chp6 Kisa

Bölüm 6
ZAMAN VE FREKANS
DOMENLERİNDE ÖRNEKLEME
VE ÖRTÜŞME
12 Bölüm 6. Zaman ve Frekans Domenlerinde Örnekleme ve Örtüşme
6.1 GİRİŞ
Bu bölümün amacı, verilen bir işaretin zaman veya frekans

domenlerinden birinde örneklenmesinin diğer domene olan
etkisini incelemektir.
sürekli zamanlı bir f (t) işaretinin zaman domeninde
örneklenmesinin, frekans domeninde periyodik bir dalga formu
oluşturduğu gösterilecektir.
Sınırlı bant genişlikli bir f (t) işaretini, f (nT ) örnekleri
yardımıyla tamamen belirleyen Shannon teoreminin ispatı
verilecektir.
6.2. Frekans Domeninde Örnekleme 13
6.2 FREKANS DOMENİNDE ÖRNEKLEME
zaman domeninde konvolüsyon işlemi frekans domeninde çarpıma

karşı düşmektedir.
P periyotlu impuls treninin f (t) işareti ile konvolüsyonundan,
periyodik f P (t) dalga formunun elde edilmesi Şekil 6.1’de
gösterilmektedir.
Buna göre, sonsuz uzunlukta bir impuls treni
∞
X
δP (t) = δ(t − kP) (6.1)
k=−∞
biçiminde yazılabilir.
f(t)
- 1 ts 0 1 t
s t
2 2
a)
dP(t)
(1)
-2P -P 0 P 2P t
b)
f (t)
P
-2P -P - 1 ts 0 1 ts P 2P t
2 2
c)
Şekil 6.1 Aperiyodik bir fonksiyonun impuls treni ile konvolüsyonunun elde edilmesi;
a) Zaman domeninde sınırlı f ( t) işareti; b) Periyodik impuls treni, P > ts ;
c) Periyodik işaret.
6.2. Frekans Domeninde Örnekleme 15
Buradan, f (t) işaretinin periyodik olarak tekrarlanmış biçimi
f P (t) = f (t) ∗ δP (t)

Z∞ X∞
= f (τ ) δ(t − τ − kP)dτ
(6.2)
−∞ k=−∞
X∞
= f (t − kP)
k=−∞
olarak elde edilir. Zaman domenindeki konvolüsyonun frekans

domeninde çarpmaya karşı düşme özelliği kullanılarak,
 
∞
X
F [ f P (t)] = F  f (t − kP)
k=−∞ (6.3)
= F (ω )F [ δP (t)]
f P (t)’nin Fourier dönüşümü bulunur.

 
X∞
F [ f P (t)] =F  f (t − kP)
k=−∞
(6.4)
∞
2π X
= F (ω ) δ(ω − kω0 )
P
k=−∞
6.3. Zaman Domeninde Örnekleme 17
6.3 ZAMAN DOMENİNDE ÖRNEKLEME
Verilen bir f (t) işaretini örnekleme işlemi, f (t) ve periyodu T olan

bir impuls dizisinin çarpımı ile ifade edilir. T periyotlu impuls
dizisi
∞
X
δT (t) = δ(t − nT ) (6.5)
n=−∞
olduğuna göre, f (t)’nin (6.5) ile çarpımı
f (nT ) = f (t)δT (t) (6.6)

örneklenmiş işareti göstermektedir. Zaman domeninde çarpım

frekans domeninde konvolüsyona karşı düştüğünden,
F [ f (nT )] = (1/2π ){ F (ω ) ∗ F [δT (t)]}

( ∞
)
1 2π X
= F (ω ) ∗ δ(ω − 2πn/T )
2π T n=−∞ (6.7)
∞
1 X
= F (ω − n2π/T )
T n=−∞
elde edilir.
(6.7)’deki ilişkide örneklenmiş işaretin Fourier dönüşümünün,
orijinal f (t) işaretinin Fourier integralinden nasıl bulunacağı
görülmektedir. Buna göre, f (nT )’nin spektrumu, F (ω )’nın
2π/T’nin tam sayı katları kadar kaydırılmış kopyalarının toplanıp

1/T ile çarpımından bulunur. Şekil 6.3’te bu durum görülmektedir.
F(w)
-w wc w
c
a)
Fw (w)= F [f(nT)]
0
1
F(w)
T
-2 w - w0 - wc wc w 2w 3w w
0 0 0 0
b)
Şekil 6.2 Örtüşmesiz ideal örnekleme; a) Sınırlı bantlı bir f ( t) işaretinin Fourier
dönüşümü; b) T < π/ωc için örneklenmiş f ( nT ) işaretinin Fourier
dönüşümü (ω0 = 2π/T).
Aıklama 6.1 f (t)’nin frekans spektrumu
F (ω ) = 0, |ω | > ωc için (6.8)
koşulunu sağlarsa, f (t) işareti ωc rad/sn’ye bant-sınırlı denir.

Şekil 6.3’ten görüldüğü üzere, bant-sınırlı bir işaretin T < π/ωc
aralıklarında örneklenmesi durumunda, örneklenmiş işaretin
spektrumu birbiri ile çakışmayan (örtüşmeyen) periyodik
kopyalardan oluşmaktadır. Bu gözlem, örnekleme teoremi yada
Shannon teoreminin ifadesi ve ispatında kullanılacaktır.
6.4 FREKANS DOMENİNDE ÖRTÜŞME
(6.7)’den, örneklemenin analog işaretin spektrumuna ek olarak

bir dizi ikincil spektrum ortaya çıkardığı görülmektedir. Orijinal
işaretin elde edilmesi bu ikincil spektrumun uygun bir analog alçak
geçiren süzgeç ile ortadan kaldırılmasıyla mümkündür. Analog
işaret, (6.8)’de tanımlandığı gibi bant-sınırlı bir işaret değilse,
orijinal spektrum ile ikincil spektrum arasında bir çakışma (veya
örtüşme) olur. Şekil 6.4’te bu örtüşme görülmektedir.
İşaretin bant-sınırlı olmamasından dolayı olan bu örtüşme,
analog işaretin örneklenme öncesi bir alçak geçiren süzgeçten
6.4. Frekans Domeninde Örtüşme 23
geçirilmesi ile önlenir. En büyük frekans bileşeni ωc olan bant-sınırlı

işaret, T < π/ωc aralıkları ile örneklenirse örtüşmenin olmadığı
grafiklerden görülmektedir. Sınırlı bantlı bir işarette örtüşmenin
etkisini görebilmek için aşağıdaki örneği inceleyelim.
F(w)
0 w
F (w)= F [f(nT)]
w
1 F(w+w ) 0
1 F(w) 1 F(w -w )
0 0
T T T
- w0 0 w0 2w w
0
Şekil 6.3 Sınırlı bantlı olmayan işaretin örneklenmesi ile oluşan örtüşme; a) Sınırlı
bantlı olmayan f ( t) analog işaretinin spektrumu; b) Herhangi bir örnekleme
aralığı T = 2π/ω0 için örneklenmiş f ( nT ) ayrık-zamanlı işaretinin
spektrumu. Taralı alan örtüşen frekans bölümlerini göstermektedir.
X(w)
-w 0 w w
c c
. X w (w)
Ideal Alçak
Geçiren Süzgeç 0 4
Örtüsme
w = w
0 3 c
-w0 - wc 0 w
c
w
0 w
-(w - wc ) w - w
0 0 c
-(w - wc ) 0 w - w w
0 c
0
Şekil 6.4 Alçak frekansta örneklemenin frekans domenindeki etkisi; a) Orijinal ωc

frekanslı sinüzoidal işaret; b) ω0 < 2ωc ile örneklenmiş işaretin spektrumu; c)
İdeal alçak geçiren süzgeçten geçen işaretin spektrumu.
Şekil 6.5 Sinüzoidal bir işaretten örnekleme ile daha düşük frekanslı bir sinüzoid elde
edilmesi.
X(f)
0 fN 2 fN 3 fN f
X(f)
fN
3fN
f
4f
rnek 6.1 x (t) = A cos ωc t, ωc = 2π3000 rad/sn olan analog

işaretin, T = 1/4000 saniye aralıklarla örneklenmesi durumunda
x (nT )’nin frekans spektrumunu inceleyelim.
T < π/ωc koşulu sağlanmadığından örtüşme olacaktır.
Bu durum Şekil 6.5’te görülmektedir. Ayrıca, örneklenmiş
ayrık-zamanlı işaretin frekansı 1/2T’ den daha küçük 1000 Hz’lik
bir dalga formuna karşı düştüğü hem frekans domeninde, hem de
zaman domeninde görülmektedir.
Gerçekten, x (nT )’nin frekans domeninde alt kesim frekansı
1000 + ε Hz olan bir ideal alçak geçiren analog süzgeçten geçirilmesi
sonucu ωc′ = 2π1000 rad/sn’lik bir sinüzoid elde edilir. Şekil 6.6’da,
zaman domeninde sinüzoidal ayrık-zamanlı işaretten daha düşük
frekanslı bir sinüzoidin geçtiği görülmektedir.
Her iki domende de görülen bu frekans değişiminin nedeni
örtüşmedir. Sınırlı bantlı işarette gösterilen bu örtüşme etkisinin
sınırlı bantlı olmayan işaretlerde de göstermek mümkündür [3].
Pratikte karşılaşılan pek çok işaret sınırlı bantlı değildir.

Örnekleme frekansı ne kadar büyük seçilirse seçilsin yine de
örtüşme olacaktır. Nyquist frekansı veya katlama frekansı
olarak adlandırılan f N = 1/2T frekans değeri, bu örtüşmenin
6.5. Shannon Örnekleme Teoremi 29
etkisini belirlemede çok önemlidir. Katlama kavramı Şekil 6.7’de

gösterilmiştir. Buna göre, f N (Nyquist frekansı) üzerindeki frekans
bileşenleri katlanarak sıfır ve f N frekansı arasındaki bileşenlerin
üzerine gelmektedir.
6.5 SHANNON ÖRNEKLEME TEOREMİ
Analog işaret işleme ile sayısal işaret işleme disiplinleri arasındaki

köprü örnekleme teoremidir. Bu önemli özellik sayesinde,
analog sistemlerin ve yöntemlerin sayısal olarak gerçekleştirilmesi
mümkün olmaktadır.
6.5.1 Örnekleme Teoremi
Bant-sınırlı analog f (t) işareti, ayrık zamanlarda f (nT ) şeklinde

örneklenmiş değerlerinden yeniden elde edilebilir.
∞
X sin {(t − nT )ωö /2}
f (t) = f (nT ) (6.9)
n=−∞
{(t − nT )ωö /2}
Burada,
F (ω ) = 0, |ω | > ω0 için (6.10)
Yani f (t) işareti ω0 ile bansınırlı olmaktadır. Örnekleme frekansı ωö
ise aşağıdaki koşulu sağlamalıdır.
2π
ωö = > 2ω0 (6.11)
T
Tanıt. (6.7)’den F [ f (nT )]’nin ω değişkenine göre periyodik bir

işaret olduğu görülmektedir. O halde, Fourier serisine açılımı
yapılabilir.
∞
X
Fω0 (ω ) = F [( f (nT )] = Fk e jk(2π/ωö )ω
k=−∞
∞ (6.12)
X
= Fk e jkTω
k=−∞
Burada, Fourier serisi katsayıları,

Zö /2
ω
1
Fk = F (ω )e− jk(2π/ωö )ω
ωö
−ωö /2
(6.13)
ωZö /2
T
= F (ω )e− jkTω dω
2π
−ωö /2
ilişkisinden bulunur. (??)’deki ters Fourier integralinden,
Zö /2
ω
1
f (t) = F (ω )e jωt dω (6.14)
2π
−ωö /2
yazılabilir. (6.13)’nin (6.14) ile karşılaştırılmasından
Fk = T f (−kT ) (6.15)
bulunur. O halde, Fω0 (ω )’nın Fourier serisi açılımı, (6.15) ve

(6.12)’dan
∞
X ∞
X
Fω0 (ω ) = T f (−kT )e jkTω = T f (kT )e− jkTω (6.16)
k=−∞ k=−∞
olur. (6.6)’daki ifadede, f (t)’nin t = kT; k = 0, ∓1, ∓2, ∓3, . . . ayrık

anlarındaki değerlerinin, periyodik frekans domeni fonksiyonu
Fω0 (ω )’nın Fourier serisi katsayılarını belirlediği görülmektedir.
ωö ωö
F (ω ) = Fω0 (ω ), − <ω< için (6.17)
2 2
olduğuna dikkat ederek, (6.16) ve (6.14)’den sürekli f (t) işareti

yeniden elde edilir.
Zö /2
ω
1
f (t) = F (ω )e jωt dω
2π
−ωö /2
ωZö /2 ( ∞
)
T X
= f (kT )e− jktω e jωt dω
2π
K =−∞
−ωö /2 (6.18)
∞ Zö /2
ω
T X
= f (kT ) e− j(t−kT )ω dω
2π
k=−∞ −ωö /2
∞
X sin {(t − kT )ωö /2}
= f (kT )
{(t − kT )ωö /2}
k=−∞
Bu denklem aşağıdaki şekilde yeniden yazılabilir.

X∞
f (t) = f (kT )sinc[ Fö (t − kT )] (6.19)
k=−∞
sin πa
sinc( a) fonksiyonu, sinc( a) = olarak tanımlanır. (6.19)’deki
πa
interpolasyon denklemine bir kez daha baktığımızda, bunun bir
konvolüsyon işlemi olduğunu görebiliriz. sinc( Fö t) ideal alçak
geçiren bir süzgecin impuls cevabıdır. Böylece, bu interpolasyon
işlemi, f (kT ) örneklenmiş işaretinin ideal alçak geçiren bir
süzgeçten geçirilmesine eşdeğer olmaktadır.
REFERANSLAR
1. A. Papoulis, Signal Analysis, McGraw-Hill, New York, 1977.
2. R.W. Hamming, Digital Filters , Dover Publications, 1998.
3. L.B. Jackson, Digital Filters and Signal Processing, Kluwer

Academic Publishers, 1996.
4. V. K. Ingle and John G. Proakis, Digital Signal Processing Using

MATLAB, Brooks Cole, 1999.
Problemler 37
PROBLEMLER
6.1 Sürekli-zamanlı bir işaretin spektrumu Şekil 6.13’te

gösterildiğine göre, aşağıdaki örnekleme frekansları için
örneklenmiş işaretin spektrumunu bulunuz.
(a) ω0 = 30 rad/sn
(b) ω0 = 15 rad/sn
(c) ω0 = 10 rad/sn
F(w)
-10 0 10 w [rad/sn]
Şekil 6.7
6.2 x (t) = sin 2πt işareti T = 0.5 saniye örnekleme aralıkları

ile örneklensin. Ayrık-zamanlı x (nT ) işaretinden x (t)’yi elde
etmek mümkün müdür? Bu durum, örnekleme teoremi
koşullarını sağlar mı?
Problemler 39
6.3 İnsanlardaki beyin dalgaları 0 Hz ile 45 Hz frekansları

arasındadır. Bu işaretleri sayısal olarak işleyebilmek için
alınabilecek en büyük örnekleme aralığı nedir?
6.4 u(t) = cos 2π103 t + 0.5 cos 2π3 · 103 t işaretinden saniyede 5000
örnek alınarak elde edilen x (n) örneklenmiş işaretinin, kesim
frekansı 2.5 kHz olan bir alçak geçiren süzgeçten geçirilmesi
durumunda çıkış nedir?
6.5 x (t) analog işaretinin bant genişliği f 0 = 5 Hz olarak
verilmektedir. Bu işaret frekansı ωg = 75π olan sinüzoidal
bir gürültü işareti x g (t) ile bozulmaktadır. Bozulmuş
işaret xb (t) = x (t) + x g (t), ωö örnekleme frekansı ile

örneklenmektedir.
a) ωö = 50π için örneklenmiş işaretin frekans spektrumunu
çiziniz. x (t) işaretini alçak geçiren süzgeçleme ile elde edebilir
miyiz?
b) ωö = 70π için örneklenmiş işaretin frekans spektrumunu
çiziniz. x (t) işaretini alçak geçiren süzgeçleme ile elde edebilir
miyiz?
Problemler 41
MATLAB UYGULAMALARI
M6.1 x (t) = e−at u(t), a = 1500 işareti için Fourier integralini

M ATLAB kullanarak bulunuz. Bu işaret, f 1 = 5 kHz ve
f 2 = 2 kHz örnekleme frekanslarıyla örneklendiğinde elde
edilecek örneklenmiş işaretler için Fourier dönüşümlerini
çizdiriniz. Örnek ??’de kullanılan M ATLAB programlarından
gerekli değişiklikleri yaparak faydalanabilirsiniz. Sonuçları
yorumlayınız.

chp6 Kisa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

chp6 Kisa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

chp6 Kisa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bölüm 6

Bu bölümün amacı, verilen bir işaretin zaman veya frekans

6.2 FREKANS DOMENİNDE ÖRNEKLEME

zaman domeninde konvolüsyon işlemi frekans domeninde çarpıma

Buradan, f (t) işaretinin periyodik olarak tekrarlanmış biçimi

f P (t) = f (t) ∗ δP (t)

olarak elde edilir. Zaman domenindeki konvolüsyonun frekans

f P (t)’nin Fourier dönüşümü bulunur.

6.3 ZAMAN DOMENİNDE ÖRNEKLEME

Verilen bir f (t) işaretini örnekleme işlemi, f (t) ve periyodu T olan

olduğuna göre, f (t)’nin (6.5) ile çarpımı

f (nT ) = f (t)δT (t) (6.6)

örneklenmiş işareti göstermektedir. Zaman domeninde çarpım

F [ f (nT )] = (1/2π ){ F (ω ) ∗ F [δT (t)]}

2π/T’nin tam sayı katları kadar kaydırılmış kopyalarının toplanıp

Aıklama 6.1 f (t)’nin frekans spektrumu

F (ω ) = 0, |ω | > ωc için (6.8)

koşulunu sağlarsa, f (t) işareti ωc rad/sn’ye bant-sınırlı denir.

6.4 FREKANS DOMENİNDE ÖRTÜŞME

(6.7)’den, örneklemenin analog işaretin spektrumuna ek olarak

geçirilmesi ile önlenir. En büyük frekans bileşeni ωc olan bant-sınırlı

Şekil 6.4 Alçak frekansta örneklemenin frekans domenindeki etkisi; a) Orijinal ωc

rnek 6.1 x (t) = A cos ωc t, ωc = 2π3000 rad/sn olan analog

Pratikte karşılaşılan pek çok işaret sınırlı bantlı değildir.

etkisini belirlemede çok önemlidir. Katlama kavramı Şekil 6.7’de

6.5 SHANNON ÖRNEKLEME TEOREMİ

Analog işaret işleme ile sayısal işaret işleme disiplinleri arasındaki

6.5.1 Örnekleme Teoremi

Bant-sınırlı analog f (t) işareti, ayrık zamanlarda f (nT ) şeklinde

Tanıt. (6.7)’den F [ f (nT )]’nin ω değişkenine göre periyodik bir

Burada, Fourier serisi katsayıları,

bulunur. O halde, Fω0 (ω )’nın Fourier serisi açılımı, (6.15) ve

olur. (6.6)’daki ifadede, f (t)’nin t = kT; k = 0, ∓1, ∓2, ∓3, . . . ayrık

olduğuna dikkat ederek, (6.16) ve (6.14)’den sürekli f (t) işareti

Bu denklem aşağıdaki şekilde yeniden yazılabilir.

1. A. Papoulis, Signal Analysis, McGraw-Hill, New York, 1977.

2. R.W. Hamming, Digital Filters , Dover Publications, 1998.

3. L.B. Jackson, Digital Filters and Signal Processing, Kluwer

4. V. K. Ingle and John G. Proakis, Digital Signal Processing Using

6.1 Sürekli-zamanlı bir işaretin spektrumu Şekil 6.13’te

6.2 x (t) = sin 2πt işareti T = 0.5 saniye örnekleme aralıkları

6.3 İnsanlardaki beyin dalgaları 0 Hz ile 45 Hz frekansları

işaret xb (t) = x (t) + x g (t), ωö örnekleme frekansı ile

M6.1 x (t) = e−at u(t), a = 1500 işareti için Fourier integralini

You might also like