Professional Documents
Culture Documents
Nýrun & Vökvajafnvægi
Nýrun & Vökvajafnvægi
Hlutverk Nýrna :
• Viðhalda vökvavægi (vatnsbúskap) líkamans
• Stilla rúmmál blóðvökva
– Langtíma stilling á blóðþrýstingi
– Í gegnum stillingu á NaCl og H2O búskap
• Stilla osmólarstyrk líkamsvökva
• Stilla styrk flestra jóna í utanfrumuvökva
– Na+, Cl-, H+, HCO3-, PO43-, SO42-, Mg2+
• Stilling á sýrustigi
– Stilla H+ og HCO3- losun með þvagi
• Losa úrgangsefni út með þvagi
– Þvagefni (urea) úr niðurbroti prótína
– Þvagsýra (uric acid) úr niðurbroti kjarnsýra
– Kreatínin (úr vöðvum)
– Bilirubin úr niðurbroti blóðrauða
– Niðurbrotsefni hormóna
• Losun ýmissa utanaðkomandi efna með þvagi
– Lyf, aukaefni í mat...
• Framleiða renín
– Hormón, mikilvægt í saltbúskap
• Framleiða erythropoietin(EPO)
– Ýtir undir framleiðslu rauðra blóðkorna
• Virkjar D vítamín
Píplukerfi nýranna:
• Nú bökkum við aðeins og skoðum píplukerfið. Við sáum áðan að hluti blóðvökvans
(um 20%) síast úr nýrnahnoðra. Sá hluti heldur ekki áfram með blóðinu heldur er
gripinn af fyrsta hluta píplukerfisins í nýrungnum, þ.e. Bowmans hylkið.
• Fyrsti hlutinn kallast nærpípla (proximal tubule).
• Næst ferðast vökvinn um Henlelykkju. Sú lykkja er einkum mikilvæg (og löng) í um
20% nýrunga (juxtamedullary nýrungar, sjá hér á eftir).
• Frá Henlelykkju færist vökvinn í fjarpíplur (distal tubule)
• Fjærpíplan úr hverjum nýrung tæmir síðan þvag yfir í safnrás (collecting duct). Hver
safnrás getur tekið við þvagi frá allt að átta nýrungum og færir það í áttina að
nýrnaskjóðu sem skilar því svo í þvagleiðara frá nýrunum.
• Juxtaglomerular apparatus (juxtaglomerular þýðir að þetta sé við hliðina á
glomerulus). Ef þið skoðið fjólubláa hringinn (punktalína) sjáið þið að þarna kemur
píplan upp á milli slagæðlinganna tveggja og er alveg við nýrnahnoðrann. Þetta svæði
er mikilvægt fyrir stjórn nýrnastarfsemi (skoðum síðar).
Athugið að við verðum að losa okkur við a.m.k. 500mL af þvagi á dag til að geta losað okkur
við úrganginn með því. Það á við jafnvel þótt við drekkum ekki vatn. Vissulega reynir
líkaminn að hafa þvagrúmmálið eins lítið og hægt er þegar vatnsskortur er en það þarf samt
alltaf að vera a.m.k. 500mL því annars getum við ekki losað okkur við úrgang.
Eins og fram hefur komið er mjög mikill vökvi síaður yfir í Bowmanshylkin í nýrum (um 180L
á sólarhring). Hraði síunar fer eftir þrýstingnum sem við vorum að skoða (10mmHg í því
dæmi) en hann fer líka eftir því hversu mikið flatarmál í hnoðranum er í boðið fyrir síun á
hverjum tíma og hversu gegndræp sían er.
Blóðþrýstingur í líkamanum getur breyst af ýmsum orsökum, t.d. ef við stöndum upp úr
stólnum og byrjum að hreyfa okkur. Ef nýrun myndu ekki gera neitt myndi
blóðþrýstingsbreyting í slagæðakerfinu almennt breyta blóðþrýstingi í háræðaum
nýrnahnoðra í sömu átt og þar með myndi síunarhraðinn breytast. Til að halda jöfnum
síunarhraða, óháð blóðþrýstingi í líkamanum, breytist vídd aðlægs slagæðlings eins og sést á
myndunum.
Ef þessi sjálfvirka stýring væri ekki til staðar myndum við t.d. framleiða of mikið þvag þegar
blóðþrýstingur í líkama hækkar með áreynslu (og þar með henda vatni og söltum að óþörfu).
Takið vel eftir að við erum að skoða tvenns konar blóðþrýsting: Annars vegar er það
blóðþrýstingur í nýrnahnoðranum sjálfum (sem hefur þá áhrif á síunarþrýsting og
síunarhraða). Hins vegar er það blóðþrýstingur almennt í líkamanum, sem nýrun hafa áhrif á
með því að tappa af okkur meira eða minna vatni með þvagi. Það eru reyndar fleiri ferli í
nýrum en hér eru nefnd sem hafa áhrif á blóðþrýsting í líkamanum.
Heildarblóðflæði um nýru :
• Um 1140mL/mín af blóði
• Um 125mL/mín af blóðvökva síast út í nýrnahnoðra
– Það þarf að endurupptaka næstum allt
Endurupptaka :
Til að byrja með ,í Bowmanshylki, er samsetning vökvans í píplukerfinu sú sama og
blóðvökvans, fyrir utan prótínin, sem verða eftir í blóðinu. Það er því augljóst að við
myndum ekki vilja henda öllu þessu út með þvagi.
Hér sést hvaða leið efnin fara við endurupptöku. Nýrnapíplurnar eru myndaðar úr
einu lagi af þekjufrumum, sem eru festar saman með þétttengjum (tight junctions).
Háræðarnar eru mjög nálægt píplunum en það er dálítill vökvi á milli.
Myndin sýnir að fyrst fer efni í gegnum þekjufrumu í nýrnapíplunni (það er minna um
að efni fari milli frumnanna, frekar í gegnum þær). Síðan fer efnið um
millifrumuvökvann og að lokum inn í háræðina.
Ef eitthvað af þessum skrefum (1-5) er orkukræft telst endurupptakan virk
(orkukræf). Ef ekkert skref er orkukræft er endurupptakan óvirk (passive).
Það gæti þurft orku til að flytja efni gegn rafstyrkhalla sínum.
Endurupptaka Na+ :
o 99,5% (venjulega) endurupptekið
o 80% af orku nýrna notuð í þetta
o Endurupptaka í flestum hlutum
píplukerfisins
o Áhrif á aðra endurupptöku
o Glúkósi, amínósýrur, vatn,
Cl-, þvagefni
o Lykilatriði í endurupptöku Na+ er Na+/K+ pumpan, sem notar orku úr ATP til
að pumpa Na+ út úr nýrnapíplufrumu (og K+ inn), eins og gerist í öðrum
frumum líkamans. Við þetta verður til ójafnvægi í styrk Na+ Lækkandi styrkur
inni í nýrnapíplufrumunni þýðir að Na+ leitar inn í frumuna úr
nýrnapípluvökvanum.
o Vegna þess að Na+ er pumpað út í millifrumuvökvann (blár á mynd) verður
styrkurinn þar hár sem þýðir að Na+ leitar inn í blóðið, þar sem styrkurinn er
lægri.
o Í stuttu máli: Orka (úr ATP) er notuð til að pumpa Na+ á móti (raf)styrkhalla.
Önnur skref eru ekki orkukræf heldur óbein afleiðing af orkukræfa skrefinu.
Cl fylgir Na+
-
Endurupptaka glúkósa og amínósýra er vanalega alveg 100%. Nýta sér styrkhalla Na+
Við fórum í það áðan að Na+/K+ pumpan notar ATP til að búa til styrkhalla fyrir Na+. Í
þeim styrkhalla felst orka sem glúkósi og amínósýrur nýta þegar þau eru flutt úr
nýrnapípluvökvanum.
• Mikilvægasta seytunin:
– H+ mikilvægt fyrir sýrustigsstillingu !
– K+
• K+ er síað út með öðrum hlutum blóðvökvans í nýrnahnoðra. Það er
síðan endurupptekið í nærpíplum (proximal tubule, fyrsti hluti
nýrnapíplukerfisins) en seytt í fjarpíplum (distal tubule ) og safnrásum
(collecting tubules). Seytingin er stýrð.
• Aftur er það Na+/K+ ATP asinn (pumpan) sem er í aðalhlutverki.
Pumpan pumpar ekki bara Na+ út úr nýrnapíplufrumu heldur líka K+
inn. Við það byggist upp meiri styrkur af K+ inn í frumunni og það K+
leitar svo út úr frumunni hinum megin, inn í nýrnapípluvökvann. Í
fjarpíplum eru K+ göng sem hleypa K+ út þarna megin, þ.e. inn í
nýrnapípluvökvann.
• Áhrif aldósteróns eru mikilvægust í stýringu K+ seytunar.
• K+ styrkur í blóði hefur ekki áhrif á allt það kerfi heldur hefur
bein áhrif á framleiðslu aldósteróns í nýrnahettum. Aukinn K+
styrkur í blóði ýtir undir aldósterónframleiðslu og aldósterón
eykur K+ seytun (og Na+ endurupptöku).
•
– Lífrænar jónir
• Losa meira með þvagi en annars væri gert með einfaldri síun
• Eins og áður hefur komið fram síast um 20% af blóðvökvanum í
nýrnahnoðra. Ef lífrænar jónir eru ekki enduruppteknar þýðir
það að 20% af þeim fer út með þvagi. Með því að seyta
jónunum líka flýtir það fyrir útskilnaði þeirra úr blóði. Þetta
getur verið gott fyrir efni eins og t.d. prostaglandín eða
adrenalín sem við viljum losna við úr blóðinu sem fyrst eftir að
þau hafa sinnt sínu hlutverki.
• Eykur losun á jónum sem eru að mestu bundnar prótínum í blóði
• Margar svona jónir eru ekki vel leysanlegar í vatni en eru
bundnar við prótín í blóði. Það er samt alltaf þannig að
eitthvað af jónunum er á frjálsu formi. Þegar þeim jónum er
seytt úr blóðinu losnar meira af prótínunum og svo koll af kolli.
• Eykur losun á utanaðkomandi efnum
• Kerfin sem seyta lífrænum jónum eru ekki mjög „matvönd“,
þ.e. þau seyta ýmiss konar efnum. Þau eru því gagnleg til að
losa okkur við alls konar utanaðkomandi efni, t.d.
niðurbrotsefni lyfja o.fl. Lifrin undirbýr þetta gjarnan með því
að breyta utanaðkomandi efninu í (mínus)jón þannig að nýrun
geti notað jónaflutningskerfið til að losa efnið út.
Plasma clearance er reiknað frir eitt efni í einu. Það segir okkur hversu dugleg nýrun eru að
fjarlægja viðkomandi efni.
Eitt sem kann að vera dálítið villandi: Auðvitað hreinsa nýrun sjaldnast út allt magnið af
einhverju efni í einhverju ákveðnu blóðrúmmáli. Plasma clearance er því í raun „gervistærð“.
Ef plasma clearance af einhverju efni X er t.d. 100mL/mín. þýðir það að nýrun hafa hreinsað
út á hverri mínútu magnið af X sem samsvarar því sem er í 100mL af plasma. Síðan blandast
auðvitað allt saman í blóðrásinni og styrkur efnis X verður nokkuð jafn í öllum 5 lítrunum af
blóði sem eru í okkur.
Hér sést efni sem er bara síað en ekki endurupptekið og ekki seytt. Það sem síað er út
af blóðvökva gæti t.d. verið 125mL/mín. Þar sem allt efnið fer með í þessu tilfelli er
plasma clearance rate fyrir þetta efni 125mL/mín. Í þessu tilfelli er síunarhraði (í
nýrnahnoðra) jafn plasma clearance hraðanum.
Í raun hegðar ekkert efni í líkamanum sér nákvæmlega svona (inulin er
utanaðkomandi efni). Kreatínín úr vöðvum hegðar sér þó næstum því svona. Með því
að mæla kreatínínútskilnað í þvagi er því hægt að áætla síunarhraða (í
nýrnahnoðrum).
Hér er efni sem síast út í upphafi en er síðan allt endurupptekið. Þá verður plasma
clearance hraði = 0.
Osmótískur styrkur = Styrkur þeirra agna í lausn sem valda osmósu. Það sem býr til
osmótískan styrk í blóðvökva er t.d. Na+ og Cl- en einnig ýmsar aðrar jónir og agnir. Ef
osmótískur styrkur er t.d. ójafn innan og utan frumu leitar vatn með osmósu inn eða út úr
frumunni (til að jafna eigin styrk).
Ef okkur vantar vatn, framleiða nýrun sterkt þvag og lítið af því. Ef við þurfum að losna við
vatn framleiða nýrun mikið af þunnu þvagi.
Vasa recta æðar fara í lykkju um nýrnamerginn. Á leiðinni niður vex osmótískur styrkur í
blóðinu en það jafnast á leiðinni upp. Blóðið tekur því ekki með sér of mikið salt eins og var í
hinu dæminu. Það þýðir að osmótíski styrkstigullinn í nýrnamergnum heldur sér.
Loop of henle sem fara ekki langt niður taka ekki þátt i´endurupptöku vatns.
Vökva & Jónajafnvægi:
Á milli blóðs og millifrumuvökva eru háræðaveggir sem yfirleitt hleypa öllu í gegn nema
prótínum í blóði. Undantekningar eru þó frá þessu eins og þéttar háræðar í heila sem hleypa
efnum ekki eins greiðlega í gegn.
Breyting á styrk efnis í blóðvökva skilar sér í samsvarandi breytingu á styrk í
millifrumuvökva
Það er mikilvægt að gera sér grein fyrir þessu samspili vökvahólfanna. Blóðvökvi og
millifrumuvökvi eru nánast sama hólfið og kallast saman utanfrumuvökvi (extracellular
fluid). Það er greið leið á milli þessara hólfa fyrir flest nema prótín, sem verða eftir í
blóðvökva. Við munum því gjarnan tala um stýringu á t.d. rúmmáli utanfrumuvökva þótt
í raun sé verið að stilla rúmmál blóðvökva (því rúmmál millifrumuvökva mun breytast í
sömu átt og rúmmál blóðvökvans).
Eins og nefnt var áðan er hins vegar meiri stýring milli innanfrumuvökva og
millifrumuvökva. Það þýðir að breytingar á millifrumuvökva koma ekki endilega fram
í innanfrumuvökvanum þótt vissulega geti breytingar í millifrumuvökva haft áhrif.
Stilling sýrustigs :
Eðlilegt sýrustig í slagæðablóði er pH=7,45. Í bláæðablóði er eðlilegt sýrustig
pH=7,35.
Ef sýrustig í utanfrumuvökva sveiflast frá þessum gildum getur það haft ýmsar
slæmar afleiðingar. Það getur haft áhrif á starfsemi taugafrumna, það breytir lögun
og virkni prótína og hefur áhrif á K+ styrk (því K+ og H+ búskapur eru tengd í nýrum).
Í stuttu máli: Það verður að stýra sýrustigi í blóði (og þar með í utanfrumuvökva) vel.
H+ verður stöðugt til í líkamanum
o CO2 + H2O H+ + HCO3-
Aðaluppspretta H+ í líkamanum
CO2 framleitt við bruna H+ losnar
o Sýrur sem verða til við niðurbrot næringarefna
o Ýmsar sýrur úr öðrum efnaskiptum
Mjólkursýra
Fitusýrur
o Framleiðsla H+ er breytileg og alltaf í gangi
Það þarf því að passa upp á pH með einhverjum ráðum
Prótein búfferkerfið :
• Prótín geta bæði gefið og þegið H+
• Eru því góður buffer
• Mikið af prótínum innan frumu
• Mikilvægasta buffer kerfið þar
• Utan frumu er bíkarbónatkerfið mikilvægara
Búffervirkni RB :
• CO2 verður til í efnaskiptum í vef og sveimar yfir í blóð
• Í blóði myndast H+ (vegna: CO2 + H2O H+ + HCO3-)
• Hvatað (flýtt) af kolsýruanhýdrasa í rauðum blóðkornum
+
• H binst blóðrauða
• Annars yrði blóðið of súrt
• H+ flyst með blóðrauða til lungna og þar losnar það
• CO2 + H2O H+ + HCO3- gengur til hægri þegar CO2 losnar út með útöndun
• Blóðrauðinn „felur“ sem sagt H+ og flytur hann til lungna. Þar endar H+ í raun
í H2O þegar CO2 er andað burt (sbr. efnahvarfið).
H+styrkur er numinn í hálsæðum og í ósæð (og reyndar líka í heila en það er minna
mikilvægt í þessu samhengi).
Ef við öndun (loftun) er aukin losnar meiri koltvísýringur út í andrúmsloftið. Þá
gengur hvarfið til vinstri og H+ minnkar í blóðinu. Losun lungna á H+ (yfir í H2O þegar
CO2 verður til) er mikilvæg aðferð til að losna við H+ úr blóði.
Ef við minnkum hins vegar öndun hleðst CO2 upp og þá gengur hvarfið til hægri og
H+ eykst í blóðinu.
Nýrun breyta pH á tvo vegu
o Seyta / endurupptaka H+
o Óbein breyting á pH með því að breyta endurupptöku HCO3- (buffer)
Gróft séð má segja að lungun sjái um 50-75% af því verkefni að halda H+ í skefjum og
að nýrun sjái um afganginn.
o Það má segja að bufferkerfin virki hraðast í pH stillingu en leysi ekki málið því
þau losa ekki H+ heldur binda það bara. Öndunin virkar næst hraðast en getur
ekki klárað að losa allt H+. Nýrun virka hægast en hafa mikla hæfni til að klára
að stilla pH þótt álagið verði mikið.
• Ef blóðið er of súrt:
• H+ seytt út í nýrnapíplur
• Fosfat (PO43-) og ammóníak (NH3) grípa H+ og það er skilið út í þvagi
• Fosfat (PO43- eða HPO42-) og ammóníak virka hér sem bufferar í
þvaginu. Með því að taka við H+ gera þessi efni auðveldara að skilja út
H+. Þrátt fyrir þessa buffervirkni er þvag yfirleitt aðeins súrt og getur
orðið allt að pH=4,5.
-
• HCO3 endurupptekið
Hækkar pH í blóði sbr. : CO2+H2O H+ + HCO3-
•
• HCO3- er endurupptekið í blóðið og eins og sjá má af
efnajöfnunni bindur HCO3- H+ og hækkar pH.