلحل ع د ددم ين ع د ددز لج د د بد د د((ا ين ف د د )) ع د د موين د ددل ((ن ن د دا‬
‫ِ)) [هود ‪81 :‬‬ ‫ني ٌ رع ام ناحلنتن ن‬
‫ِ ب ل م ن اينلعع نلن عدنلنف م ام حل ن‬ ‫كنال ن‬
‫رذوع حلم د دداب م د د عش د د رينع د ددل ا د ددأا املهلل د د حلع حلو ع د ددل اين د د ر حل د ددعئ‬
‫عض د د اب م د داار م د د ج د د م ب د ددل اين د دداآو لاين د د ع مبع د د اين ل د د رينع د ددل ‪ ..‬نل د ددعس اين د ددأ‬
‫حلرات‪ ،‬اينشد د ددعب ي د د ددى اه د د د ع حل د د ددل ع د د ددو ينل د د د حلو ع د د ددا ب ع د د ددل ر م د د د‬
‫مت د ددِ ب د د ‪،‬ا د د د ع حلل ر م هلل د د ى د د امل د ددلم ع م د د ك د د س حلل ىل د دوام ع حلل‬
‫اينفد د ددا امل عاند د د ع ك ينوا بعد د د ع لايناانضد د د ع ليناد د د ايند د ددأ هللد د ددل رينعد د ددل اينشد د ددعب ي د د ددى‬
‫هللعلل‪..‬‬ ‫او ع م مع اين ل ر ذينِ كلل تهلل ع ا اا‬

‫لين د د د مد د ددا ب د د د ع د د د احلد د د ع ع د د د م د د د ر املهللد د د حل ا ل لاد د ددو مويند د ددل ت د د د‬

‫(( لاع د د د ددموا هللد د د د ين ع د د د د ل تفامد د د دوا)) ع او ين عد د د ددز لجد د د د ىلد د د ددا اد د د ددأ‪،‬‬
‫ابعد د د ع بضد د ددالر ا ع د د د م لاين هد د ددب عد د د اين فد د ددا ‪ ...‬ليناد د د احل يند د د ط د د د حل د د ددلع‬
‫تفام د د د ا د د ددأ‪ ،‬ا م د د د ر ع د د د طوا د د د ع م د د د ام ين د د ددو ر د د ددو ين (( د د د ف‬
‫حلمد د د علد د ددا ثد د د ث ل د د دهلل نامد د د )) ع نفد د ددب اد د ددأ‪ ،‬احل يند د د ع عد د د م علد د ددا اين د د د‬
‫ا ين د د دزام ب د د دوام اين د د دهللع ع لاين م د د ددِ ين د د دداآو لاين د د د ع لعلعد د ددل ين د د دوات ا ع د د ددمع‬
‫ع لر اد د د د د د م اينلوا د د د د د د‬ ‫ل ع د د د د دداك مبعد د د د د د اين لد د د د د د ر حل بد د د د د د ع لسد د د د د د‬
‫امل ع د ددان ‪ ..‬حلج د د ع ا د ددأا ا د ددو امل د ددح اين د ددأ ع ض د ددم ل م د ددو اينش د ددعب ي د ددى ((ل‬

‫‪37‬‬
 ‫نع ن ل ع ا )) ‪..‬‬

‫لا د د د د نملع د د د د تمع د د د ددو د د د د ت د د د د بُا‪ : ،‬س د د د ددالر اين د د د ددمِ حل د د د ددو ج د د د د م‬
‫ا د ددلوب ب د د ددعد املفد د ددات تلو اين ل د د ((مد د د ع د د ددم هلل د د ين)) لمويند د ددل ((لع هللد د د‬
‫د د د د اينا د د د ددو )) و ين ا د د د د ام د د د دهللع إ لايد د د د اإ ىد د د د ع اد د د ددو يهللد د د د ين ت د د د د‬
‫لىلااطل امل عمع ل هللعل ايناايتع نلله اع طاعو لاي ‪.‬‬

‫حلم د د د ا ب د د د ت ع د د د س د د د لا د د داا ع ن د د د م اينشد د د عب ي د د ددى ك د د ددلوب‬

‫اين لد د د د ((ل نع د د د د ن د د د د ل ع د د د ددا )) و طد د د ددا اينضد د د د م د د د د ت لم ا د د د ددل‬
‫مد د ددو احلد د ددو د د دهللع ل ‪ (( :‬نلحلن عو‬ ‫ا لفد د د ع نللضد د د حليند د د طاعد د ددوع لاد د ددأا لاسد د د‬
‫عد د د ن د د دهللعلل))‬
‫اد د ددأا ىلد د دنااطب م د د دن عم إ ند د د تهلل و‪ ،‬نل ن تندعهلل د د دوا اين د د دهلل ندند نفد د دعا ن باد د دم ن‬
‫[األنعام ‪ 153 /‬ن‬
‫رذو ‪ :‬ينله اعد د د د طاعد د د ددو لايد د د د ع لينلضد د د د حلنيند د د د مد د د ددأا ع لحليند د د د مد د د د هية‬
‫ين د دأينِ ين د ددو د ددا ن ر حلا د د اينض د د ينوج د د ن هل د ددم س د د هلم م د ددأاا ع لينا د د‬
‫اينض‬ ‫لاي م هم اوا‪ ،‬ا‬

‫ن د د د هلل ت د د د عاع د د د م د د د ا د د د م عل د د ددا م ه د د ددلع لحلا د د د اينف د د د ت عاع د د د لو‬

‫و ا د ددأا ىل د دااطب م د دن عم إ)) [ األنعنننننام ‪:‬‬
‫ن‬ ‫ا د داا ع د د ا د ددأا امل د د هيع لام د داحل ‪ (( :‬نلحلن ع‬
‫‪ 153‬ع د د د ددى ‪ :‬ا د د د د م عل د د د ددا رط مه د د د د ع ن نم د د د د م د د د د ام عاع د د د د نع د د د ددل اين د د د دوامإ حلل‬
‫عد د د ن د د دهللعلل)) [ األنعنننننام ‪:‬‬ ‫اعوج جد د د إ ((ند د د تهلل و‪ ،‬نل ن تندعهلل د د دوا اين د د دهلل ندند نفد د دعا ن باد د دم ن‬
‫‪153‬‬

‫ن ين د دااس امل د د عم لاي د د ع ل د دهللع احل د ددو لاي د د ع حلم د د اينهلل ط د د لاينف د د ت نل د ددل‬
‫‪38‬‬
 ‫د د ددع ر د د ددو ين ىلد د ددلا ين علعد د ددل ل د د ددلم ر‬ ‫د د دهلل د د د ع لم د د د هلله د د د د د ددع‬
‫ا د د ددأ‪ ،‬اين ض د د ددع ي د د د ن د د د ع ينل د د ددع ب ل د د د إ لاي د د د اإ م د د د عم إع لعل د د ددا ج هللع د د ددل‬
‫لوطد د د د إع تد د د د ‪ (( :‬نلحلن عو اد د د ددأا ىلد د د دنااطب م د د د دن عم إ ند د د د تهلل و‪ ،‬نل ن تندعهلل د د د دوا اين د د د دهلل‬
‫ن هللعلل)) [ األنعام ‪153 :‬‬ ‫ندند نف عا ن بام نع‬

‫حلمد د د ا تعد د د و ب ويند د ددل ((ن د د د ل ع د د ددا )) ن فمد د د د د د مل و ينل هد د د ا ربد د د ع‬

‫لاد ددأا حللجد ددز مد د مد ددو ‪ :‬نعد د غد د ع لج د ددو ع ل د ددام ع لىد ددا ‪ ..‬حل او مد د هللد ددل‬
‫رينع د ددل اينش د ددعب ي د ددى ا د ددو ا تهلل د د ت ع د د حل د دهلل م عان د د ع لن د ددا د د عم ع تلو‬
‫ع ع حلل آرامع حلل حليزاب ‪..‬‬ ‫حلو ع ع ك‬

‫ك د د د لم د د د لي د د د )) م د د د‬ ‫((‬ ‫لحلم د د د اين د د د ا اين ين د د د ‪ :‬م د د د ت ض د د ددم ل كلم د د د‬

‫اين ا اينا م لرام اأا اينأ عم‪ ،‬اينشعب ي ى‬

‫لا د دواب هلد ددأا اين د د ا ‪ :‬م د ددح اينوم د د لاحلد د ع اد ددو م د د ار م د د اينزم د د و‪ .‬ل‬
‫ت د د د د حلو ا تع د د د د و امد د د د [حل لم د د د د ليد د د د ] اد د د ددات ايند د د د ات ع حلل اينوىلد د د ددو ر‬
‫بالم ((امل ))ع ل((ا م )) ل((ي ))‪.‬‬ ‫م ي اين‬

‫مث نا تمعو ب اين هلل كلم ((لم )) ل((ي ))‪.‬‬

‫اينومد د تللد ددو علد ددا م د د ار مد د اينزمد د و مفد ددالض مد ددا مد د ‪ .‬ليند ددأاع ع د ددو عد ددز‬
‫موين د د ددل ت د د د ((م د د د رعلند د د علم نه د د د ع د د د ن ر و ن نلوع نه د د د ينوم نه د د د ر ع ا د د دو))‬ ‫لج د د د‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫ر سهلل اينوم حل ع رب اين ع ‪.‬‬ ‫[األعراف ‪187 :‬‬

‫‪39‬‬
 ‫لاحلد د ‪ :‬اد ددو اينزم د د و مد د حلل ك د دداع ل د دوام كد د و مفالس د د حلم ع نا د د لم د د‬
‫ي د د د تلو اين ا د د ددس‪ .‬لم د د د ا د د ددأا اين هللع د د د موين د د ددل ت د د د ‪(( :‬ن د د دهلل نع نو ين ي د د د ن‬
‫مت د د دو نو)) [النننننروم ‪ 17 :‬حل حليع د د د إ ع مد د د آو ب د د ددا حلل بد د د اينفع د د د لاينفع د د د ع حلل‬
‫م ي ر آ ا‪.‬‬

‫لمد د د اد د ددأا ايند د ددأ بع د د ددل يند د ددِع د د د ر ج د د دواب م د د د مد د ددا م د د د د د د ا ع حلو‬
‫ايند ددأ عد داات مد د كلمد د (( كد د لمد د ليد د )) اد ددو مللد ددو اينزمد د وع تلو حل معد د‬
‫نعد د د ن د د د ل ع د د ددا علد د ددا ت مد د د‬ ‫بلد د ددو حلل م د د ددا‪ .‬حلو اين د د د اد د ددو ايند د ددأ‬
‫ا ايم ل ك د د حللا د ددلع ين د ددعس ع د د اين د د دداوو امل ه د د لي د د ‪،‬ع حلل ع د ددوم ا جد د د ‪ ،‬ع‬
‫حلل ا د ددالج م د د م ه د د ‪ .. ،‬لا د ددأا ا د ددلوب [ ك د د لم د د لي د د ] ع د د م ب د د‬
‫د د ددم)) ل ((ع هلل د د د ))‬ ‫ع ض د د د م د د د ك د د د و مهللل د د ددل م د د د ا د د ددلوب املض د د د رع موين د د ددل ((ع‬
‫ماار‪.‬‬ ‫ت لا‬ ‫اين ا علا رن ت اين‬

‫‪40‬‬
 ‫هذا معناه بالسيرة والحقيقة‬
‫ب د د م ب د د اينشد ددعب ي د ددى ي ع د د م د د بد د حلو ت د ددونا فد ددوحل اين د د ع‬
‫مد د د اين ث د د د ايند د د مد د ددا رعضد د د يه ع حلك د د د كد د د لاي د د د م هد د د ب ويند د ددل ((اد د ددأا م د د د ‪،‬‬
‫ين د د د د لاحل ع د د د د )) ‪ .‬حل اتعد د د ددا اينش د د د ددعب ي د د د ددى ت اع د د د د اين د د د د اين د د د ددأ‬
‫ر د ددلع حل د ددل ين د ددعس ع د ددا ر اينوام د د احل د د ع ل امل د ددور امل د د ت ع م د د م د ددا حلل‬
‫بد د د حلو‬ ‫ملد د دهللس حلل ترلحلع لينا د د ددل رجد د د اد د ددأا اين اعد د د ر ا د د د حل ايند د ددأ‬
‫ع د ددل ط ين د د اين ل د ددم اينش د دداعب [حل اين د د ] ب د د ك د د اين د د حل يع ت د ددل‪ .‬حل رو‬
‫د د د و اين د د د ب د د د حلو ك د د د و ع د د د ‪ ،‬بض د د د ع عل د د ددم تفام د د د احل د د ددو لاينهلل ط د د د ع‬
‫لا لام د ددا لاين د دواابع لاحل د د لاين د دهلل ا د ددو اين م د د مب د د ام ض د د ‪ ،‬علم د ددلع لين د ددعس ا د ددو‬
‫ر اينويعد د د ايند د ددأ ت علعد د ددل مد د د وو اينشد د د رعع مد د د مت د د ددِ ب د د دداآو لاتهللد د د ع د د د ‪.‬‬
‫لاحل ع ‪..‬‬ ‫ين ا ر اين‬ ‫حلج ‪ ..‬اأا او م ح اين‬

‫حلل م شد د ددا ‪ :‬نمد د د ايند د ددأ ع د د د ‪ ،‬اينشد د ددعب‬ ‫لين د د د حليد د د ا ع د د ددو يند د ددِ د د د‬
‫لاحل ع )) نعم ج لل ماج ينل اع اينأ ر ل‬ ‫ي ى بالم ()اين‬

‫)) ن و ‪:‬‬ ‫اأا اين ا ع كلم ((اين‬ ‫واب‬ ‫هلل حل ابو‬

‫د د ددلوع))‬ ‫اينلدد د د ع ق مب د د ددح ((طاع د د د ع‬ ‫رو يند د ددد((اين د د د )) م د د د ع عد د د‬

‫م د د د مد د ددوهلم ‪ :‬كد د د و ذا د د د ي د د د ع لمب د د ددح ((ي يند د د ع اع د د د )) كمد د د مويند د ددل ت د د د‬
‫(( ن د د د ع نا د د د ننهتن ا لن )) لمب د د ددح َترعد د د ددب يع د د د ا د د د وع ىل د د ددععف حلعم يند د د ددلع‬
‫ع د د ‪ :‬حليع د د د د تنلع حل ا د د تا لحلث د ددح علعه د د ع لع د د ‪ :‬اين و د د اينعهللوع د د ع حل‬
‫تل د د‬‫َترعد ددب يعد د اين عا د ددو لىزلاتد ددل لىد د ذيند ددِع ل ك د د اين و د د ‪ :‬اد ددب ك د د و‬
‫‪41‬‬
 ‫نعه اين و اينعهللوع ‪.‬‬

‫اد د ددأا اين د د د تع اد د ددو امل د د ددح ا د د د ع حل لاد د ددو‬ ‫لين د د د حلمد د دداب م د د د و ينل د د د‬
‫اين د د رعب‪ .‬رذوع ن د د مل ح اين د ددأ تض د ددم ل اد د ددأ‪ ،‬اين د د ع رو املهلل د د تئ اين د د بد د د او‬
‫د د د ا ت لهلل تد د ددلع اد د ددب ين د د ددا ر د د دده ت اين د د دوارعب اين ب د د د ‪.‬‬ ‫ع ه د د اين د د د ع‬
‫حل رو َترع د ددب اين د د م د ددأ ن د ددا ا د د م هل د ددأ‪ ،‬ا م د د [ب د د ر د ددو ين] م د د‬
‫طهلل د د د اين د د ددع ب ر عوم د د د ابوع د د د فم اد د ددو اين د د ددوت ر اد د ددأ‪ ،‬املهللد د د تئ اين ثد د د ‪.‬‬
‫حل د ددا ر َترع د ددب حلىل د ددع ب ر د ددو ينع ع لحلىل د ددع ب اين د ددف ع كع د د ع د دوا ع‬
‫َترعد ددب اين د د ب ع لَتب د د اين د د بع ع َترع د ددب املد ددأاا ا رب د د ع ي د د ت د دوارعب ا لينع د د م‬
‫فو د د د ددهم اد د د ددأ‪ ،‬املهلل د د د د تئ‬ ‫اد د د ددأ‪ ،‬اينهللل د د د د ا ل د د د ددع ‪ ..‬جت د د د د‬ ‫اين د د د د‬
‫اين ث ع م تلو رع ‪..‬‬

‫ر حلو رتهلل د د ا نض د ددلع ت ف د د ل مب د ددالر ا ‪،‬م د د و لت لهلل د د ا ي د دوا ع ن ي د د‬

‫اين د د د طهلل د د د ع اد د د م ايند د ددأع ع د د دوا علد د ددا تابعد د د ر د د ددو ينع مد د دابعهم ر د د ددو‬
‫ينع لت لهلل د د هتم ب اع د ددا ر د ددو ينع لماج د د يع د د هتم ا د ددو ىل د د ي اين د ددويب لاين د د‬
‫ىل د ددل ا ين علع د ددل ل د ددلمع ا د ددأا ا د ددو اين د ددأ ع م د د موين د ددل علع د ددل اين د د اين د د م‬
‫نعمد د حل اجد ددل حلمحد د لاينشد ددعخ و لاين مد ددأ عد د ابد د م د د وت ‪ (( :‬ن د د اينعد د حل مند دا‬
‫ع اينعأع ن عدنلونفم))‪.‬‬

‫علم اينهلل ى ‪.‬‬ ‫اب اين ع بله ا ‪،‬‬ ‫حلم املاات حل ع ع نلع‬

‫د د ددبم قبد د د مل إد د د لع عإد د د )) نع ع د د د اينشد د ددعئ‬ ‫((‬ ‫احل ع د د د تللد د ددو علد د ددا م د د ددح‬

‫‪42‬‬
‫اين بد د د حل ع د د د ع حل ين د د ددا‬ ‫اد د ددب ك هد د دل ل ين د د دل لجد د ددواا‪ .،‬لم د د ددح اين د د د‬
‫د د د فم اين م د د ددِ ب لد د ددِ املهللد د د تئ‬ ‫ر اينشد د ددعئ اين بد د د مل د د د لع ع د د د ع اد د ددو ايند د ددأ‬
‫اين ث ‪.‬‬

‫ي ع ينل‬ ‫‪ :‬م مات املهلل تئ اين ث ت‬ ‫لين لِ ت‬

‫حلمد د د ددو ‪ :‬حلي د د د د م د د د د ع هللدد د د ددب حلو ع د د د د ج د د د دوا هلد د د ددأا اين د د د د ا ع حلو اينش د د د ددعب‬
‫ي د ددى ر د ددم ا د ددأا اين اع د د ين د د ددا ر املهلل د د حلع حل مهلل د د حل اين د د ذاتد د ددلع ر‬
‫حلم د د ددور م تع د د د ع مد د د د نمهللن د د د و حلل ترلحل‪ ..‬لا د د ددو رذ ذاع عد د د د ب اينهللع د د د امل ه عد د د د ‪.‬‬
‫ند د د د ىد د د ددال ‪ ..‬حلو اد د د ددأا ايند د د ددأ ر د د د ددل اينشد د د ددعب ي د د د ددىع اد د د ددو ت اعد د د د اين د د د د‬
‫ينعخ طد د د بد د ددل اينلد د د ب وىلد د د ع ل د د د ا اين د د د حل عمومد د د ع رىد د ددم حل د د ددل عد د د‬
‫ف ل‪.‬‬ ‫اأا اين اع‬ ‫))‬ ‫ع م كلم ((امل ه‬

‫لين د د د د ملد د د د حلل اد د د ددأا اينا د د د د ب يند د د ددِع حلعهد د د د اين د د د د رئ‪ ..‬حلو امل د د د د ر ا ل‬
‫هل د ددأا اين اع د د ا د ددو م د ددو ين لاع د ددموا هلل د د ين ع د د ‪ ..‬لرينع د ددِ ابو اين م د د ‪:‬‬
‫ر حلع د د د د د ت د د د د ددل ا د د د د ددأ‪ ،‬ا ع د د د د د ايناان د د د د د ‪ ..‬ن ل د د د د د ر كم د د د د د ابع د د د د د ا د د د د ددأ‪: ،‬‬
‫(( نلاعن د د دموا نهلل د د د ا ع ن ع د د د إ نل تند نف عام د د دوا نلاذك د د دالا نم د د د ن ا ع نعلن د د دعام رذ ك د د د د م‬
‫حلنع د د امإ ند د د نينع ن بند د ن مدلد د دوبام ن نىل د دهللنع م ب نم د د دل ر د دوا إ نلك د د د م نعل د ددا ن د د دف يفد د دنا‬
‫و)) [أل‬ ‫ِ عدهللن د د د و ا ع يننا د د دم آايت د د دل ينن نلعا د د دم نهتن د د د ل ن‬
‫م د د د ن اينع د د د ر نن د ن د د د نأكم م ه د د د نك د د دأين ن‬
‫عمران ‪103 :‬‬

‫ت د د ددج اد د ددأ ابعد د د علع د د د ع ي يند د د املد د د م ع ااد د ددأا حلىلد د دهللعوا ‪ ..‬كد د د وا حلعد د د ام‬
‫ن د د ينو ا و ب د د مل د ددوام ع ن ىل د دهللعوا ب م د ددل ر د دوا ‪ .‬لك د د وا عهلل د د حللقو لحلىل د د مع‬
‫‪43‬‬
‫لىف د د دداع لس د د د عه د د ددوايو ملش د د دداك اينض د د د ين ر مه د د د لس اين د د د ‪ ..‬لك د د د و‬
‫ا د د د م اين د د ددأع حلتركه د د ددم ا د د د د م م د د د مش د د دداكا ا العد د د د عل د د ددا ي ن د د د اهل لعد د د د ع‬
‫مع لك وا م امل لم ‪.‬‬ ‫ن أام ا و ع رذ ت لوا ىف ا‬

‫نلع د د ددأكا امل د د ددلموو ا د د ددأا اين د د ددأ ك د د د وا نع د د ددل ‪ ..‬ن د د ددسو ع د د ددأكال‪ ،‬ىف حل ف د د ددهم‬
‫ذك د ددال‪ ،‬ىف آ ه د ددم لحلج د د اتام ‪ ..‬ينع د ددأكالا ا د ددأ‪ ،‬اين م د د اين د د بد اين د د حلس د ددف ا‬
‫د د د د د د مع ينععف د د د د د دوا ا د د د د د ددأ‪ ،‬اين م د د د د د د ع لينععاىل د د د د د دوا علعهد د د د د د د ع‬ ‫ا و عل د د د د د ددعهم‬
‫لينععا د ددوا مد د ابند د ايند د تللد د علعهد د مد د آند د د د ‪ ..‬لاد ددأا ع د ددلم هلد ددم‬
‫تع همع لت لم هلم حل ف هم‪.‬‬

‫لين د د د د م د د د د ع د د د ددز لج د د د د ‪ (( :‬نلنم د د د د عدن ن د د د دم ع ند ن د د د د ا د د د د ن ر ىل د د د دااس‬

‫م د د دن عم)) [آل عمنننننران ‪ 101 :‬لاد د ددأا ايند د ددأ م يند د ددل ينع توجعد د ددل ر اينلاعد د ددو ايند د ددأ‬
‫ع هللدد د ددا حلو ع د د د عم علع د د ددل اين م د د د ع لعل زم د د ددلع لا د د ددو ا ن د د د و و ع لا ع د د د م ب د د ددل‬
‫مد د د ل و د د د اينضد د د ين ع لكعد د د املهللللد د د ع ند د ددأينِ اد د ددو ايند د ددأ ع د د ددم املد د د م مد د د‬
‫اينزين ع لحيمعل م اينض ع لىف اأا جن تل ل م ل‪.‬‬

‫ب د د د حلو ع د د ددو ين عد د ددز لجد د د ((ل تفامد د دوا)) ق عد د د ب د د د ا ع لع د د ددو ‪:‬‬

‫(( نلين د دنا وم د د ام حل عم د د ٌ عند د عو نو ر ن ا د د نل ن م د دال نو مل د ددال نلعدن د نه د دو نو نع د د امل ا د ددا‬
‫املفلعوو)) [ آل عمران ‪104 :‬‬ ‫لحللين ِ ام‬

‫اد د د ددأ‪ ،‬اباي ك ين وش د د د دا ين ويند د د ددل ت د د د د ‪ (( :‬نلاعن د د د دموا نهلل د د د د ا ع ن ع د د د د إ نل‬

‫تند نف عام د د دوا)) نشد د د ددا ا ع د د د د م هللد د د د ا و ب وين د د ددل ‪ :‬نليند د د دنا مد د د د ام حل عمد د د د ٌ ل د د د ددا نل‬

‫‪44‬‬
‫ع دددد م‬ ‫تند نف عام د د د دوا ب وين د د د ددل ‪ (( :‬نل تناو د د د دوا نك ينعد د د دأع ن تند نف عام د د د دوا))(‪ .)19‬حلم د د د ددا ت د د د د‬
‫ين د دداآو لاينوم د ددِ ين د د و ع ع لف د د ع د د اينوف د د ودا لا د د ع و ب د د و ين د د د دهللع‬
‫ا ع د د د د م يند د د د و عو ر ا د د د د لا مد د د ددا مل د د د ددال لاينوهد د د ددب عد د د د امل اد د د دداع نهد د د ددأ‪،‬‬
‫تد د د د د ددأ وكا و ل ينعد د د د د ددوم اب د د د د د دداع لتا د د د د د د ر ا د د د د د د مع لت د د د د د ددم مد د د د د د ا وينزعد د د د د د‬
‫لا د د د داا ع ب د د د د احلف د د د د ن علد د د ددا لي د د د د ا م د د د د ع لتا د د د د حلب ه د د د د ع لتا د د د د‬
‫م‪.‬‬ ‫تهلل ع اينأع ع م وو ب عو ا‬ ‫واتا‬

‫نم د د ددح اين د د د احل ع د د ددبع ين د د ددا ر احل ع د د د ‪ ..‬اد د ددو ايند د ددأ ت هللد د ددل ‪:‬‬
‫ا د د د ع د د ددع ا د د ددو لر حلع د د د ى ع د د د يع ت د د ددل ‪ ..‬لين د د ددعس ذين د د ددِ كل د د ددل ر اين ع د د د م‬
‫د د ددو ربد د ددلع لاين د د د ب ر د د دهللع ماسد د د تلع لتعد د ددو ينل د د د حل ر حلو ع د د د عهللوا ملد د د‬
‫ع د د د عوام اينا د د ددو رينع د د ددل ع لحلو ع وم د د دوا عل د د ددا ا م د د ددا اين د د ددأ ل ه د د ددم ا و د د دهللع ل‬
‫لت د د ين د ددل ع لا د ددو عهلل تت د ددل ‪ ..‬نم د د ل د ددو ا د د و ر ينعا د ددوو عهلل د د ا و ع ع ب د د ا‬
‫امل هللوتع لع م لع ل لل ل ‪..‬‬ ‫ينل ع م هاا ب هللوتع ل لعهلل تتل ج‬

‫لاين د د ددا عل د د ددا ا و ع ا د د ددو ايند ع د د د م د د د ل د د ددو ا د د د و عل د د ددا تل د د ددِ اين د د ددور‬
‫اينفاع د د ع اين د د ام د د ‪ ،‬ا د د ع د د ع د د املخلوم د د كله د د ع لاين د د ا د د ا د د لي د د ‪،‬‬
‫م د د د د ا م د د د د اين د د د د عاس د د د د عل د د د ددا اين د د د ددموا لا رض لا هلل د د د د ع ن د د د د ب حلو‬
‫حيمل ه د د لحل د ددف م ه د د ع لاين د د ا د د حلعض د د ا د د عو حلو عا د ددوو حلل م د د امل ا د د‬
‫و ن ا و علا اأ‪ ،‬ا رض‪..‬‬

‫(‪ )19‬تفسير البحر المحيط (‪)21 / 3‬‬

‫‪45‬‬
‫نلم ان د د د ا و تل د د ددِ امل ان د د د اين م د د د عل د د ددا لعد د د بع لرتراعع لعل د د ددا ي د د د د ب‬
‫لت د د عا د ك د د و لد ددو ا د د و‪ ..‬نم ان د د ا و ع اد ددا اين ل د د ع ل لد ددو ا د د و ينع د ددوم‬
‫بوظعفد د اد ددأ‪ ،‬امل اند د اد ددو م لد ددو هلد ددأ‪ ،‬اين لد د ع لاين لد د م مد د علد ددا م لوهلد د (‪.. )20‬‬
‫و))‬ ‫لهلد ددأا م د د م موين د ددل ت د د ‪ (( :‬نعلع د د نم اين د داآ نو)) عل د ددا مويند ددل ت د د ‪ (( :‬ن لن د د نو ا د د ن‬
‫لمد د (( نعلع نمد دل اينهللنعد د نو)) حل ل د ددل ذا ع د د لرتراع‪ ..‬اد ددأا اد ددو م د د عشد د رينعد ددل مويند ددل‬
‫س رع ينعند هلل د د د د لو)) [الننننننننذاريات ‪ 56 :‬حل‬
‫ت د د د د ‪ (( :‬نلم د د د د ن لن د د د د ا د د د د ع نلا د د د د ن‬
‫ينع انوىن لع هلل لىن‪.‬‬

‫لم حلعأب م ع ار‪ ،‬اب ر و رذ ع و ‪:‬‬

‫ع ددددد د و‬ ‫و * م ان ا ينل‬ ‫حلل لاج علا ا‬

‫حلج د د د ع ا د د ددأا ا د د ددو اين د د ددأ ت د د د ل رينع د د ددل يع د د د اين د د د ع لا د د ددأا ا د د ددو اين د د ددأ‬
‫ع د د د د م م د د د د مد د د ددو اينشد د د ددعب ي د د د ددى ‪(( :‬رو امل ه د د د د عهللد د د ددح علد د د ددا حل د د د د حل ب د د د د م‬
‫امل د د د )) ‪ .‬حل علد د ددا اين د د ددوسع ينع د د دهلل اين د د د ع لايند د ددأع تعد د د ام ر تعد د د ين‬
‫م د د عهلل د د ت ين اين د د حل ‪ ..‬نم د د اين ل د ددم ر ينل م د د ع لم د د اينش د د ا ر ينل م د ددا ع و‬
‫م ا‪،‬تات علم ل عزتت ا س عزتت م ين ر ب ا‪..‬‬

‫(‪ )20‬وهل ألفعال هللا علة؟ أال يقول المسلمون ‪ :‬إن أفعال هللا ال علة لها؛ ونقول ‪ :‬لقد قالوا مثل ذلك القول في قوله‬
‫ُون } [ الذاريات ‪ 56 :‬ولم يلتفتوا إلى أن العلة في الخلق ال تعود إلى‬ ‫الحق ‪َ { :‬و َما خَ لَ ْقتُ الجن واإلنس إِالَّ ِليَ ْعبُد ِ‬
‫هللا ‪ ،‬ولكنها علة ترجع للمخلوق؛ ألن في العبادة مصلحة ومنفعة للمخلوق ‪ .‬فسبب الخلق هو العبادة ‪ ،‬وهذا السبب‬
‫ليس راجعا ً إلى الخالق وال تعود على هللا أدنى منفعة ‪ ،‬فال شيء يزيد في ملكه وال شيء ينقصه ‪ .‬أو هي الم‬
‫العاقبة ‪ .‬ومعنى «الم العاقبة» أن تفعل شيئا ً فتأتي العاقبة بغير ما قصدت مصداقا ً لقوله الحق ‪(( :‬فالتقطه آ ُل‬
‫عد ُّواً َو َحزَ ناً)) [ القصص ‪ . 8 :‬أنظر تفسير الشعراوي (‪ )5400/9‬مطابع أخبار اليوم‬ ‫ع ْونَ ِليَكُونَ لَ ُه ْم َ‬
‫فِرْ َ‬

‫‪46‬‬
 ‫ال يبدل وال يغير قديما و حديثا‬
‫اين هلل د د ع كم د د م د د اينف د داام ‪ :‬تدع د د اينش د ددئ ع د د ي ين د ددل(‪ .)21‬لاين دع د د ‪ :‬ري د د اث‬
‫د د ددعئ عاد د د مهلللد د ددل(‪ . )22‬لمد د د ب ضد د ددهم ‪ :‬اين هللد د د ع اد د ددو اين دعد د د ع ع د د د ‪ :‬حلبد د د ين‬
‫اينشد د ددئ ينش د د ددئ رذا ب د د د ين عع د د د ب د د د ع لم د د د ع ا د د ددوو اين هلل د د د ع كو عوس د د د ى د د د ‪،‬‬
‫موسد د د لع(‪ )23‬ك ويند د ددل ت د د د ‪(( :‬عند د دونم تدهللند د د ع ا نرض)) [إبنننننراهيم ‪ 48 :‬لمويند د ددل عد د ددز‬
‫اق حلكد د د نمد د د نلحلنثد د د نل ن د د دبم مد د د د د د ر‬ ‫لجد د د (( نلبند د د عين ام جبنعدن د د دعهم نجعدند د د نذل ن‬
‫)) [سباء ‪16 :‬‬ ‫منلع‬

‫اد ددأا امل د د م‬ ‫ع ن د د ملهمع املد داات ين هللد د ع لاين دعد د‬ ‫لعلد ددا مد د َلد ددا مد د ا د د‬
‫‪.‬‬ ‫احل ع اين ع هب رينعه م ح اين‬ ‫عئ ع م‬ ‫او ا تع و ك‬

‫ع‬ ‫حلجد د ع ملد د ند ددا اينشد ددعب ي د ددى م د د بعد د و املهللد د تئ اين ثد د ين اعد د اين د د‬
‫))‬ ‫لحلك د د ا بش د دده ت اين د د لاحل ع د د ع لىل د د موين د ددل ((م د د ‪،‬ع حل م د ددح اين د د‬
‫بالم د د د (( عهلل د د د ل عد د د د م د د د ن لي د د د ع )) حل د د ددام ا ك اع د د ددأار‪ ..‬لا د د ددأا‬
‫بع د د و مل د د مهلل ل د ددلع م د د حلو ت اع د د اين د د اين د ددأ م د ددار‪ ،‬اينش د ددعب ي د ددى ا د ددو م د ددح‬
‫اين ب مل لع ع ‪.‬‬ ‫اين‬

‫حليد د د تهللد د د ع حلل تدعد د د م د د ددح‬ ‫ذا د د مد د د ذيند د ددِع يند د ددعس ا د د د ع ا د د‬
‫اين د د د ع ك اع د د ددأار حلل باا د د د وة رذ حلو م د د د م د د ددار‪ ،‬اينش د د ددعب ي د د ددى م د د د ا د د ددأا‬

‫(‪ )21‬معجم الفروق اللغوية‪ ،‬ص ‪79 :‬‬

‫(‪ )22‬التعريفات ‪62 :‬‬

‫(‪ )23‬معجم الفروق اللغوية‪ ،‬ص ‪79 :‬‬

‫‪47‬‬
‫اين اعد د ع يند ددعس اد ددات ايند داحل حلل ايند ددوام ذاتد ددلع حلل اد ددات اين د ددو لاهلد ددوسع بد د حل د د ‪،‬‬
‫))‬ ‫ع لاحل ع‬ ‫ر اين وارعبع لاين ب مل لع ع ((اين‬

‫لرمبد د لج د د حلي د د ا ع د د ا ب د د رس جهد د ‪،‬ع ين دع د د اد ددأا امل د ددح ينل د د ع‬

‫نه د ددو ع د د د م احل ع د د لاين د د د ع لرمبد د د لج د د حليد د د ا ع د د عب ك د د ددل اين د د د ع ل‬
‫ت د د تل د ددِ املهلل د د تئ اين ث د د ف د ددلع ت لهلل ت د ددلع ل د ددا تلع نل د ددعس ين د د‬
‫احل ع د د ددبة رذ ي ع د د د اين د د د يند د ددعس كد د دأينِ‪ ..‬ليند د ددعس يندد د د اين د د د حلو عف د د ددا‬
‫ي ع د د د د اين د د د د لع لهلد د د د ع ع د د د ددو ذيند د د ددِ‪ .‬ليند د د د ع د د د د حل حليد د د د ر رتراع‬
‫‪ .‬م ‪..‬‬ ‫لاو ينعس ين‬ ‫احل ع ينل‬

‫‪48‬‬
 ‫وهللا أعلم بنفس األمر وحقيقة الحال‬
‫اعل د ددمع مل د د ن د ددا اينش د ددعب ي د ددى م د د ت اع د ددا ت اع د د اين د د ب ل د ددِ املهلل د د تئ‬
‫اين ثد د د د ع يناجد د د ددوع ر احل د د د د ايند د د ددأ ع د د د د د د د د ا ا طد د د د م د د د د ‪،‬ع لحلك د د د د ا‬
‫ين د د د ددا ر د د د دده ت اين د د د د لاحل ع د د د د ع ع د د د ددو حلع د د د د ب ك مد د د ددل ((لين حلعلد د د ددم‬
‫ب د د د فس ا مد د ددا لي ع د د د احل د د د ))‪ .‬ذيند د ددِع و ين ت د د د اد د ددو ايند د ددأ ع لد د ددم م د د د‬
‫تف ىلد ددع ا مد ددور مد د ع لمد ددل ىد د ‪،‬ع ند د فس ا مد ددا اد ددو ايند ددأ عاد ددوو اينوامد د ع‬
‫لي ع احل ع ع ه ‪..‬‬

‫اد ددأا اد ددو م د د لد ددا بهلل د د ع لاد ددأا ايند ددأ ع د ددار‪ ،‬اينشد ددعب ي د ددى(‪ )24‬اد ددو حلعلد ددا‬
‫د ددال هل د ددأا اينش د ددا اين د ددأ ر د ددل ي د د حلينف د د ن ت اع د د اين د د ع حل رو ك د د‬
‫مد د عمتد ددل مد د ج د د لك هلل د ددل بهلل د د ع اد ددو ي د د م د د تواسد د مد د مد د علد د ومع‬
‫لس ف م حلنه مع لتااكم م آقم‪...‬‬

‫لحلع د د حل د ددى اد ددأا امل د د م عد د م اين د ددف م مد د اينزين د د ع ينا د ددا د ددع قع لمل د د‬
‫ي د د د د قع لتد د د دوا اهلمد د د ددومع لك د د د ددا ا د د د ددد ‪ ..‬لمد د د د ع د د د ددومى ر اد د د ددأا ايند د د ددأ‬
‫لن د د د ددى ين جن د د د د ‪ ،،‬ر ‪،‬ات احل د د د د لايناج د د د د م ‪ ..‬يد د د دديب ينلش د د د ددعب ي د د د ددىع ين د د د د ا‬
‫د ددع اما ع ي د دديب مل د د حي د دداع‬ ‫مش د د خيبع ينل د د ب امل ا د د ع نض د د ع د د ‪،‬م د ددب‬
‫ج د د دواريبع ينلوىلد د ددو ر اد د ددأا امل د د داام ‪ ..‬يند د ددو احل د د د مل د د د اك د د د ا د د دوارجع لم د د د‬

‫(‪)24‬‬
‫أي قوله ‪ :‬وهللا أعلم بنفس األمر وحقيقة الحال‬

‫‪49‬‬
 ‫(‪)25‬‬
‫ر ع ماس تل‬ ‫اينال ع لم ت‬ ‫م‬

‫م حل ش ‪ ،‬اينش عا ‪:‬‬ ‫لم حلي‬

‫لري و‬ ‫حمهلل ام * ي ع وت ر‬ ‫م ا هلل اي‬

‫***‬

‫متت كتابة هذا الكتاب‬

‫صبيحة اإلثنني‪ 7 ،‬ربيع األول ‪ 1441‬هــ‬

‫يف إدارة كلية الشريعة‪ ،‬باملعهد سيداقري السلفي‬

‫بيد الراجي إىل حمبة ربه املنجي‬

‫حممد فردوس صاحل املوزي‬

‫(‪)25‬‬
‫أي المحبو‬

‫‪50‬‬
 ‫فهرس‬
‫اإلهداء‪3 ................................................................................... ..‬‬
‫ر يسر يا كريم ‪4 ...................................................................... ..‬‬
‫تعريف السنتري ‪7 ..........................................................................‬‬
‫التعرف على الشيخ حسني بن نووي ‪7 ..................................................‬‬
‫بشاهد حاله هو من يعتصم بحبل هللا المتين ‪11 .........................................‬‬
‫ويتبع سنة الرسول األمين ‪24 .............................................................‬‬
‫وال يميل يمنة وال يسرة في كل وقت وحين ‪31 ........................................‬‬
‫هذا معناه بالسيرة والحقيقة ‪41 ............................................................‬‬
‫ال يبدل وال يغير قديما و حديثا ‪47 .......................................................‬‬
‫وهللا أعلم بنفس األمر وحقيقة الحال ‪49 .................................................‬‬

‫‪51‬‬
52