m IbiGI:, 5.159.t('9.

w. Przykładem mQie tu h)'c re~k-

cja na sposóh wykflnania wrol"U 1863
re~latlt;'\cji bplicy w Ce.1je w Styrii. W
pil;mil~ do llllmic:smika tei pr.Q\\1nr.:ji
KOn1i~ja stwitrd7,;tla, że "tcst:mra-
l;i~l przl:pr(l\ •.'~\('l"!Illa zostHh whrew
wnclldm ~:~s~hl('lm'·.
NlldttJ KOlT\i.c;jll
Po~ltlJu·",':tla by w pr?ypf\dl:u przy-

;~~
:~~il,~ \~:~l(;:;
z~;~~~::~
~:;~~l,:~~~\i\::,~~
nie i ·.•.Ilr.how:Jo;.;: i~lniejących sb(~ó\v
(da',\'f"\cj :;ttlll(I1I1Yl". lhid.,~. 158. '
1'il11:ld., s. 15S. !
l!,' r..l.. Knlk-r (7.111,. prqp. 175), s':78.
\~'ł Frndt, Afn.'< I)lI'",~,kJ f<fJle-
\\~

,.Itr JJmJ:JIMlfjlt;gt!. CJcstcrreicllis-

d.'i.t.'l1IiI

che 7..("i\~rhrift Rir Kum.t llod Den·

krmlpllt:g(' 26,1974, H. 3. 5.101··102 .
••••" \'.i:' ~rmwic: :i%t:i':g6h')w clrhbl·
n')f,ó M. nW'OJ7:'1k;l. p;'ltl:Z wyżej CytCl-

'...,an}' Jlumer spr.cjllh,y cz:t!;.llpisrn:l,

pośWkCI.1I1y w c:lłtJści jego p;)1l1i~ci.
:/61 Pogl'lcl)' le i 01\1:1.-
pre'l..entuj·'l
wi:ljl\ m.il1. tvl
llf\st.ępuiOlCĆ pllblihllt:je:
DW(H"iak, DtI1.ł:.:l1a~1kJ.,~.
Ka/l'rblf"'lt.r drr
zamek Fischhom koło Salzblll'ga, czy Hunedoara w Siedmiogrodzie"'-
Wicn j~)I~; tet17.c, E;IJ/',';III1~~l.w] Or..r.~'I" Wtrącić tu trzeba, że bez podjęcia bardziej szczegółowych b:ldall trudno
rllirbit •.lx K1mrltojl'Jj'r,rpll!':. Bd. 1, Wieo zapewnić lepszy poziom prac restauratorskich, Apelowała m.ianowicie,by
ustalić, w jakim stopniu programy tych restauracji akceptowane byly przez
1901; lClli(., J)(I/lm!fl;pJl~;1I Ot.flm.,.;::h~ projektowanie i realizację prac prz)' cenniels1-j'ch zabytkach zlecać reko-
Ocstcrrdchisc111: Ztil~dlfifl...:o..,\lnl, Komisję Centralną. Wiadomo bowiem powszecbnie, i,e spora część pra:
lY7'!, H. 3, s. 131 (pr/.ei:lruk); A. Rie-
mendowanym przez nią siłom fachowym"', Prace podejmowane przez
toczvJa SIębez wiedzy Komisji lub z pominięciem jej wskazań. Przyznac
gI, Nl'flt j"ldifJlIIl!gtn iJI d(l' Vm,''''',·'4lT1'g.r, takich licencjonowanych przez komisję fachowców prowadzone były
t-jilleil~tnl!Ctl .!et h.k. 7.cnll';lI·ł(om- jedn~k trzeba, że Komisja, na miarę swych możliwości, starała się jedna~
oczywiście najczęściej także w duchu historyzującej, "jedności stylowej",
nlis::iun .:'IIIE. 1905, s. 85-103; lcn:.le, śledzić sytuację j \V pr7.ypadku szczcgólnie nieudanych restauracp w~razac
C(!o ..,../Nt!k A,!fi,i/1!'. Al1gshurg 1lJ29, tyle że na wyższym poziomie artystycznym, a z biegiem lat w sposób
pnecle.: \V~z~'stkirn;-":IS; A/uJ! HilSh Jthrff-
nawet ex post swoją negatywną opinię'56 Dodać tu należ)', że probuląc
coraz bardziej powściągliw)' Tym niemniej jednak, jeszcze w roku 1902,
Im 1111'l)tII;"J!/II~IJj?9!!. hrsg. v. E. Btt~lH:r zaradzić t.akim przypadkom podejmowała nawet wysiłki idące w kierun-
(S!uc!icn 7.U Denk.rn:llsdnltz \lneJ Den- udało się z "'~elkim trudem pokrzyżować mocno już zaawansowane pła-
ku stworzenia jakicjś bodaj namiast.ki systemO\"ych roz"~ązań mogących
Iml;\lpflegc, Bel. ISJ Wit:n-Koln 19(5. ny usunięcia w kated.rze ",-iedeńskiej póżnoroma.óskiego portalu "psują-
, I cego" rzekomo jedność stylową tej gotyckiej budowli"'.
63. ZCIIltł!.&, FiJ/:bbOn1} prl2"ekfj~n lJi.rto~1IZI!jr{pj re.rI(11Iraq'i I~)'- 64. Zamek T/"ajda H1fI!1'ad (H1ff1edo(Jra)1 J1(111}Jo m1!,kalll~i hiw Pala zdominowanych duchem jedności stylowej zabiegów puryfika-
j~on'1'!.Y f1rzez f'r. vrm Srhmidl'o.: Jt01J'Z!~iąc~irr.sf'1fIraq; rozpocz~tej IV roku 1870. cyjnych wtargnęła oczywiście także do wnętrz kościelnych, Wskazać
tu moŻna na napiętnowany przez M. Dworzaka przykład. kościoła w
Enns. W przebiegu podjętych w nim prac usunięte zostały wszystkie
elementy bogatego, barokowego wyposażenia wnętri~, które zastąpio-
66.Aloji] Ri'gl, (1858-1905) 'zo-
ne zostały produktami neogotyckiego przemyślu artystycznego"',
louy om/nocki biJ/oryk .rt/Jlki i te-
oref)'k komem'atorslJJlo.
Nowy wiatr wiać począł na dobre dopiero z chwilą, w której do prac
Komisji włączył się aktywniej A. Riegl, a niebawem też M. Dworzak"o
Rozległość i głębia, oraz subtelność i celność poglądów tych wybitn)'ch
uczonych, a zarazem praktyków konserwatorstwa, przekreśla 'z góry
możliwość ich pobieżnej bodaj charakterystyki i oceny w ciasnych ra-
mach niniejszego, 7. założenia przecież przekr~jowego ujęcia dziejów
konserwatorstwa w Europie"', Tym bardziej, że stanowią one ciągle
jeszcze przedmiot ożywionych dyskusji i sprzecznych ze sobą interpre-
; tacji._Ramy niniejszego opracowania pomieścić są w stanie jedynie pró-
bę sformułowania kijku ogólnikowych uwag, odnoszących poglądy tych
uczonych do Jnvestii usytuowania zabytków w kontekście probłematyki
ogólno kułturowej, oraz do najbardziej podstawowych założeń ogól-

67. Mox DWOl,!,'~ (1874-1921), czolo",y aUJIn"ch hiJloT)'k J'(fU-

h~.tol1Jenva/or iJ)npttlaryz%r idei ochrof!} j kOI1Jmvag; zal!Jtkó11l.

J.
.,~

~.

Por. prude wszystkim A. Rie-
)1;2,
gl (zob. pr7.yp. 300); zob. także - A.
Ricgl, GeQrg Dehio" kltlt wl!J1ktiJJ.', wyd.
R. Kasperowicz, Warszawa 2002.
Y>\ Poe. przede wS7.)'Slkim: 1.•.1, Dwo-
rzak,1GtUWIIJJIS ... (zob. puyp. 361).
lG4 M. Oworzak podkreśla, że
wla~rue kategoria zabytków o mier-
nej wartości artyslyC1.nej ma szcze-
gólne znaczenie dla uuzymania
charakteru zespołów zabytkowych.
Twierdzi tei, że ich zachowanie i pie-
lęgnacja wymagają szczególnej troski
konserwatorskiej. Por. tenże, ](ntuhiJ·
muL. (zob. przyp. 361), s. 13.
M R. Kasperowicz (zob. przyp.
3(2). s. II, komentując poglądy A.
Riegla słusznie podkreśla, że "we-
dług Riegla zabyr.kiem może być
jakikolwiek wytwór rąk ludzkich ...
otaczany pietyzmem".
.lG6 M. Dworzak, Kaltroisrma ... (zob.
przyp. 361), s. 36.
:'06.7 stano\\~ska wartości sta.,.
"Ze
rożytniczej [czyli dawności] obser-
\vujemy Ul zabytku esictycznie ak-
tywne oznaki przemijania, rozkJadu
zamkniętego w sobie dzieła rąk ludz-
!cich. wywołanego mechanicznymi i
chemicznymi siłanu oatury. ..•• cyrat
z tekstu A Riegla definiujący istotę
VlaIrości starożytniczej wg. R. Kaspe-
rowicz (zob. przyp, 362), s. 43. Trud-
no nie zauważyć, że ta CZtŚĆ poglądów
A. Riegla wywodzi się 7. jednej stron}'
wproSt od przesiąkniętych swoistym
biologizmem idei J. Ruskina; z drugiej
zaś także pozostaje pod niewątpliwym
wpływem nasilającej się na przełomie
68. ZJambek, kościół premOlJJ/rafet1Jów- widok w Ilatlie po il1iszczeniach powodoulQf!Jch trz~sieniefl1 ziemi w roku 1763 oraz
Ulstaniepo konserwafji IV rokli 1889 zabe:@ieeztYąe~ go IV fOrmie trwałg miny.
nych praktyki konserwatorskiej. SzczegÓlnie brzemienne w praktyczne nia poglądów A. Riegla na praktykę konserwatorską, trzeba jednak w
następstwa okazały się oczywiście głębokie i nowatorskie rozważania imię obiektywizmu w tym miejscu stwierdzić, że jeszcze przed jego XJX j XX wieku fascynacji pnc:mija-
niem. rozkładem j śmierci'\.. Fascyna-
A Riegla na temat systemu wartości będących immanentnymi skład- wystąpieniem zaobserwować można było w Austrii narastanie tenden- cja ta przejawia się przecież tllkże w
cji przeciwnych idei puryfikacji w duchu dogmatycznie pojmowanej
nikami zabytków; kształtujących w sposób zasadnlczy ich charakter"', wielu dziełach sztuki secesyjnej.
ideij.edności stylowej. W zakresie architekmry jako przykład przywołać W. Frocll, podejmując prób~
a także wywodzące się z tego samego korzenia rozważania M. Dworza- przystosowania poglądów A. Riegla
ka'''. Ujmując tę problematykę W największym skrócie i uproszczeniu moina czysto zachowawczą konserwację ruin kościola premonstraten- do XX-wiecznej praktyki konserwa-
powiedzieć można, iż w wyniku recepcji poglądów obu wspomnianych sów w Zsambek na terenie Węgier w roku 188936'. torskiej, wartość dawności uwaiał
za jedną ze składowych nadrzl;dncj
badaczy poszerzyło się przede wszystkim zasadnlczo pole widzenia Wdrożenie zasad A. Riegla do praktyki nie było oczywiście ani na- ~tegorjj wartości emocjonalnych,
konserwatorów, a w· ślad za tym także zakres i charakter ich działalno- tychmiastowe, ani też powszechne, czy to z powodu niechęci inwesto- które razem 2 wartością o:l.ukową
ró;v, czy też niekompetencji lub inercji administracji budowlanej, czy tworzą kategorię wartości historycz-
ści. W polu tym znalazły się bowiem obecnie nie tylko zabytki będące nych zabytku. W skład zbilanso-
wybitnymi dziełami sztuki dawnej, ale również zabytki o miernej war- wreszcie oporów mentalnych starszej generacji architektów. Jeszcze w wanej wartości zabytkowej danego
tości artystycznej"" lub nawet obiekty tej wartości prawie całkowicie roku 1910 nie udało się np. Komisji zapobiec radykalnej restauracji obiektu wchodzą nadto jego warto-
ści artystyczne i użytkowe. Por. \Y/.
pozbawione"'. Niemałe znaczenie miało też wyrażne wyartykułowanie i regotyzacji kościoła w Schwaaz37o. Frod1, Poj~da i kry/eda N'arloJaoJl.'ania
tezy, że zabytki traktowane być winny, nie tylko jako szacowne relikty zabytków ich oddziaływanie na prakry-
W omawianym tu okresie, czyli od drugiej połowy wieku XVIII k, konm»"alorrJeq, (tytuł orygiml.łu:
przeszłości, nie tylko jako ważne świadectwa historii i sztuki, ale także
poczynając~ przedmiotem wzmożonych zainteresowań badawczych Dmkm(llbegriffij Dmknta/ulerle und ihrt
jako żywe cząstki współczesnej kultury"'. Istotne następstwa dla prak- i działań ktnserwatorskich były oczywiście także zabytki innych bte-
AHTwirkHng aHj dil R.ulaurimmg [w]
Biblioteka Muzealnictwa j Ochrony
tyki konserwatorskiej przyniosł" też przesłanka pochodna od poglą- ,gorii - prze~e wszystkim malarstwa i rzeźby. Im należy więc również w Zabytk6w, Seria B, t. XIII. Warszawa
dów Riegla, że wśród szerokiego wachlarza cząstkowych wartości skła- naszych ro~ważaniach poświęcić nieco uwagi. 1966. s. 13. \Y/ tych kwestiach patrz
też - K Piwock.i. lł'7a//I'TIJ fud/a "Po-
dających się na łączną wartość danego zabytku, szczególne znaczenie Zanim jednak możliwe będzie przystąpienie do krótkiej charaktery-
j(tia i leryletia warlofcioJJ'ania zabytkóu,"
ma wartośĆ określana jako wartość dawności (Alterswerl), nazywana w styki konkfetnych przedsięwzięć w tym zakresie, przypomnieć trzeba [w:] tenże, Szluka tyu'Q, Wrocław
przekładach na język polski, niezbyt chyba trafriie wartością starożytni- 1970, S 267-271.
będzie o pewnych zdarzeniach, które z pO~Q[Uodległe od omawianej
~B .,Z punktu widzenia warto-
CZą'67.Wyartykułowanie jej istoty i jej wysoka ocena skutkować musiały tu tematyki, wywarły jednak dość zasadnlczy wpływ także na póżniejsze ści starożytniczej jednej tylko neczy
siłą rzeczy generalnym zakwestionowaniem dotychczasowych metod losy zabytków w Austrii, zwłaszcza zabytków maJarstwa i rzeźby. Cho- należy bezwuunkowo unikać: arbi-
purystycznych i "wiernych stylowo" restauracji, w których wyniku war- dzi tu o wydarzenia wywołane skutkami rządów Józefa II (1741-1790),
tralnej ingerencji ludzkiej w zastany
kształt zabytku; nie wolno mu role-
tośĆ ta ulegała przecież daleko idącej redukcji lub wręcz likwidacji. od 1765 współregenta, od 1780 roku samodzielnego władcy monarchii rować ni żadnego dodatku, ni żad-
W tym miejscu warto jeszcze wyraźnie podkreślić, że kontestacja nego ujmowania, ani uzupełniania
habsburskiej. Jak wiadomom, w trakcie realizacji swych·inspirowanych
tego, co w'prz.ebiegu czasu rozpadlo
dotychczasowych metod restauratorskich, miała swoje źródło nie tylko ideami Oświecenia planów politycznych, wprowadził on konsekwen- si~ pod wpływem sił natury. ani też
w przesłankach dających się pośrednlo wywieść z ogólnych przemy-
tnie w życie zasadę zdecydowanej supremacji państwa nad kościołem. usuwania tego. co w ten sam sposób
śleń A. Riegla, ale także bezpośrednlo, z jego wprost sformułowanych weszło w skład zabytku, zniekształ-
Nie zrywając formalnie łączności ze Stolicą Apostolską, zniósł jednak cając jego pierwoU1ą, zamknięrą w
postulatów'"8. Nie pomniejszając bynajmniej przełomowego znacze- w praktyce prawie całkowicie jej zwierzchnictwo nad kościołem w Au- sobie form~", ••...kult ten pi~tnuje.
strii i w latach 1781-1786 i przystąpił do realizacji głębokich reform przynajmniej jako zasad~ ...wszelką
restauracj~ ..." por, R. Kasperawicz
1 - m.in. do szeroko zakrojonej akcji kasaty klasztorów. W samej rdzen- (zob. przyp. 362), s. 44.
nej Austrii objęła ona 738 konwentów. ~9 W. F.r:odl. Einhtit l1()n Theont tJnd
Skutkiem ubocznym tej akcji, podobnie jak w rewolucyjnej i pore- Praxti. Z/Ud Cintenarium der ungatiubtrl
Denkmalprjltgt, Oesterreichische Ze-
wolucyjnej Francji, było rozproszenie, często zaś zniszczenie, zabyt- itschrift... •.xvn, 1973, H. l!4, s. 97.
kowego wyposażenia tych klasztorów i kościołów. Jednak Józef II nie no \Y/. Frod.l, Idu... (zob. ptzyp.
ograniczył się niestety tylko do tej, brzetniennej w fatalne dla zabytków 226), s. 149.
skutki, ingerencji w strukturę organizacyjną i gospodarczą kościoła. m W sprawie szczeg6łów pauz
Wkroczył rillano~vicierównież w sferę czysto religijną - zmierzając tak- m.in.: F. :t.•.1. Mayt:.I. Gtschkhte Ga/er-
reichs mil besondtrer Rikksicbt alg dos
że, w duc~u zbyt radykalnie pojmowa- K11/lmleben, Wien-Leipzig 1909; F.
nego racjohalizmu oświeceniowego, do Valjavec, Der josephini.uJlus, r...liinchcn
1945; C. \Vinter, DerJo.rtjinis/T./(JJ Ber-
zreformo,Jania tradycyjnych form po- lin 1962; E. \Vwgerrnann, Th( Al{-
bożności. Nakazał więc m.in. redukcję sfr1anAchieIIWlttl/ 1700-1800, London
liczby bocznych ołtarzy, zmniejszenie 1973; JOJeph 11 [w:] Lt.xikon fli" Tllrv/o-
gie Jmd Kirthe, Bd. V, sp. 572.
ilości nabożeństw, ograniczenie oświet-
lenia świątyń itd. Najdalej idące skutki
dla zabytków malarstwa i rzeżby tniało
69. Portret ee.sorza AJlJfni Józ~!a
jednak jego zarządzenie nakazujące usu-
II (1741-1790), il/iCJatora Idykal-
nięcie z kultowych obrazów i rzeżb, teks- '!Jeh reftrt/lpal/shl tl ijego s/OJ1l1Jku
1
tylnych i metalowych "sukienek", koron, do kościoła) którvch I/eu/ki !tlio!)'
peruk i innych ozdobnych dodatków. Po ist;t!!} lLjJ(yll1 l1a 7o~ Za0,tkó1lJ. -

::0 . .\'1. Atar/i" (/.fllJtl1~), l:o.fn,·Ó!pie/gri'ymk.oll:..r. PÓŹl1ogotycka rzeźba NMP II'jedJl)'11l Z barokoJl!Jcb olto'i)l. Obok reprodukl;jll
doi~/{/l/iII/U odb;r/(~(l IW /fj r,."i{!/:rit:któ,.~p.Ptrefl iI~rOmJ1!jf, że I/.' roku 1784 pozbawiona to.rlala 011/1 m!..vch dodnlleoJ/!J'ch oZdób l1a
1!lf1~·J1;;'·fm:rkir ••.
l!,/I ril:i?I"łf/f/,
ich zdjęciu ods laruały się oiewidoczne dotąd fragmenty tych zaby~ków.
\'\'tedy obzi'va!o się najczęściej, że ich stan był bardzo zły, zagrażający
niekiedy nawet ich istnieniu, z reguły zaś dyskwalifikujący owe zabyt-
ki jako przedmioty kultu religijnego. Wieje bowiem rzeźb czy obra-
zów doznał" pewnych uszkodzeń już dawniej, w momencie zakładania
tych ozdób. W celu ich I.atwiejszego dopasowania usuwano bowiem
nagminnie części substancji dekorowanego zabytk~ - w wypadku rzeźb
ścinano np. zbyt uwypuklające się szczegóły anatomiczne czy fałdy
odzienia ..Zamocowania tych ozdób powodowały ~eszcze dalsze sttaty
substaocJl. Ponadto jeszcze, pod ozdobarru przykli"vającym.i szczelnie
część powierzchru zabytku tworzył się swoisty mikloklimat, sprzyjający
przyspieszeoiu procesów destrukcyjnych materii172~
Wśród czynników jakie w tym samym mniej więcej czasie wywar-
ły znaczący wpIj"" na kondycję zabytków w monarchii habsburskiej,
a raczej w pewnej jej części, wyrllienić jeszcze trzeba okupację francu-
ską w latach 1797 i 1805-1815.Jej następstwa szczególnie boleś'rue dały
się odczuć na terenie bogatej w zabytki Wenecji. Zdewastowano wów-
czas wiele kościołów, klasztorów, pałaców i budynków murucypalnych
łącznie z ich wyposażeniem. Wywieziono do Francji mnóstwo dzieł
sztuki. Splądrowano biblioteki, archiwa i skonfiskowano większą część
ogromnych zasobów skarbców kościelnych373. . Zasługę powstania i rozwoju w Wenecji środowiska kierującego się
Działania wszystkich wspomruanych ~zynników, powodujące znaczne
uszczuplenie zasobu zabytków i ich degradację, należy oczywiście gene-
m M, Kollcr (:lob. przyp. 118),
s.21. ralnie ocenić w kategoriach jak najbardziej negatywnych. W tej sytuacji
m H. K. Donin (zob. prz}l', 310), zabrzmi to wi~c paradoksalnie, ale pod jednym względem skutki działarua
s.11ill .. opisanych czynników przyruosłj' efekt w jakimś sensie pozytywny. Rzu-
\
cająca się w oczy zła sytuacja zabytków podziałała szokująco na wyob-
rażruę społeczną, co pogłębiło zatroskarue ich stanem. Sran ten wymagał
zaś na ogól podjęcia natychrruastowych interwencji. Zwiększony w ten
sposób popyt na prace restauratorskie stwarzał oczywiście pomyślne wa-
run16 zarówno dla do,konalenia metod prac restauratorskich, jak też dla
\vzr6stuliczby profesjonalnych wykonawców. Czynnikiem zwiększającym
"clodadwwo ten popyt był rozwijający się w tym czasie bujnie ruch kolek-
cjonerski. Skutkiem pasji jego uczestników wiele dzieł sztuki, zwłaszcza
sakralnej, wyrwanych skutkiem kasat czy rabunków ze swego pierwotne-
go środowiska i pozbawionych swego właściwego przeznaczerua, zyski-
wało obecnie nową funkcję eksponatów kolekcjonerskich czy muzeal-
nych. Tą drogą uratowanych zostało od zagłady wiele cennych zabytków,
chociaż prawdę mówiąc, swoje ocalenie okupić niekiedy musiały utratą
części swej wartości zabyrJwwej. Działo si~ tak skutkiem stosowania róż-
nego rodzaju przedsięwzięć mających na celu zwiększenie ich wartości
na rynk-u antykwarskim,bądż też podruesienie stopnia ich atrakcyjności
jako eksponatów wystawowych. Do najbardziej brutalnych działań w tej
kategorii zaliczyć najeży zabiegi polegające na rozp.iłowaniu obustron.nie
malowanych, tablicowych obrazów gotyckich. \Y,l wyniku. takiej separacji
awersu od rewersu uzyskiwano d\~'ajednostronne obrazy, co pomnaża-
lo nie tylko cenę sprzedażną ale umożliwiało łatwiejszą, bo naścienną,
ekspozycję obu części. Zabiegi tego rodzaju,'Możące się zwłaszcza pod
koniec wieku A'VIU374, mialy oczY"~ście fatalne następstwa zarówno dla
stanu zachowarua dotkniętych nimi zabytków, jak też badań nad sztuką.
Z drugiej jednak strony przyznać trzeba - aczkoh,~ek zatrąci to znów
paradoksem - że zabiegi te przyczyniły się niewątpliwie również w jakimś
stopruu do daJszej profesjonalizacji zawodu restauratora. WI tym seosie
m.ianowicie, że pozwoliły ich wykonawcolll dokładnie poznać budowę
obrazów, a także udoskonalić wiele umiejętności technicznych.
Śpojrzerue na sposób trakrowarua zabytków i metody ich restau-
racji przez pryzmat wyżej opisanych przedsięwzięć ukazałoby jednak
niepelny obraz sytuacji. \Y! tym samym bowiem czasie i niezbyt odle-
głym geograliczrue środowisku, zaobserwować już można było pierw-
sze zwiastuny całkowicie odmiennego podejścia do zabytków, które
owocowało próbami wdrażarua zupełnie innych, zaskakujących swym
nowatorstwem metod. Środowiskiem tym w ostatruej ćwierci wieku
XVIII stała się Wenecja. Wprawdzie w skład monarchii habsburskiej
weszła ona, jak pamiętamy, formaliue dopiero po roku 1797. Tak wi~c
zarrueszczenie charakterystyki rozwijającej się tam sytuacji w ramach
niniejszego rozdziału budzić może pewne wątp~wości natury meto-
dycznej. Jednak fakt, że interesująca nas sytuacja kształtować się zaczę-
ła w Wenecji tuż przed wspomruaną zrruaną przynależności politycznej
i trwała nadaj po tej zrruanie, może chyba, w pewnym przynajmruej
stopruu, wątpliwości te rozproszyć.
nowyrru zasadarru restauracji zabytków malarstwa i realizującego je przy
pomocy zadziwiająco nowatorskich mctod i środków, przypisać należy
chyba w decydującej rruerze przede wszystkim jednej osobie - a rruanowi-
cie jednemu z nielicznych jeszcze w ówczesnej Europie, w pełni wyspe-
cjalizowanych restauratorów, Anglikowi o nazwisku Peter Edwards. W

m U. Schic:U1 (zob. przyp. 164),
5.43.
m 1\-1. A. C::Iglano de Azevedo
(zob. przyp. 114), s. 717.
Ul J.
WI. Goethe, NtIle R.tl/~lIn't.
mllJ!,ul J/tlJtdig, be/mehlel 1790, [w)
jn
Ober lVlIIJI /Ind Allertllm. 3d. VI, H.
2.1825. Przedruk w: tenże. Sam/liche
If/erke. 3d. Xl. Lci(nig-Wieo. br. s.
1003·1009.
31' Polegał on na dokhldnym od·
tworzeniu \V miejscu ubytku. znisz-
czonej tam faktury gruntu j pod.
malówek. \YJ rym celu Wykonywano
dokładny odcisk faktury zachowanej
na są:ę.iadując)'ch z ubytkiem. 0')'-
ginaJnych fragmentach malowidJa.
Następnie. przy pomocy specjalnie
wykonanego stempla odciskaną ją w
mic;:kkim jeszcze f?;runcie poJożonym
w miej:ę.cu zalatanego ubytku. Ibid.
l79 A. M'osz)'ński (zob. przyp. 249).
h'l. A. Cagiano de Azevcdo
380
(zob. pr7.yp. 114), s. 717.
:lI1 Stwierdzał tO w sposób do-
slowny: .....to co ogJądalem. stano-
wi moim zdaniem naw1\.pomoc dla
sztuki ...". A. Moszyński (zob. prz)'p.
249), s. 593.
»1 \X.'rnika to m.in. z opisu A.
I\·foszyflskiego podkn:ślającego, że
Edw:lrds ..... wykonuje swoją prac~
raczej jako uczony niż artystl1...•..
Pomaga mu w tym •....znajomość
różnych nauk, a nade wszystko che-
mii..:' - co pozwala mu stosować:
'.....kwasy. alkaloidy i łatwopalne czą-
steczki cia!... ... Skutki C)'ch działań
ob~erwować można "... Z bliska i pod
mikroskopem ... ··. Ibid .• s. 591.
lUTen wyraźn}' podział m~sial
stanowić zdecydowalII:. Dovum, sko-
ro tak bardzo zwracał uwag~ obser-
watorówobytych 7. tą problematyką
- zarówno Goethe'go jak i Moszyń-
skiego. Ten ostatni podkreślał wyraź·
nie. że P. Edwards do pracy przYStę·
puje: "rozważając przyczyny skutków
zniszczenia ...·'. ibid.
roku 1774 stanął on na czele utworzonej przez władze Republiki Wene-
ckiej pracowni konserwatorskiej. Jej zadaniem była przede wszystkim re-
stauracja obrazów będących własnością publiczną. Ponadto jednak - co
warte jest specjalnego podkreślenia ~ miała ona obowiązek sprawowa-
nia stałego i systematycznego nadzoru nad stanem zachowania wszyst-
kich obrazów znajdujących się w ogólnie dostępnych budynkach miasta.
Urządzono ją w obszernych pomieszczeniach dawnego klasztoru SS.Jana
i Pawła. O rozmachu jej działalności świadczyć może fakt, że w ciągu
pierwszych dziesięciu lat ismienia przeprowadżono w niej przegląd lub
pełną restaurację 405 oprazów375.Tak się szczęśliwie składa, że o działal-
ności tej mamy szereg dość dokładnych informacji. Czerpać je bowiem
można nie tylko z zachowanego, aczkolwiek słabo jeszcze wykorzysta-
nego zbioru sprawozdań P. Edwardsa składanych władzom Republikil7',
ale także z relacji szeregu podróżników, niekiedy tak prominentnych jak
J. w. Goethe, którzy zwiedzając Wenecję, docierali także do jego pracow-
I ni'''. Wspomniany właśnie J. w. Goethe np. nazywał ją nawet akademią
restauratorską, jako że w jej ramach działało całe gremium wybitnych
: fachowców i prowadziło szeroko zakrojoną działalność dokumentacyjną,
gromadząc w specjalnym archiwum, nie tylko dla bieżących celów prak-
tycznych, ale też badawczych, wszystkie dostępne materiały odnoszące
się do problematyki restauracji zabytków. Tenże autor ole szczędzi też
.:słów podziwu i uznania dla metod stosowanych przez Edwardsa i jego
współpracowników. Podkreślał m.in., że każdy obraz przekazany do pra-
cowni jest najpierw dokładnie badany, poddawany ocenie stanu zacho-
wania i analizie przyczyn powstałych uszkodzeń. Dopiero na podstawie
interpretacji zebranych tą drogą informacji, formułowano program dal-
szego postępowania. Podziw J. w. Goethe'go wzbudzał też ogrom umie-
jętności warsztatowych zatrudnionyc4 przez Edwardsa współpracowni-
ków, zwłaszcza mistrzowskie opanowanie subtelnej techniki niektórych,
szczególnie trudnych zabiegów, np. łatania totalnych ubytków w pod-
obraziu - zabiegu poprzedzającego rekonstrukcję warstw)' malarskiej37'.
Bardzo ciekawą relację z podobnych odwiedzin weneckiej pracowni
zamieścił w swoim opisie podróży także nasz rodak, nadworny archi-
tekt króla Stanisława Augusta - A. Moszyński379. Relacja ta zasługuje
na szczególną uwagę, gdyż jej autor, w sposób wyjątkowo przenikliwy,
uchwycił najistotniejsze cechy metod pracy P. Edwardsa. O ile inne
osoby odwiedzające jego pracownię· swoją uwagę kierowały głównie
ku godnym oczywiście pochwały i podkreślenia, lecz wówczas już dość
powszechnie stosowanym zasadom postępowania konserwatorskiego
- jak np. pietyzmu wobec starych werniksów, ostrożności przy usu-
waniu zanieczyszczeń itd.'BO,o tyle A. Moszyński poza tym wszystkim
dostrzegł jeszcze cechy absolutnego nowatorstwa w lansowanej przez
P. Edwardsa, ogólnej koncepcji metodyki prac restauratorskich"', In-
terpretując relację A. Moszyńskiego z dzisiejszej perspektywy, sformu-
łować można tezę, Że nowatorstwo tO polegało na harmonijnym poże-
nieniu tradycyjnych, artystycznych i technicznych podstaw restauracji
twórczości malarskiej, z adaptowanymi w sposób pionierski elementa-
mi warsztatu badawczego nauk eksperymentalnych382.
Cennym wkładem P. Edwardsa w ukształtowanie tej nowej meto-
dyki restauratorskiej było też wyrażniejsze niż dotąd zaakcentowanie
podziału działań na czynności diagnostyczne i terapeutyczne'''.
Metody i wyniki jego prac restauratorsR;,ch budziły nie tylko po-
dziw miejscowych i przyjezdnych koneserów "starożytności" i szermie-
rzy w służbie idei opieki nad nimi, lecz zaskarbiły mu także uznanie
członków' elit artystycznych i naukowych. Najlepiej dowodzi tego fakt,
że .chyba jako pierwszy przedstawiciel swej krystalizującej się dopiero
profesji wyspecjalizowanego restauratora, Edwards dostąpił zaszczytu
powołania do grona członków Akademii w Parmie i Bolonii, a także
Akademii św. Łukasza w Rzymie38'.
Przyglądając się w szerszej perspektywie ogólnej sytuacji w dziedzinie
troski o zabytki malarstwa i rzeźby nie trudno dostrzec, że nowatorska
działalność Edwatdsa, stała się wprawdzie bardzo obiecującym zwiastu-
nem nowej epoki w dziejach restauracji malarstwa, pozostała jednak na
dość długo tą przysłowiową pierwszą jaskółką, która nie czyni jeszcze
wiosny. Być może, że ten i ów restaurator, czy nawet zleceniodawca,
zaczął pod wrażeniem rezultatów osiąganych przez Edwardsa zmieniać
stopniowol~woje poglądy i metody. By.ć może, że obselWowane w tym
, czasie pubiliczne wystąplerua wyrazające protest przecIw stosowaruu
niektórych /metod były rezultatem pewnych przemyśleń inspirowanych
działalnością P. Edwardsa38'. Przy~nać jednak niestety trzeba, że general-
nie rzecz biorąc posiane przez niego ziarno nowej metodyki prac, w tym
Zaśprzede wszystkim wstrzemięźliwego stos~ do działań powodują-
cych znaczniejszą ingerencję w oryginalną substancję zabytku, wzeszło
w pełni dopiero w połowie wieku XIX. Jednak nawet i wówczas spowo-
dowało jedynie dopiero pewną polaryzację postaw konserwatorskich.
Dla zilustrowania tej sytuacji konkretami, można by na jednym
z tych biegunów umieścić restaurację ołtarza gotyckiego z Kefermarkt,
przeprowadzoną w latach 1854-55. Mimo że zainicjował ją a następnie
nadzorował wielki propagator idei opieki nad zabytkami i bardzo zasłu-
żony współpracownik Komisji Centralnej Adalbert Stfter, restauracja ta
stanowić może przykład zastosowania najgorszych wzorców WÓwczas
już przemijającej epoki - nie tylko ze względu na jej ogólną, purystyczną
koncepcję, ale też skrajny dyletantyzm zastosowanych metod i środków.
Rezygnując już z omówienia wszystkich szczegółów tych prac wystar-
czy wspomnieć, że rozpoczęto je od obmycia całego ołtarza wrzącymi
mydlinami przy użyciu twardych szczotek, w celu doczyszczenie go do
surowego drewna. Skutkiem było oczywiście całkowite usunięcie zacho-
wanej jeszcze częściowo średniowiecznej polichromii'''.
W pobliżu przeciwnego bieguna sytuować natomiast można re-
staurację równie gotyckiego ołtarza z St. Wolfgang, uznawanego za
najważniejs~e dzieło M. Pachera. Wykonano ją w 1857 r. w pracow-
ni konserw,torskiej przy galerii w wiedeńskim Belwederze, w sposób
. zachowujący pozostałości średniowiecznej polichromii i unikający ,. U. Schi.nt (zob. p'zyp. 164),
większych Jzupełnień387. Restauracja ta warta jest szczególnej uwagi z s.43.
jednego jeszcze powodu. Z jej okazji sporządzona została mianowicie m Dotyczyło to np. zabiegów
polegających na nasączaniu rewersu
ekspertyza, w której tekście znalazło się pewne bardzo istotne stwier- obrazów malowanych na płótnie go-
dzenie'. Precyzuje ono po raz pielWszy tak wyrażnie tezę o niezwykłej r1\.cym olejem lnianym. Por. M. KoI-
ler, Zlłr Gtlchichlt ... (zob. pcz)'p. 175).
dla dalszego rozwoju teorii i praktyki konserwatorskiej doniosłości - a
s.7L
mianowicie, że: " ...wartość [zabytkową] posiada nie tylko dawny kształt lM Ibid" s. 77.
[ołtarza] ale również Uego] warstwa malarska ..."38•. :llIllbid.
Te odosobnione ciągle jeszcze poglądy, powszechna praktyka restaura- 36S M. Koller, N. Wibiral (zob.
torska, zwłaszcza na prowincj~ całkowicie niestety ignorowała. Większość przyp. 277), s. 48.
 71. SI. 1ł70!fgn/J,g (AflJlna), późnogo!},ki o/lo", J,dno Z Omawiając rÓżne aspekty problematyki konserwatorskiej z~bytków
nt!JivaŻf1i~!:o'(h"dziellv!. Pachem. Jego rulaul"tJfja JJJ rok" malarstwa i rzeźby w drugiej połowie wieku XIX i początkach wieku XX,
1857 ina/lg/lruje proct! odM'o/1t od brutal'!Jch me/od "odna-
nie wolno pominąć pewnych przedsięwzięć podejmowanych wprawdzie
wiania" zabytków rzeŹ'!J i tno/arJln'a, lIisZCZ4..€)'ch v!tJrlośd
.ich olltmt)'(..t!1lfi S1IbIlail~ji. poz~ ścisłą sferą prac rest~uratorskich, mających jednak dla ni~h bardzo
istotne znaczenie. Nie biorąc w tych ramach pod uwagę działań mniej
istotnych, trzeba jednak koniecznie wspomnieć o cennym przedsięwzię-
restaurowanych ołtarzy otrzym)~~:i.1aw c7.asie ciu R. Eitelbergera. WIroku 1858 rozpoczął on miano,,~cie publikację żró-
restauracji nie tylko uzupdnienia swych archi- deł pisanych do dziejów szatki. Szereg z nich - b). wymienić tylko teksty
tektonicznych części, ale także całkowicie nowe, prezbitera Teofila czy Leonarda da Vinci - miało także duże znaczenie clla
neogotyckie potichr~mie - jak np. w latach 1897- podniesienia kwalifikacji warsztatowych restauratorów. Dostarczały one
18911 trzy ołtarze w Lamberth w Styrii'S9. bowiem ,,~e1einformacji o slabo dotąd rozpoznanych, <Jawnychtechni-
Niewiele lepiej {..'yglądaJasytuacja w dzie- kach artystycznych'''. Inicjatywa 1t Eitelbergera miała tym większe zna-
dzinie restauracji [mala.rstwa sztalugowego. czenie że stała się zachętą do podjęcia podobnego przedsięwzięcia przez
72. Zamek RitJJkelsteitł (.,4lfJlnn),
I tak na przykład - 'mimo podnoszących się tu E. Bergera, który rozwinął je jednak szerzej dopiero po przeniesieniu się A1alowd!o kiemu; Z j>.(IJira ~XJV
i ówdzie głosów krytyki, nadal kwitła praktyka w latach siedemdziesiątych XIX wieku na teren Niemiec"? wieku. Fragmellt j~go kolor0111ollcj
Nie może ulegać wątpliwości, że m.in. te właśnie. publikacje przy- akwarelowo il1llJwfa'J'Z(1(ji ,]sfmk(i-
przenos7.enia malowideł z podobrazi drewnia-
l1a zlecenie
1I!I!j l~'Ykollall~; emtra/Ilei
nych na płócienne'''. Pozytywnym natomiast czyniły się w znacznym stopniu do zintensyfikowania badań nad prob- Komig; 11' roku 1880. .
zja"~skiem było znaczne upowszechnienie lematyką dawnego warsztatu malarskiego, a także przyczyn rozwoju
i usprawnienie skomplikowanych technik za" procesów niszczących zabytkową materię. Dla tealizacji. tych celów
równo dublażu jak i parkietowania'91. przy pomocy metod laboratoryjnych, powołano w Wiedniu do życia, w
Najgorzej jednak przedstawiała się w XIX drugiej polowie XIX wieku, dwie specjalisty~zne pracownie chemiczne
wieku sytuacja w dziedzinie restauracji malar- - jedną prz)' galerii malarsl:wa \V Górnym Belwederze, dl:ugą w Szkole
stwa ściennego. W roku 1834 nie um.iano sobie Rzemiosł Artystycznychl9'.
zupełnie poradzić z oczyszczeniem cennych Wszystkie te przedsięwzięcia przyczyni.l)' się walnie do umocnienia
malowideł A. Pozzo z 1703 r. w wiedeńskim naukowych podstaw restauracji zabytków i udoskonalenia jej metod war-
kościele uniwersyteckim. Wobec czego nama- sztatowych. Ponadto jednak rozbudziły także zainteresowania history-
Jowan~ je od nowa według poprzednio wyko- ków szalki stroną materiałowo-techniczną d7Jeł sztuki, oraz problemalni
nanych kopii. 'X! oclniesieniu do malowideł średniowiecznych stosowano ich restauracji. Dowodzi tego m.in. przebieg ich kongresu odbytego w
też n"gminnie praktykę ich uzupełniania bądź całkowitego przemalowy- Wiedniu w roku 1873. Na jegi)follIm, chyba po raz pierwszy w dziejach
wRoia \V technice olejnej'''. Wliele szkody wyrządziły też eksperymenty tej dyscypliny, rozpatty\vana była tak szeroko problematyka prac restau-
z zastosowaniem do restauracji majowideł ściennych technik wosko- ratorskich. W uchwale końcowej kongresu postulowano - wyprzedzając
wych, a tabe próby z fluatami i szkłem wod1j.ym.Na szczęście jednak w w tym wiele innych śtodowisk - odejście od dotychczasowych, niszczą-
wielu przypadkach poziom świ~domości koilserwatorskiej przewyższał cych oryginalną substancję, metod restauracji'99. W tejże uchwale, chyba
znacznie umiejętności warsztatowe, czemu zrwdzięczać należy, że przed po raz pierwszy tak oficjalnie i dobitnie, postulowano także utworzenie
;% R. von Eitelberger,Qffel/'.'1Iuhn!
wykom niem przemalowań czy uzupełnień, Oporządzano dokładne, ko- stałych j instytucjonalnych form kształcenia restauratorów""'.
t~1I {nr J0m!/gm:hichte, \Vien 1856.
pie rysunkowe, często kolorowane akwarelo'/ło"'.
J91 E. Berger (20b. przyp. 21.').
W tam~ch naszych rozważań nad sytuacją \w d7.iedzinie restauracji ma-
M. KolIer, ZlłrGtJtói,.htl .. (zob.
J8~ 73. Haltbtl'g (Allstlin). Frogmmf ilWJeflfaryzodi I]JlmkOl"~j r01lla1iskich lIIa/owideł kielJ1!Jch ;~ Bmchf der K K CeITlmlkom;!-
P"-I'P. 175), s. TI.
lorstwa ściennego, poruszyć trzeba jeszcze jeden wątek o istotnym zna- non ...• 1898, s. 46.
IV ~amlds'?!J kOlhli')' C1J1et1lomd,które odl/onitlt pod pÓ~/idsiJ'd) pobio/, u/'S(y uaJlljJni,
l?U Ibid., s. 78. czeniu. Otóż w drugiej połowie wieku XIX rozmnożyły się - ożywiane Z"'stfZ'nt/l w "!YnikJ, wlo/lracji prz'fJrowodzond niifochowo IP /olocb 1893-1894. ;99 M. Kollet, 2IlrGtJchichle ... (zob.
przyp. 175),. 77.
"I M. Kolh:r. Oulrrrdr/;.r Rcslnum. zrozumiałą skądinąd pasją odkrywczą - przedsięwzięcia zmierzające do
łaJ Co prawda już w latach 1868.
ton" ... (zob. przyp. 118), s. 23. odslani,mia i inwentaryzacji średniowiecznych malowideł ściennych po- 1893 funkcjonował jakiś kurs dla re-
m Ta~ porraktO\viUlIJ m.in. cen-
krytych na progu czasów nowożytnych pobiałami bądź tynkami. Wyniki stauratorów p(2)' pracowniach kan.
ne m:\lowiclla kOSlllic::lt:h , •.•. H1'Itt-
\\,1

tych przedsięwzięć wzbogaciły wprawcIzie nieco ówczesny stan wiedzy serwatorslcich dziabjących \V ramach
be.rg (w roku 1892) orilZ M6Jding (w
gaJerii sztuki Górnego Belwederu
mku HW2). !bid., s. 23'. historycznej o tym gatunku sztuki. Z drugiej jednak strony, skutkiem w Wiedniu. Jednak starnni:l podej-
,I;"'lhid. braku doświadczenia warsztatowego i wiedzy o technice i technologii mow:me stale już od roku 1837, bv
Pl.?j'tY'''ne; ne.g'Jt~'\Vnc: ::I5pe:\:.
lIP. odpowiednią specjaliz:łci~ scudió\~
lV tych prz~c1si<;;~,,?.ię( T'fn'l;\~,,;i;:l.1 już
tego malarstwa, a tabe skutkiem braku odpowiednich środków kon- utworzyć \'fi tamach Akademii Sztllk
na hie;.;,~co m.in. A. Ric.gl, lur Fmgr serwuj'lcych, większość odkrywanych wówczas malowici~(pozbawjona Pięknych, zakończyć si.;: mialy powo-
drr HCfiif/"iermIS 1""1 Jrt;md/!liJ!lrtim, dzeniem dopiero w dalekiej pU.VS7.łll-
wstala, w trakcie doczyszczania a następni.e restauracji, w poważnym
MiltcilungcTl dcl' k.k. Z.cntr.:ll-I(otn. ki, bo tv roku 1933. Szerzej 1;;1 l-=n
m,islii{I!'I ...• 3F, ", 190:\, s. 1/1-31- stopniu swych cech zabytkowych"'. WI rezultacie p07.bawione zostały temar- H. Kortan, Ort Mti.rlm(hulejiir
one nie tylko swych wartości żródłowych dla historii sztuki, ale stały się Krm.renimmg 1ł1lr! Technologie (m I/~rA.b-
r"".~Konr.r, Z"rG(!,·!Jich!~ ... (zob.
\<l~
aeHnt der Brldrodm Kiim/e Itil Mellfrfli(h
Prz}1J. 17~), s. 80. ' poważnym problemem dla obecnego pokolenia restauratorów'''. Rest:łUtatorenblitter, Ikl. VII, 1984 ..

~1l Franz. Gnf \'on Metternich
(zob. przyp. 144), s. 18.
Walter Frodl ('lob. przyp. 226),
4\12
s. 41. przyp. 88.
fi)) P:lUl l.eon, LA Lit dt
- dUfmŃ-tiotl, Paris 1951. s.
rU/llllrnh"nn,
139- 140 pisze, że listę. strat mnożyć
by mo7.na w nieskonczoność. Wspo-
mina też o groteskowych wr~cz
przcdsięwzitciach rewolucjonistóVl.
\Y/ niekulf)'ch miastach millnowicie
. j;lko symhol równości obywateli
- polecano zrównać z ziemią wszyst-
kie budowle wieiowe. Szczyrem
le~(J typu obłąkanej wrecz pomy~
Sl~lwoki, było z:lSt:'lpie.nie dekot;Ol.cji
:l:rch.heklonicznych wieży katedry w
Laon, ozdobami imjtującymi czap~
ki fr)'gijskje - symboliczne nakrycia
gJmvy rewolucjonistów. Inne jeszcze
s7.czególy podaje w literackiej, lecz
C2.C.rp:lllcj ze i.rórlcl wersji Paweł Ja~
sieniea, ROiJl'aŻIIIJia o IJ10jnit domo1J'tj~
Krak6w 1985, s. 51-53. WspomiO:'ol
ze zgr02.:jo zniszczeniu {zw. Krucy~
fiksll św. Ouona w Autun, o innych
krzyżach paywiązYU';ln)'ch do ośLch
ogonów i wleczonych po ulicach, o
wzbijanych i IOpion)'ch w Sekwanie
r7.t:Żbachz katedry Notre Dame w
Paryżu itd.
Der Nrtlt Tt,I/ldJl M(rk.J,r, 1795,
,fI)6
s. 77 om 1ó8, zamieszC7.a tekst ofi·
cjalnego sprawozdania złożonego w
roku 179'1 pl7.ez niejakiego Henr)'ka
Gregnire, byłego biskupa Blois, który
wypełniwszy deklar;l.cit: wierności wla~
dzy rC\\fo\ucyjnej, stał się jej funkcjooa-
Duszem: •.... w widu deparrament:lch
I.T\.V~ jeszcze niszczenie zabytków. / ...(
w lssaice komisarz wojskowy skon~.
skowal wsryslkie książki by w)'kona'ć
z n.ich poslani:l /.../ komisaa w Merz
,""ychł rozkaz zniszczenia wszystkich
obcoję7.yczn}'ch wydawnictw /. ../ w
\'V'amlei spalono biblioteki w Buuy i
Painboc:uf /..';".
łO~ F. Graf "on Meuemich (zob.
P"l'P' 144), s. IB.
We Francji począdci funkcjonowania pańsrwowych struktur orga-
nizacyjnych służących' opiece nad zabytkami sięgają wieku XVI, kiedy
to do życia powołany został "Zarząd Rezydencji Królewskich" (Sulin-
lendance des BatimCllts dll ROI). Jak już poprzednio krótko wspominano,
zadania tej instytucji sprowadzały się jednak przede wszysrkim do tro-
ski o stan zachowania rezydencji królewskich i ich wyposażenia - w
niektórych przypadkach także jeszcze innych gmachów publicznych'OI.
Od końca wieku XVII poczynając, wzmagać się już zaczęło' zainte-
resowanie przeszłością i jej zabytkami także wśród szerszych kręgów
francuskiego społeczeńsrwa. W konsekwencji wzrastało też przeświad-
czenie o celowości zachowania tych zabytków dla przyszłości. Plonem
tych zainteresowań stały się dość liczne opracowania naukowe, zarów-
no typu monograficznego, jak i inwentaryzacyjnego. Jedną z głównych
motywacji do podejmowania tych ostamich była chęć utrwalenia pa-
mięci o zabytkach, z których wiele - jak nie bez racji sądzono - nie
ma większych szans przetrwania. Do ważniejszych spośród opracowań
montlnJtll/J
wspomnianego rodzaju zaliczyć należy przede wszysrkim: B. de Mon-
faucon, Les Monll/nenls de la monarchiefrancais, t. l-S, Paris '1729-1738;
M. A. Laugier, Essai SIIrJ'archileklure, Paris 1753; A. L. Millin, Antiqlliles
Nationales on fuClleil des MOI/lImenls, Paris 1790'02.
Rozniecane w ten sposób powoli lecz skutecznie zarzewie badań
nad zabytkami i troski O ich zachowanie, przytłumione zostało wybu-
chem Wielkiej Rewolucji Francuskiej w roku 1789. Jej dalszy przebieg,
zwłaszcza w .okresie politycznej supremacji Jakobinów w pierwszej
połowie lat dziewięćdziesiątych, doprowadził do ogromnych spusto-
szeń w zasobach francuskiego dziedzicrwa kulturowego. W tym czasie
ideologiczne zaślepienie pchało bowiem ideologów rewolucji nie tylko
w kierunku wspieranej terrorem antymonarchicznej dyktatury, nie tyl-
ko w kierunku wojującego antyklerykalizmu, ale także programowego
ateizmu. Podszczuwane przez zaślepionych doktrynerów politycznych
tłumy otumanionych "sanskiulotów", pasrwiły się zaciekle nie tylko nad
pałacami, jako pamiątkami znienawidzonego "ancient regime'u", ale
także nad budowlami kościelnymi jako symbolami "religijnego zabobo-
nu", a nawet niektórymi świeckimi gmachami publicznymi. Przeraża-
jący obraz tych zniszczeń ewokowany jest często do dzisiaj na kartach
utworów literackich i publicystycznych, jako symbol ludzkiego fanaty-
zmu i barbarzyńsrwa"". A jest to obraz bynajmniej nie przejaskrawiony,
co zaświadczają obiektywne relacje świadlrów tych .wydarzeń'o,.
Sytuację pogarszało dramatyczne zubożenie kościoła skutkiem rady-
kalnych konfiskat jego majątków. Fakt ten utrudniał, a właściwie wręcz
uniemożliwiał nie tylko doraźną naprawę rewolucyjnych zniszczeń, ale
na dalszą metę, także bieżące utrzymywanie zabytków kościelnych we
właściwym stanie.
W nieco lepszej sytuacji znalazły się niektóre rezydencje i częsc
gmachów publicznych. W odniesieniu do nich niszczycielskie eksce-
sy tłumu zostały tu nieco ograniczone dzięki wysiłkom w~pominanej
wyżej, dawnej ••Surintendance", która od roku 1791 działała dalej pod
zmienionym przez władze rewolucyjne szyldem'"'.
Przerażona katastrofalnymi rozmiaratni wyrządzonych szkód, część
członków rewolucyjnych elit politycznych USiłowała po pewnym czasie
stawić czoła dalszym aktom wandalizmu kulturalnego,. między innymi
na drodze legislacyjnej. Z ich inicjatywy 15 listopada 1790, a następnie
16.,września 1792, Zgromadzenie Narodowe uchwaliło odpowiednie
deR!ety'06,jednak mimo górnolotnej, adresowanej do uczuć rewolucyj-
nych mas stylistyki tych aktów prawnych'"', odnosiły one - zwłaszcza
początkowo - dość mizerny skutek. Oceniając je jednak z historycznej
perspektywy, riie sposób odmówić im fundamentalnego znaczenia. Za-
warte w nich przesłania przyczyniły się bowiem niewątpliwie do rozbu-
dzenia poczucia indywidualnej odpowiedzialności wobec potomnych
za losy dobra jakie stanowią zabytki. Przede wszystkim jednak akty te
- po raz pierwszy w dobie nowożytnej - zaakcentowały tak mocno
i wyraźnie - że ochrona narodowego dziedzictwa należy do podstawo-
wych obowiązków zwierzchności państwowej.
Jak zwykle we wszystkich sytuacjach kryzysowych, również i w tym
przypadku dtJ,Żąrolę odegrały spontaniczne działania społeczne. Wiele
zabytków fr,ruskich, przede wszystkim ruchomych, swoje ocalenie z
rewolucyjnej rawieruchy zawdzięcza zaangażowaniu.osób prywatnych
- na przykłaci wysiłkom artysty "- malarza Aleksandra Lenoice. W jed-
nym z opustoszałych klasztorów gromadził on gorliwie walające się
wszędzie dzibła sztuki i w ten sposób srwerzył podwaliny pod zbiory
późniejszego Musee des Monuments Francais,"8,
Era napoleońska obfitująca w wojny i nękana będącymi ich skurkiem
problemami gospodarczymi i społecznymi, nie stworzyła zbyt dobrych
warunków do podejmowania na szerszą skalę konkretnych działań na
rzecz ochrony i konserwacji zabytków. Epoka ta przyniosła natomiast
pewne korzystne dla zabytków zmiany mentalne. Nowy kształt pań-
srwa, jego stosunki wewnętrzne i relacje międzynarodowe, wymuszały
mianowicie generalny odwrót od rewolucyjnego radykalizmu - także w
nastawieniu do przeszłości. Potrzebą chwili stała się bowiem stabilizacja
sytuacji wewnętrznej pańsrwa. Do tego celu, już w czasach Napoleona,
a zwłaszcza po jego upadlru, dążono poprzez działania podnoszące
oItli Paul CJemen, Dit DtnkmalpJltf,t
prestiż postponowanej dotąd tradycji historycznej. Miała ona mianowi- in FraIJk'reich, Zeitschrift fur Bauwe-
cie spełniać rolę katalizatora w procesie budowania nowego porządku ,en XLVIII, 1898, sp. 491.
społecznego i politycznego. Zamierzone działanie tego mechanizmu 401 Przykładem tej stylistyki moie
być nasrc:;pujlicy fLagrnent odnośne-
trafnie odczytał i scharakteryzował jeden z bacznych obserwatorów go tekstu: ,Jesteście l:)'lkodepozyta-
rozwoju ówczesnej sytuacji w ponapoleońskiej Francji, stwierdzając riuszami dobu, co do któtego wielka
lapidarnie, że: ••...Cesarsrwo trwanie swoje zawdzięcza mocnym funda- rodzina ludzka m:l prawo zażądać .
od was zdania sprawy. Barbarzyńcy l
mentom ophtym na respekcie dla narodowych tradycji ,.."'09. niewolnicy nicD:lwidzili nauki i nisz-
czyli zabytki -ludzie wolni koch:lj, je
Jedną z ~ierwszyCh skromnych prób uporządkowania chaosu jalci i z:lchowuj~....". Wg. C. Pcrogalli, A!t1-
numtnti t metodi di t'alon'zzazionł Saggt~
w zasobie ęziedzicrwa kulturowego Francji spowodowała rewolucja, Slon'a t tafTalteri delie Ilon'che 111/ Tu/auro
podjęta zos'tała już w roku 1810. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
in 1JaJia dal mtdioeL'O ad oggi, Mijano,
podjęło mianowicie wówczas próbę przeprowadzenia metodą ankieto- 1954, s. 34. Przekład]. Grabowskiej
- masz}'nopis w archiwum Z:lkbdu
wą rodzaju inwentaryzacji stanu zachowania zabytków (Enql/ele Slll"les KonsClWatorst\\I:l U!'v1K w Toruniu.
Monl/men/s)"o. Przedsięwzięcie to nie osiągnęło jednak wyników god- «li P. Clemen (zob. pr70rp. 406),
nych większej uwagi. sp. 491.
ł09 F. Kugler, lvmrh"tiu im Jaur
Stopniową poprawę sytuacji w dziedzinie badań nad zabytkami
1845, (w:] SchJiftm und SlIłdil1l rJłr
i troski o ich zachowanie przynosić zaczęły dopiero działania - przede lvmJtguchithte, Stuttgart 1854, s. 456.
wszystkim społeczne - podjęte w drugiej dekadzie wieku XIX. Kolebką ~IO P. Leon (zob. prz)'p. 403), s. 76.
 tych działań stała się Normandja. Już w latach 1814-1819 prowadzić
tu zaczęto prace badawcze, a także inwentaryzacyjne, przede wszyst-
kjm dotyczące architektury średruowiecznej. Wśród ich wykonawców
wymicruć należy przede wszystkim H. Langloise i M. de Gerville. Nie-
bawem przylączył się do ruch jeszcze, młody wówczas Arcisse de Cau-
mont (1801-1872). Jcgo to wielką zaslugą było skupien.ie badaczy histo-
rii i zabytków tego obsznu w pierwszej w dziejach Francji, .znaczącej
organizacji spol'e.cznej, dzialającej zarówno na polu badań zabytków, jak
tcż na rzecz opicki nad nimi. Organizacją tą było założone w roku 1824
"Stowarzyszenie Antyh,'ariuszy Normandzkich" (~oeictt des ontiqlltlilu de
Normondie). 1)0 działań tego stowarzyszenia A. de Faumont wniósł ,nie
tylko SW('ją energię i talent orga,nizacyjny, ałe włą;fYJ t~lcie swoje pio-
nierskie poczynania badawcze. Ich wyJiikj rozbudżały zainteresowania
sztuką średniowieczną nie tylko wśród elit, ale ta~że szerszej publicz-
ności. Wym.icnić nl naJeży takie pozycje jak Euoi JJ;rttlrebit,ctllre re/igiewe
""t1toyel ag, (1826), czy też COIlr.rd'alltiqllit'J !l10lltI1JJCllt,7/es
(1830)411.Nie-
";',f, Ams.l'e df Gl!lmrmt (lS0!-
zwykle aktywna i bardzo owocna dziahlność A de Caumont i sl-upio-
IH72J, ł,Z{flm~J' b,~,l,-I(t his/(J/ii i za-
~}"Il~dll' 'I/"(/;'./IJ(,I1;cr id, ill.'l'N1Ii'1~!"::P9i nego wokół niego środowiska, srala si~ impulsem pobudzającym do po-
i (,·cl.>l"lI'11' Wł.' n"a1!~i'i. clejmow.nia podobnych inicjatyw w innych regionach kraju. Wszystkie
one zachęcaj y swoich członków do badania, a także inwen taryzowania
zabytków, oraz st\varzania im warunków dalszego przeuwania. w ten
sposób powstawał' stopniowo solidny fundament pod późniejszy zasad-
niczy już etap rozwoju ochrony i konserwacji zabytk6w we Francji.
Odnotow~ć nI jeszcze koruecznie należy, że Arcisse de Caumont,
niezależnie od swej natężonej dział'aJności badawczej, mającej pośred-
nio wpływ na rozwój ochrony i konserwacji zabytków, wypowiadał się
na te tematy także w sposób bezpośredru. Twierdził więc na przykład
w sposób prekursorski, że dla idei opieki nad zabytkami rue wystarczy
pozyskać tylko przedstawicieli elit, leci przekonać do niej należy ko-
niecznie ogół obywateli4t2.
Zasadnicza zmiana w położeruu zabytków nastąpiła dopiero w latach
trzydziestych wieku XlX. Była ona w pewnej mie~:zeskutkiem długo-
falowego działarua charakterystycznej dla całej Europy fascynacjj prze-
szlością. We Francji jednak znaczącą rolę odegrała nadto wewnętrzna
potrzeba ptzezwyciężerua szoku wywołanego świldomością strat wy-
rządzonych przez rewolucję, a pogłębionych nastd~rue przez laU!.póź-
ruejszych zaniedbań. Przyjazna zabytkom atmosfera kszU!.łtowana przez
te czyoillkj, znalazła swój wyraz w chwytliwym haśle" wojna burzymur-
kom" (Gllerre affX demo/i!ietlr!), rzuconym w roku 1825 przez wschodzącą
gwiazdę światowej literatury Wiktora Hugo (1802-1885)41'.
Taki kierunek rozwoju nastrojów społecznych okazał się zresztą
w znacznym stopniu zbieżny z interesam.i sił, które doszły do wladzy w
wyniku Rewolucji Czerwcowej roku'1830. Za.istruała wówczas we Fran-
cji sytuacja wewnętrzna wymagała bowiem znów stymulacji propań-
stwówych nastrojów społecznych. Starano się tego dokonać ponow-
m F. Kugler (zoh. prz",. 409), s. nie w drodze odwołania się do tradycji h.istorycznych. Kolejna władza
4(,5; C Pcrogalli (zob, P"ll" 407), s, poparcie społeczeństwa i stabilizację swych rządów zyskać zamierzała
40,
CI! P. Leon (zob ..przyp. 'I03), s. 96 ..
przez pobudzerue kultu dawnej Francji'''. Zabytkj, jako wid~me świa-
41) P. (]cmcn (zob. prąp .. 406),
dectwa tej świetnej przeszłości stały się więc obiektem żywszego zain-
sp, 493, !\ teresowania. Właśnie wynikające stąd względy stały się chyba jedną z
4U \'V, f<rodl (?Ob. przyp. 3tifl). s. 42. głównych przesłanek skłaruających rząd do podjęcia decyzji mających
zapewnić zabytkom nie tylko bardziej poczesnego miejsca w hierarchii
kulturowych wartości, ale także bezpieczniejszego bytu.
Wi celu realizacji tego zamierzerua postanowiono powołać do życia
odpowiedrue państwowe struktury organiz~cyjne. 23 paździerruka 1830
roku, stojący na czele nowych wladz paóstwowych król Ludwik FjJ.ip
ustanowił taką strukturę pod nazwą "Generalny Inspektorat Pomruków
Historycznych" (jll.rpeetioll Gen,m/e des MOIIIIJJJ"'!!HisloriqIlCJ), która pod-
porządkowana została Ministerstwu Robót Publicznych41', Głównym
impulsem do wykonania tego krokn bylo memorandum opr~cowane
przez ówczesnego miJiistra oświaty, wybitnego historyka i profeso-
ra Sorbony, Francoise Guizot. Był on zresztą także twórcą koncepcji
struktury org~nizacyinej tej nowej instytucji i autorem pomysłu, by na 7.5. Louis Vitet, jedcn Z rzoroJJ)'cb
pierwszego jej kierownika powołać Ludovic'a Vitet, czynnego dotych- pub/iD'IMJ" i poli!.)'kfhJl o""ZglówJlY
czas przede wszystkim na poJu publicystyki i polityki''', Dobry start tej organizator paJiJtwOJl'ej JIJI~/'.J' k.t)lJ·
SBI1J'alorskiq wc .Fn1llr;r.
nowej .instytucji wspomagała sprzyjająca atmosfera społeczna kształto-
wana w znacznej mierze przez przyjaźnie nastawioną prasę. \Vażnąrolę
spełruł np. opublikowany w roku 1832 na łamach wpływowego "Revue
des dem: mond'es" kolejny płomienny apel o powszechne wsparcie
"wojny burzymmkom". Znalazł on głośny odzew rue tylko w szerokich
kręgach czytelniczych, ale również w sferach opiniotwórczych elit. Pod
jego zapewne wplywem powstała m.in. żarli:waw tonie publikacja, pięt-
nująca sprawców hekatomby francuskich z~bytków, zatytułowana - ,,0
wandaliźmie we Francji" (Du IJtIlldtl/i!1l1Bell Frtlllce), pióra jednego z naj-
większych autorytetówpolirycznych, kulturalnych i moralnych ówczes-
nej Francji, hrabiego Ch. F. Montalernbert (1810-1870)417.
Przyjazną zabytkom i idei ich restauracji atmosferę ksztaltowaly rue
tylko wyżej wspomniane apele publicystyczne, odwołujące się raczej do
racjonalnej sfery ówczesnych poglądów społecznych, ale takźe utwory li-
terackje wywołujące określone stany emocjonalne. Wspomnieć tu trzeba
przede wszystkim głośną powieść Wiktora Hugo - "Dzwooillk z Notre
Dame". Zdaniem wielu badaczy utwór ten, wydany po raz pierwszy w
roku 1831, kreśląc fascynujący czytelników obraz średruowiecznego Pa-
ryża, ubarwiony intrygą osnutą wokół czołowego zabytku architektury
tego m.iasta, uczynił dla rozwoju kultu zabytków i promocji ide.i ich re-
stauracji, o wiele więcej niż niejedna uczona rozprawa. Nie bez znaczenia
była w tym względzie również aktywność odradzającego się powoli koś-
ciola katolickiego, zainteresowanego żywotnie zaleczeruem ran zadanych
zabytkom sztuki kościelnej w czasie rewolucyjnych ekscesów"'.
Mimo poważnego znaczerua wszystkich wyżej wspomruanych zja-
wisk, najważruejsiym chyba, bo tworzącym profesjonalne podstawy
działania czynnikjem, pozostał nadal rozwijający się dynam.iczrue ruch
naukowy, który obecnie coraz wyraźniej, obok zadań badawczych, wy-
znaczył sobie także cele konserwatorskje. Jednym z przykładów może
tu być powstałe w roku 1834 Societe .frtlnca;se d'tlrcheologie pour Iti comer-
vtltion deJ mOlll/ment! h;storiqtles. Jego załoźycielem był wspominany już m F. Graf von Metternich (zob.
wyżej Arcisse de CaumonŁ Niebawem wydawać ono zaczęło czaso- Prryp. 144), s. 7.
. ,pismo p.t. "Bulletin Monumental", które zyskało natychmiast rue tylko m P. Clernen (zob. przyp. 406), sp
. :'Wysoką rangę naukową, ale także ważne znaczenie jako propagator id~i 493-494 .
4Il Ibid.
ochrony i konserwacji zabytków. Niebawem ukazywać się zresztą też
Ul P. Cltmen (zob. przyp. 406), sp.
zaczęło kolejne czasopismo o zbliźonym profilu - mianowicie ,,Anna- 492-493.
les archeologiques" którego wydawcą był Didron'l9. C19Ibid.
 Takie ożywienie działalności naukowej i rozbudzenie przychylnych
zabytkom nastrojów społecznych, w połączeniu z podszytym poli-
tyczną kalkulacją zainteresowaniem władz państwoWych, tworzyły w
sumie Wyjątkowo sprzyjające warunki dla pomyślnego startu Wyżej
wspomnianej Inspekcji Generalnej. Nie bez znaczenia dla szybkiego
przezWyciężenia początkoWych trudności, Wynikających - mimo tak
sprzyjającej sytuacji - w sposób naturalny z całkowitego braku wZor-
ców i doświadczeń, były zapał, energia i połączone z szerokimi hory-
zontami myśloWymi, wielkie talenty organizacyjne L. Vitet'a. Dzięki
nim wł.aśnie, pełniąc w ciągu trzech pierwszych lat ismienia Inspekcji
funkcję jej kierownika, potrafił on nie tylko stworzyć jej strukturę or-
ganizacyjną, nie tylko celnie zaprogramować jej przyszłe działania w
zakresie badań i inwentaryzacji, ale nawet podjąć już w tych sprawach
pewne wstępne działania'''.
Jego następcą został Prosper M6rimee (1803-1870). Obejmując to
stanowisko w roku 1835"', miał on już za sobą bardzo udane debiuty
nowelistyczne i dramaturgiczne. Zapewniło mu to znaczny prestiż,
który następnie, w miarę ukazywania się jego kolejnych, coraz bar-
dziej poczytnych utworów; ciągle jeszcze wzrastał, by w roku 1844,
z chwilą wyboru na członka Akademii Francuskiej, o~iągnąć swoje
apogeum"'. Wynikający stąd duży autorytet społeczny stanowił bez
'wątpienia poważny atut zapewniający w znacznym stopniu powodze-
nie jego wszechstronnym działaniom podejmowanym w ciągu blisko
trzydziestoletniej działalności na rzecz Inspekroram Generalnego.
Właśnie przede wszystkim ten autorytet, uwiarygodniając jego dzia-
łania, pomógł mu osiągnąć efekt o szczególnym dla konserwatorstwa
76. Pro.lI;" Min·mie (1803-1870),
znaczeniu. i\1ianowicie bujne rozkrzewienie kultu dla zabytków w
l1'ZięlJ' IJoJI'elisia j drc1/lJrItur~ a zo·
razem d/ugo/ctni i wielce ZaJiuŻO'!y
szerokich kręgach francuskiego społeczeńs twa i powszechną niemal
t'.Oł1(i'lIl1ator dz.;el.7 Lm,i!fl l/ilet'a akceptację dzialań na rzecz ich ochrony i konserwacji. \VI atmosferze
1111J!a1lnJl'irkll le.iero1J'fIika J}1Ipek· tego ożywienia aktywizowały się nie tylko kolejne ośrodki społecz-
Gcmral11l'.go POllllliktilll Hi·
t()ml1f
nego ruchu na rzecz badań i opieki na zabytkami. Coraz częstszym
!lm.ycZ'DJ(:b J1!e Pm!Jgi.
zjawiskiem stawały się także publiczne Wyrniany poglądów na temat
przebiegu i wyn.ików działań podejmowanych w stosunku do po-
szczególnych zabytków, a nawet polemiki i dyskusje odnoszące się do
kluczowych problemów ogólnych konserwatorstwa. Forum dla więk-
szości tych Wystąpień był czołoWy wówczas organ prasoWy Francji
"Revue cles deux mondes"423.
'lU Por. haslo "Hestauro" Iw:) E.
E. VioUct-le Duc, DictioRairt &i.JJolle
Nie pomniejszając bynajmniej wagi wpływów Prospera Merimee na
dY, ArcbiJfctHre FnJllcaiu, s. -20. Prze- pomyślne dla zabytków ukształtowanie świadomości zarÓwno elit jak
klad A. Krawczyk - maszynopis w i szerszych kręgów społecznych, za największą jego zasługę uznać chy-
archiwum Zakładu Konsern.'ator-
SIwa UMK ba wypadnie jego wkład w organizacyjny i merytoryczny rozwój fran-
cuskiego konserwatorstwa.
m lbid.,s. 21.
U2 P. M. Anz2s, Vjollel le Dllt et Pierwsze sukcesy w tej dziedzinie osiągnął on już na początku swej
Metim((, Les Monuments HislOciqu-
działalności w Inspektoracie. Do najważniejszych zaliczyć tu należy
es de la France, 1965. nr. 1-2, s. 22.
• 21 P. Clernen (zob. przy? 406).
dalszą rozbudowę struktur organizacyjnych mających służyć opiece
sp. 596. nad zabytkami o kolejny element - a mianowicie "Komisję do Spraw
Ul Z czasem przy Komisji po_ Pomników Historycznych (Commissiotl des MonumetJts Historiques). Insty-
wstało jeszcze szereg pomocniczych tucja ta, powołana do życia w roku 1835 liczyła początkowo ośmiu
jednostek orglUliz:lcyjnych, jak np.
bibliotek:i., archiwum, f010teka, zbio- członków. Niebawem jednak liczbę tę powiększono, zaś objęcie jej
ry odlewów itd. Por. P. Clemen (zob. protektoratem ministra spraw wewnętrznych podniosło jej rangę"'.
p":yp. 406), sp. 516 j n.
Skuteczność działań zapewnił nadto tej komisji jej bardzo przemyślany
skład osoboWy. Jej przewodniczącym w latach 1835-1848 był kierujący
poprzednio Inspektoratem L. Vitet"'. W jej skład weszły natomiast
nie tylko Wysokie autorytety naukowe, dające rękojmię profesjonalizmu
jej działań, nie tylko Wyrocznie w sprawach kultury i sztuki, jak np. W.
Hugo i Ch. Montalambert, gwarantujące jej pracom odpowiedni re-
zonins społeczny, ale także parlamentarzyści, którzy problemom Wy-
nikającym z działalności Komisji zapewnić mogli szybką i skuteczną
transmisję na fora polityczne_
Do zadań Komisji należało m.in. podejmowanie, bądź koordyno-
wanie badań nad zabytkami, łącznie z ich inwentaryzacją, opracoWy-
wanie wytycznych do działań na rzecz ich ochrony i restauracji i nad-
zorowanie przebiegu tych przedsięwzięć. Jej szczególnie ważnym, bo
brzemiennym w daleko idące skutki zadaniem, była także klasyfikacja
zabytków'u. Stanowiła ona od początku jej działalności główny ele-
ment, administracyjno-prawnego instrumentarium ochrony zabytków.
Przyjęto b~wiem od początku zasadę, że jedynie obiekty sklasyfikowa-
,
ne, to zna zy I
wpisane na podstawie analizy i rekomendacji Komisji do
"Rejestru Klasyfikacyjnego" (ClasSCfJJCIlI), objęte zostają ochroną praw-
ną sprawo~aną przez prefektów prowincji. PodstaWOWym krytetiwn
decydującym o zakwalifikowani~ do takiego wpisu, byłj' wartości hi-
storyczne l artystyczne danego obiektu, Winny one osiągać walor po-
zwalający uznać go za dobro, którego zachowanie uznane być mogło
za uzasadnione z punktu widzenia interesu publicznego.
Ta dwutorowość postępowania na rzecz zachowania zabytków, po-
legająca na Wykonywania zadań merytorycznych przez Inspekcję i Ko-
misję, natomiast cZj'nności związanych z nadzorem ogólnym, \vzględ-
nie egzekucją jakichś jej zaleceń przez organa administracji państwowej
- czyli przede wszystkim przez prefektów - pozostała trwałą cechą
organizacji służb konserwatorskich we Francji.
Do roku 1840 sklasyfikowano 900 zabytków, ale już po dziesięciu
latach liczba ich wzrosła do 3.000 obiektów427. Jednocześnie trwały
starania o pozyskanie odpowiednich środków finanSOWych.Także na
tym polu Prosper Merim6e osiągnął znaczne sukcesy. Budżet Komisji,
który początkowo zamj'kał się sumą 80.000 frankó\y, już w roku 1837
wzrósł do sumy 200.000 franków'28.
Byłoby jednak wielkim uproszczeniem, gdyby przy ocenie zasług
Prospera Merimee, uwzględniać tylko jego osiągnięcia na polu publie
relatiotlS, czy sukcesy przy budowaniu struktur organizacyjnych Inspek-
~uHasło "Restawo" (zob. przyp.
cji i Komi.5ji. Konserwatorstwu francuskiemu zasłużył się on nadto 420), s. 21.
ogromnie ~a wiele innych sposobów. ~26 P. Clemen (zob. pczrp. 406), sp.
I tak n&. niejeden francuski zabytek zachowanie swej oryginalnej 496 i n. oraz F. Gr2f von Mettenuch
(.ob. przyp. 144), s. 8.
substancji Zawdzięcza zapewne jego apelom o zachowanie wstrzemięź-
~:nF. Graf von Mc:ttecruch (20b.
liwościprz1y podejmowaniu decyzji konserwatorskich. Wszak to właś- pnyp. 144), s. 8.
nie on jest autorem aktualnego po dziś dzień powiedzenia, że niekiedy P. Clemen (zob. przyp. 406),
428
restaurator zabytku Wyrządzić może mu większą szkodę niż jego bu- sp. 495 .
rzyci~l"'. Poświęcone działalności P. M6rimee opracowania przytaczają 42i "Les reparateucs sons peut-
cere aussi dangeccaux que les des tIu-
zresztą wiele przykładów jego bezpośrednich interwencji, mających na cteu.rs". Powiedzenie użyte po raz
celu właściwe ukierunkowanie działań na rzecz jakiegoś zabytku, zgod- pierwszy w liście P. Mćrimć:e do A.
Caumont - wg. P. Leon (20b. payp.
nie z programem ustalonym wcześniej przez Komisję"o ..
403), s. 196.
Do licznj'ch zasług P. Merimee doliczyć jeszcze należy jego trafne dO por. P. M. Anzas (zob. przyp.
dobory współpracowników. Najtrafniejszą z jego decyzji personalnych 422), s. 24 i passim.
 była niewątpliwie decyzja powołania do' grona swych współpracowni- ukę zawodu w pracowni architekta A. F. Leclerc'a, oraz w
ków Eugeniusza Emanuela Viollet-le-Duc'a (1814-1879). Jego działal- czasie autodydaktycznie zaprogramowanych i konsekwentnie
ność miała bowiem nadać ton całej epoce nie tylko francuskiego, ale realizowanych studyjnych podróży krajowych i zagranicz-
całego europejskiego konserwatorstwa. nych"'. O edukację Viollet-Ie Duc'a, a następnie stabilizację
zawodowązadbal bardzo skutecżnie jego wuj Etienne Delec-
Osobowość E. E. VioJJet-le-Duc'a stanowiła swoisty fenomen na-
luz~. Jemu właśnie zawdzięcza on z pewnością pierwsze kon-
ukowy j artl'stl'czny, na skalę przekraczającą zresztą grilnice problema-
takty ze swymi późniejszymi protektorami i nauczycielami
tyki ściśle konserwatorskiej. Byl on bowiem wszechstronnym i do tego
- Prosperem Merimee i Ludwikiem \Titet, stalymi bywalcami
ahsollltnie samorodnym talentem najcz)'stszej wody. \Y! dobie dość już wl1jowsiciego domu-132.
rygorystycznie realizowanej instytucjonalizacji D3iuki zawodu archjtekta,
Działalność Viollet-Ie-Duc'a na polu badań i restauracji
odmówił 011 zdccl'dowanie podjęcia studiów w Szkole Sztuk Piękilych.
77. P1~sel1illJ.z EJJ/:JJJ!ff./ T/iol/et-k- zabytków rozpoczyna si~ już w roku 1838. Jednak dopiero w
Dut: (18U-i879), rz'.o/rJIJJa
jh1flOlJki(g~ i e!lr(lj)~iJ,{ ...if;!!,tJ
.
Swoie kwalifibcj~ zdobywał i doskon:llil odbY'fając indywidualną na-
.l .. roku 1840 P. Merimee powierza mu oficjalnie pierwsze więk-
11J(J/or.r!Wrl wXf)(
sze i poważniejsze zadanie - zbadanie i restaurację znajdują-
11~
78. veze!q:v (Prtl1li:/a)J kościół St. hfadele.imJ 'J'.runekE. E. r~,ri(Jllet-le-DlfcJapr'{cdstaw;ajq-
cej się już na progu katastrofy budowlanej świątyni St. Made-
f}1lJ':s/ądjd JJJltell'iP Jl! chwili rO:;jJoczęt:itT pmc kO!lJerwolorskic/J.
lain w Vezelay'33. Nadspodziewanie dobrze udana realizacja
tego zadania stała się pierwszym szczeblem do jego później-
szej szybkiej i obfitej w sukcesy kariery - która, zwłaszcza w
pierwszym okresie, rozwijała się pod znacznym merytorycz- 79. V,z''':1' (Francja), kościół St. Madel;i"',
nym wpływem P. Merimee'34. ry,rtmek- E. E. T/iollel-le-Duc1a p,zedslal1'iqjąry
Bilansując skrótowo zapoczątkowany w ten sposób doro" fasadę zachorlniCb sta" przed rO;;{Joczędel1l prac
kOJJsenvafor,rkicb.
bek życiowy Viollet-le Duc'a, jeden z badaczy przyrównuje
go obrazowo do tryptyku, którego części "składowe tworzą:
restauracja zabytków, badania naukowe i twórczość arty-
styczna4l5. Wydaje się jednak, że tryptyk ten -używając nada!
tego samego obrazowego język><- można by jeszcze rozbu-
dować do formy pentaptyku, dodając nadto do jego postaci
a
dwa dalsze elementy - mianowicie skrzydła symbolizujące
działalność dydaktyczną i organizacyjną Viollet-Ie-Duc'a.
Błyskotliwą karierę Viollet-le-Duc'a zapoczątkowała - jak
już wspomniano - jego działalność w roli restauratora za-
,II P,:". m.in. /'. G(IIH, Vi[}t'd-/~-
bytku architektury. Ona też pobudziła go do aktywności we
[)!i'~,ji/ f.rll:, .roll (j[!'r{, ,1'(1 do(/n:'w, Paris, wszystkich pozostałych, wyżej wspomnianych dziedzinach.
t~ll'1; I., P. P:l'lud.. [/-ioIM li? Dw, Le:>
Nim zakończone zostały ostatecznie prace restauratorskie
M')l1t1rllcnrs 1·ljQ<.J6'JlJ(;s de !:l Fr:m-
c,;, 19(\:). nr, s. 4 i n. ota7. t>rLBes-
I.'~. przy kościele w Vezelay, powierzono mu już następne zada-
s.;:!., 1.·'jollt' !r PI/[ • .\""'11<' Jtdlm{~ iI,r nie - tym razem już w stolicy - gdzie rewolucyjne zniszczenia
Ge.f(/Ji,kf, ['.'J:) l-li.•lt!n'.Il.'tu.r /Ind bit/ct/de
KHl7'I, H(inclJen 19()5; K Pevsnet, i porewolucyjne zaniedbania, zadały zabytkom szczególnie
H/HI-iI! a/!:t J··'i'!!!.?f·'!, DII:'. Lonr-lrm bolesne rany. Już w roku 1840 włączono go do zespołu re-
19(;9. 1-'dnrejS7Y "l.f"')I:1\'.· bibliogra-
ficzn.l c!!~r:lu''''''';lri p().~więconych
staurującego królewską kaplicę relikwiową St. Chap elle..Ko-
\.'k;lkt-k-Duc\I·.,vi :,:,.!\lJtcrn m.in. b.- lejnym, równie prestiżowym, ale już bardziej samodzielnym
l:"l)og \'_~'st:l\\'I': V /.":'.l· 'io/ld_/t' J)f((,
zadaniem, które powierzono mu w roku 1845, była restau-
P<1ris 1980.
racja paryslciej katedry Notre Dame, następnym zaś restau- 80. f.lizelay (Francja), kościół St. M"d';"n', n';·
.q~ \huric' łks:,('":. (:~I)b. pf7.yp. dok ll'JjJólczesl!J' .
431j,~. <\(" racja tamtejszego czcigodnego opactwa St. Denis. Spośród
m F Fr:lll7. G r:tf \"on lVlctternk.h dalszych licznych prac, ze względu na ich szczególne zna-
(:leoLl pr.~n). 1'14\ .~. 8.
czenie i stopień osobistego zaangażowania VioUet-le-Duc'a,
4.l~ ,Yr:lc'.ljc chri'J i (}wC'cllie, gdy

jClal:m I:ien)\nll~' rJl"hmi i\fćr.i1flee"

wymienić nalóy jeszcze przede wszystkim katedrę w Reims, zamek
pisa' \V [,Jktl 18'14 VinJler·1c Duc w w Pierrefonds oraz obwarowania miej,kie w Carcassonne. Spod jego
liśc!e dl) ojC:l. POl". .M. Anzas (zob.
ręki wyszedł też projekt odtwarzający pierwotny wygląd fasady zamku
przyp. 1122), 5. 7·-1. CytoW,HJy b:'ld~cz
w innrm miejscu swego opracow::Irlia biskupiego \V Sens'''. \ '" J P. P'quet (zoh P")1'- ,31),
stwi(:rdza, Ż~ .•... \'1 toku prac Komisji W ramach tak przekrojowego - jak niniejsze _ opracowania, trudno s. 5.
P. ~'Ićrinlće, w iakimś stopniu sam ·~5 P. Clemen (zob. pI7.}1). -106),
stw(m-:vł Vinlkt.-le Dl1c'~ ...", ibid., zmieścić bardziej szczegółowe omówienie charakteru tych przedsię- passim oraz F. Gr:lf von ~.klternieh
~.. 12. wzięć, których wyniki na wiele lat stały się dla całej plejady uczniów (zob. p<z)l'. 144), s. 8.
 ·.r.
\-?-.
i naśladowców Viollet-Ie-Duc'a we Ftancji i całej Europie, po-
wszechnie i prawie dosłownie przyjmowanym WZOrem"'. Spro-
wadzając subsrytut takiego omówienia do maksymalnie skom-
prymowanej formy, ogólną koncepcję działań restauratotskich
Viollet-Ie-Duc'a sprowadzić można do następujących pWlktów:
~ obiekt zabytkowy uwalniać należy w trakcie jego testauracji
z wszystkich elementów dodanych po czasie, w którym zostal on
ukończony w swoim pierwotnie zamierzonym kształcie, by w ten
sposób przywrócić mu jego dawną jedność i czyStoŚĆstylową;
_ jeśli w substancji i strukturze obiektu restaurowanego za-
istniały z biegiem czasu jakieś ubytki, to należy je likwidować,
odtwarzając w sposób wierny stylowo, brakujące w tym miejscu
części, by tą drogą przywrócić kompletność formy zabytku. Do
uzyskania tej kompletności dążyć należy nie tylko w przypad-
ku zaistnienia ubytku części niegdyś realnie istniejącej, ale tak- 8J. Pa1J't katedra Notre Dame lvidok
że wówci'"' gdy wykonanie jakiejś pierwotnie zaprojektowanej ogól,!)' od stJ"O/!)' pld.oJIIJch.

84. Carco.fJotllle (Fral1qo)J stall obwarOU 01; lIIitjlkich przed potijęn'elll prac restall1'O-
J

torsIeichp"Z'~E. E. Vio/l,t-I,-Duc'a.
I

82 . .Pa~)'Ż. A:atedm No/re Dame, ,:ysJIIlki przedstawiające Il!.J'glądfasad)' zachodnie) JIJIPiekll XVIII (1)1 oraz 11/wieku :A7X po
iflkoJi{Zf.l1t~·i j~in-rltf1IJi'J(jiJ)rzcz E. E. Viollet-je~D1IcJa (2).

4'1 Z ważniejszych fmUc.llslcich

oaśladowc.6w E. VioUe.r-le- Duc'a, li-
ter2cura wymienia m.in.: 2rch. Abadic
(katedra w Angouleme), 2rch. Bau~
dat (katedra w Clel'mont-Fcrrand,
zamek: \V Blois), arch "Boeswilwald
(katedra w Laon), arch. Druyerc= (s2.e~
(c=g budowli w Poitiers), arch. Gour
(budowle w Cahors oraz !\font St.
Michele) itd. Por. m.iJl. F. Graf von
Metternich (zob. przyp. 144), s. 9.

części zostala swego czasu zaniechane.
Takie nigdy nie zaistniałe części należy
wykonać współcześnie, wg. ewentualnie
zachowanych projektów, [ub - w przypad-
ku braku takowych - w fonnie dostosowa-
nej do stylu fragmentów zachówanych w
stanie oryginalnym.
Tę ostatnią zasadę sam Viollet-Ie-Duc
objaśnił dodatkowo w następujący lapi-
damy sposób: " ...Restaurować budowlę
nie oznacza utrzymywać ją czy też odna-
wiać, lecz odtworzyć ją w stanie komplet-
nym, skończonym, jaki być może nie ist-
niał wcale jako taki w żadnym określonym
momencie ..."m. Wszystkie te zasady, któ-
re ,vyartykulowane zostały oczywiście do-
piero na znacznie zaawansowanym etapie
rozwoju pogJądów ~. VioHet-Je-Duc'a,
odnoszone były nie i;>,lko do architekt':1-
ry, lecz także zabytkpw Innych kategonI.
\Viadomo powszech*ie jakie następstwa
dla wielu zabytków \niało ich przyjęcie,
nie tylko przez Viollet-Je-Duc'a osobiście,
ale także iego naśladowcó,v. Dlatego ogra-
niczvć się tu można tylko cia przytoczenia
kiJkt; faklOgra/lcznych i nie skomentowa-
86. Car.I1"-Jo.:1.'I<: (Fmn,.,~1.J.. J/(111 o!m.'nro11!(1f; 1I1irjrjdch trZVJ,\:OłD' Il' )~'1l;- nvch informacji: w katedrze Notre Dame
ku p",,( rt,.llilT/f'(lltlrft'J .•.:bT-:'. E. f/iol/ef-If.-Dff,·'a.
,; Paryżu, po jej dewastacji \V czasie rewo-
lucji, odtworzono znaczną czę,ść zniszczo-
nych wówczas rzeżb architektonicznych i detalu oraz przybudówek,
~.11'!:l~lo "Re!'l:lur:uion" (zob. usunięto natomiast w czasie tych ptac prawie całe wyposażenie wnę-
prz}'P. 4l0.l. s. 14. trza - w tym wspaniale, XVIII-wieczne stalle; w kościele St. Sernin
,\'1 r~(Ir.m~n (?,oh. przyp. 4(6).
w Tuluzie usunięto m.in. cale XVI-wieczne wyposażeni" rzeźbiar-
passim.
skie; \V knet.1r;l.c \V Sens ,V)'burzono renesansowe przybudó\vki
HiJ Po.yzn;'!j:: f{) :'\:llTl ViollC'tv!c·
D1IC, lYH. hasl" ,.R,~st~umti(.lJl" (:lob. XVII-wieczną przegrod, chórową; w katedrze w Amiens pozbyto się
pr7.\'p. '12(J) .. s. 21. całego wspaniałego, XVIII-wiecznego wyposażenia wnętrza hd"'.
Dodać tn jesz~ze trzeba, że charakter tych zabiegów stawał się z bie-
giem czasu coraz b,rdziej r.dykalny"O
Restauracje Viollet-Ie-Duc'a stanowiące, najogó[niej rzecz biorąc,
swoiste połączenie likwidacji późniejszego wypos.żenia wnętrz i usuwa-
nia nawa.rstwień stylowych z odtwarzaniem elementów uszkodzonych
lub zniszczonych oraz budową części nigdy wcześniej nie z.istnialych,
zaczęły już dość wcześnie budzić wątpliwo~<?czy nawet sprzeciw. Prze-
de wszystkim oczywiście wśród przedstawicieli ówczesnych elit. Ponu-
jając chwilowo z'granicznych krytyków jak J. Ruskina czy W rl-10Hisa,
o których mowa będzie nieco później, wspomnieć tu można jednego
z lurni~a.rzy francuskiej opinii publicznej, a mianowicie A. France'a"'.
Z biegiem l.t krytyka ta nabierała ostrości i stawała się coraz bardziej
powszechna, by swoje apogeum uzyskać dopiero w pierwszej połowJe
wieku XX. Nie negując słuszn.ości większości tych krytycznych wystą-
pień, trzeba jednak obiektywnie stv.~erdzić, że na ogół więcej w nich
b1'lo polemicznego, publicystycznego zacietrzewienia, niż obiektywnej
informacji, a zwłaszcza głębszej naukowej reBeksji. Przede wszystkim
jednak prawie wszystkie one przedstawiaŁy koncepcje i decyzje Viollet-
le-Duc'a w sposób zbyt wyizolowany z realiów i uwarunkowań epoki,
co stawia lo je w niepełnym, a więc mylącym, niekiedy zaś wręcz f.ł-
szywym świetle. Brakowało w nich przede wszystkim obiektywnego
zbilansowania jego ewidentnych błędów z niewątpliwymi zasługami.
Dzieło życia E. E. Viollet-Ie-Duc'a stanowiące niewątpliwie jeden z
ważniejszych epizodów nie tylko dziewiętnastowiecznej historii sztuki
i konserw.torstwa, ale ch),ba tabe dziejów kultury tego czasu, zasłu-
guje z całą pewnością na pełniejsze i bardziej wyważone omówienie.
oraz
4ol1 POL (..3r!o Pernga!Jl (zob.
przyp. 4(7). s. ..G. Db pdilicis~ego
zilusltowani1 stylu t~i krytyki \""no
może w tym miejscu za ks . .1;lnus7.cm
Sto P;'!siecbem (zob. przyp. 218). s. 28.
przytoczyć próbkę lednej "- odnoś-
nych wyp0'ol.-1.<:dzi /i. fr:mce in ,;<lenlO:
"VioUet-le-Duc "'l'znawal ide.; zaiste:
nidudzką, gdyż dą?)'ł do prl.ywt':\ca-
nia Jakiemuś zamkowi ur katedrze
jej \.\l'glądu pienvot.ncgQ. który prze·
cież z biegiem C7.asu się zmieni:!1 lub
naVi'er w ogóle nigdy nit" iSU1i:tl. Dą·
żenie takie bylo okr.w:it::ristwcr:n. Pff)·
",-adziJo do ·zapn:ep:tszn.enia Jzid
szacownych i pelllych uroku, (mlZ dc.,
przeistaczw.ia, tak jak to ~i<; ~I':I10 '7
paryską Notrc Damc, katc,dr iywy<:h
- \v .katedry ahstr3kcyjne. Dzi:lhlnnść
tlka napelnia pHer.lienie:m k:\.;'dego,
kto czuie i kocha natur~ i iycie:. Stil-
rodawny zabyt.::k rLadko bp":] jcdno-
lity stylistycznie we wS7.ysrkicb ~\vych
fragment;'!ch. Ż~:ł on dlugo, II ż)'iąc
ulegl przemianolll, gdyż: p[zcl'ltiany są
podstawowym \v.lrunkicm ż)'cia. Każ-
d\' wick \wcisna! na nim S\\'1)jC pi!;t-
n~. Jest on'jak k~iążka, w klórej każde
pokolenie napisalo s'\\'oi~ stronicę.
Nie .należy niszcz)'ć aoi jcJnei z tych
Stron. Nie to samo na nich pi~mCl, bo
nie ta sama ręka pisała. Byłoby f:lisz)'-
wą 'Wiedzf\., św.iadectwem zkgo sm:lku
chcieć spCO'wadzić je do tq:;o samego
charakteru. Są to różne ś,d:J(Jccrw3,
ale wszystkie rzetelne. \':tię.cei jest h:tl'-
monii w sztuce niż to si~ \Vvd\lje 1110·
zofom-konser~vatoronl". .
 89. Ckrn/oll/-f'e"'11Id (halleja), kaie-
. dra} ~Jslmek E. E. [/iollel-Ie-Duc'a do
jJrąjłklf(jfj re.rtOlmuji.
90. Pt7I)':Gka/ulra l\J(jtrc Dallle,jmgll16/Jty rzc.Źbitlrskiej
(ZOIie ekscesów IVielkięj Rewollł~ji Francuski~j.
dekoragiportalu ifasod)' zachodnio/> rozbitej i zalopio1t~.i
91. Pary t kaiedm Notre Da/lle, lvidok 'z,źbiarskiei dekoraCJiportal1l zachod'il'go odreslo"rou'<IlIegoprzez E. E. VioIlM-le-Dllc'a
po t!~iJzcZe11iach dokouanych IIJ czasie lf7ielfej~j ReJJJo/llq'i FmnclIJki~j.
Jednak w takiej formie nie mieści się ono oczywiście w ramach przyję-
tych generalnie dla tego opracowania. W tej sytuacji trzeba więc będzie
poprzestać na kilku luźnych uwagach sygnalizujących jedynie problemy,
które w obiegowych charakterystykach Viollet_le-Duc'a nie spotkały
się naszym zdaniem z należytą uwagą.
Otóż warto się chyba zastanowić, czy koncepcja ocltwarzania ,V)~de-
alizowanej, by nie powiedzieć \~aginowanej, stylowo jednolicie śred-
111 Sekwanie Jll
niowiecznej postaci zabytków w drodze puryfikacyjnych i rekonstrukcyj-
nych zabiegów restauratorskich, byla całkowicie wynikiem racjonalnych
przemyśleń i emocjonalnych przeżyć Viollet-le Duc'a. Idea jedności sty-
lowej jako Illyśl przewodnia projektów architektonicznych dotyczących
odnowieni~ lub rozbudowy zabytkowych gmachów nieobca była prze-
cież wielu :\tcb.itektom wcześniejszych stuleci. Wspomnieć tu wystarczy
Ch. Wrena,/który już przeszło sto lat wcześniej, bo w roku 1713, propo-
nował wzniesienie dotąd jeszcze nie zbudowanych wież opactwa west-
minsterskiego w Londynie w stylu gotyckim. Uzasadniając swoje stano-
\\~sko w tej sprawie, szermował bardzo ciekawym i w kontekście naszych Hl Ch. \"(iren pisał dQsłownie, ?c
rozważań istotnym argmnentem - że mianowicie w przypadku budowy wieie. zbudować należy k"-Jniecznie
"...in the GOlhic Form, because co
tych wież, odejście od stylu gotyckiego, charakterystycznego dla istnie-
deviate from dle old Form w"ukl
jącej części świątyni, doprowadziłoby do powstania "przykrej mieszani- by to run ima a disagrccablc mi.xtllr.
ny", której n.iezaakceptowałby nikt obdarzony smakiem artystycznym4-", \vchich no pers,on af good tasl'c wo·
u.ld relish .. ," wg. A. von KnoHc, lllr.
Uzupełniając tę dygresję warto jeszcze dodać, że ruż przed rozpoczęciem ml'Ollmdtmglll tltJIlJlber gf)/iuhm KirdJłIl
.'d~iałalności VioDet-le-Duc'a, na przelornie lat dwudziestych i trzydzie- il1l XiX jI)., Kólo 1974, s. 9.
l

HJ P. Clemen (zob. przyp. 406),
sp. 616.
HlN:tJei\' tu jednak dodać, że
mimo oilsil:uJa si~ tej tendencji, myśl
o możliwosci jej realizacji w prilkry-
ce, wcale nic była początkowo po-
wszechm. W odn.iesieniu do zamku
Caucy na przykład J.•. Viu::t m)'śbl
zrazu (18.31 c.) tylko o jego rY5un~
kowej r~konstrukcjj. Por. E. Viol1ct-
le-Due, haslo "Restauration" (zob.
prz)". 420), s. 19·20.
Hi •• Nam ad pukhritudioem tria
requiruntur. Primum, iOlcgritas sive
perfeet.io ... ploparcio, stVI: conso·
nantia. Et itcrum claritas ...". W}'nih
z tego, że brak owej .,integritas sive
perfectio" uważany był za cechę
brzydoty. Cytat l "Summa Theolo-
btitle" sw. Tomasza, wg. G. Dinding.
Dit Btdmflmg t'Ol1 Lich/ PITii Farot ftir
dm iflitlt/,I/ltriit1JtII Kirrhtnboll. StUtl-
g:'lrt 2003, s. 131, przyp. 9.
stych wieku XIX, restauracja kaplicy St. Chapelle w Paryżu rozpoczęta
została od zaprojektowania gotycyzującej wieżyczki na jej dachu"'.
·Nie można też ignorować faktu, że nasileniu wspomnianych tenden-
cji sprzyjał w trzeciej ćwierci XIX wieku duch owego czasu. Współ-
brzmiała ona harmonijnie z nastrojami i oczekiwaniami znacznej części
szerokiej publiczności, której zbiorowa wyobraźnia, m.in ...za,przyczyną
ogromnie poczytnej twórczości literackiej Wiktora Hugo, zafascyno-
wana zostala obrazami średniowiecznej codzienności, rozgrywającej
się przecież w kulisach gotyckiej architektury. I.
Dość istotną rolę w ukształtowaniu koncepCji rekonstruktorskich
VioUet-le-Duc'a'" odegrał zapewne także jeszcze Jnny czynnik - zupeł-
nie odmiennej natury. Jak ,viadorno, cała atmosfert wieku XIX, stulecia
"pary i elektryczności", czasu wielkich wynalazk?w, osi'lgnięć nauko-
wych i technicznych, przesycona była lrultem ładu, porządku i technicz-
nego perfekcjonizmu. \Y/ tej atmosferze .rzecz ułomna, niesprawna, w
swej postaci zaniedbana czy niekompletna, budzić musiała jednoznacz-
nie negatywne odczucia. Ta ogólna atmosfera, w konfrontacji z naruszo-
ną zębem czasu, nieefektowną wizualnie postacią zabytków, wyzwalać
musiała silą rzeczy imperatyw pobudzający do działań zmierzających do
uładzenia ich dekompozycji, uzupełnienia braków, likwidacji stanu ich
rażącej niekompletności. Imperatyw ten potęgowany być musiał jeszcze
przez podziw i szacunek dla rozpoznawanej właśnie w tym czasie przez
badaczy klarownej racjonalności gotyckiej kompozycji architektonicznej,
dla harmonijnej koherencji jej poszczególnych elementów; zakłócanych
przez obce stylowo wtręty, ubytki czy braki. A przecież odczucia te - o
czym się na ogól zapomina - nieobce były mentalności elit już od cza-
sów św: Tomasza z Akwinu (1224-1274). Wszak to on, właśnie w dobie
budowy katedr, definiując pojęcie piękna (pulchritrido), z takim naciskiem
akcentował znaczenie kompletności, jako jednego z głównych jego atry-
butów·". Ten głęboko zakorzeniony fetysz perfekcjonizmu, obecnie zaś
jeszcze spotęgowany i pożeniony z typowo oświFceniowym dydakty-
zmem, sprzyjać mógł w konsekwencji powstaniu przekonania, że zaby-
tek niekompletny, pozbawiony jest zarówno walorów estetycznych jak i
edukacyjnych. W tym stanie nie może więc spełni~ć swego społecznego
posłannictwa. Stąd blisko było już do wniosku, żJI nie tylko można, ale
nawet trzeba przywracać mu jego dawne piękno i ~czytelniać pierwotną
postać przez usuwanie późniejszych dodatków i uzupełnianie braków:
Skazywane na usunięcie nawarstwienia materll architektonicznej, CZyteż
elementy wyposażenia wnętrz, były przecież wytworami późniejszych
epok artystycznych uważanych wówczas za bezwartościowe, nadto zaś,
ze względu na wiek, nie prezentowały się zwykle zbyt okazale. Decy-
zje o podjęciu zabiegów puryfikacyjnych nie napotykały więc wówczas
na większe opory natury estetycznej. Wręcz odwrotnie, wychodząc na
przeciw kultowi nowości i perfekcyjności budziły nawet entuzjazm. Nie
wzbudzały także zastrzeżeń natury historycznej. Dostrzeżone przez
niektórych historyków już na przełomie XVIII i XIX wieku właściwo-
ści zabytków, a mianowicie ich niepowtarzalność i nieodtwarzalność,
wynikające z ich ściśle określonego miejsca w ciągłym łańcuchu histo-
rycznych wydarzeń, nie stała się bowiem jeszcze znaczącym elementem
społecznej świadomości. Dodać jeszcze wypada, że niefrasobliwość z
jaką ówczdni restauratorzy podejmowali decyzje dotyczące usuwania
nawarstwień stylowych, zwłaszcza zaś decyzje dotyczące odtwarzania
elementów zniszczonych, lub tworzenia części nigdy nie zaistniałych,
miała swoje źródło w nieświadomości ponoszonego ryzyka. Nie mieś-
ciło im się w głowie, że działaniami swymi mogą nie tylko zniekształcić
poważnie rzeczywisty kształt danego zabytku, ale oddziałać także nie-
korZystnie na jego materialną kondycję. Cała ówczesna elita umysłowa
r :byłaprzecież w najgłębszym przekonaniu, że osi'lgnięty ówcześnie po-
ziom wiedzy, zarówno ogólnej jak i szczegółowej, osiągnął już absolutne
apogeum'''. Taka postawa charakteryzowała oczywiście także histoty-
.
ków sżtuki, architektów i restauratorów. Mniemano więc powszechnie,
że taki stan rzeczy wyklucza nie tylko możliwości popełnienia błędów,
ale pozwala wręcz na tworzenie dzieł kongenialnych z dziełami daw-
nych mistrzów. Ustosunkowując się do silnie krytykowanych tendencji
rekonstruktorskich, które w potocznej opinii stały się niejako znakiem
firmowym większości realizacji Viollet-Ie-Duc'a, musimy wreszcie brać
także pod uwagę fakt, że w niektórych przypadkach zakres tych rekon-
strukcji wynikał w jakiejś mierze, z działania obiektywnych, od niego
niezależnych czynnikÓw. W Carcassonne na przykład, rozmiary rekon-
strukcji wynikały w dość istotnej mierze z uwarunkowań techniczno-
budowlanych"'. W Pierrfonds natomiast, bardzo. daleko idące i prawie
całkowicie fantazyjne rekonstrukcje, wymuszone żostały w dużej mierze
. przez zleceniodawcę prac, czyli NapoleonIl ITI. Chciał on mianowicie
w sąsiedzrwie swej nieopodal położonej rezydencji w Compiegne, po-
siadać "średniowieczny" zamek, który mógł by uchodzić za jego stare i
dostojne gniazdo rodowe i tworzyć malowniczą scenerię dla ulubionych
przez niego historycznych maskarad dworskich"'. Tak naprawdę, to
Pierrfonds trudno uznać za odrestaurowany zabytek. Jest to raczej, bar-
446 Stopień fascynacji skalą posr~-
pu, przede wszystkim zd głt;bi~ wia-
dzo zresztą ciekawy i reprezentujący wysoki poziom artystyczny, przy- ry, że oto ludzkość osiągn{:1:ł szczyty
kład neogotyckiej architekturyTszruki wnętrza.rskiej"". swego rOiro'oju. ilustruje zn:\komicie,
bnmi\C2 dziś groteskowo wypowiedź
Oceniając wyniki prac restauratorskich VioUet·le-Duc'a trzeba nadto szefa amerykańskiego urzt;clu paten-
pamiętać także o tym, że podejmując je, wkraczał on na obszar całkowi- towego. Proponował on mianowicie
cie dziewiczy. Nie istniała przecież wówczas żądna historyczna wiedza z w roku 1899 jego tikwidacj~, jako
instytucji niebawem c2łkowicie bez-
zakresu materiałoznawstwa i technik budowlanych'50. Nie funkcjonowa- użytecznej. Był bowiem przekonany.
.ły też pra\vie żadne, oparte na wcześniejszych doświadczeniach, wzorce ie wszystkie wynalazki, które można
było wymJ.eić. zostały już wynalC:7.io-
postępowania. Brakowało też fachowo przygotowanych wykonawców. oe. Por. Theo Sommer, Drr Zuleunfl
Dopiero za jego głównie przyczyną i w oparciu o jego wiedzę w zakre- tlIJ;gegefl, Hamburg 1999, s. 257.
sie morfologii średniowiecznej architektury i dawnych technik budowla- ~, P. Clcmcn (zob. pal". 406),
sp. 620.
nych i artystycznych, przyuczano wykonawców prac restauratorskich'''.
441 Ibid., sp. 619.
Z jego inicjatywy ustalono też pierwsze, podstawowe standardy meto- 4-l9Ibid.
dologiczne, m.in. zasadę poprzedzania właściwych prac restauratorskich
łSQ Dopiero z jego inkjat)'wy uru~
skrupulatnymi badaniami substancji i struktury zabytków zmierzający- chamiano na przykJad, nieczynne już
od dawn:l" właściwe dl:!: poszczegól-
mi do identyfikacji kolejnych etapów budowy, oraz późniejszych nawar-
nych karedr, średnioMeczne kamie-
srwień'''. Jego zasługą było też wprowadzenie metody dokumentowania niołomy. POL Por. E. VioUet·le~Duc,
wszystkich etapów działań restauratorskich i to przy pomocy najnow- hasło ,.Rest:auration"· (zob. przyp.
420), ~ 29.
szych wówczas metod i środków - m.in. techniki fotograficznej"'.
m O konieczności podejmowa-
nia szkoleń w tych dziedżinach pisze
Autorzy piszący o Viollet-Ie-Duc'u nie kwestionują na ogół faktu, że
Viollet-le-Duc osobiście w ramach
połączywszy w swej działalności po raz pierwszy w sposób tak konse- hasła "Restauration" (zob. przyp.
420), s. 23, 32 i passim.
kwentny elementy warsztatu artystycznego j techniczno-budowlanego
Ibid., s. 34.
z instrumentarium naukowym, przyczynił się walnie d%statecznego .12
~5J Ibid., s. 33 oraz H. L. NickeI,
ukształtowania i okrzepnięcia profilu zawodowego nowoczesnego re-
FDtogrnfie im Dit1ul Jer KMntl, Halle
stauratora zabytków architektury. Natomiast zazwyczaj zbyt słabo pod- 1939, s. 13.

ł>\ Dirh'o1lf/tlir-ermJlmlletlel'tlrrbitrdurt.
jrmm:liJt tiu Xl 011 xr/J ner/t, Paris
1854·18(18. Złożona 7. alfabel)'cznie
uszeregowanych hascl cz~ść tekstow~
stanowi pożyteczne do d7.iś, obszerne
kompendiWl\ WS2.eChstlOlU1ei wiedzy
nie tylko o architdclUIZe ale takie kul~
turze materialnej i sztuce europejskie.
go średniowiecza. Towarz}'5z~ce tym
hasłom liczne i bardzo instrukrywne:
rysunki autom, używane są cz~sto do
cb.iś, jako ciągl.e jeszcze bczkonkuren-;
cyjn}' mateoal ilustracyjn)'.
nu nie tylko francuskiej literatury naukowej. Okazji do podejmowania
tych badań dostarczały nie tylko liczne podróże studyjne i llspekcyjne,
oraz nadzory poszczególnych przedsięwzięć restauratorskich, ale także
prace o charakterze pomiarowo-inwentaryzacyjnym. \VI tej dziedzinie
osjągnął on również podziwu godne rezultaty. I tak na przykład jego
in~entaryzacja pomiarowo-rysunkowa pałacu papieskiego w Awinio-
iUe stworzyła na długo wzorzec dla tego t1'pu opracowań·lss.
Na tym nie kończy się jeszcze dluga lisra zasług Viollet-Ie-Duc'a
dla rozwoju konserwatOrstwa. Wspomnieć ru jeszcze należy, że pod
jego wyra'lnym naciskiem do metodyki badań towarzyszących pracom
restauratorskim wprowadzono kwerendy źródeł pisanych. W celu
utorowania łatwiejszego dostępu do ich wyników, przeforsował on
pomysł stworzenia specjalnej serii wydawniczej poświęconej ich pub-
likacji'S6.Stworzyło to wzorzec dla całego szeregu podobnych przed-
sięwzięć w innych krajach.
Wobe~ tak wysokich, wszechstronnych oraz powszechnie uznawa-
nych i po~ziwianych komperencji Viollet-Ie-Duc'a dziwić może fakt, że
praca dydaktyczna stanowiła tylko krótki i mało znaczący epizod jego
kariery żyl:iowej. Profesorem w Szkole Szruk Pięknych w Paryżu został
późno, b~ w roku 1863, a w dodatku na krórko"'.
m P. Clemen (zob. przyp. 406),
Na koniec wspomnieć jeszcze trzeba o pewnych działaniach Viol- sp. 620 .
. Iet-Ie-Duc'a, do których przywiązywał du~.ą wagę, a których niestety, .jS(, Realizacja tego zadania po.
ku swemu wielkiemu ubolewaniu, nie udało mu się doprowadzić do wierzona zostab specjalnemu komi-
tetowi "Commite pour la publication
pomyślnego finału. Otóż prawie od samego począrku swej pra~y na
de documems inemle concern:mt
rzecz Inspektoraru i Komisji, za główny powód słabej skuteczności I'hisloire de France", por. P. CJemen
działań zmierzających do ochrony zabyrków uważał brak odpowied- (zob. przyp. 406), sp. 496.
P. M. Anzas (zob. przyp. 422),
nich instrumentów prawnych. Dlatego też przez cały czas zabiegał ł~l
s.29.
usilnie o uchwalenie odpowiedniej ustawy, formułując jednocześnie m F. Graf von Mette.rnich (zob.
osobiście szereg odnoszących się do niej, szczegółowych postulatów. przyp. 144), s. 9.
Niestety z powodu licznych przeszkód rozmaitej natury, pierwszy ~~9 P. (Jemen (zob. przyp. 406),
zborny projekt takiego aktu powstał dopiero w roku 1875, zaś ustawa sp.6t9.
Okólnik ten, zatytułowany. ,,10-
ł{(l
uchwalona została ostatecznie już po śmierci jej głównego promotora strUcUan pour h cODserv:uion l'entreti~
- a mianowicie w 1878 roku"·. et la teSlaur.uion des monuments dioe-
seisains". zalecał: » ... architekci pracu-
Rysujący się w świetle literatury przedmioru obraz sytuacji w dziedzi- iący ... zwłaszcza przy katedrach nie
powinni ni&rdyzapominać, że cdem
nie ochrony i restauracji zabyrków we Francji stwarzać może sugestię, ich wysiłków jest zachow-anie zabyt-
iż rozwijała się wyłącznie pod wpływem zasad głoszonych i realizo- ków j że najlepszą metod:!,. do osiąg~
wanych przez Viollet-Ie-Duc'a. Po bardziej szczegółowym rozpatrze- nięcia t~o cdu jest ut1zymyw-anie ich
\V dobrym sunie .. odrestaurowanie
92. ler/CII Z u'że/" 1)'Sf/tJkÓ1V E. E. Vio//et-/~-Dllc'oi/ns/rJ!JQ..c)'chjego dzieło
110jJl10:?!u'ljsze
niu sytuacji okazuje się jednak, że mimo przemożnego oddziaływania budowli powinno ... być uw:l..Żane za
nau!et;U'ł - Jl.'ie/otollJou:;l"SIOIlJf/ik rOZJlIIIOlva!!yarchitektury jhwcmkiq" ("Dich'onaire rat!- jego osob6wości, nie wszysrkie prace restauratorskie realizowane były smutną konieczność ...". Wspomniana
instrukcja Komisji stanowiła zaś, że:
soml!!dl l'arc1;itcctllre Fraluaise'1. wówczas *e Francji w duchu jego poglądów. I tak na przykład w przy- .•... pierwsza i nienaruszalna zasada ...
padku poł~dniowo francuskich zamków Villeneuve-les-Avignon oraz polega na nie wprowadzaniu czegoś
kreślają bardzo istotny szczegół, że swojej wiedzy nie czerpał - jak Beaucaire, inie dokonano jednak rekonstrukcji ich zrujnowanych części, no~go. Należy pozosuwić niedo-
kończone i nieclokonane wszystko to,
większość ówczesnych archirektów parających się restauracją - z dru- ograniczaj~c się tylko do wykonania niezbędnych zabezpieczeń'''. co niegdyś nie zosl2.ło dokończone.
giej ręki, to znaczy z nielicznych i często bałamutnych publikacji, lecz, Dość daleko idącą wstrzemięźliwość przy projektowaniu i realizacji Nie 'M>lno sobie pozwalać na popra-
wianie nieregularności ani proSlowa~
zdobywał ją pracowicie na drodze własnych, terenowych badań. Ich prac restauratorskich zalecały' zresztą nawet oficjalne dokumerity od- nie odchylci, ponieważ te odchylenia
imponujące i szczegółowo udokumentowane wyniki, służące począt- powiednich władz. Wymienić tu można przykładowo okólnik Ministra i nieregulamości i bl~y w symetrii są
Oświaty i Wyznań z roku 1849 dotyczący budowli sakralnych j nieco interesującymi zjawiskami historyczny-
kowo doraźnie pomocą przy bieżących pracach restauratorskich, zyska-
mi, które często doswczaj~ krytćriów
ły z czasem autonomiczną wartość o dużej przydatności poznawczej. wcześniejsze, ogólne instrukcje Komisji"o. Najwidoczniej jednak zwo- archeologionych dla określania epoki,
Prezentujące je liczne publikacje Viollet-Ie-Duca, zwłaszcza jednak lennicy takiego bardziej powściągliwego sposobu działania przegrywali szkoły i m~li symbolicznej. Nie nale~
I ży wi~c ani dod:.iwać, ani ujmować ni-
jego monumentalny, wielotomowy "Słownik rozumowany architek- w konkurencji z wielką osobowością Viollet-Ie-Duc'a. Rzecz zaskaku- czego. .." Por. ci PerogaIli (zol>. przyp.
1 rury francuskiej od XI do XVI wieku""', weszły na srale do kano- jąca, a wobec popularności jego stylu działania w szerszych kręgach 407), < 43.

~61Skal,,; i ciężar gatunkowy dzia-
łalności tych zrzeszeó ocenić można
chociażby na podstawie pobieżnego
przeglądu ich produkcji wydawniczej
- por. Bibliugrophie gmeral deJ trat'f1//x
hiftolig"tf et archeologiquu publieJ par lu
JOCieUf de la France, Paas 1888 i n.
~~2 P. CJemen (zob. przyp. 406),
sp. 598.
dl Por. R. Rupricht, Le I'injllltllce
pJ,blique mr la COtJJerJJOtioIJ deJ amitllJ
mOJJIIIJJt!JIJ, Paris 1882, passUn.
46-ł Por. P. Oemen, Die DenJeJlJalpjk-
ge in Fra1lkrł)ch, Berlin 1918, s. 114 n.
ł65 P. CJemen (zob. przyp. 406),
sp. 603.
466Np. !lutmcioJJJ de la fOllllJJiJiOJl
ar.heo/ogiqJlł dioctJaille de Poi/ier;, Po-
jciers 1851.
społecznych nawet nieco paradoksalna, ale sprzeciw wobec radykalizmu
przeprowadzanych pod jego kierunkiem restauracji, zgłaszały przede
wszystkim stowarzyszenia społeczne. Na przestrzeni całego wieku XIX
odgrywały one, jak wiadomo, bardzo znaczącą rolę - zarówno w ru-
chu naukowym, jak i w działaniach na rzecz opieki nad zabytkami"l.
Podkreślić przy tym należy, że były one dość często nie tyle pokornymi
i bezwolnymi pomocnikami, ile równorzędnymi, często bardzo krytycz-
nie nastawionymi partnerami rządowych czynników konserwatorskich.
Jednym z przykładów może być "Stowarzyszenie Antykwariuszy w Pi-
kardii" (Jociete des al1tiqtlarim de Picardie), które przez cały okres trwania
restauracji katedry w Amiens prowadziło dość OStry,merytoryczny spór
z samym Viollet-le-Duc'em osobiście. Już w roku 1858 zaprotestowało
ono gwałtownie przeciw usunięciu z tej świątyni wyposażenia jej wnę-
trza w stylu Ludwika xv, następnie zaś przeciw przesunięciu niektórych
grobowców i wzniesieniu jakichś przybudówek462. Podobna sytuacja
miała też miejsce na terenie szeregu innych jeszcze ośrodków'''. I tak na
przykład przeciw radykalizmowi metod szkoły Viollet-Ie-Duca, na ła-
mach takich czasopism jak "Gazette des Beaux-Ans", "Revue des deux
Mondes" czy "Ami des monuments" występowało wielu reprezentan-
tów ówczesnych elit społecznycl1 i artystycznych jak - Anatol Leroy-
Beaulieu, baron Geymiiller, czy Robert de Lasteyrie'''.
-Mówiąc O wpływie czynników pozarządowych na sytuację w dzie-
dzinie ochrony i konserwacji zabytków we Francji wypada też wspo-
mnieć o roli tutejszego kościoła.
W pierwszej połowie stulecia wplyw ten ograniczał się do formy
raczej pośrednich działań, stymulowanych przede wszystkim dążeniem
do ożywienia kultu religijnego, przytłumionego rewolucją. Skutkiem
tego wzrastała więc aktywność w zakresie najprostszych prac mających
doprowadzić do stanu używalności uszkodzone czy zaniedbane miejsca
i przedmiot)' tego kultu - mające przecież na ogół charakter zabytkowy.
W miarę upływu czasu jednak, działania kościoła na rzecz zabytków
stawały się COrazbardziej konkretne i długofalowe. Największe znacze-
nie w tej mierze miało ustanowienie ptzez wszystkich prawie biskupów,
diecezjalnych komisji konserwatorskich. Ważnym posunięciem było
także podjęcie. starań o podniesienie u alumnów seminariów duchow-
nych tych kwalifikacji, które staną się im przydatne w przyszłości, kiedy
jako proboszczowie zostaną opiekunami zabytkowych kościołów'65.
Księżom już pracującym w parafiach wiedzę taką starano się przekazać
publikując odpowiednie materiały instruktażowe'''.
Przebieg naszych dotychczasowych rozważań wywołać może suge-
stię, że w XIX wieku działania na rzecz ochrony i restauracji zabytków
we Francji objęły tylko architekturę średniowieczną. Nikt oczywiście
n.iezaprzeczy, że właśnie ona była głównym obiektem zainteresowania.
Dla zobiektywizowania obrazu symacji wspomnieć tutaj jednak trze-
ba, że przedmiotem zarówno opracowań naukowych jak i zabiegów
restauratorskich było wówczas także wiele zab)'tków antycznych by
wspomnieć tylko rzymskie łuki triumfalne w Orange i Reims, akwedukt
"Pont du Gatde", czy teatry w Arles i Nimes. Warto przy tym podkre-
ślić dość interesujący szczegół - ten mianowicie, że w ptzeciwieństwie
do restauracji większości zabytków średniowiecznych, w ramach prac
dotyczących zabytków antycznych, w stopniu znacznie mniejszym sto-
sowano zabiegi rekonStrukcyjne. Jeśli jednak już do nich dochodziło, to
odtwarzanym elementom starano się nadawać cechy stylistyczne części
zachowanych w stanie pierwotnym'67.
W tym miejscu -przerwać już możemy charakterj7stykę rozwo-
ju .Qchrony i konserwacji zabytków architekrnry we Francji. Bowiem
tylk'b omówiony właśnie, szczytowy okres tego rozwoju interesujący
.:":,,';jest dla nas z punktu widzenia określonego ogólną koncepcją niniej-
.. 'szego opracowania. W ramach tego okresu ustanowione został)' bo-
wiem przede wszystkim najważniejsze wzorce naśladowane prawie
powszechnie w całej Europie.
Naszego szkicowego omówienia. dziejów francuskiego konserwator-
stwa na przestrzeni wieh.-uXIX, nie wypada nam jednak zakończyć bez
sformułowania kilku bodaj uwag na temat sytuacji w dziedzinie restauracji
zabytków malarstwa. Otóż przede wszystkim podkreślić należy, że w wie-
ku XIX p:wał nadal i stale się nasilał, wspominany już wcześniej proces
profesjo~alizacji zawodu artysty -restauratora. ,,:,spomnieć tei trzeba~
że właśobele praWIewszystkich WIększych zblOrow szruki starali SIę lUZ
zatrudnilć na stałe fachowców wyspecjalizowanych w restauracji obra-
zów""' l}powszechniają się i udo~konalają także metody bardziej skom-
plikowarjych zabiegów restauratorskich, stosowanych sporadycznie już w
drugiej połowie wieku XVIII, jalt np. prze'lqszenie malowideł na nowe
podłoże, czy ich parkietowanie'69. W omawianym tu czasie ukazywać się
zaczyna coraz więcej publikacji poświęconych artystycznej i technicznej
stronie zabiegów konserwatorsko - restauratorskich. Dzięki temu, trzy-
mane dotąd chęmie w tajemnicy receptury i umiejętności warsztatowe,
stają się stopniowo dostępne nie tylko zawodowcom, ale także ogółowi
artystów, amatorów i właścicieli kolekcji. Z tą nową sytuacją wiązać też
należy, przynajmniej częściowo, rozwój publicznie wyrażanych opinii o
głośniejszych restauracjach. Pomnożeniu liczby profesjonalnych restau-
ratorów, a w wielu wypadkach także podniesieniu ich kwalifikacji, sprzy-
jało dość nagłe i zwiększenie zapotrzebowania na prace. restauratorskie.
Nastąpiło ono na przełomie }.'VIII i XIX wieku w związku z masowym
napływem do francuskich zbiorów prywatnych i państwowych ,Vielu
dzieł sztuki rozproszonych w wyniku rewolucji, a także uprowadzonych
przez wojska napoleońskie z krajów; w których one stacjonowały470
461 P. Clemen (zob. przyp. 406),
Następne lata wieku XIX, zwłaszcza lata czterdzieste i pięćdziesią- sp. 623.
te, upłynęły pod znakiem dość ożywionej dzialalności restauratorskiej ~6! G. Emile-Male (zob. payp.
prowadzonej w duchu daleko idącej interwencji w substancję i strukturę 228), passim.
obrazów.1GłÓwnym promotorem tych metod był F. Villet, w latach 1818- 46~ Ibid. oraz M. A. Cagiaao de
Avezedo (zob. przyp. 114), s. 717; U.
1861 dyrfktor zbio~ów Luwru. Jego metody wywolywały jednaki coraz Schiefil (zob. pt2yp. 164), s. 45. \VI
większa ~ykę, ktora doprowadZIła wreszCIe do Jego ustąpIelUa" . sprawie szczegółów technicznych
W tyn\ samym czasie dość daleko idąca wstrzemięźliwość działań re-
tych zabjegów por, m.in. Th. Bra~
che«, GellJaJdepjkge, Radeasberg 1955,
stauratorkkich obowiązywać zaczęła także w odniesieniu do malarstwa passim oraz nr. specjalny czasopisma
ściennego. Z wyjątkiem kilku potknięć - m.in. w przypadku katedry w "Bolletino dell Instiruto Centrale de!
Restauro", nr 27/28,1956.
Albi"', prace prowadzone były raczej z umiarem: Było to' w znacznej
470 G. El~e-1~e (:(:Ob. przyp.
mierie skutkiem wydania przez Komisję oficjalnego zalecenia, by od- 228), s. %.
krywane spod tynku i pobiał malowidła ścienne, ostrożnie oczyszczać, 411 Ibid.
a następnie jedynie utrwalać w stanie zachowanym. Inna rzecz, że na- 472 H. (rozes, 1II1oIJognrpbie de la
falhedraJI de S/_ Cenie d' A/bi, Paris
wet tak ostrożne postępowanie nie zawsze dawało dobre wyniki. W
1873, s. 171 in.
Auxerre na przykład, gdzie jako środka utrWalającego użyto kleju rybie-
m P. Clemen (zob. przyp. 406),
go, malowidła ścienne straciły dużo ze swej pierwotnej kolorystyki'''. sp. 629. .

m Pisząc powyższe uwagi wst';p~
oc: korzystałem głównie z: Gebhortl}
Hmtdbrrch der Dłf/tJChen Guchichle,
Stuttgart 1967, p3.ssim; oraz S. Sal-
moomviez, PnIJ.} - dzi~iepatiJtJVo i spo~
luzuJJhvn, Poznau 1987, passim.
.' wijały się równolegle, ale wcale nie równomiet:nie w poszczególnych
Próbę charakterystyki rozwoju kultu przeszłości i działa1\. na rzecz
ochrony i restauracji jej reliktów w Niemc!zech, od poło",!, wieku XVIII,
aż do początków wieku x''C, trzeba będzie, podobnie jak poprzednio
w przypadku Austrii i z tych samych powodów, poprzedzić krótkim
przypomnieniem historycznych uwarunkowań, które miały wpływ na
powstanie specyficznych cech polityczno-geograficznego kształtu tego
kraju. Był on mianowicie wynikiem procesów, kt6rych początek sięga
co najmniej wieku XIII. Od roku 1268 poczynająq, to znaczy od chwili
wygaśnięcia dynastii Staufów, działania różnoraki!:h wewnętrznych sil
odśrodkowych, powodowały mianowicie coraz w{ększe rozdrobnienie
polityczne i terytorjalne państwa. Książęta, zwładzcza ci najważniejsi,
tworzący grupę elektorów wybierających ogólnoniemieckich monar-
chów, dążyli do uzyskania coraz większego znaczenia kosztem władzy
centralnej. Ich pozycja umocniła się jeszcze bardziej w pierwszej po-
łowie wieku XVI skutkiem Reformacji. Proces tej swoistej emancypa-
cji politycznej swoje apogeum uzyskał w wieku XVII, kiedy warun-
ki kończącego Wojnę Trz)'dziestolemią Pokoju Westfalskiego z roku
1648, przyznawały im status prawie że suwerenn)'ch wł~dców Dzięki
"temu obszary rządzone przez najpotężniejszych wśród nich - takie jak
Bawaria, Saksonia, Hanower czy Brandenbw:gia - stały się nie 'tyłko
niezależnymi ośrodkami politycznymi i gospodarczymi, ale również
autonomicznymi centrami nauki i sztuki. Kres jednoczącej te państwa,
od dłuższego czasu już raczej tylko formalnie, struktury politycznej,
zwanej Rzeszą Niemiecką położ)'ł)' zawirowania dziejowe spowodo-
wane Wielką Rewołucją Francuską a następnie wojnami Napoleona.
W ramach nowego ładu politycznego Ew:opy ustanowionego w roku
1815 na Kongresie Wiedeńskim, kraje niemieckie uzyskały wprawdzie
pewną nową wspólną strukturę polityczną w postaci rzw Związku
Niemieckiego; jednak twór ten skupiając)' łuźno rrzeszło trzydzieści
różnych organizmów politycznych, nie spełniał nadal w pełni roli jed-
nolitego państwa. Ten pokongresowy ład przyniósł jednak dla Niemiec
inną istotną zmianę. Otóż w tej nowej strukturzd politycznej Związ-
ku Niemieckiego pozycję swoją dość zasadniczo ulJr;ocniły Prus)'. Jako
uczestnik antynapoleońskiej koalicji, uzyskały one ~osztem innych nie-
mieckich podmiotów politycznych szereg znacznych korzyści teryto-
rialnych - m.in. część SakSOM z Magdeburgiem i liczne posiadłości
na zachodzie kraju, wśród nich zaś przede wszystkim terytorium świe-
ckiego władztwa arcybiskupa kołońskiego. Po wojnie z Austrią (1866),
Związek Niemiecki przestał istnieć, zaś jego miejsce zajął Związek Pół-
nocnoniemiecki, w którym roła Prus uległa jeszcze zwiększeniu. Pełnej
integracji państw niemieckich nie przyniósł nawet kołejny krok poli-
tyczny, wykonany w roku 1871 po zwycięstwie niemieckiej koalicji nad
Francją. Utworzona wówczas na nowo Rzesza Niemiecka, z krółem
Prus jako cesarzem na czele, tylko pod pewnymi względami twot:zyła
jeden organizm, pod wieloma innymi natomiast zachowała charakter
łuźnego związku swoich 25 państw członkowskich'''.
no odrtiówićim poz)'tywnej - przynajmniej częściowo - oceny. Zabytki
W warunkach takiego rozdrobnienia politycznego, a w dużej miet:ze
też kultw:al.nego, kult dla zabytków oraz troska o ich zachowanie, roz-
częściach Niemiec, w pewnej miet:ze niezależnie od siebie. Tmdno
byłoby zatem, w ramach tego przekrojowego przecież opracowania
kusić się o próbę systematycznego pt:zedstawienia tych procesów na
obszarze całego kraju. W tej sytuacji najbardziej racjonalnym rozwią-
zadiem wydaje się być zastosowanie toku rozważa1\. kładącego głów-
ny akcent na charakterystyce sytuacji w Prusach; uwzględniającego
natomiast tylko wyjątkowo wydarzenia w innych częściach Niemiec.
Za takim rozwiązaniem przemawia przede wszystkim przodująca poli-
tyczna rola Prus jaką odgrywać zaczęły po roku 1815, a zwłaszcza po
roku 1871. Pruskie systemy prawne zdominowały wówczas struktu-
ry ustrojowe większości podmi.otów politycznych, przede wszystkich
oczywiście tych, które na mocy postanowień traktatu wiedeńskiego
wcielone zostały do monarchii Hohenzollernów Większe organizmy
polityczne jak przede wszystkim Bawaria, zachowały w mniejszym lub
większym stopniu pewną autonomię ustrojową, także w odniesieniu
do spraw ochrony i konserwacji zabytków"'.
Przechodząc po tych wstępnych informacjach do głównego wątku
tematycznego niniejszego opracowania, należy najpierw chwilę uwagi
poświęcić pewnym aspektom ogólnej sytuacji zabytków w Niemczech
na przełomie XVIII i XIX wieku. Bowiem dopiero dzięki pozyskanej
w ten sposób perspektywie można będzi/we właściwym świetle oce-
nić fakty związane z początkami działań na rzecz ochrony i restauracji
zabytków w tym kraju.
Charakteryzując najbardziej lapidarnie ówczesną ogólną sytuację w
Niemczech t:zec można, że nie odbiegała ona zbytnio od znanego nam
już stanu rzeczy panującego współcześnie we Francji. Nie dochodziło
wprawdzie do tak drastycznych akrów wandalizmu, ale radykalne zmiany
stosunków społecznych, gospodarczych i politycznych oraz skutlciwojen
napoleońskich, były także i tutaj powodem zniszczenia lub daleko idącej
dewastacji dużej ilości zabytków'''. Sytuacja ta budziła ocz)',,~ście nie- ~7S W spr:'lwie sytuacji w Bawarii
por. Michael Petzet, 75 Jobre Baj'eriJ-
pokój i sprzeciw pewnej części elit społecznych. Jednak mimo wysiłków dm Lal1dlJonJt flir Dellkl!1aIpJlcge, [w:)
szczupłego przecież jeszcze grona działających społecznie miłośńików Denkwt1lpfege ill Bq;'!rn. (Arbeitsheft
18~Bayecisches Landesamt fur Den~
starożytności, proces tej dewastacji trwał nadal, a nawet się nasilał. Sprzy-
kmalpAege), Miinchen 1983, s. 7~41.
jała temu walnie pasywna postawa przeważającej części przedstawicieli 4;6 Przytoczenie tutaj bodaj tylko
urzędów odpowiedzialnych za sprawy budownictwa i sztuki. najbardziej dró\stycznych prz)'kbdów
Bardzo symptomatyczny jest w tym względzie przykład real<cjiadmi- zaję;ło by zbyt dużo czasu j miejsca.
Zainteresowanych odesłać moina do
nistracji budowlanej na krytykę, jaką na przełomie wieku XVIII i XIX kt6rej~ z Hcznych ówczesnych relacji
wywołała przebudowa części zamku malborskiego na cele magazynowe. - np. Friedrich ScWegel, Siimlli,be
IWtrkt, Bd.VJ, Wien 1823, s. 257 i o.
Na emocjonalne wystąpienia obrońców tego zabytku w:zędnicy zarea-
m H. Boock.mann, Daj elJt!J1olige
gowali szczerym zdziwieniem tłumacząc, że przecież budowla ta utraciła DmlJC!JordenmhloJS A-lo17C11bffrg 1772·
swą pierwo tną funkcję i jeśli ma istnieć nadal, musi posłużyć innym uty- 1945. Die Guchicbte eil1u politiJC/;e11
DellkJJ/a4, [w:] CeJchic!JtJwiJJłlIJ,hoft
litarnym celom. Możliwość jej zachowania tylko w imię jej historycznych tmd V'trti1lJlVłJtn im 19 Jahrh,mderl
i artystyczn)'ch wartości nie mieściła się w ogóle w ich kategoriach my- (Veróffentlichungen des Max-Plwck
Instituts fur Geschichte, ·Bd. 1), s.
ślenia"'. Inna rzecz, że urzędnicy ci, w sposób oczywiście nieświadomy,
111. Zarzut niszczenia historyczne~
dothJ.ęli przy tej okazji sprawy mającej duże znaczenie, nie tylko zresztą go kształtu zamku odpierali s}'mpto~
dla ówczesnej sytuacji zabytków Zabrzmi to może paradoksalnie, ale mat)'cznym dla ówczesnego sposobu
myślenia argumentem, że osob}' Za~
analizując praktyczne skutlciich postawy z dzisiejszej perspektywy, trud- interesowane dawną postać z:tmku
oglądać mogą przecież na licznych
jego obrazach, na którycn prezentuje
architektw:y, przeznaczane wówczas zgodnie z takimi poglądami na cele się zresztą nawet lepiej j3.k orygi~
\V
zupełnie odnuenne od pierwotn)'ch, traciły oczywiście na ogół znaczną nale. Ibid.

m Wymienić tu można pny-
kl~do\Vo k1aszcoe w Zwiefa.ltcn, C2Y
23mek Werneck zamienione swego
czasu n~ szpitale psychiauyczne,
kościoJy k~etuzów w Norymberdze,
czy franciszkanów w Ratyzbonie
(Regensburg), czy nawet zamki - jak
np, \'(letter - wykorzystywane jako
fabryki. Por. H. Heimpel, Guthichll-
t>t,-,il1eeimlrtnd jetzl, (w:] GUth/chfJwiI-
"""haft ... (zob. pIZyp. 477), s. 59.
m Rozbiórki tajcie, w celu pozy-
skania materiału budowlanego, były
w tym czasie na porządku dzien-
nym. łvIialy one nie tylko przyzwo-
lenie władz, ale były przez nie na-
wet oficjalnie za.lecane. Przykładem
moie tu być sposób post~powania
nadprezydent:l. Prus w stosunku do
wszysooch, poza Malborkiem. za-
mków krzyżadcich. Por. Mu Bar,
If'7u!p,'tllsJIIllfnltr Fritdrir!J dt", GroUetI,
Bd. 1, Berlin 1909, s. 504.
4&0 Ten dość obszerny akt zatytu-
łowany: "Verordnung die im Lande
beftndlichen Monumente und Alter-
tiimee betreffend", ustanawiał m.in.
zakaz niszczenia z~bytk6w i nakładał
obowiązek uzgadniania z lokalnym
przedstawicielem władzy zakresu i
sposobu podejmowanych przy nich
płac. Por. H. Vogel. Eim landtJjiirlllirhe
Vtrommmg ar/l dtr FrilhZtil der dtllllthm .
Dtnk'"t1lpjlagt, Deutsche Kunst und
Denkmalpflege, 1964, H. l, s. 57 i n.
481 "Landesviiterliches Ausschre-
iben .....• por. N. Huse (zob. przyp.
123), s. 27-28.
m Odnośne paragrafy tego aktu
prawnego publikuje - H. Lezius. DnI
Rtrhl dtr Dmkmalpfltge in PrttrI.Im,
Berlin 1908, s. 48-49.
4U Akt ten pOlOsti\ł na długo
naj sprawniej dzi~lającą pods~w:t do
egzel..'WOwaniaochrony ogółu zabyt-
ków w sposób systemowy. Natomiast
niezależnie od tego, dJa szeregu naj-
ważniejszych zabytków ustanowiono
och.ron~ jednostkową - najwczcśniej
chyba, bo \V roku 1804, dla zamlru
malborskiego. Wydany wówczas
specjalny rozkaz gabinetowy króla
pruskiego, nakazywał wstrzymanie
dalszych jego rozbiórek i ustanawiał
jego ochron~ w imi(; wartości histo-
rycznych j artystycznych, por. H.
Booelunann (zob. przyp. 477), • 112.
4$4 H. Lezius (zob. payp. 482),
pax. 35, 71, 72.
93. Zamek tvet/er (Niemry),jeden ZP'iJ'kladóJv Cijstęj IV Jvieku XIX deJIIlTstagizabj'tkóIV ar·
chitektury skutkiem mszczącego ich 1J1aJtości zabytkowe zagospodarowania na celeprZell!yslo1V8.
_część swoich zabytkowych walorów. Z drugiej jednak strony za taką,
niekiedy oczywiście zbyt wysoką cenę, znaczna ich część przetrwała w
jakim takim stanie do dnia dzisiejszego"'. Alternatywą w ówczesnych
warunkach była przecież tylko ich rozbiórka'79.
W kontekście takiej właśnie syUlacji ogólnej rozpoczął się na prze-
łomie XVIII i XIX wieku proces rozwoju prawnych i instytucjonal-
nych strukUlr mających służyć zachowaniu zabytków. Pierwsze próby
zmierzających w tym kierunku działań miały zresztą miejsce poza Pru-
sami. I tak na przykład już w roku 1779 władca Hesji książę Fryderyk
II wydał zarządzenie dotyczące "znajdujących się w kraju pomników
i starożytności ..."'80. Kolejna próba stworzenia f/odstaw prawnych do
działań na rzecz ochrony zabytków podjęra została przez Aleksandra
margrabiego Bayreuth w roku 1780'51. Prusy natomiasr podobne dzia-
łania podjęły dopiero w roku 1794. Nie wydały 6ne jednak w sprawie
ochrony zabytków oddzielnego akUl prawnego.1'łączyły natomiast do
kodyfikowanego w tym czasie ogólnego zbioru praw krajowych (AI(ge-
"'eillCs Landrecht jUr die PreusJirchen Staaten) kilka odnośnych zapisów'''.
WI przypadku zręcznego skonstruowania ich wykładni, pozwalały one
jednak - w dość ograniczonym co prawda zakresie - wydawać decyzje
chroniące zabytki'''. Najdotkliwszym ograniczeniem tego akUl było
zawężenie zakresu jego działania jedynie do budowli i dzieł rzeźby mo-
numentalnej - i to w dodatku tylko do tych obiektów, które funkcjono-
wały w przestrzeni publicznej"'. W odniesieniu do tak ograniczonego
pola działania ustawodawca wprowadził jednak szereg dla zabytków
dość korzystnych zapisów, dających podsrawę do podejmowania sku-
tecznych działań. Przede wszystkim ustanowił obowiązek uzyskiwania
urzędowego zezwolenia na ewenUlalne rozbiórki czy przebudowy bu-
dynków: Zastrzegł reż dla władzy prawo do wszczynania postępowania
karnego w stosunku do podmiorów nie respekUljących tego obowiąz-
ku. Bardzo przydatnym w praktyce okazał się też zapis zabraniający
m Ibid., par. 71.
podejmowania prac budowlanych; które mogły by przycz:~~s się do
4M Ibid., par 33 i34.
zniekształcenia czy oszpecerua ogolnego Widoku ulic J placow . DZię-
487 Ibid., par. 37, 38.
ki swej wieloznaczności stwarzał on możliwość szerokiej wykładni po-
488 W samej Kolonii zruszczono
ję(\"zniekształcenie" i "oszpecenie", co olwierał~ drogę cia stosowania lub poważnie uszkodzono 47 koś-
jegiJ ustanowień dla ochrony estetycznych czy historycznych cech za- ciołów. Tylko w okolicach Kwidzy-
na zniszczono lub uszkodzono 12
bytków. Omawiając ten akt prawny należy jednak W sposób szczególny zamków: \Vide obj~tych kasatą koś-
podkreślić przede wszystkim wagę dwóch dalszych ustaleń. Mimo ich ciołów klasztornych czy kolegiackich
eksploatowano jako źródła taniego
dość ogólnikowego sformulawania, wywieść można było z nich dwie
materiału ao utwa.rdzania szos. Koś~
fundamentalne zasady, które po dziś dzień stanowią główną podsta- cióJ kJa.szto~ny w Altenburg mieścił
wę większości działań prawno-administracyjnych na rzecz ochrony za- fabryk~ itd. Por. N. Huse (zob. przyp.
t 23), s. 62 j n.
bytków na całym świecie. Pierwsza z wcb stanowi, że władza wydając
.489 Na szczeblu prowincji byli
i egzekwując nakazy i zakazy odnoszące się do określonych obiektów nimi dyrektorzy budownictwa (Bart-
direk/oren), którym podlegali inspek-
(w tym przypadku ewentualnie także zabytków), działa na rzecz dobra
torzy budownictwa (Barr;"ptkform)
wspólnego"'. Druga z nich ustanawia naromiast regułę, że obowiązek dla obszarów miejskich, oraz budow-
utrzymania budynku we właściwym stanie spoczywa na jego właści- niczowie wiejscy (umdbarmIltJler') dla
obszarów wiejskich i maJomiastecz-
cielu, władza zaś uprawniona jest do egzekwowania tego obowiązku kowych. Ogólny nadzór sprawowali
środkami przymusu prawnego"7. prezydenci prowincji, do których
Zaistniałe w ten sposób podstawy prawne - jakkolwiek oceniać należały na tym szczeblu ostateczne
decyzje. Por. H. Lezius (zob. puyp.
by ostatecznie ich jakość - stwarzały mimo wszystko, może niezbyt 482), s. 48 i n.
wielkie, ale realne możliwości działania na rzecz ochrony zabytków. 490 M. Zadow, Krtr/ F,-iedn'ch Schin-
Jednak w stosunku do ogromu zniszczeń~jakie niebawem miały miej- k,l, Berlin 1980, s. 115-116.
491 Orientacj~ w ogromnej litera-
sce na znacznych obszarach Niemiec skutkiem działań wojennych
turze dotyczącej jego wszechstron-
i okupacji - najpierw rewolucyjnej, a następnie napoleońskiej Francji, nej działalności umożliwiają m.in. -
a także powojennego kryzysu gospodarczego, możliwości działania Schillkel SthrijttlllN, red. P. o. Rave [w:]
SchnJttum der Deu/uhm KIm;I, Beiheft,
. stworzone przez wspomniany akt prawny były grubo niewystarczają- Berlin 1935; por. też - w odniesie-
ce"s. Zwłaszcza, że kwestia sprawnego wykorzystania tych możliwo- niu do nowszych opracowań - K F.
Schillkt~ AHJllell"ng t11fJder Deufft!Jtll
ści w praktyce przedstawiała się bardzo problematycznie. Poslugiwać Demokratilrhen &publik, Berlin 1953.
się nim bowiem mieli pracownicy terenowych ogniw administracji
budowlanej'''. Tymczasem ich kwalifikacje zawodowe byly na ogół
niewystarczające. Do działań na rzecz ochrony zabytków nie moty-
wowały ich taicie ich ciasne przeważnie horyzonty myślowe. Na taki
stan rzeczy uskarżał się jeszcze w 1815 roku K. F. Schinkel, upatrując
właśnie w nim główną przyczynę postępującego stale procesu degra-
dacji zabyrków na obszarze Prus. Sytuację pogarszał jeszcze fakt, że
nawet te nieliczne działania podejmowane w stosunku do zabytków
94. KorolF/yd'ryk Srhinkel (1781-
w poszczególnych prowincjach, pozostawały przeważnie poza polem
1841), J'!fbi"!y architekt, malar.v
świadomości administracji centraLlej, co uniemożliwiało jej interwen- Jtellograj O1l1Z animator działali 1Ia
cję w przypadku niewłaściwego postępowania''". rzecz ochro!!} i komem:ag'i zabytkólP
lV Niemczech.
Dopiero po roku 1815 sytuacja ulegać zaczęła pewnej poprawie -
głównie dzięki staraniom wspomnianego K. F. Schinkla. Karol Fryderyk
Schinkel (1781-1841), uznawany powszechnie nie tylko za najznakomit-
szego architekra l. połowy XIX wieku, lecz także za wybitną osobowość
w dziedzinie nauki i sztuk plastycznych, wniósł również ogromny wkład
w rozbudzenie zainteresowań zabytkami i rozwój dzialań na rzecz ich
ochrony i restauracji491• Po nauce w pracowni znanego architekta Dawida
Gilly,studiach w Akademii Budownictwa i podróży sUldyjnej po Europie,
K F. Schirikel rozpoczął \V roku 1810 pracę w Wyższej Depuracji Bu-
w Berlinie (Teclmische Oberbal/deputation). Był to zespół roboczy
do spraw budownictwa, funkcjonujący już od roku 1770, kolejno przy
różnych ogniwach centralnej administracji rządowej. Pełnił on przede

mL R6nJ.1e, Dit Baupolizei def
PrtllwJchen SlatlflI, Berlin 1856; P.
Krause, Dit ElIlJpic/eJIlIJg dtr pmqsiJ.
chm HocbbafflJtlWo1lflmg, Zentralblact
der Bauverwaltung, 1920, s. 298 i O.
493 E. B6rsch-Supan, Z. Ostro-
wska-Kębłowska, Dit Provillzen osl-
"lf/ld Tt7utpre"su/l IflJd Grossberzogl/lnl
POJlII (K F. Sc))illktl ubtlwJJerk Bd.
18.) Berlin 2003, s. 523.
494 P. o. Rave, S chilllul a/s Beam·
ter, Zeotralblatt der Bauverwaltung,
1932, s. 88 i nj E. Blunck, Schillkel Ulul
dit Dmk1lJalpf/ege, [w:] Fts/redell Schillktl
i1/ Ehrell 1846·1980, hrsg. J. Posener,
Berlin br., s. 272-280.
Rozwojowj tych zaintereso-
495
wań sprzyjały niewąrpliwie także
kontakty z czołowymi przedstawicie-
lami romantyzmu w Berlinie - m.in.
z A. von Arnim, B. von Arnim, C.
Brentano, F. C. von Savigny itd.
- H. G. Pundt, Sthillktls Berlin, Berlin
1981, s. 373.
.~ Ibid., s. 233, 234, 373.
W memoriale tym, zatytuło-
49!
wanym "Konse1'wacja wszystkich po-
mników istarożytności naszego kraju"
(Erhaltm:g aller Dell/t.mil1el' IIl1dAI/er/iitlw'
IfIIum L1I1des), Schinkel sugeruje m.in.
konieczność powołania specjalnego
centralnego urzędu konserwatorskie-
go, stworzenie sieci współpracują-
cych z nim społecznie opiekunów
zabytków na tetenie poszczególnych
prowincji, podj~cie powszechnej in-
wentaryzacji zabytków przez specjal-
nie zorganizowane, f"chowe zespoły
robocze itd. - M. Zadow (zoh przyp.
490), 5.115-116.
4~g M. Arszy.ó.ski, Dzia/allloft Karo-
la fiyderykA SchilJkla lIa ziemiach Pomo-
rza i lf7ielkopo/ski, Zapiski His[Qrycz-
ne XLIX, 1984, Ż. 3, s. 75.
m H. Lezius (zob. przyp. 482),
s.50.
lOO Ibid., s. 94-96.
501 Przykładem może tu być
szczegółowe sprawozdanie złożone
ministrowi AJtenstein przez znane-
go berlińskiego uczonego, dyrektora
tamcejszych muzeów, G. F. Waagen'a.
Por. P: o. Rave, GUI/t'tIJJBiedlicb Waa-
gem &;Je dflrch Westftlm Imd mile Vor-
schliige flir die Dmkmalpf/ege, Jahrbuch
der Preussischen Kunstsammlun-
gen ... s. 373 i n. Por. też memoriał F.
von Quasta z 1837 roku.]. Kohre, Fer·
d;//flIJd V011QJI(UI, Dc::utschc Kunst und
Denkmalpflege35, 1974, s 132 i D.
502Francja pozostała na dłużej w
polu uwagi rządu pruskiego. Wspo-
mnieć tu trzeba przykładowo podróż
studyjną F T. Kuglera, podj~cą w roku
1845 na zleceoie.Ministerstwa Wyznań,
w celu dalszego rozpoznania tamtej-
wszystkim rolę głównej instancji opiniodawczej w sprawach budowni- Stan zabytków, a także poziom prowadzonych przy nich prac, S1a-
ctwa i architektury. Do jego zadań należało nadto m.in. przeprowadzanie nowiły nadal powód wzrastającego niepokoju nie tylko u Schinkła, ale
na użytek tejże administracji weryfikacji projektów i kosztorysów prac także u wielu innych przedsrawicieli świata nauki i kultury. Przytacza-
budowlanych finansowanych ze środków publicznych4". Jeszcze przed jąc liczne drastyczne przykłady dla zilustrowania tej złej sytuacji, ape-
zatrudnieniem K. F. Schinkla, bo w roku 1809, Deputacji powierzono tak- lowali oni coraz natarczywiej o podjęcie konkremych kroków zmierza-
że zadauie sporządzania ekspertyz dotyczących prac podejmowanych przy jącyth do jej naprawy5D1.
zabyti<Jlch"'.Po zatrudnieniu Schinkla, zadanie to zlecone zostało właśnie
Około roku 1840 sytuacja nabrzmiała na tyle, że król Fryderyk Wil-
jemu osobiście, łącznie z obowiązkami decernenta wydziału zajmujące-
helm N zdecydował się wreszcie na wszczęcie bardziej konkretnych
go się sprawami architektury mającej momunentalną wartość artystycz-
kroków zmierzających do ustanowienia w pełni profesjonalnej służby
ną (Prachtball)"4. Dzięki temu jego rozwijające się już od pewnego czasu
ochrony zabytków w Prusach. Chcąc mieć jakiś materiał porównawczy
zainteresowania starożytnicze i konserwatorskie'95, zyskały jakieś oparcie
dla oceny odnośnych koncepcji przedstawianych przez krajowe środo-
o oficjalną strukturę organizacyjną Jednak dość szybko stało się dla nie-
wiska, zażądał kanałami dyplomatycznymi szczegółowych informacji o
go rzeczą oczywistą, że ewentualnym planom skuteczniejszego włączeuia
strukturze i metodach pracy takich służb działających wówczas już od 95. AleksClnder FerqyJ1and von
Deputacji do działań na rzecz ochrony zabytków, na przeszkodzie stoi
dziesięciu lat we Francji5D2. QtlaJI (1807-1877), arcbilekl i hi-
przede wszystkim brak odpowiednich regulacji prawnych i organizacyj-
Jednak dopiero w roku 1843 król przeszedł od dywagacji do czynów, storyk szt"kt~ pienlJJ1] kierownik
nych. Wykorzystując zapewne swoje dobre osobiste kontakty z dworem
mianując terdynanda von Qua"ta'03 konserwatorem zabytków w :Mini- pallSi7lJoJvej slużi?Y konserwatorskiej
królewskim''', podjął on więc rychło usilne starania mające skłonić króla wPrJlSoch.
sterstwie Wyznań, przydając mu jednocześnie, dla wzmocnienia jego
do ustanowienia odrębnej instytucji, której zadaniem byłoby roztoczenie
służbowej Ipozycji tytuł radcy'°'. Jednak ramy organizacyjne i szczegó-
szeroko rozumianej pieczy nad zabytkami. Schinkelnie poprzestawał prz)'
łowe wytyczne działania dla tego stanowiska pracy sprecyzowane zo-
tym na formułowaniu ogólnikowych postulatów, lecz opracował nawet
stały dopiiro w kilka miesięcy póżniej'05 Postanowienia zawarte w tych szej sytuacji. W swoim sprawozdaniu
konkreme, szeroko zakreślone założenia programowe, wYłuszczające
dokumen;ach sytuowały konserwatora (Ko~łel·vator der KJmJtd",k7l1il1er), przedstawił on nie tylko szczegóły
szczegółowo sposób ich realizacji. Zaprezentował je w ramach specjal- w strukturze organizacyjnej lVlinisterstwa Wyznań. Zakres jego działal-
dotyczące francuskiego konserwa-
torscwa., ale także jego entuzjastyczną
nego memoriału4", króry dołączył do swego sprawozdania z dokona- ności ograuiczony został jednak z góry tylko do zabytków stanowią- ocen~. Por. F. Buch, Fen/illam{ 1/011Qlf(u/
nych w styczniu 1815 roku urzędowych oględzin kościoła zamkowego cych własność publiczną'o'. Spośród tych obowiązków wspomniana l/1/d dis IJll/tIIlalisatioll "l
PrtllUtII [w:)
Bll1t IlIId DCIlk111alpJlege
w Wittenberdze, ważnej pamiątki luteranizmu, uszkodzonego poważuie instrukcja na pierwszym miejscu wymieniała czynności sformułowane
J(jmlhtnl!al/tlllg,
im Koiserre;ch, lusg. E. :Mai, S Waezold,
w czasie wojen napoleońskich. Memoriał ten nie wywarł jednak spodzie-
tylko ogólnie - jak np. polepszanie jakości działań na rzecz zachowania Berlin br. s. 363, oraz N. Huse (zob.
wanego wrażenia. Niebawem jednak okazji do przypomnienia poruszo- zabytków, nadawanie właściwego kierunku przedsięwzięciom zmierza- przyp. 123), s. 68, 75-78.
nych w nim problemów dostarczył incydent jaki miał miejsce w Berlinie S03Von Quast, Aleksandec ferdy-
jącym do ich ochrony i restauracji, gromadzenie wiedzy na temat kra- nand (l807-1877), scudiowal teolo-
w czasie remontu tzw. remizy pontonowej (Pontonhojj. W trakcie tych prac jowego zasobu zabytków i stanu ich zachowania, podejmowanie starań gię, ekonomię, ad.mi.n.istracj~, histo~ię
zniszczone zostały mianowicie płaskorzeźby dłuta cenionego rzeźbiarza na rzecz pobudzenia społecznego zainteresowania zabytkami oraz ich sztuki oraz rysunek i malarstwo. Od
1827 poświ~cil si.~ jednak wyłącznie
Andrzeja Schliitera''', zdobiące ten reprezentacyjny budynek stołecznego ochroną, kontakty z organizacjami działającymi w tym kierunku itd. studiom architektonicznym w Aka-
garnizonu. Wiadomość o tym zdarzeniu uświadomiła wprawdzie królowi Wśród bardziej skonkretyzowanych obowiązków wymienione akty demii Budownictwa. Po ich ukończe-
niu wszedł w krąg towarzyski. takich
ponownie konieczność szybkiego podjęcia kroków zaradczych zmierza- wyszczególniały: opiniowanie wszystkich spraw dotyczących zabytków osobi.stości. ze świata szcu.ki j nauki,
jących do jakiegoś generalnego rozwiązauia sprawy ochrony zabytków w wpływających na ręce ministra, przedstawianie ministrowi opinii doty- iak A. F. StUler, J. H. Strack czy F.
Prusach, jednak powzięte przez niego decyzje nie poszły wcale po myśli T. Kugler. Por. J. Kohte (zob. przyp.
czących prowadzonych na bieżąco prac restauratorskich, wykonywanie
501), s. 124 i D.
Schinkla. Król nie zdecydował się bowiem na powołanie odrębnej, wyspe- na jego poleceuie różnych opracowań dotyczących zabytków, prowa- Rozkaz gabinetowy z dnia 1
)()4
cjalizowanej instytucji mającej chronić zabytki, lecz sięgnął po rozwiązanie dzenie prac nad inwentaryzacją zabytków prz)' pomocy sil społecznych, VII 1843, por. H. Lezius (zob. przyp.
połowiczne. Rozkazem gabinetowym z dnia 4 X 1815 r. wprowadziI mia-. sprawowanie - w ramach obowiązkowych podróży inspekcyjnych - sta- 482), s. 57.
nowicie tylko obowiązek przedstawiania Deputacji w celu zaopiniowania, łej kontroli stanu zachowania zabytków i dozoru wykonywanych prac !lOS Pismo okólne l'vtinistra Wy-
znań z dl1ia 24 I 1844, oraz załączo-
wszelkich projektów prac mogących spowodować istome zmiany w wy- restauratoiskich'o,. Natomiast ani rozkaz gabinetowy z roku 1843, po- na do niego szczegółowa i.nstrukcja,
glądzie publicznych budynków i zabytków·'9 W ten sposób Schinkel, jako por. ibidem, s. 58-62. Trdć tych
wołujący ~n Quasta na stanowisko konserwatora, ani pismo okólne i
dokwnemów uzupełnionn .zoslała
pracownik tej instytucji obarczony obowiązkiem troszczeuia się o zabytki instrukcja ~łużbowa z roku 1844, nie przyznały mu żadnych uprawnień nast~pnie pismem tegoż l'vlinistJ:a z
i budowle monw11entalne posiadające wartości artystyczne, stał się swego do wydawania na mocy jego funkcji, urzędowych decyzji dotyczących dnia 8 IX 1853. Ibid., s. 62-63. Akty
te pozostały w mocy aż do końca ist-
rodzaju substytutem konserwatora zabytków. I'\'limo, że z myślą o pod- zabytków. Tego rodzaju decyzje podejmować mógł jedynie Minister nienia cesarstwa.
niesieniu skuteczności ochrony zabytków, wydano w następnych latach Wyznań jako organ władz)' państwowej"'. Działauia von Quasta, nie 506 Ibid.
szereg dalszych aktów prawnych5lJOto , jednak faktycznie nie osiągnięto w posiadającego uprawnień organu władzy, sprowadzały się więc do peł- so11bid.
tym zakresie żadnej odczuwalnej poprawy. Nie spowodował jej także roz- nienia roli fachowego rzeczoznawcy i doradcy ministra. Mógł on tak- soa lbid., s. 17 i n.
kaz gabinetowy z dnia 7 III 1835, którego mocą, sprawy ochrony zabyt- że, z własnej inicja~'WJ',przedkładać ministrowi doniesienia i wuioski m lbid., s. 21 oraz W. Weckbe-
dotyczące zabytków. Przez cały jednak czas to minister pozostawał je- cker, Das fuchl der DenkJJJalpJlegt il1
ków przekazane zostały Ministerstwu Wyznań, Oświecenia Pnblicznego
Pre"utIl, .Micteilungen der Cenual-
i Zdrowia (NIziliJteli1l1Jlder GeiJt!ichell- U?1tenichtJ ,md Medizi?1a!angelegellheitell. dynym organem decyzyjnym i egzekucyjnym, oraz najwyższą instancją kommission ", VI. E, Bd. VII, "1908,
Ministerstwo to skrótowo nazywane było KJI!tuJ1II,i1Zstelillm). odwoławc~ą w sprawach zabytków'°'. Obok ministra, do wydawania w 5.260.

!iIIlIbid., s.19.
!iII H. Lezius (zob. przyp. 482), s.
21.58.61.
!iI2 F. Buch (zob. przyp. 502), s.
368·369.
m H. Lezius (zob. przyp. 482), s.
m \Y! Bawarii i kilku innych cz~ś"
ciach Niemiec, ptOces ten miał nieco
ograniczony zakres. lvumo wejkia
w skład Rzeszy, wspomniane pod-
mioty polityczne zacbowały pewną
autonomi~ w wielu dziedzinach życia
politycznego, gospodarczego i kuh:u-
ca1nego.
516 Tekst opublikowało później cza~
sopismo •.DenkmalpRegc" 1899, s. 37.
m ""ażnym krokiem legislacyj-
nym torującym drogę do przej~cia
ptZez zarządy prowincji m.in. spraw
ochrony zabytków było uchwalenie
tzw. "Ustawy Dotacyjnej" (DolaHon-
Jgesel'{j \V dniu 30 IV 1873. por. I-L
Lez;u, (zob. przyp. 482). ,. 25.
m Struktura ta ustanowiona za-
stala \V sumie w 13 jednostkach tery-
. torialnych Rzeszy: Prusy Wschodnie,
Prusy Zachodnie, Brandenburgia,
Pomorze, Wielkopolska, Śląsk, Sak-
sonia, Szlezwik-Holsztyn, Dziedzicz-
ne Kraje Hohenzollernów; Hanower,
Westfalia, Hesja-Nassau, Nadrenia,
por. H. Leziu, (zob. przyp. 482). ,.
28·33.
sprawach zabytków decyzji urzędowych o mocy stanowiącej, uprawnie-.
ni byli także prezydenci poszczególnych prowincji, występujący w roli
organów niżs2ej instancji. Zalecono im wprawdzie, by przed pódjęciem
decyzji zasięgali opinii konserwatora, ale procedura ta nie zawsze była
przestrzeganaSI'.
Jedynym, względnie skutecznym narzędziem, które użyć mógł kon-
serwator w obronie zabytku zagrożonego rozbiórką czy zniekształcają-
cą przebudową, było jego uprawnienie do wydania nakazu czasowego
wstrzymania prac budowlano-restauratorskich, czy dotyczącego jakie-
goś zabytku postępowania administracyjnego. W takim przypadku był
jednak zobowiązany do natychmiastowego złożenia raportu ministro-
wi, który podejmował ostateczną decyzję w tej spr~w.ieSll
Jedną z inicjatyw, którą traktować można jako próbę wzmocnienia
pozycji konserwatora. było powołanie w roku 185.3 Komisji do Spraw
Badania i Konserwacji Zabytków (K01711J1ission fiir Eiforsehtlllg tmd Erhal·
tung der Del/klJJa!et) w Berlinie. Wbrew oczekiwaniom nie odegrała ona
jednak takiej roli i niebawem zaprzestała swej działalności"'.
Pozycję i skuteczność działań konserwatora osłabiała jednak nie tyl-
ko jego pragmatyka służbowa, ale także brak oficjalnych współpracow-
ników w poszczególnych częściach kraju. Wprawdzie władze lokalne
zobowiązane były do zawiadamiania konserwatora o zamiarze podjęcia
prac przy zabytkowym obiekcie5l3, w praktyce jednak czyniły to nie-
często. Czy to z braku rozeznania co jest, a co nie jest zabytkiem, czy
to przez opieszałość, czy wreszcie przez niechętny stosunek do idei
ochrony zabytków, nie respektowały one zbyt gOJ:liwietego przepisu.
Władze regionalne w niektórych częściach kraju sprzeciwiały się nawet
oficjalnie stosowaniu odnośnych przepisów, czy realizacji różnych za-
tządzeń dotyczących zabytków - m.in. z powodów politycznych. Taki
sprzeciw miał np. miejsce w WieUcopolsce, gdzie władze te wzbraniały
się przed podjęciem wszelkich działań mogących ożywić zainteresowa-
nia zabytkami, uzasadniając swoje stanowisko tym, że "tntaj wszys~co
co przypomina przeszłość, snadnie wykorzystane i 9adużyte być może
przez Polaków dla ich celów politycznych"'''. i tych działaniach. Usytuowanie tych fachowców przy zarządach prowin-
W tej sytnacji do świadomości konserwatora docierały przede
wszystkim te problemy, na które dane mu było natIJ,ąć się osobiście, w
czasie podróży inspekcyjnych. Wobec rozległości o~szaru państwa był
to oczywiście tylko niewielki odsetek spraw realnie taistniałych.
Proces udoskonalania struktnry organizacyjnej ochrony zabytków
w Niemczech rozpoczął się na dobre dopiero po ich zjednoczeniu w
roku 1871 pod berłem HohenzoUernów515• Był on w znacznym stop-
niu napędzany oddolnymi inicjatywami społecznymi i samorządowy-
mi. Proces ten uległ przyspieszeniu po ogłoszeniu w tOku 1887 me-
morandum zatytułowanego "Ogólnopaństwowa organizacja opieki nad
zabytkami" (Die Organisimmg der Denkmalpjlege dureh dei/ ganZetl Staa~5t6
Uruchomiony skutkiem tej presji mechanizm działań polityczno-admi-
nistracyjnych5l7, spowodował w końcu wydanie w 19 XI 1891 przez
monatchę rozkazu gabinetowego, który torował drogę do podjęcia kon-
kretnych działań, zmierzających do ustanowienia zupełnie nowej, bo
zdecentralizowanej struktnry ochrony zabytków na obszarze rdzennych
Prus, oraz najbardziej z nimi zintegrowanych części Rzeszy'!'. W po-
szczególnych prowincjach tworzono ją w różnych terminach w ciągu
pierwszych lat ostatniego dziesięciolecia wieku XIX - najwcześniej na
terenie prowincji śląskiej, bo w roku 1890'!'. Kształt organizacyjny tej
struktnry był dość skomplikowany. Na szczeblu każdej prowincji two-
rzyły go dwa człony. Pierwszym z nich była Prowincjalna Komisja do
Sprąw Badania i Konserwacji Zabytków (Provinzia!ko1J1mission '(flr Et/Ole
seMhg und Erba!ttlng der Detlk171iiJet). Struktury tych komisji, a niekiedy
nawet zakresy ich działania i nazwy, były w poszczególnych prowin-
cjach nieco odmienne"'. Cechą wspólną był właściwie tylko ich mie-
szany, urzędniczo - społeczny charakter. Tworzyli ją bowiem wszędzie
- w różnych proporcjach - reprezentanci zarządu prowincji, delegaci
korporacji społecznych oraz przedstawiciele duchowieństwa. Zadaniem
tych komisji było współdziałanie z władzami prowincji w sprawach do-
tyczących zabytkó\v, krzewienie w społeczeństwie wiedzy O zabytkach
i ich znaczeniu, oraz organizowanie społecznej opieki nad zabytkami.
Drugi człon omawianej struktury stanowili konserwatorzy prowincjo-
nalni. Ich statns był dość złożony. Powoływani byli bowiem wprawdzie
przez komisję i wchodząc w jej skład służyć mieli jej swymi opiniami,
jednocześnie jednak nominowani byli przez Ministra Wyznań i jako jego
podwładni pełnili w danej prowincji funkcję delegatów ministerstwa.
W tyto też charakterze mieli swoją fachową wiedzą służyć rządowym
władzom prowincji, przez opiniowanie projektów prac restauratorskich
i pełnieniu nadzorów. Ponadto czuwać też inieli nad stanem zabytków
na danym obszatze i prowadzić prace badawcze a zwłaszcza inwentary-
zacyjne521• Podobnie jak ich bezpośredni przełożony, czyli konserwator
działający na szczeb.lu ministerialnym, nie mieli oni jednak także upraw-
nień organu władzy. Uprawnienia te w zakresie ochrony i restauracji za-
bytków posiadał prezydent prowincji. Jeśli konserwator nie zgadzał się
z decyzjami prezydenta, przysługiwało mu jedynie prawo odwołania się
do ministra, który wydawał ostateczną decyzję"'. Mimo wszystko jed-
nak powołanie konselwatorów prowincjonalnych poprawiło w sposób
odczuwalny skuteczność działań na rzecz ochrony zabytków. Nie tylko
dlatego, że w ten sposób zwiększyła się liczba osób uczestniczących w
cji skróciło przede wszystkim zasadniczo ich drogę do zabytków, nadto
zaś zapewniło im częstszy oraz łatwiejszy kontakt z prowincjonalny-
mi struktnrami administracji rządowej i samorządowej odgrywającymi
przecież w działaniach na rzecz ochrony zabytków rolę główną.
N a początku wieku XX większą skuteczność ochronie zabytków
zapewniły też wydąne wówczas nowe akty prawne. Nie dotyczyły one
wprawdzie nadal bezpośrednio zabytków, lecz mimo to stwarzały pew- m Ibid., s. 26.
ne możliwości posłużenia się nimi w celu ich ochrony. Akty te stanowiła no \Yl Prowincji Prusy Zachod~
nie na przykład, sprawami bad:lnia
"Ustawa przeciw oszpecaniu okolic o wybitnych walorach krajobrazo- i ochrony zabytków zajmowała się.
wych" (Gesetzgegen die VenmstaltclIIg !andsehaJtlieb bervorragender Gegenden) komisja spr1'\vująca kuratel~ nad
z dnia 2 III 1902 roku oraz" U stawa przeciw oszpecaniu miejscowości m.iejscowymi muzeami (Prov;1Izia/kn-
mi.u;oll jiir di~Venmllf/lIg d" 117utprł/JIJ-
oraz okolic o wybitnych walorach krajobrazowych" (Gesetzgegetl die Ve· nJ(hm Prot'inzial!nllsun).
",mtaltcmg VOn Ot1sehaftm IlIId !andsehaJt!ich hervorragetldeJl GegeJldetl) z dnia 521 H. Lezius (zob. przyp. 482), s.
15 VII 1907"'. Przynosiły one m.in. nowelizację, u~upełnienie i roz- 26·27.
522 Ibid., 5.113.
szerzenie pewnych postanowień zawartych już w omówionym wyżej
m Teksty i _komentarze obu
Powszechnym Prawie Krajowym (Allgeweines LCllldrech~ z 1794 roku. ustaw publikuje H. Lezills (zob.
Zręczna interpretacja zawartych w tych aktach przepisów, .zwłaszcza par. przyp. 482), ,.149-178.
1 ustawy z roku 1907"', stwarzała możliwości zastosowania ich także !Z4 Ibid., 5.154.

Ibid., s. 157.
525
Statut taki posiadał op. także
526
Toruń, por. B. Dybaś, Tormiski l/al1f1
o ochronie Za!D'tkóuI Z 1918 rokII, Rocz-
nik Toruń.ki 22. 1994 ••. 169-191.
Autor przywołuje tu t.:l.kże przykłady
innych miast Rzeszy.
m H. Heimpd (zob. przyp. 478),
s. 45 i n.
m Np ,,Lipskie lbwarzyscwo do
spcaw badań j zachowania ojczystych
starożytności" (L.eipziger l'IereilJfiir Er-
fim.hlllJg IJud Bewahnmg /J(/Ierliindischtr
AI/ertJ7!1Jt1) zalożone w 1827 C., czy też
założone już w roku 1819 .,1Uryngcń-
ska-saskie Towarzystwo dla badania
ojczystej starożytności j jej pomni-
ków" (Thiirillgisch-siichIiJcher l'Iertt'lI }iir
Eifomhllllg des vatcdaildiscbm A/leJtJlJNS
lmd leifler DmkJJJtt/e). Ibid., passim.
529 Np. wielce zasłużone dla ba-
dania j restauracji miejscowej kate-
dry Towarzystwo Naukowe w Ulen.
Ibid .••. 47.
5lO Np. "Towarzystwo Sztuki
Kościdnej" (Threitl ftir kirch/iche KJI1JI~,
"LpsJcie: Stowarzyszenie Artystów"
(Leipzjger KiilJstlerllmilJ), czy td "Drez-
deńslcie Stowarzyszenie Architektów
i Inżynierów" (Dmdmr Arxc/;itekten
WId IJlgeuii1m~ Vmill). Por. H. Magirius,
GtJ(hidJte der Denkmalpflege - Sa.hlelJ,
BeIlin 1991 ••. 76-77.
531 H. Heimpel (zob. prz},? 478),
•. 53. . łecznym a państwowymi strukturami działającymi na rzecz ochrony za-
dla ochrony zabytków przed zburzeniem czy przebudową - oczywiście
tylko w przypaclk.u przeprowadzenia dowodu, że owe przedsięwzięcia
"oszpecą w istotnym stopniu krajobraz miejski". Na tym nie kończyła
się jednak jeszcze przydatność owych aktów dla ochrony zabytków. Prze-
widywały one mianowicie jeszcze - m.in. par. 2 wspomnianej ustawy z
1907 roku - możliwość ustanowienia dla ochrony zabytków w trybie
dodatkowym. pewnego specyficznego instrumentu prawnego, a mia-
nowicie tzw. "Statutu Miejscowego" (Oltsstattif)52S Statuty takie władne
były uchwalać poszczególne gminy samorządowe w celu rozszerzenia,
uszczegółowienia i dostosowania do warunków miejscowych. podstaw
prawnych mogących posłużyć ochronie zabytków. W ramach tych sta-
tutów gminy mogły np. ustanawiać obowiązek uzyskiwania zezwoleń na
wykonywanie prac budowlanych przy określonych obiektach "mających
znaczenie historyczne lub artystyczne". Obowiązek taki mógł być taIcie
usranowiony dla określonych obszarów miejskich, ciągów ulicznych itd.
Tego rodzaju akty prawa miejscowego uchwaliło zresztą rychło szereg
zabytkowych miast w ówczesnej Rzeszy'''.
Zarysowany powyżej obraz systemu ochrony i restauracji zabytków
w Niemczech byłby niepełny bez uwzględnienia jeszcze jednego ele-
mentu, a mianowicie społecznego zaplecza oficjalnych sąeuktur organi-
zacyjnych służących tym celom.
Podobnie j~k w innych krajach - zwłaszcza w Anglii i Francji -.także
w Niemczech, właśnie społeczne organizacje animowały działania na
rzecz badania i ochrony zabytków - jeszcze przed powstaniem struktur
państwowych. Po powstaniu tych struktur zaś, wspomagały bardzo ak-
tywnie ich przedsięwzięcia. W ramach naszego przekrojowego opraco-
wania, poszczególne wątki tego obszernego tematu naświetlić możemy
oczywiście jedynie punktowo.
Przełom XVIII i XIX wieku przyniósł bujny rozkwit wszechstron-
nej działalności stowarzyszeniowej, dokonujący się na żyznym podgle-
biu idei Oświecenia52'. Wśród ogromnej liczby powstających wówczas
stowarzyszeń o charakterze charytatywnym, samopomocowym, samo-
kształceniowym. artystycznym itp. interesują nas tu oczywiście tyl-
ko te, które podejmowały badania naukowe dotyczące zabytków oraz
działania zmierzające do ich ratowania przed zapomnieniem czy za-
gładą. Warto w tym miejscu podkreślić, że tylko część z nich ten zakres
swojej działalności ujawniała w swej nazwie'''. Często działalność taką
przejawiały zresztą także stowarzyszenia. których nazwy działalności
tego typu wcale nie sygnalizowały52'. Aktywność w dziedzinie badań
zabytków i opieki nad nimi przejawiały też stowarzyszenia artystyczne
czy zawodowe530.
Rozmach i efektywność poczynań tych lokalnych czy regionalnych
stowarzyszeń wzrosły ok. połowy XIX wieku na tyle, że ich działa-
cze odczuwać poczęli potrzebę podjęcia ogólnokrajowej koordynacji
swoich lokalnych czy regionalnych planów działania. W celu zaspoko-
jenia tej potrzeby powołane zostało więc w tym czasie "Ogólnokra-
jowe Zjednoczenie Niemieckich Towarzystw Historycznych i Staro-
żytniczych (GesaJJJtverein der DeutscIJen Geschichts tind AltelttiJJJsvereine)531.
Jednym z konkretnych wydarzeń, które przyczyniło się niewątpliwie w
sposób istotny także do zacieśnienia współpracy między ruchem spo-
bytków, był ogólnokrajowy zjazd tych towarzystw odbyty w roku 1852
w Dreźnie. Jednym 2 jego inicjatorów i animatorów był bowiem F. von
Quast, ówczesny konserwator zabytków Królestwa Pruskiego. On też
poproszony zóśtał o wygłoszenie referatu otwierającego obrady'32
.ren masowy, a jednocześnie dobrze zorganizowany ruch społecz-
ny 6dgrywał w Niemczech przez cały wiek XIX rolę, której ranga nie
znajduje chyba odpowiednika w żadnych innych - poza Francją i An-
glią - krajach europejskich. Poza różnorodnymi działaniami indywidu-
alnymi, na skalę lokalną czy regionalną, działacze tego ruchu spełniali
także wiele zadań służebnych na rzecz oficjalnych struktur państwowej
ochrony zabytków, np. w zakresie inwentaryzacji zabytków"'. Bardzo
owocna i cenna była też ich działalność w zakresie monitorowania stanu
zachowania zabytków, a także organizacja akcji oświatowych, budzących
zainteresowanie ich historią i walorami krajoznawczo-turystycznymi.
Ponadto jeszcze ruch społeczny inicjował także szereg bardzo istot-
nych prze~sięwzięć, do których dopiero ex post włączały się czynniki
oficjalne. ~fośród takich wymienić należy przede wszystkim utworze-
nie w roku! 1898. przy wspominanym już "Zjednoczeniu Niemieckich
Towarzys~", osobnej "Komisji do spraw opieki nad zabytkami". Jej to
zawdzięcz~ć należy m.in. powołanie do życia czasopisma "Denkmal-
pflege". Odegrało ono trudną do przecenienia rolę nie tylko w akcji
szerzenia popularnej wiedzy o zabytkach ·i'propagowania idei opieki
nad nimi, ale także w działaniach na rzecz doskonalenia kwalifikacji
ludzi zajmujących się profesjonalnie ich ochroną i restauracją. Wśród
wielkich zasług organizacji społecznych wymienić też należy zorgani-
zowanie w roku 1900 pierwszego ogólnoniemieckiego zjazdu konser-
watorskiego. Zgromadzenie to stało się odtąd stałą doroczną imprezą
o wielkiej doniosłości. Tworzyło mianowicie okazję do spotkania całe-
go, społecznego i urzędowego, środowiska konserwatorskiego i formu-
łowania jego opinii i postulatów, przede wszystkim zaś tworzyło forum
wymiany informacji i doświadczeń zawodowych, dawało możliwość
oceniania ważniejszych realizacji konserwatorskich, artykułowania oraz
dyskutowania nowych poglądów itd'34
Z wielkim uznaniem podkreślić tu. jeszcze należy. że właśnie spo-
łeczny ruch naukowy i kulturalny, wyprzedzając w czasie państwowe Hl Ibid., s. 55.
Saskie Towarzysewo Staro-
struktury konserwatorstwa niemieckiego, otworzył perspektywy na $))
żytnicze przyczyniło się np. walnie
zupełnie nowe obszary działalności. W drugiej połowie wieku XIX, w do powstania w r. 1882, jednego
z wcześniejszych j spełniających
łonie tego ruchu zakiełkowało mianowicie i szybko się rozwinęło wie-
wszdkie ówcześnie obowiązujące
le nowych idei, które znacznie rozszerzyły właściwe strukturom urzę- Iuyterja merytoryczne, topogra6cz-
dowym wi~okręgi teoretycznej myśli konselwatorskiej. Wśród nich nych inwentarzy zabytków, pt.: "Be-
schreibende Darstellung der a1teren
duże znacztnie uzyskała idea objęcia badaniami, opieką i ochroną, nie
Bau und Kunstdenkmiiler des Kow-
tylko. jak c\btychczas. przede wszystkim poszczególnych, wyizolowa- greiches Sachsen". Por. H. Magirius,
nych z ototzenia, wybitnych dzieł sztuki dawnej, ale także "drobnych VereilJJtil'/igkeiJ ill der Zeit VOIJ 1850 biJ
1890 ill ihrer BedeJlluJlg flir die Detl-
i niepokaźnych świadectw twórczości " ...• aż po przydrożne kaplicz- kma/pjlege - dle DeltkJlJa/i"VfJn/an'lation
ki•... skromne przedmioty wytwórczości ludowej, ... aż po cały obszar in Sa.hl/iIJ, [w:] Gmhichte (ier Denkmal-
pJlege- Jae/mJJ, Berlin 1989, s. 78.
architektury mieszkalnej"535.
,. N. Hu.e (zob. przyp. 123) •• 93.
Był to oczywiście tylko jeden z wątków tematyki, która około roku
m Wyjątek z artykułu P. C1e~
1900, głównie za ptzyczyną ruchów społecznych. wprowadzona zosta- mena z (Oku 1904, w którym wy-
ła na stałe w pole świadomości profesjonalnych konserwatorów zabyt- artykułował on idee ożywiające już
od dłuższego czasu ruch społeczny.
ków, by z czasem stać się też bodźcem do podejmowania odpowiednio Cytat wg. N. Huse (zob. przyp. 123),
ukierunkowanych działań praktycznych . •. 150.

5~ Ochrona przyrody rozurnill:~
na jako ruch ochrony jej poszcze-
gólnych gatunków rozwijała się w
Niemczech co najmniej od roku
J814. Wówczas bowiem AJeksander
von Humbold sprecyzował pojecie
"poniników przyrody" (momlll1tn/s d~
/a nnlllre). Por. F. Moewes, ZlIr Gu·
chichI' der NaJllrdenkmalpltge, [w:] rP'ege
Zum Nalt/ruhll/t łusg. v: W. Schoeni·
chen, Breslau 1906, s. 30.
m Jako główne obszary zaintere·
sowań tego stowarzyszenia W)'111ier;lio-
no: opiek~ nad zabytkami, pielęgno-
wank i kontynuowanie tradycyjnych
stylów regionalnej architektury miej.
siciej i wiejskiej, pielęgnowanie kra-
jobrazu i jego elementów, zwłaszcza
ruin, rato"t'flOie miejscowej fauny i
flory or.az osobliwości geologicznych,
ochrona sztuki ludowej, pielęgnowa-
nie i kontyn~owanie kultury ludowej
w tym stroió\\~ zwytzaj6\v, obrzędów,
świąt itd. Dodać tu najeży, że "wiedza
o swojszczyźnie", po okresie pozy-
tywnie ocenianego rozwoju, uległa
później swoistej degeneracji po jej za-
anektowaniu w latadl dwudziestych
XX wieku przez "volksistowską"
ideologię hitlero\'l;rsldego nazizmu.
Por. m.in. Walter Schónichcn, No-.
/tlrschtl'rJ Ht;1JIl1/schtl~ Stutgart 1954,
E. Hiih.ns, He;1JIof, Vafedntuł, Natio!J,
Berlin 1969.
m F. \VI. Brendt:, Die He;lIJnfschll/'
!ł,gesettgebung der delt/uhm BlI11dusJaalm,
Diisse1dorf 1912, s. 7-8.
m Zbiór szczególnie celnych
uwag na ten temat prezenulje wspo~
min:my tu już w innym kontekście
artykuł przypisywany L. Vitct:, opub~
likowMy \V Fórsters Allgemeine Bau-
zeituogw roku 1851, s. 308 i n.: "Aby
w sposób prawidłowy odrestaurować
stary kościół, nie wystarczy być po-
siadaczem dyplomu uprawniającego
do wznoszenia budynków, nawet jeśli
si~ zdobyło tytuł architekta i wykaza-
ło swoją zręcmość zawodową przy
budowie jakiejś hali, teatru, odwachu
a nawet pałacu, ratusza czy kościo·
la. Nawet jeśli były to osiągnięcia
m.istrzowskie. Przy restauracji stare·
go kościoła potrzebna jest bardziej
wiedza niż artystyczne natchnienie,
bardziej cierpliwość niż fantazja, bar~
dziej skrupulatność nii twórcze unie-
sienia...."; "...projektu restauracji nie
możn:'! improwizować, musi on doj-
tzewać w toku długich ba.dań restau-
rowanego obiektu i jego historii ..."
Wśród innych wątków wymienić trzeba jeszcze ochronę przyrody,
traktowanej jednak nie w karegoriach ochrony gatunkowej, lecz ochrony
całego środowiska przyrodniczego wraz z krajobrazem'''. Zaintereso-
wanie tak pojmowaną ochroną przyrody wzrosło znacznie w drugiej
połowie XIX wieku, szczególnie od rrlomentu w którym Ernst Rudorf
(1840-1916) wystąpił z propozycją włączenia ruchu obroilców przyro-
dy, w szerszy kontekst troski o zachowanie i pielęgnację tych wszystkich,
trudnych niekiedy do zdefiniowania cech, decydujących o "swojskim"
charakterze przestrzeni życiowej człowieka - czyli jego "małej ojczy-
zn)'" (HeilJ1a~. Dyscyplinie lansującej ten sposób postrzegania otaczają-
cej człowieka rzeczywistości i rozwijającej Odnośni badania, E. Rudorf
nadał miano "wiedzy o swojszczyźnie" (Heif11alkllll~e). Najistotniejszym,
z naszego punktu widzenia, aspektem działalności E. Rudorfa były jego
starania o to, by troskę o zachowanie i pielęgnowa~e owej "swojskości"
powiązać ściśle z instytucjonalną ochroną i restauracją zabytków. Dla
promocji zmierzających w tym kierunku działań, w roku 1904 założone
zostało nawet specjalne "Stowarzyszenie Ochrony Swojszczyzny" (Blind
HeimaIJchul'Ó537. Dzięki współpracy z tym środowislciem oficjalne słnż-
by konserwatorskie zostały nie tylko uczulone na niedostrzeganą dotąd
problematykę, ale w osobach uczestników tego ruchu zyskały cennych
sojuszników dla swej działalności w terenie. Zwłaszcza ·działalności
ukierunkowanej na zachowanie cech swojskości, zarówno w już istnieją-
cej, jak i aktualnie powstającej zabudowie tniast i wsi"'.
Naszkicowana powyżej charakterystyka administracyjno-prawnego i spo-
łeczno-kulturalnego kontekstu działań na rzecz ochrony i restauracji zabyt-
ków w Niemczech wymaga jednak jeszcze pewnego dalszego uzupełnienia.
Dla uzyskania pełnego i jasnego obrazu warunków w jakich toczyły
się prace restaurarorskie przy zabytkach architektury, brakuje nam bo-
wiem jeszcze wiedzy na temat kwalifikacji prowadzących je osób.
Zakres i poziom tych kwalifikacji budził już około polowy XIX wielm
zaniepokojenie niektórych, co światlejszych przedstawicieli środowiska
konserwatorslciego. Kwestionowali oni już wówczas dość powszechny
i utrzymujący się długo pogląd, iż każdy architekt) już z tytułu swoich
studiów, przygotowany jest w sposób właściwy do' projektowania i rea-
lizowania prac restauratorskich"'. Pod koniec wie~u XIX problem ten
nabrzmiał ju> na tyle, Że stał się przedmiotem po"trzechniejszego zain-
teresowania i głębszej refleksji.
Jak już wyżej wspominaliśmy, na progu "~ekJ XX, w wyniku dy-
namicznego rozwoju badaó nad sztuką i stymulowanej ich wynikami
refleksji nad problematyką konserwatorską, zdawać zaczęto sobie coraz
dokładniej sprawę ze złożoność struktury materialnej i bogactwa treści
znaczeniowych dzieła sztuki dawnej. Dostrzegać też zaczęto istotną
zależność wynikających stąd wartości danego dzieła, od stopnia ory-
ginalności jego substancji. Wtedy też zaczęły coraz szybciej dojrzewać
wątpliwości, czy dotychczasowe zasady prowadzenia prac restaurator-
skich nie pozosrają w sprzeczności Z tym nowym sposobem postrzega-
nia istoty zabytkowego dzieła sztuki. Jednocześnie bardzo dynamicznie
wzrosło społeczne zainteresowanie ochrona i restauracją zabytków.
Wszystko to spowodowało zaostrzenie wymagań stawianych wo-
bec jakości prac restauratorskich i stopnia dostosowania ich metod
do najnowszych wyników badań nad sztuką i rezultatów refleksji nad
systemem wartości reprezentowanych przez jej zabyrki. W tej no-
wej sytuacji coraz bardziej aktualne stawało się więc pytanie o jakość
kształcenia architektów.
Wydaje się, że pierwszym głośniejszym wystąpieniem manifestują-
. cym zaniepokojenie tą sytuacją i proponującym zarazem pewne pomy-
sły'jej naprawy by! memoriał ogłoszony w roku 1877 przez R. Red-
tenbachera, jednego z bardziej znany,ch architektów i restauratorów
architektury""' Zwracał on z dużym naciskiem uwagę, że bardzo trud-
ne zadanie ochrony i restauracji spuścizny architektonicznej, będzie
moŻna należycie zreal.izować tylko pod warunkiem zasadniczego pod-
niesienia kwalifikacji architektów, drogą wprowadzenia do programów
dydaktycznych szkół wyższych specjalnych przedmiotów nauczania. W
ramach tych zajęć dydaktycznych, obejmujących zarówno wykłady oraz
ćwiczenia, a także wycieczlci rerenowe, słuchacze mieliby możliwość
zdobycia wiedzy z zakresu historii styłów architektonicznych, morfolo-
gii zabytków, a także okazję do opanowania umiejętności potrzebnych
do wykonywania inwentaryzacji pomiarowo rysunkowej. Największą
rolę w dmawianej tu sprawie odegrał jednak głos G. Dehio, wiellciego
autorytetu naukowego zarówno w dziedzinie historii sztuki jak i kon-
serwatorstwa. Dopiero jego wystąpienie na zjeździe konserwatorów w
Erfurcie w roku 1903, nadało bowiem szerszy rozgłos spra"~e podnie-
sienia kwalifikacji konserwatorów zabyrkóVtarchitektury drogą studiów
akademickich. Przemawiając na forum tego zjazdu'" G. Dehio stwier-
dził m.in. że: "Historyk sztuki odbywa swoje studia na uniwersytecie,
architekt na politechnice - jednak ani jeden ani drugi opuszczając uczel-
nię, nie jest jeszcze przygotowany do pracy w charakterze konserwatora
...". Nieco później zaś wspomniany referent konkludował: " ... studia,
Zarówno w pierwszym jak i drugim przypadku wymagają uzupełnienia
i należałoby sobie życzyć, by to uzupełnienie odbywało się koniecznie
jeszcze przed podjęciem pracy zawodowej ...". Z kontekstu dalszego
ciągu wypowiedzi autora tych słów wynika, że miał on na myśli ostatnie
lata studió\v, Z treści dalszych fragmentów jego wypowiedzi wniosko-
wać wolno, że postulowane zajęcia dydaktyczne widział On nie jako po-
wierzchowne udoskonalenie pomocniczych umiejętności zawodowych,
lecz jako poważne, akademickie studia uzupełniające, mające służyć
ukształtowaniu nie tylko technicznych, ale także naukowo-badawczych
i koncepcl,jnych kwa).ifikacji przyszłych konserwatorów zabytków ar-
cbitektury. Jednak większość przedstawicieli zarówno szkolnictwa jak
i środowiska konserwatorskiego skłaniała się raczej ku koncepcji zajęć
o charakterze propedeutycznym, co znależć miało zresztą także swoje 540 R. Redtenbacher, DII/kschnjt
iiber tlie Batldenkmale im DeuJschen &-
odbicie w proponowanej dla nich nazwie - "kształcenie wstępne w ich, ibre !llvlIJtnris;emng, AU!l1ahme, Er-
dziedzinie konserwatorstwa" (Vorbi/dzl11g in der Denkmalpjlege)'42. Sprawa ha/ffmg, ~J/(1IIratiOIl, Chaclottenburg
1877. passim.
kształcenia konserwatorów znalazła się zresztą także na porządku ob-
541 Stenogram z przebiegu obrad
rad kolejnego zjazdu środowiskowego w roku 1904 w Moguncji"'.
tego zgromadzenia opublikowany zo-
Mimo, że wszysrkie te wystąpienia nie miały chwilowo żadnych stal w formie specjalnego druku pt .
4. Tqg der Denkma!pJkge, Berlin 1903,
praktycznych konsekwencji, to warto je jednak z całą uwagą odnoto- Tekst przemó"~enia G. Dehla, patrz
wać. Uświadamiały one bowiem opinii publicznej, istnienie ścisłej za- s. 131 in.
leżności między zakresem i poziomem wykształcenia restauratorów, 542 H. Ebert, DiszipliII Dmklt/alple.
ge, Die Alte Stadt 4, 1980, s. 333 i o.
'a'rezultatami prac restauratorskich. Nadto zaś sprzyjały jaśniejszemu
54' Stenogram z przebiegu obrad
wyartykułowaniu poglądów na ten temat. Sądzić wolno, że właśnie publikowany pt. 5. Tag der Dmkf)J(tI.
wszystlde te wystąpienia i towarzyszące im dyskusje sldonily wreszcie plege, Berlin 1904, s. 231 n.

'" H. Eb,,, (zob. P"I'P. 542), s.
334. Warto przy okazji odnotować,
że memoriał ten prze'Widywał dla
tego przedmioru dość znaczny wy~
miar 128 godzin.
m Ibid., s. 348.
$~Ii Próby przeprowadzenia
do podjęcia bardziej konkretnych kroków w tej sprawie. Warto tu od-
notować, że podjęte zostały one nie przez przedstawicieli środowiska
akademickiego, lecz zawodowego. W roku 1904 konkretny postulat w
sprawie utworzenia akademickiego przedmiotu nauczanie pod nazwą
"konserwatorstwo" (Dmkmalpjlege), skierował do Wydziału Studiów
Politechnicznych Ministerstwa Szkolnictwa, ówczesny ministerialny
konserwator zabytków H. Lutsch"4. Memoriał ten, dający wyraz opinii
znacznej części środowiska, przyniósł wreszcie pożądany efekt, ale do-
piero w roku 1907. Dopiero wtedy bowiem do programu nauczanie po-
litechniki berlińskiej wprowadzony został postulowany przedmiot"'.
Po omówieniu szeregu problemów ogólnych mających wpływ na
ukształtowanie w Niemczech warunków dla podejmowania działań na
rzecz ochrony i restauracji zabytków, pora teraz na przejście do nieco
bliższej charakterystyki przebiegu tych dzialań, oczywiście tylko na kil-
ku wybranych przykładach.
W pierwszej kolejności uwagę naszą skierować wypada na tę sferę
owych działań, którą już Sch.inkel uważał za równie ważną, a może na-
wet ważniejszą od zorganizowania i wprawienia w ruch struktury orga-

wentaLyzacji zabytków podejmowano

in.
oczywiście okazjonalnie już wcześniej
w różnych cz~ściach Niemiec. O nie-
których wspominano już w poprzed.
nich rozdziałach niniejszego opraco-
'vania. Dość szczegółowe omówienie
tego problemu prezentuje P. o. Rave,
AlJjiillge Jmd fł7ege Jer dmlJchen l1JlItnfa-
lisatiolJ, Deutsche Kuost und Den-
kmaJpfl'ge 11, 1953, s. 73-90.
5.7 Schinkel W swoim \vielokrot-
nie już wspominanym memoriale z
roku 1815 tak pisał celnie o inwenta-
ryzacji: "Wpierw zdobyć wi~c należy
wiedzę - co się zachowało ... pierw-
szym zajęciem winno być sporządze-
nie spisów tego co sit; na obszarze
danego regionu znajduje. Spisy te
winny też zawierać orzeczenia dory·
czące stanu zachowania [zabytków]
i uwagi co do możliwości ich kon~
serwacji ...". W dalszym ci"\gu swego
memoriału Schinkel podaje bardzo
szczegółowy spis wszystkich katego·
ri.i zabytków jakie winny być obj'itte
inwentaryzacją. Por. N. Huse (zob.
p"yp. 123), s. 71-72.
•• F. Buch (zoh. przyp 502),.361.
54~ Por. w tej sprawie m.in. Lu-
dwig Schccmer, lV,d Ftiedfi&h S&hilJke/
J/lld dit trife wtJtji1lisdJt Dmkma/-II1/Jtn-
fa,iJatioll, Recklinghausen 1968, pas~
sim.
"" F. Buch (zoh. przyp. 502),.361.
551 Ibid., s. 365.
m Ibid., s. 371~381, zamieszcza
przedruk pełnego teksm pierwszej
wersji tego formuJarza. Zawiera on
99 pytW dotycz~cych najważniej·
szych cech formalnych wszystkich
kategorii zabytków - poczynając od
architekrurya Da rzemiośle artystycz-
nym kończąc.
nizacyjnej ochrony zabytków - a mianowicie na działania zmierzające
do stworzenia kompletnego inwentarza zabytków na całym obszarze
Ju:aju'46.I<:ierowało nim bowiem głębokie przekonanie, że tylko pełna
i odpowiednio udokumentowana wiedza na temat ilości, rozmiesz-
czenia terenowego i stanu zachowania zabytków, umożliwi zarówno
sprawną organizację dorażnych przedsięwzięć, jak i planowanie oraz
realizację dalekowzrocznej polityki konserwatorskiej"'.
lIfuno tych oczywistych racji wniosek SchinkJa dotyczący podję-
cia prac nad inwentaryzacją, nie został nigdy zrealizowany w postulo-
wanym przez niego kształcie. Nie powołano bowiem zgodnie z jego
propozycją specjalnych zespołów roboczych do spraw inwentaryzacji,
lecz ograniczono się tylko do wydania polecenia,. by pracownicy lo-
kalnych urzędów budowlanych, inwentaryzowali przygodnie zabytki,
przy okazji podróży służbowych odbywanych w innych sprawach"'.
Tą metodą wykonano jednak mimo wszystko nie tyle może inwenta-
ryzację, co raczej wstępną ewidencję zabytków na obszarze 19 spośród
25 okręgów administracyjnych zwanych w Prusach regencjami (fugie-
,.,mgsbezirk)"'. Jednak zdaniem SchinkJa jakość tych prac pozostawiała
sporo do życzeniaSS'.
Ponownie sprawa inwentaryzacji zabytków podjęta została w chwili
nominacji pierwszego pruskiego konserwatora zabytków w osobie Fer-
dynanda von Quasta. Jak już wyżej wspominaliśmy, Minister Wyznań
w piśmie okólnym z 24 I 1844 r., inwentaryzację zabytków włączył w
zakres głównych obowiązków służbowych konserwatora. Przystępu-
jąc w latach 1844-1845 do realizacji tego zadania, von Quast sięgnął
początkowo po metodę ankietową - mimo, że w tym czasie niedosko-
nałość tej metody ujawniła się już wyrażnie we FrancjiSSl Opierając się
tylko bardzo ogólnie o wzorzec francuski, von Quast opracował dwie
kolejne, bardzo szczegółowe wersje ankietowego formularza inwenta-
ryzacyjnegoss,. Według jego koncepcji formularze te wypełniać mieli
społecznie pracujący ochotnicy, rekrurujący się· spośród miejscowych
nauczycieli lub duchownych. Napływ ochomików był jednak mierny,
nadto zaŚ ministerstwo nie kwapiło się zbytnio do organizowania tej
... '. ( .. ,. . ,. . : ,." '""'... :.
96. RYJtł11ek przedstawiający XIX·lJliec~!Jcb il1wentaryzaloró1v zabytków ar~hitekt1l1Ypr1)1
prory. .....
akcji. Pomysł takiej inwentaryzacji próbowano jeszcze raz ożywić w
roku 1853 - ale również tym razem bez większego skutku. Jeszcze na-
wet rok póżniej ministerstwo zdecydowało się na podjęcie próbnej in-
wentaryzacji ankietowej na terenie regencji królewieckiej (Kiinigsberg)
i monastyrskiej (Miinster). Jej rezultaty zniechęciły jednak ministerstwo
ostatecznie do rozszerzenia tej akcji. Ostatnią, znów nieudaną, próbę
podjęto jeszcze w latach 1871-1875'53.
Ismieją dość wyraźne poszlaki - aczkolwiek nie wsponi.ina o nich
w swej gruntownej pracy F. Buch - że von Quast nosił się od samego
początku także z myślą o podjęciu niezależnie od inwentaryzacji, czy
może raczej ewidencji ankietowej, drugiej, bardziej pogłębionej akcji
inwentaryzacji pomiarowo-rysunkowej wszystkich zabytków królestwa
pruskiego. Pewne wzmianki żródłowe wydają się świadczyć o tym, że
już w roku 1845 prowadził on w ministerstwie rozmowy sygnalizują-
ce zamiar podjęcia pracy nad takim dziełem wspólnie z A. StiiJerem.
Strona ilustbcyjna tej pracy opierać się miała, w każdym razie częścio-
wo, na odpbwiednio dopracowanych pomiarach i rysunkach zabytków,
które wykohywane z różnych okazji przez pracowników regionalnych
urzędów bJdowlanych, archiwizowane były już od dłuższego czasu w
ministerstwie'''. Z niewiadomych dotąd powodów projekt ten nie do- m Ibid., s. 368 in.
S~ Teczka dokumentów pt. "Die
czekał się jednak realizacji. Nie zrażony tymi niepowodzeniami von
von dem Oberbaurat Stii.ler und
Qllast rozpoczął w kilb lat później samomie pracę nad opisowym, Baurac von Quast beabsichcigte He·
ilustrowanym rysunkami pomiarowymi inwentarzem zabytków, którym r3usgabe de.utscher Kuąstdenkmaler.
inventarisacion", Archivlager Me[se~
zamierzał objąć caly obszar monarchii. Niestety, z wielkim zresztą tru- burg, Rep.76, sect. 1, Ve, Generalia.
dem, udało mu się opracować i opublikować w formie sukcesywnie Abt. xv, Al" Registratur, K. 133.
wydawanych wielkoformatowych zeszytów, rylko drobną część zapla- 55S F. von Quasc. Derr/cmalt der
nowanej całości. :Mianowicie tom obejmujący zabytki Warmiisss. Pracę BaltkunJl in PreuJJen 110&hProllinztn
geordmt, Bd. 1. DaJ Erm/and. Berlin
tę, mimo jej tylko kadłubowego charakteru, uznać należy za wielkie 1852-1860.

m Np. J. Molier, Denkmoler der dm·
tjchm Bottk1lllIt, Darmstadt 1815; por.
też, F. H. MoHer, St. Kathmil1t11kirchl
tli Oppmheim, Datmscadt 1823-1836.
m Die Bmldmkmd/er in; fugie-
,.,m,gsbtz'-rk Com/, CasseJ 1870. \'(7g. F.
Buch (zoh. przyp. 502), s. 361.
SS! Dokładne przedstawienie prze-
biegu inwen~ryzacji w poszczegól-
nych częściach Niemiec jest oczf\viście
w ramach niniejszego opracowania
niemoiliwie. Temat len jest jednak
dość dobrze oprncowwy - m.in. W
Liibbeke, CeO/g Hoglr 1I1ltł dit blt/tllla-
marion der Bt1Il lf11d KJms!dmklJldltr in
B'!J·tm, [w:] KJmsń:tm't11t1l11fy Bou "'td
DmkTIJolpo/ifŻk im Knistmich, hrsg, v: E.
Mai, S, \Vaetzold, Berlin br. s. 399; H.
P. Hager, PmdOtIJJtfI ttl/d dil DmkmOl,r-
Im~l1fmisafion in den Rhtinltmdtn, ibid., s.
383. Ogólny spis wszystkich wydanych
do końca lat sześćdziesiątych XX w.
niemieckich inwent.arzy zabytków za-
mieszcza - Deut5che Kunst und Den-
krnaJpRege 26,1968, s. 123·142.
ss~ Przykładem może tu być sytu-
acja w prowincjach Prus}' Wschodnie
i Prus)' Zachodnie. Na konserwatora
w pienvszej z nich powołano w roku
1891 Adolfa Boettic11e[a, który już od
roku 1889 iowentaąrzo'tvał tutejsze
zabytki (Die Baf( l/1/d IGu1Jtdt11m/ihr der
Provillz0stprmmll,Bd.I-8, KOnigsber:g
1891-1899). Na konserwa[Qnt Prowin-
cji P[Usy Zachodnie powołano Johan-
nesa Hdse, inwent.aryzatora zabytkó\v
na tym terenie (Dit Bnll tmd "KJmJtdt11-
lem/ilu dtr Prot,;nz If7utprelfJstn, Bd. 1-9,
Danz;g 1888.1899), por. M. AJ:szyński,
Polski S IOJIIJlik Bio&mficr!!J IvJ1tsem:atorrJllI,
red. H. Kondzie1a, (w w·uJ...-u).
m ..... miejskim w:zl;dnikom bu-
dowlanym przekazałem mój pogląd, że
należy naprawiać tylko niektóre [ubyt-
kij na narożach i w zwieńczeniu ... poza
nizacja i nadzór techniczny prac restauratorskich. Jednak merytoryczny
tym jednak niczego nie odtwauać na
wpływ na kierunek i charakter tych prac mieli przecież w jakimś stopniu nowo. Jeśli chodzi o uszkodzone ozdo-
również konserwatorzy - mimo znacznych ograniczeń wynikających z by i rzeźby, to nie należy ich usuwać,
lecz pozost:lwić na miejscu, zabezpie-
ich niekorzystnej pragmatyki służbowej. Poglądy jakimi się w swych czając je jedynie przed spadni~ciem
działaniach kierowali ulegały oczywiście na przestrzeni lat objętych ra- ...... E. Brues, Rhtil1lal1dt (K F. Schinktl
Lebtll.fl~t,.k), Bedin 1968, s. 377.
mant .niniejszego rozdziału pewnym przemianom, na ogół zgodnie z
!III Jeszcze p[zed objl;ciem stano-
rozwojem prądów ideowych, artystycznych i naukowych nurtujących wiska Io::msernr;ttora,bo w roku 1837
wspólczesne im środowiska elit intelektualnych. pil;trlOwał on zdecydowanie ••...ambicj~
kreowania przez restauracj~ nowych ja-
Dominującą osobowością środowisk artystycznych i naukowych we
kości ...". Zalecał natomias[ •....podpo-
wczesnym okresie nasilenia się działań konserwatorskich, czyli w pierw- rządkowanie jej stanowi zastanemu .
szej połowie wieku XlX byłaiewąlpliwie K F. Sch.inkel.Jego poglądy Natomiast w roku 1858 wypowiadaJ
się w sposób zasknkująco nowatorski
na temat metod restaurowania zabytków byly bardzo umiarkowane, co w stosunku do ówczesnej praktyki: "...
zaświadczyć może na przykład treść jego wytycznych z roku 1833 w restaurneja nie może niszcz)'ć wszyst-
kich śladów dawności i w ten sposób
sprawie restauracji ratusza w \Vesel'60. Przyznać jednak trzeba, że w Z!}"\"3-ćorganiczne więzy łączące nas
97. Jedna Z karl imvenfarza za1?Jtkólvarchitektury War/mi" alItorstwa F V. praktyce nie były one zawsze w pełni realizowane. Także Ferdynand z przeszłością ... na czym miałaby bo-
von Quast, kolejna wielka osobowość środowiska konserwatorskiego wiem w przeciwnym wypadku polegać
QlIast'a ("Balldmkmiiler i~tPret(ssen l1ach Prol1inzen geordnet, Bd 1, Das
[óinic:!. mi~y zabytkaJnl przeszło-
EnJJ/and"j, prezet1ttgąca widok ogó},!J katedry we Fromborku omz rysunki prezentowal, w każdym razie w swoich teoretycznych wypowiedziach, ści a ich mniej lob bardziej udanymi,
pomiarott'e jqjasat!J' zachodniej oraz detali arcbitektol1iCifl)'cb. daleki od puryfikacyjnego rygoryzmu stosunek do metod restaurowa- współczesnymi naśladownict\vlUl)i ...
nasz intelekt łaknie w tych sp[awach
nia zabytkÓwSG1• Dodać tu jeszcze należy, że do hamowania zbyt daleko pra\v-dy a nie ułudy, chcemy upl}.\V
osiągnięcie w ogólnokrajowej skali. Zarówno swym poziomem mery- idących zapędów restauratorów w kierunku puryfikacji i rekonstrukcji wiekóm.. rozpoznawać po pozosta-
wionycll p[zez nie śladach ..:' Cytaty
torycznym jak i edytorskim, przewyższyła bowiem ona zdecydowanie nawoływało nie tylko wielu czołowych profesjonalistów, ale także nie-
wg F. Buch (zob. przyp. 502), s. 366.
wszystkie wcześniejsze publikacje prezentujące różne inne, lokalne pró- którzy reprezentanci zainteresowanych tą ptoblematyką kręgów inte- S62 Zarzucał on restaurato[Orn,
by tego typu opracowań'56. Wielką wartość dzieła von Quasta stanowi lektualnych i artystycznych jak np. August Reichensperger562. że .•...dążą mianov..icie do tego, by z
czegoś st:u:ego uczynić rzecz młodą i
nadto jego zdecydowanie pionierski charakter. Za dzieło inaugurujące Uzupełniając powyższe uwagi warto jeszcze podkreślić, że poglądy na
nową - i to w taki sposób, by nie moż-
prace nad ogólnokrajowym, topograficznie ujętym inwentarzem zabyt- metodykę prac restauratorskich w Niemczech próbowali też w podobnym na było już w ogóle rozpoznać, czy ta
ków sztuki uznaje się bowiem powszechnie opracowanie W. Lotza i H. duchu kształtować wydawcy poważnych, opiniotwórczych czasopism fa- odmłodzona rzecz była kiedykohviek
sta[a ..."; ..... ten atak na p[awd~ i hi-
Dehn-Rotfelsera z 1870 roku55'. Tymczasem pietwszy zeszyt począt- chowych. Za jedną z ważniejszych prób transmisji tą drogą na grunt nie- storię jest niedorzeczn)' i sprzeczn)' z
kujący publikację zaplanowanej na taką samą skalę pracy von Quasta, miecki doświadczeń francuskich uznać należy publikację w roku 1851, naturą ....; ...pietwszą i główną zasadą
każdej [cstauracji 'Winno być: restau~
ukazał się już w roku 1852, czyli prawie 20 lat wcześniej. przekładu pewnego obszernego anonimowego artykułu"'. Jego autor, rować jak najmniej i w sposób jak naj-
Ambitne plany ogólnokrajowej inwentaryzacji zabytków wznowio- być może znany francuski konserwator L. Vitet, prezentuje w jego ramach mniej rzucający si~ w ocz}~ Zabytkom
zapewnić naleiy jedynie dalsze trwa-
ne zostaly dopiero pod koniec XlX wieku, ale już w innych warunkach wiele ciekawych i istotnych przemyśleń m.in. odnośnie stopnia ingerencji
nie, a ich uszkodzone lub utracone
politycznych i wedlug dostosowanej do nich koncepcji. Uznano, że w substancję zabytkową restaurowanego obiektu, a także dopuszczalnych elementy, jeśli to konieczne, odtwa-
na wielkim obszarze zjednoczonej po roku 1870 Rzeszy Niemieckiej, granic rekonstrukcji jego uszkodzonych lub nie istniejących części. [Zać dokladnie wg oryginału, lub z
braku takowego, w duchu stylu danej
koordynowanie inwentaryzacji z centralnego szcz~bla sprawiać będzie Rzecz ciekawa, a często nie dostrzegana, że do daleko idącego po- budowli". AutonvypO'\viadał si~ także
szanowania substancji zabytków w stanie zastanym nawoływali nie tylko
zbyt duże trudności. Ciężar organizacji takiego pr~edsięwzięcia podzie- przeciw puryfikacji w duch stylowej
jedoości: •...nie podzielam także po-
liły więc między siebie rządy poszczególnych pro)\,mcji, wspierane lo- niektórzy przedstawiciele elit artystycznych i intelektualnych. Podobny
gJądt1, że należy usuwać wszystko, co
kalnymi działaczami społecznymi, zlecając wykonanie prac inwentary- punkt widzenia zajmowały nawet władze odpowiedzialne w trybie ad- z biegiem czasu zostało do budynku
zacyjnych odpowiednio dobranym fachowcom, na ogół architektom55'. ministracyjnym za ochronę i restaurację zabytków. I tak na przykład dodane ...". Cytaty wg A. Reichetlsper-
ger, VmJliJ(htt SrhnJtetl iiber cbriJI/iclu
Rzecz symptomatyczna, że z chwilą utworzenia po roku 1891 stanowisk już w roku 1843 do rządów prowincji skierowane zostało pismo okól- KJOl!I, Leipzig 1856, s. 399 j 11.
konserwatorów w poszczególnych prowincjach, na funkcje te powoły- ne Ministra Wyznań, w którym sprecyzowane zostaly dość szczegóło- '0 FiksIm A/lgtmti1lt BtltlZtiflmg.
we wskazówki dotyczące prowadzenia prac przy zabytkach. Przyznać 1851, s. 308.
wano z reguły te osoby, którym nieco wcześniej zlecono inwentaryzację
, trzeba, że zaleca ono zadziwiająco wstrzemięźliwy sposób postępowa- ,~ "...nie każdy ubytek musi być
zabytków na danym terenie'''. Za wciąż ~ktualny uważano więc naj- U2upełniany, gdyż świadczyć on może
widoczniej wspominany już wyżej pogląd Schink1a, że inwentaryzacja nia56'. Podobne wytyczne, aczkolwiek mniej obszerne i szczegółowe o minionych stuleciach ..:', "...po re-
zabytków winna być integralną częścią działań konsetwatorskich. zawiera kolejne pismo okólne ministra z 1854 r. dotyczące restauracji stauracji budowla nie może wyglądać
jak nowa ..:'; "...restaurować należy tyl-
rzeźb i malowidełs". Autor tego okólnika zwraca uwagę m.in. na nie- ko te cz~ści, które bezw.zgll;dnie tego
Obok inwentaryzacji, szczególnie istotnym obowiązkiem konserwa- zwykle istotną sprawę, a mianowicie, że pierwotna warstwa malarska wymagają..:', ,,'" najbardziej udana
jest taka restauracja, !..."Córej wyniki są
torów - najpierw ogólnokrajowego, a następnie także prowincjonal- czy pozłotnicza, posiadają także wartość zabytkową, wobec czego poc
niewldoczne ..:'. Cytaty z Zirkll/an:eifN-
nych - był ich udzial w praktycznych działaniach na rzecz ochrony krywanie zabytków nowymi warstwami farby czy pozłoty jest zabie- gmrgdtsMillisltrl [...] 12 XJ1184J btlrrf
i restauracji zabytków. Wprawdzie wszelkie decyzje o losach zabytków giem niedopuszczalnym. Na szczególną uwagą zasługuje jednak przede filld ba"tecb1Jiuh~ ~t!Jlt,.klml/'! i;btr tlit
Aflrji;hnmg t'Oll W/iederhersttlltmgmrbtitm
podejmowali, jak wiemy, przedstawiciele organów administracji ogólnej wszystkim okólnik ministra z 1890 roku w sprawie wykonywania prac on a/ten Balllvuktn. Tekst zamieszcza
i budowlanej różnych szczebli, nadto zaś w ich gestii była także orga- restauratorskich przy obiektach stanowiących zabytkowe wyposażenie H. Lez;"S (zob. przyp. 482), s. 118; o.
 kościołów". W rozporządzeniu tym mi.nister stwierdza jednoznacznie,
że usuwanie ambon, ławek, itd., różniących się stylowo od architektury
kościołów w których się znajdują i zastępowanie ich nowymi, pseudo-
stylowymi sprzętami, sprzeczne jest z ogólnie przyjętymi zasadami. Na-
wiązując w zakończeniu tego pisma jeszcze raz do restauracji zabytków
architektury minister podkreśla z naciskiem, że "..celem jej nie może być
odtworzenie wyglądu kościoła z okresu ukończenia jego budowy ..."56'.
W wyżej opisanej sytuacji, kiedy przeciw zbyt radykalnym zabiegom
restauratorskim wypowiadały się nie tylko autorytety artystyczne i na-
ukowe ale nawet czynniki administracyjne, spodziewać by się należało
wyrażnego wpływu tych zasad na codzienną praktykę konserwatorską·
Tymczasem pobieżna nawet obserwacja ówczesnej rzeczywistości nie
pozostawia żadnej wątpliwości co do tego, że znakomita większość
wykonawców ówczesnych przedsięwzięć restauratorskich postępowała
wbrew tym zalecanym, czy nawet urzędowo nakazywanym zasadom.
Wyrukało to zapewne częściowo z wygórowanych ambicji inwestorów
i wykonawców; częściowo zaś z ich przemożnej fascynacji spektakular-
nymi, trafiającymi celnie w gust przeciętnego obywatela, osiągnięciami
E. Viollet-le-Duc'a we Francji. Zasadniczym powodem takiego stanu
rzeczy była jednak chyba przede wszystkim słaba pozycja konserwa-
tOrów, którzy wyposażeni w stopniu zdecydowanie niedostatecznym w
llprawnienia decyzyjne i egzekucyjne, nie byli w stanie przeciwstawić
się sh.-utecznie zarówno samowoli inwestorów i architektów; jak i ar-
bitralnemu często stanowisku władz administracyjnych. Niekiedy nie
potralili się niestety także oprzeć naciskowi hołdującej na ogół niewy-
brednym gustom epoki opinii publicznej.
W ramach niniejszego rozdziału nie sposób oczywiście zrmesClC
szerszej charakterystyki realizowanych na przestrzeni dwu bez mała
wieków prac restauratorskich. Jakieś wyobrażenie o charakterze tych
prac stworzyć jednak może zwięzła prezentacja kilku wybranych, chyba
szczególnie charakterystycznych przedsięwzięć tego czasu.
także jego daleko idącą dewastację"'. W
tym stanie rzeczy, w roku 1794 zamek ten
zwiedził młody, zapowiadający się znako-
micie architekt berliński Fryderyk GilIy.
Wykj)nane przez niego wówczas rysunki
uu-wiliły nie tylko opłakany stan tej bu-
dowli, ale w sposób bardzo ekspresyjny
uwypukliły także jego wyjątkowe walory
atchitektoniczne. Rysunki' te, ekspono-
wane najpierw w Berlińskiej Akadem.i.i
Sztuk Pięknych, następnie zaś włączone
do poświeconego zamkowi wydawni-
ctwa albumowego 56', wywołały nie tylko
ogólny zachwyt zamkiem malborskim
jako wspaniałym dziełem gotyckiej archi-
tektury, ale I także żywe zainteresowanie
jako świad~ctwem znakomitej techniki
I
98. Zam,k w Malborku, 1Y'I/IJ,k F. Gil/y'ego Z kOliea
XVIII m w g''f'fżc'(!,ej trauspoV'eji F. nicka, p'Z,d-
stawiająry widoJe kofciola NNIP od Jh"01!) JJJschodl1iq.
99. Zamek JV ]VIa/bork/t, arkusz żWlIellf01ytpg'i po-
lIIiarolvo-ryI1fl1kowęj F Rabego i F nitka zplzelomu
XVIII/XIX lU pr'z"'tujący p,z,kroj' p'Z'Z kapucę
zomk01vą oraz dek/le arcbitektoJJiCipt tq C'{Jfci obiektu.

56S Zirkll/arvtifiigJlJIg du MiniI/m
[... ] vom 17 m 1854 betreJfmd ET!Ja/·
t""g If11d lPieder!Jmttllmtg VOlt Hol-
ZIchl/il:(}verken tl1ll~ 1f1Id den Kirchm.
Tekst zamieszcza H. Lezius (zob.
przyp. 482), s. 120.
566 RJf/ldtrla.u def Mimitm {...
hetrejjend die A/lifiilmmg von ReJ/ml-
rotiOJJJlJrbei/tl1all /eirch/icmll AllIl/ot·
tllllgSJl11cken Ulld die ErhalJrmg dem/bm.
Tekst zamieszcza H. Lezius (zob.
przyp. 482), s. 121-122.
~lIbid.
556 H. Boockmann (zob. puyp.
477), s. 106-108.
569 F Frick, SchloII MarimbJlrgilJ Pre-
f(uen lIach uilleJl vor'{jig/ichen iirmmll {(ud
ir1l1er~1J AIZJichtm darguMIt. Berlin 1799·
1803. Reprint, hrsg. W Salewski, Diis-
seldorf 1965. Publikując [en album F.
F.ciek, opracował rysunki F. Gilly'ego
w technice graficznej i uzupełnił ich
zestaw dodatkowymi rycinami przed-
stawiającymi dalsze jeszcze widoki
zamku oraz rysunki pomiarowe wielu
jego detali architektOnicznych.
Jednym z obiektów, którego losy ilustrują szczególnie dobitnie
kolejne epizody dziejów ochrony i restauracji zabytków w Niem-
czech jest ruewątpliwie średniowieczny zamek w Malborku, do po-
łowy XV wieku rezydencja wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego.
Jest on oczywiście przede wszystkim świadectwem odzwierciedlają-
l cym tendencje restauratorskie zmierzające do odtwarzarua nie tyl-
ko zatartych, ale także utraconych, a nawet w przeszłości nigdy nie
zaistniałych form architektorucznych. Jednocześnie jednak stanowi
on także wymowny przykład wprzęgnięcia zabytku oraz jego bada-
czy i restauratorów w służbę doraźnych celów politycznych. Jednak
ponad to wszystko dokumentuje także proces rodzenia się nowator-
skich, zasługujących na uznanie metod badawczych.
Datę wytyczającą początek pierwszego etapu dziejów restaura-
cji zamku malborskiego wyznaczył rok 1772. Wówczas to Malbork,
pozostający od połowy XV wieku w granicach ~eczpospolitej, prze-
szedł w wyniku I rozbioru Polski pod pruskie panowanie. Nowe wła-
dze przystąpiły prawie natychmiast do prac budowlanych. Miały one
na celu przystosowanie zamku do funkcji wynikających z potrzeb jego
nowych użytkowników. Prace te spowodowały poważne uszczerbki w
zabytkowej substancji i strukturze zamku, w niektórych zaś częściach

510 Podziw dla poziomu t~ch.•
n.iczoego architektury zamków krzy-
żadcich j tendencji do traktowania jej
jako wzorca dla współczesnej techni-
ki budowlanej, dostarcza m.in. J. C.
Wutzke, Bnmrkuflgen ;;blr di8 /ii1/dlichm
Glb/iudt, bUOItdtrf ilJ PrmfSln, Preus-
sische ProvinzialbHitter n, 1829, 5.
17 j n; zwłaszcza zaś 5. 24 i 271.
m Moina tu wskazać na publi-
kacj~ wzi;tego w tych czasach pqeey
M. von Schenckendorfa, Eill Btispitl
dlr ZtrJJónl1lgIllchJ;1/ PrUlJJl11, Der Fre-
imiitige 136, 1803, s. 541.
m H. Booclunann (zob. przyp.
477), ,. 112.
m B. Schmid, Die U7;edlrhmJe/-
Itlf/g der Ma~it1Jbllrg. K6nigsberg 1934,
,.8.
budowlanej. Ten drugi aspekt zainteresowań zasluguje na szczególne
podkreślenie, gdyż zgodnie z ciągle jęszcze żywym, oświeceniowym
kultem dla naukowej i technicznej doskonałości, decydował on dość
często o zachowaniu jakiegoś zabytku, jako wzorca mogącego peł-
nić funkcje dydaktyczne w procesie doskonalenia współczesnych
architektów"o. Wspomniane rysunki wzbudziły także głębolcie za-
niepokojenie zarówno aktualnym stanem zamku, jak i jego przyszły-
mi losatni. Tak żywa reakcja opinii publicznej, która znalazła swój
wyraz nawet w ostrych publicystycznych wystąpieniach57!, skłoniła
króla Fryderyka Wilhelma III do wydania w roku 1804 rozporzą-
dzenia, mocą którego zamek malborski miał bxć odtąd chroniony
przed dalszymi rozbiórkami i zniekształcający/;oi przebudowami,
jako "wyborny pomnik dawnej architektury""'. Rozporządzenie to
uznać można za jeden z wczesnych przejawów ptawnej ochrony za-
bytków, w imię ich wartości ideowych czy artystycznych - tyle że w
tym przypadku ograniczonej tylko do jednego obiektu.
Na razie jednak dla zamku malborskiego nie wynikły stąd żadne
wymierne skutki - głównie z przyczyny wojen napoleońskich. Czas
aktywnych przedsięwzięć konserwatorskich nastąpić więc mógł do-
piero po nastaniu pokoju, to znaczy po roku 1815. Już wnet po tej da-
cie zaznaczyła się zasadnicza zmiana w sposobie podejścia do kwestii
z';·chowania tego zabytku. O ile na przełomie XVIII i XIX wieku sta-
rania spoleczne miały na celu wyłącznie uratowa.nie zamku od dalszej
dewastacji cży nawet zagłady, o tyle teraz coraz poważniej rozważać
zaczęto nie tyle kwestię jego ochrony w zachowanym kształcie, ale
jego "odnowienia" i przywrócenia mu jego dawnej świetności archi-
tektonicznej i ideowego znaczenia"'. W porównaniu z poprzednim,
okres ten charakteryzowała więc nie tylko większa skala podejmo-
wanych przedsięwzięć, ale przede wszystkim ich bardzo już złożony
charakter. Dotyczyły one bowiem zarówno prac badawczych, budow-
lano-restauratorskich, jak i malarskich czy witrażowniczych. Podkre-
ślić przy tym należy, że wszystkim tym przedsięt·.vzięciom towarzy-
szyła bardzo już dojrzała refleksja nad generalnytTI problemem istoty
zabytków w ogóle, jako określonej kategorii zjawi1k kulturowych, nad
ich rolą społeczną, a także nad zasadami i meto~alni ich restauracji.
Był to w sumie jeden z najbardziej dynamicznych ~płodnych okresów
aktywności. konserwatorskiej w skali ogólnoniem\eckiej, brzemienny
w konsekwencje, także dla dalszego rozwoju konserwatorstwa euro-
pejskiego. W szczupłych ramach niniejszego rozdziału opinię taką
zilustrować można tylko kilkoma hasłowo scharakteryzowanymi fak-
tami. Przede wszystkim wspomnieć trzeba o badaniach nad układem
funkcjonalnym, formą architektoniczną i chronologią poszczególnych
faz budowy zamku. Na ówczesnym etapie zarówno wiedzy ogólnej,
jak i szczegółowej znajomości samego obiektu, były to kwestie roz-
poznane tylko w stopniu mi.nimalnym. Badania te, najpewniej z inspi-
racji K. F. Schinkla, prowadzone b)'ły w sposób mający chyba niewiele
analogii w ówczesnej praktyce restauratorskiej. Badaniom sondażo-
wym i odkrywkowym węzłów budowlanych i kolejnych nawarstwień
substancji architektonicznej, wykonywanym pod nadzoreni sprowa-
dzonego z Magdeburga znanego architekta i historyka architektury
Costenoble, towarzyszyły rozległe studia archiwalne, prowadzone na
miejscu przez tutejszego pastora L. Hiiblera, oraz w Królewcu przez
profesora tamtejszego uniwersytetu J. Voigta. Wyniki tej szeroko za-
krojonej penetracji iródeł pisemnych, miały ulatwić interpretację
spostrzeżeń. poczynionych w czasie odkrywkowych badań substan-
cjH, struktury zamku 57'. Bez większego ryzyka odważyć się można
na łformułowanie twierdzenia, że w ten sposób około roku 1820, w
.czasie prac przy zamku malborskim, uczyniony został istotny krok w
procesie rozwoju metody interdyscyplinarnych badań zabytkowych
budynków, nazywanej dziś "badaniami architektonicznymi"S75. Sądzić
też wolno, że niemałe znaczenie dla późniejszego rozwoju całego
konserwatorstwa niemieckiego miały także przebieg i wyniki refleksji
nad teoretycznymi założeniami działań konserwatorskich przedsię-
branych wówczas w Malborku. Szczególne znaczenie miały tutaj ich
społeczne i polityczne motywacje, które kierowały głównym pomy-
słodawcąi animatorem tego bezprecedensowego przedsięwzięcia. Był
nim wpływowy politYk pruski, nadprezydent prowincji, Teodor von
Sch6n576. Według jego pomysłu odrestaurowany zamek malborski
stać się miał politycznym pomnikiem uwieczniającym pamięć o bo-
haterskim okresie pruskich walk wolnościowych doby napoleońskiej,
którym towarzyszyła też żywiołowa aktywizacja nastrojów społecz-
nych, umożliwiająca podjęcie wielu reform wewnętrznych państwa577.
Uznawany wówczas już dość powszechni~'za wybitny zabytek sztuki,
zamek ·miał więc funkcjonować w wyobraźni społecznej także jako
politycznie ważny znak pamięci 57'.
Istotne merytorycznie i brzemienne w konsekwencje, były jednak SH M. Arszyński, Dzia/a/lIofi K
także toczone wówczas dyskusje na temat granic ingerencji w zabytko- F. Sthtilkla n(1 ziemiach Pomorza i Wie/-
kopo/iki, Zapiski Historyczne, l. 49,
wą substancję, a także na temat udziaŁu sztuki współczesnej w ekspo- 1984, z. 3, s. 83-84; tenże,B"dolVlticfJJJo
zycji walorów dydaktycznych zabytku 57'. lI'arOllJlle zakonu k''ZYżockilgO /II Pms(1ch
(1230-1454), Toruń 1995, s. 25.
Warto może też w tym miejscu zauważyć jeszcze jeden fakt istotny
m W sprav.r:ie roZ\'Voju tego typu
w aspekcie społecznego kontekstu konserwatorstwa. Otóż prowadzo- badań w innych częściach ówczes-
ne ówcześnie w zamku malborskim prace, byl)' chyba jednymi z pierw- nych Niemiec por. m.in. BalfjorsdJf/ng
tmd Denk!Jlalpf.ege, hrsg. von J. Cramet,
szych w Europie przedsięwzięć konserwatorskich, toczących się przy Stuttgart 1987, passim; oraz G. Knopp,
tak dużym rezonansie społecznym - i nie chodzi tu wcale tylko o skalę N. Nusbaum, U. Jacobs, BOI!ftmhllflg
rozgłosu, lecz o bardziej realne i aktywne wsparcie społeczne. \Vystar- - DoklllJJt1ttatioJ/1/nd AtISlJ1erltl1lg, (Atbc-
itsheft der Rheinischen Denkrnalpfle-
czy uprzytomnić sobie, że połowa sumy pokaźnego funduszu zużytego ge 43) K61n 1992, p'ssim.
na pokrycie kosztów prac realizowanych w latach 1817 -1842, zgroma- $76 Teodor von Sch6n był od
dzona została w wyniku społecznej akcji skladl<owejSSO toku 1816 nadprezydentem pro"vin.
cji Prus Zachodnie, od 1824 także
W okresie od 1840 do 1870 roku osłably wyraźnie zarówno skala prowincji Prusy \\"'schodnie. Stano-
jak i tempo prac w Małborku, gdyż w centrum uwagi sfer oficjalnych, wisko nadprezydenta zachował także
po roku 1829, kiedy nastąpiło polą-
a także społeczriego zainteresowania, znalazły się prace przj' katedrze czerue obu prowincji w jedną całość
kolońslciej, które omówione zostaną w następnej kolejności. Dzięki pod nazwą prowincja Prusy, por.
m.in. B Schmid, OblrpriiJidl1lf... (zob.
Ferdynandowi von Quast nie doszło jednak wówczas w Malborku do
przyp. 98), ,. 167-169.
całkowitej stagnacji działali konserwatorskich, lecz tylko do przesu- m H. Boockmann (zob. prz)'p.
nięcia punktu ich ciężkości na sferę prowadzonych przez niego badań 477), s. 115 i n.
struktury tego zabytku. Niezależnie od wyników, istotnych dla uści- na Von Sch60 lansował nawet
tak górnolotne nazwy dla zamku
ślenia historii budowy zamku, a także dla zaprogramowania dalszych malborskiego jak: "Pomnik Narodo-
dotyczących go działań konserwatorskich, prace wniosły wiele istot- wy", "Panteon Pruskich Prowincji",
czy nawet "Pruska Walhalla", czy
nych wartości merytorycznych i metodycznych do ogólnej skarbnicy
"Pruski We.stminster". Ibid., passim.
'-wiedzy konserwatorskiej. Dodać jeszcze wypada, że sumę doświadczeń 579 H. Boockmann (zob. przyp.
warsztatowych zebranych \V czasie owych badań pomnażała jeszcze 477), passim.
współpraca fotografa Alfreda Meydenbauera przy udokumentowaniu SM Ibid., S. 123.

100. Zamek UJMalborkuJfttograJia gmpowa na tle braI/g lljazdollJej do Zamku f~Jokiego; UJ/rodku gmpy K Steinbre(ht i B. S(hmid
. kolejni kieroJvllifj pra( badaUJc1)'chi konJenllatorJkich.
~l H. Knapp, Das 5eh/oSl MtJlitIJ-
burg ill PreuSJeIl, QuelltIJlmd Moleria/im
ilfr BaugłIchkble Ilach 1456, Liineburg
1990, s. 76; oraz K. Schwidefski, A/-
brerJJt MqdmbaJu" - IlIit/nlor der Pho-
logrOflJnJelrie il1 DmlsclJ/alld, Bildmes-
sung und Luflbildwesen 39, 1971, s.
183 j n.
582 H. Boockmann (zob. przyp.
477), s. 138.
58l \Vlaśnie w tym momencie, na
przełomie trzeciej i czwartej ćwierci
wieku XIX. następuje tei ściślejsze
powiązanie bieżącej polityki, przede
wszystkim antypolskiej, czy nawet
szerzej antysłowiwskiej, z tradycjami
historycznymi zakonu krzyżackiego
symbolizowanymi przez zamek w
Malborku. Symp[Omatyczny jest w
rym względzie [On oficjalnego prze-
mówienia parlamentarnego wygło-
szonego w roku 1886 przez jednego
z niemieckich deputowanych: "Od-
budowujemy Malbork nie tylko jako
świadectwo poziomu architektury
średniowiecznej. Ten zamek kIzyża-
dci był w średniowieczu osroją niem-
czyzny na Wschodzie. Jego restawa-
cja i dalsze funkcjonowanie będzie
także w przyszłości służyło wnacnia~
niu niemczyzny, niemieckiego POC2U-
rent W walce o zainteresowanie i przychylność opinii społecznej, no
i oczywiście także o wsparcie linansowe władz centralnych. Jednak
cia narodowego. niemieckiego ducha,
zasadnicze ożywienie działań konserwatorskich w'Malborku miało przeciw arakowi innych narodowości
miejsce dopiero na początku lat osiemdziesiątych XIX wieku. Miały na terenie naszych wschodn.ich W*
bieży...•.. Cytat wg H. Booclanann
na "tO wpływ przede wszystkim trzy fakty:
(zob. przyp. 477), s. 145 i n.
': w roku 1882 koszty prac w Malborku znalazły swoje dość uprzy- 584 H. Boockroann (:zob. przyp.
wilejowane miejsce w budżecie państwa"'. 477), s. 144.
- w roku 1882 na stanowisko kierownika prac udało się pozyskać ~, H. Kn'pp (zob. przyp. 581),
s.87. .
energicznego i fachowo dobrze przygotowanego młodego architekta 586 M. Arszyński, PolJki S IO/lIlIik ...
Komada Steinbrechta'86. (zob. przyp. 559).
- w roku 1884 założone zostało "Towarzystwo Odnowy i Wyposa- ~, H. Kn,pp (zob. przyp. 581),
żenia Zamku Malborskiego" (Vereill fiir die A1IJSchIJJiickJJ12g JJ/ld l17iederber- s.88.
su W wyniku tych kwerend opu-
ste/llmg der MaliCl1bJJrj), które sprawnie zajęło się społeczną i polityczną blikowano następnie szereg ",ydaw*
promocją idei restauracji zamku, a przede wszystkim gromadzeniem na nicrw źródłowych - m.in. Dm Moriell-
ten cel dodatkowych fundusz}"''. bJlrger Trmlerbllrh ... (zob. przyp. 111)
oraz DaJ GroJuAJJJlerbJ/ch dtJ DlJIlJ(hen
. Chara~er rozpoczętych w tym czasie działań konserwatorskich, sku- Oniem, hrsg. v. W Ziesemer, Danzig
ptających ~Jęprzede wszystkim na Zamku Wysokim, zdommowany zo- 1916. Ich przydatność badawcz.a
przerosła wszelkie oczekiwani~ przy-
stał na pr~estrzeni następnych czterdziestu lat przez wielką osobowość krojone pierwotnie tylko na miarę po-
wspomnianego K. Steinbrechta,Toczyły się one przez cały czas dwoma trzeb konsenvatorskich w Malborku.
Wydawnictwa te zyskały szybko 2utO-
równolegJ.lymi,lecz ściśle ze sobą splecionymi nurtami - badań naulw- nomiczną i do dziś akroaJnąwartość,
wo-konselwatorskich i praktycz~ej realizacji przygotowanych na pod- jako cenne zbiory źródeł do podsta-
stawie ich wyników projektów prac restaura'iorskich. W niniejszych cias- wowych bada.6 nad całokształtem
dziejów zakonu krzyżackiego.
nych ramach zwrócić można uwagę jedynie na kilka szczegółów, które 589 Steinbrecht zdobył w lym za~
wydają się szczególnie charakterystyczne dla wspomnianych działań. kresie już wcześniej spore doświad-
Na mocne podlueślenie zasługuje fakt istotnego udoskonalenia czenie jako uczestnik niemieckiej
ekspedycji archeologicznej do Gre-
interdyscyplinarnej metody badań architektonicznych, wypracowanej cji, por. M.Arszyński, Polski 5Ioll/nik ...
tu w zarysach już za czasów Schinkla i Costenoble, a udoskonalonej (,ob. p"yp. 559).
przez von Quasta. Udoskonalenie to spro-
ich wyników: Meydenbauer, zwany "ojcem fotogrametrii", właśnie w wadzało się przede wszystkim do dalszej in-
Malborku wykonał znaczną część pierwszych eksperymentów mają- tensylikacji studiów archiwalnych podejmo-
cych na celu zbadanie możliwości wykorzystania tej techniki dla celów wanych zgodnie z potrzebami badań i prac
dokumentacji konserwatorskiej zabytkowej architektury'''. konserwatorskich. Obecnie zostały one
Następny etap dziejów konserwacji i restauracji malborskiego za- jeszcze szerzej zaluojone, a nade wszystko
mku, charakteryzujący się naj szerszym zaluesem i największą dynami- wzorowo zaprogramowane i zrealizowane
ką prac, oznaczał się również naj silniejszym uzależnieniem od działa- przez tak znakomirych znawców przedmio-
nia czynników zewnętrznych. W roku 1871, zwycięski dla koalicji pod tu jak E. Joachim i W Ziesemer58'.
przewodnictwem Prus linał wojny z Francją, przyniósł zjednoczenie Kolejnym udoskonaleniem było znaczne
Niemiec. Fakt ten podniósł znacznie w całej Rzeszy Niemieckiej tem- wzbogacenie metodyki badań zamku przez
peraturę uczuć nacjonalistycznych. Obchodzony w tej euforycznej at- zastoso\V~'ille w jeszcze szerszym niż dotąd
mosferze w Malborku w 1872 roku jubileusz setnej rocznicy rozbioru zakresie (echnik wykopaliskowych58'. Wy-
Polski, stał się, m.in. dzięki udziałowi cesarza, okazją do efektownego daje się, ~e w dziejach badań architektury
i efektywnego wydobycia sprawy restauracji tutejszego zamku z cie- gotyckiej, Izamek malborski był pierwszym
nia zapomnienia. Równało się to niestety także jego przesunięciu w zabytkiem', który poddany został eksploracji
jasluawe światło ogólnoniemieckiej sceny politycznej58'. Odtąd zamek archeologicznej na taką skalę i z tak dobrymi
ten stawał się w szybkim tempie i coraz większej nr.ierze instrumentem
propagand}"", manipulowanym przez elity władzy w celu zaostrzenia 101. Zamek w Malborkl/, arkmz ryJ/inków K StCl"-
niemieckiej polityki wewnętrznej i zagranicznej'''. brechta dokJlPleJ1tlfiąrych J1!YJ1ikijego imventaqzagi" i
Powrotowi sprawy restauracji zamku malborskiego na szersze badań odnalezionego IV gruzowiJku detalu architekto1JicZ~
nego. IdCl1tyftkaga ,?!lOkó," kallliClliorrki,h odkry!!,b l1a
forum publiczne sprzyjał fakt, że w' tym właśnie czasie - bo w
pOIzczegól1!)'Ch jego fmglJletJtach JllJJożjiJvila praIVidlo1ve
roku 1880 - dobiegał końca główny etap prac przy katedrze koloń- odtworzenie stmktury 1flisZCZ01!Jlch11a przełomie X"VIll
skiej. Dzięki temu malborskiemu zabytkowi ubył główny konku- i XIX lL'. sklepieli.

$ro Interpretacja odkrytego w
czasie wykopalisk detalu a..rchitekto~
niemego pozwoliła m.in. na prze-
prowadzenie rekonstrukcji krużgan-
ków i sklepień Zamku Wysokiego.
pOt. np. B. Schmid. Di8 J17j8dtrhlT!ft/~
lrmg ... (zob. przyp. 573). passim.
'" H. Knapp (zob. przyp. 581),
s.95.
104. Zamek /11 Malbork/lJ widok
wnętrza J'kr.r;'dla wschodniego Zamku
Tr:JIJ'okiego 111 momencie O1gallizmji
pienvJZego etapll prac ijJlierzo/ą:;'CI;
do oatlllo,",?!l1ia śred11io7JJieq}f)'ch fdafl
dzialoJJ9'ch isklepieli 112!hmZ()1!J'chfin
pr{elomie XVIJI i ~YIXlIlieku.
102. Zamek )J! Malbork", lJJidok dziedzMca Zamku LT5'Jokiego plzed pocfjęciem prac iJJJie-
rZ...cY4.f]'ch do oatworzenia g0!J'cki~j m'!Jrk,,/agi'jego e/ewagi.
103. Zamek lIJ Nla/borktl, widok eleJvagi' dziedz;,icoll!J'ch Zamku feJrJ'okiego IV trakcie od~
twarzania ich go!Jr.kiej ar!Jklł/agi.
rezultatami"o. \Vspomn.ieć wreszcie też trzeba o rozwinięciu na impo-
nującą skalę metodyki dokumentacji konserwatorskiej. Steinbrecht nie
ograniczył się zresztą w tym zakresie do opisów, rysunków pomiaro-
wych, studyjnych i fotografii dokumentujących wyniki badań, ale doku-
menwwał także kolejne zmiany koncepcji konserwatorskich, przebieg
prac itd. Ponadto stworzył jeszcze imponujący zbiór oryginalnych de-
tali architektonicznych, służący zarówno udokumentowaniu lokalnych
znalezisk, jak i zapewnieniu mate.dałów porównawczych z terenu in-
nych średniowiecznych budowli"l.
105. Zamek IviWalborkJl pmcellad
J
Podkreślić jeszcze należy, że wyniki wspomnianych badań służy- odtllJalZ011ie1l1 uszkodzonego oraz
ły nie tylko za podstawę do właściwego programowan.ia projektów brak1!JQ.cego detaltJ architektolJiqyugo.
 107. Zamek ~1I J.1alborku, gmpa żu/nierrY lIli~jico}J/egogarnizoJJupruskiego, przebrtllD'ch za
1J'ce'iJ kr?yżackich, /)porząca sztafaż d/a. steatralizoJPall~j ceremonii pOJvitania 1/a zamku
cesarza lliell1(eckiego IV roku 1910. Jedel1 Z JlIie/uprty'i}/JkóJv do problemu alJgażoJJJal1ia
Z"b/ku w sluŻbępolityki wschodniej ówcz'me/ Rzesi'J NiellJieckiej.
592 Poe. min. G. Dehio, KJOulhiJlo-

rżscheAllft0lze, Leipzig 1916: s. 274 i n.

5~3 Deklarował się ,nawt:tpublicz-
malborskie eksperymenty Steinbrechra miały takie same znaczenie nie jako .zwolennik konsuwawrskiej
jak prace w katedrze kolońskiej dla reanimacji dawnych technik dewizy: "ani kroku w innym, niż
umot)"1i1owanymhist01)'cznie lcie.run-
budownictwa kamiennego. ku....., por. C. Steinbrecht, Dit ttrił--
W ramach tak szkicowego opracowania trudno kusić się o ob- del'hmltlllwg deJ l\1arimbul'ger S ch/oJJeJ,
szerniejszą charakterystykę doktrynalnych podstaw działalności Ste- Ceoua!blatt der Bauverwalmng 16,
1896, s. 4"13. Zob. też: Mariusz lI'lierz~
inbrechta w'końtekście ówczesnej sytuacji w Europie. Wiadomo po- wiński, Olllla p1'(lC E. E. Vio/k/~/t-Duc'a
wszechnie, że jego prace, w których z jednej strony stosowa! daleko 1I!yl'aŻOllaprzez C. Sleillbrecbla lU jtgo re-
lagi zpodrótJ do Frallgi UJ 1894 r., Acta
idące zabiegi puryfikacyjne i rekonstrukcyjne, z drugiej zaś strony Universitaus Nicolai Copernici, Za-
'dość daleko idącą, 'swobodną kreację artystyczną, stały się rychło bytkoznawsrwo i KonserwatorstwO,
t. XVU, Toruń 1991, s. 189-196.
obiektem wielu krytycznych ocen59'. 'XI sprawach doktrynalnych Ste-
59~ Trzeba obiektywnie przyznać,
inbrecht był oczywiście bliższy poglądom Viollet-Ie-Duc'a niż Ruski- że na ile to było możliwe, Stc:inbrecht
na i Morrisa. W sumie jednak - w każdym razie w ramach niektórych próbowal przeciwstawiać si~ tym na-
swoich wypowiedzi - zajmował wśród jemu współczesnych, mimo ciskom. Mi~dzy innymi w roku 1902
zwracał si~ do prezydenta prowincji,
wszystko dość umiarkowane stanowisko59'. Patrząc z dzisiejszej per- by ten nie dopuszczał do naduży-
spektywy !atwo oczywiście srwierdzić, że efekty jego praktycznej wania zamku w celach politycznych.
Pisał wtedy: Niech zamek mówi
działalnoś~i restauratorskiej, odbiegały daleko od założeń teoretycz- sam za siebie "; "... on n.ie powi-
nych forrnjułowanych w ramach tych wypowiedzi. Pamiętać jednak nien być miejscem polic:yczn)'ch dt:~
monstracji...",· H. Boockmann (zob.
trzeba, że 'Steinbrecht znajdował się stale pod silną presją nie tylko
przyp. 477), s. 147,
polityków, jale też znacznej części opinii publicznej'94, szczególnie w SgS Na!eży pamiętać, że zamek
odniesieniu do prac w zamku malborskim. W imię wspomnianych był własnością państwową i p~łnił
oficjalnie funkcję jednej z sezono·
106. Zamek IV Maiborku) Jvn~trzeglóJJJ11fjjkaplicy na Zamkll rrysokti)J po zakOJicZel1ill glóIPmgo etapu prac k01JJ~nvator-
już wyżej założeń politycznych oczekiwano od tych właśnie reali-
vrych rezydencji cesarza. Wilhelm II
skich li scl[y/ku XIX wieku. zacji testautatorskich spektakularnych efektów, działających silnie odwiedzał go około 50 razy i przy
i jednoznacznie na społeczną wyobraźnię''', takich okazjach urządzał tu też wie-
lokrotnie różne spotkania i przyjęcia.
Zamek wybierał też kilka razy celo-
konserwatorskich, ale miały także znaczenie dla ich ptaktycznej Kolejnym zabytkiem, którego XIX-wieczne losy odzwierciedlają wo jako trybunę dla swoich ważnych
realizacji. lvliędzy innymi wykorzystane zostały przy odtwarzaniu ważne epizody dziejów niemieckiego konserwatorstwa, jest katedra w politycznych przemówień, w tym
takie ancysłowiańslcich, czy anty-
wielu dawnych technik budowlanych i artystycznych. Sądzić wol- Kolonii, zaJ.iczanado największych i artystycznie najbardziej ambitnych polskich, por. H. Boockrnaan (zob.
no, że dla wskrzeszenia dawnych technik budownictwa ceglanego, dziel architektury gotyckiej w Eutopie. przyp. 477), s. 143 i n.
108. Katedra IV Kolonii} widok .z Jak powszechnie wiadomo, proces jej budowy nie został do schyłku
roku 1798 obrazt!JClCY stal1 zaa1Jlon- średniowiecza zakończony. W roku 1560, kiedy go ostatecznie wstrzy-
sowania gO!Jckig' budO/llli lV m01J1C11- mano, gotowe było właściwie tylko prezbiterium, które od zachodu, na
ae osta/eci/Jego przmvonia prac bu· " . .:"linii łuku tęczowego, zamknięte zostało prowizoryczną ścianą i pełniło
dOJVlol!}ch111 roku 1560.
w.tym kształcie funkcję miejscowej archikatedry. Nawa poprzeczna na-
torfuast, korpus nawowy, oraz zachodni masyw wieżowy, ismiały tylko
w formie ledwie rozpoczętych fragmentów zamierzonej całości. Mimo
tego kadłubowego kształtu katedra budziła jednak podziw zarówno
szerokiej publiczności, jak i żywe zainteresowanie oraz wysokie uznanie
miłośników i znawców historii i jej zabytków'''- Dodatkowym powo-
dem żywej obecności katedry w świadomości społecznej stały się jej
losy w czasie okupacji Kolonii przez wojska rewolucyjnej Francji. W
roku 1796 ich dowódżtwo przeznaczyło świątynię na cele magazynowe,
zaś po roku 1797 na obozowisko dla austriackich jeńców wojennych. Z
tych powodów, w odczuciu społecznym, katedra urosła do rangi sym-
bolu francuskiego waridalizmu i do wyznacznika stopnia poniżenia nie-
mieckiej dumy narodowej przez sąsiadów zza Renu.
z~-
110. Katedra JIJ KoIoffii}próba rysrtl1ko1J'ego przeds/a11lienia wirji W zdominowanej takimi odczuciami atmosferze, w roku 1808, mło-
mierzonego Pic/wolnie kJi!altll jd zachodniej elelJla~ji tV opracoJvamu
dy entuzjasta historii i miłośnil< starożytności Sulpicjusz Boisseree,
S. Boisseree 111 roku 1811.
rozpoczął badania dziejów katedry oraz prace nad jej porniarowo-ry-
109. Portrety braci SlIlpiejllIza (1783- sunkową inwentaryzacją. Pod wpływem pogłębionego w toku tych
1854) i Melchiora (1786-1851) BoiI- prac uczucia podziwu dla jej .monumentalnego pięlma, począł on też 112. Katedra IV Kolollll~ o1J'ginab!J
suie} ll:)'bil!!Jlch niemieckich zn(l1!'có11J niebawem rozwijać wizje jej pierwotnie zamierzonegoksztaltu. Kolej- ryIllllek projektolI)' jej '?f',hod"iej
sZluki i ko/ekg'omrów, ŻarlilJ!jch SZel'" elBlvaeji Z /at 1310-1320, odllale-
ny impuls, potęgujący chęć praktycznej realizacji tych wizji, wywala-
JIIie"(J 110 ',eez idei opieki lIad zalrytka- Zio'!J IV Pary'(ft p'zez S. Boimree
mi. SlIlpiej1lJZ 01 glólV'9lm animatorem ło odnalezienie w roku 1814 oryginalnego średniowiecznego rysunku
IV rokll 1816.
ruch" 1;(1rzecz uk01iczmia budo1l!)' kate-
dry koloriIki~j. 111. Katedra", Kolonii} próba 'J'Jtlnkolvego przedJfowie11ia zamierzonego piu1JJoll1ie ksi!ałtu
jęjpoludlliOlJ ę/ ele11Jodi'v opracowaniu S. BoiJJeree Z roku 1811.
J

5~ Dal temu wyraz m.in. zna.ny

podróżnik j ceniony wówczas literat

G. Forster w opisie swoich wrażeń z
podróży odbytej w roku 1790. Por.
cenŻe,Al1JidJ/m VOJli Nied,rrhei11, Snltt-
gatt 1965, s. 10 i n.
S91 N. Huse (zob. przyp. 123), s.

39, oraz Klein A.. Der Dom Z" KOI"

- dm bewlgtll Guehicbte J.~i1l6" VO/1811-
d/mg, K6ln 1980 s. 75 i n. Najpierw
odnaleziono w roku 1814 \V Darm-
stadt pier.wotn}' projekt wieiy pół-
nocno-zachodniej, który niebawem
trafił do (~kS. Boisserće. W! wyniku
\Vszcz~tych przez niego poszukiwań,
pwjekt wieży południowo zachod-
niej odnaleziony i zakupiony został
\V Paryżu w !Oku 1816.

I 13.JóW VOII Gorm (1776-1848),
CZOI01lj1 /liemieckipJfblirysta i 1J!yfli~
cie~gorąry OądOJlll1ik idei dokolicze-
l1ia budolI.:J koled':l J1) KoloniI:
598 Fali tych nastrojów dali się
ponieść także najwybitniejsi przed-
stawiciele elit. Schinkel np. daje temu
wyraz wykonując na użytek szerokiej
publiczności dioramy o amynapo-
leoóslciej temaryce (bitwa pod Lip-
skiem, Wyspa Sw; HeJeny). Snuł też
projekty budowy monumemalnych
budowli pOmnikowydl. Por. H. G.
Pund, (zob. przyp. 495), s. 379 in.
599 Należy raczej wątpić w to, że
nawiązywał swojąkoncepcją w sposób
świadomy do znanych naJn z okresu
późnoantyezoego iwczesnohistorycz-
nego implantów starszych elementów
architektoniczDych \V struknuy nowo
wznoszonych budowli.
600 To aluzja do okresu rozdrob-
nienia politycznego i podziału religij-
nego Niem.iec. który osiągnął swój
kulminacyjny pwlkt w połowie XVI
wieku, czyli właśnie w momencie
przerwania budo\vy katedry.
601 Cytat wg. N. Huse (zob. przyp.
123), s. 44.
projektowego, pokazującego nie zrealizowane nigdy części zachodniego
masywu katedry"'. Przybór siły oddziaływalua katedry na zbiorową wy-
obraźnię społeczną - zarówno w roli frapującego pomnika sztuki oraz
wymownego świadka historii, jak też boleśnie odczuwanego symbolu
niedawnego politycznego poniżenia - zbiegł się w czasie ze zwycię-
stwem nad napoleońską Francją odniesionym przez niemiecką koalicję
pod przewodem Prus. Ten militarny sukces odczuwany był w znacznej
.mierze jako owoc niedawnych reform wewnętrznych państwa pruskiego
i towarzyszącego im wzrostu aktywności społecznej i politycznej spo-
łeczeństwa, wynikającej między innymi z emancypacji mieszczaństwa.
Sytuacja ta, powodując eskalację patriotyzmu i dumy narodowej"', roz-
budzała też tlącą się już od dawna nadzieję na rychłą realizację nie tylko
politycznego, ale J:akżespołecznego i duchowego zjednoczenia Niemiec.
Na fali takich euforycznych nastrojów, zrodził się pomysł uwiecznienia
tych niezwykle doniosłych wyda~zeń historycznych i zamalufestowania
rozbudzonych przez nie nadziei, jakimś monumentalnym pomnikiem.
Idea ta zyskała szybko powszechny poklask i w toku publicznego roz-
waźania różnych pomysłów jej realizacji, padła zaskakująca, bo niem-
zinkowa propozycja zaprezentowana przez Józefa Gorresa (1776-1818),
czołowego przedstawiciela ówczesnych elit intelektualnych. Otóż w
roku 1814, na łamach opiniotwórczego czasopisma "Rheinischer Mer-
kur" Gorres skrytykował dyskutowane dotąd pomysły upamiętnienia
wspomnianych wydarzeń poprzez wZluesienie w poszczególnych częś-
ciach kraju jakichś pornn.ikowych kolumn, pos'lgów czy nawet budowli.
Argumentował, że siłą rzeczy będą one miały jedynie lokalne znaczenie,
a z racji swoich raczej banalnych form, nie spelniąnadto godnie roli zna-
ku pamięci o tak wyjątkowych wydarzeniach. Kontynuując swe wywody
Gorres dowodził, że ewenementy tej rangi ideowej i tak powszechnego
znaczenia politycznego, wymagają wzniesietua tylko jednego, a dzięki
temu działającego O wiele silniej na wyobraźtuę pomnika, o ponadre-
gionalnym znaczeniu i wyjątkowej formie. Tym wymaganiom, zdatuem
pomysłodawcy, nie będzie jednak w stanie sprostać żadna statua czy
obelisk, nawet najokazalsze, ale wzniesione od nowa. Spelnić je jedynie
może - w sposób niekonwencjonalny i dlatego łatwo zapadający w pa-
mięć i rozbudzający wyobraźnię - monument zajmujący już od dawna
znaczące miejsce w społecznej pamięci. Za obiekt nadający się najlepiej
do tej roli J. Gorres uznał katedrę kolońską. Oczywiście nie jej aktualnie
istniejącą cząstkę nigdy nie ukończonej całości, lecz wspaniały gmach,
jaki wysiłkiem całego narodu należałoby dopiero wznieść według pier-
wotnych planów, jako ostateczne dopełnienie jego zachowanych dotąd
fragmentów. J. Gorres lansował w ten sposób bardzo oryginalną kon-
cepcję znaku pamięci, a mianowicie dziela wykreowanego drogą kon-
taminacji fragmentu czcigodnej i pelnej znaczeń zabytkowej budowli,
z monumentalnym współczesnym tworem architektonicznym"'. Prze-
wodnią ideę swego pomysłu J. Gorres objaśniał w sposób następujący:
" ... w swoim nie dokończonym i w dodatku zrujnowanym kształcie, w
swoim opuszczeniu, katedra była dotąd obrazem Niemiec z okresu po-
mieszania języków i myśli'OO,niechźe więc obecnie stanie się ona symbo-
lem nowego państwa, które chcemy zbudować ..."G01.
Katedra stać się więc miała ucieleśnieniem wszystkich wątków my-
ślowych nurtujących nastroje społeczne pod wpływem sytuacji poli-
tycznej i społecznej powstałej około roku 1815. W zamyśle J. Gorresa
jej gotycki fragment miałby uzmysławiać długi, lecz obecnie już mi-
jający okres histot;ii Niemiec słabych, bo skłóconych i podzielonych.
Mająca zaś po~vstać nowa jer część wyrażać by miala wiaręw powsta-
1ue,nowych, potężnych, bo zjednoczonych Niemiec. Gorresowi w po-
doBnym tonie zawtórował nieco później S. Boisseree. Wecllug niego
katedra w swej ukończonej po wiekach postaci stać się miała " ... po-
mnikiem wzniosłości ducha, upartej woli, przewspaniałych możliwo-
ści twó,czych, zarazem jednak przypomnieniem o niszczącej wszystko
niezgodzie ...". Konkludując zaś podkreślał, że " ...właśnie dzięki swej
podwójnej wymowie będzie ona symbolem całoksztaltl.! dziejów na-
szej niemieckiej ojczyzny ..."602. 1/4. Emsl Ftied,ich Z'llinzer
(1802-1861), od roku 1833 głów-
Ta złożona treść znaczeniowa nadawana karedrze, zyskiwała jeszcze
'!]projektant i kierOlvnik prac Pr.rY
na nośności dzięki ożywieniu pewnych historyczno~religijnych skoja- kClttdrze kolOliskiej
rzeń, które, zasugerowane być może już wcześniej przez Goethego,
weszły sz1bko w powszechny obieg. Były to skojarzenia wynikające z
dopatrzenJia się pewnych analogii między łosami katedry, jako świad-
ka historiii Niemiec, a biblijną opowieścią o budowie wieźy BabelGO'. 602 Ibid.
60l Skoja.rzenia takie nasuwały
Zaprzestanie budowy tego legendarnego gmachu i rozejście się jego sj~
już Goethemu, który dzieląc się swy-
skłóconycp ze sobą budowniczych na różne strony świata, można było mi wrażeniami z pobytu w Kolonii
przecież porównać z rozpadem politycznej, kulturalnej i wyznaniowej nazywał katedrę "...Baśnią O wieży
Babel urzecz}'\visU1ionąnad bl'2:egiem
wspólnoty niemieckich grup narodowychh)rzypadającym właśnie na
Renu ..,", Cytat wg E. Brues (zob.
czas zaprzestania budowy katedry w połowie 1..'VI wieku. przyp. 560), ,. 305. Podobnych skoja-
.W tej sytuacji pomysł J. Gorresa powitany został entuzjastycznie nie rzeń doszukać si~zresztąmoina także
u]. GÓrresa. Pauz wyżej przytoczony
tylko przez szeroką publiczność, ale znalazł też uznanie wśród wielu cytat z jego wypowiedzi. Wyst~pujący
przedstawicieli ówczesnych elit'04. Wsparli go swym autorytetem nie w niej retOryczny zwrot o >Jpomiesza~
mu języków'" wyraźnie nawiązuje do
tylko politycy jak Stein, ale taIcie ludzie kultury i sztuki jak Humboldt, bjblijnej opowieści o Wieży Babel.
Arndt, Goethe czy Runge, oraz monarchowie jak pruski następca tro- 604 Gwoli ścisłości ttzeba tu jed.
nu a nawet krój bawarski'o,. lvlimo dużego entuzjazmu dla pomysłu nak dodać. że projekty kontynuacji
budowy katedry miały też przeciw-
J. Gorresa prace ruszyły z miejsca dopiero w roku 1823 i początkowo ników ideowych, Ich czołowym
nie polegały wcale na kontynuowaniu budowy, lecz skupiły się tylko przedstawicielem był rewolucyjny
na usunięciu skutków wiekowych zatuedbań w części już ismiejącej60G. poeta Hciruich Heine (1797.1856),
który swój sprzeciw \vy.raził m.in. w
Intensywność prac wzrosła nieco po roku 1833, kiedy na stanowisko zjadliwym, wierszowanym pamflecie
kierownika restytuowanej w oparciu o średniowieczne tradycje, kate- ..Deutschland - ein Winterma.rchen"
Por. m.in. E. Galley, HeiJJt Jł"d der
dralnej strzechy budowlanej, powołany został z rekomendacji K. F. KlJJJJtr DOIIJ, Deutsche Vierle1jahres-
.Schinkla - Ernst Friedrich ZwitnerGo'. Lecz również pod jego kierowni- schrift fur Literatur und Geistesges-
ctwem prace skupiały się nadal glównie na wschodniej części katedry. chich te 32,1958, s. 99 in.
605 Thomas Nipperdey, Der Kij/ner
Doszło nawet do tego, że zaczęto powątpiewać w możliwość zrealizo- Dom ols Natiol1aldeJ1k.lJJal, [w:} RJligiof1
wania powziętego pielwotnie zamiaru dokończenia budowy katedry w - IVmsl- Vl1ftrlOlld. Der KoJ1Ier DOIIJ im
19.ja/;r/)llJJdeJt, hrsg. v. P. Dano, Koln
jej pielwot,hie zaplanowanym kształcie. Jednak do ponownego ożywie-
1983, s. 109.
nia zainte4sowań katedrą i sprawą kontynuacji jej budowy przyczyniło 606 Arnold Wolft, Die BOlIgmhi,h-
się niewątPliwie opublikowanie albumowej monografij katedry pióra le der DOlllvo//end1lJJg, ibid., s. 51. Do-
S. Boissen!e, zawierającej bogatą część ilustracyjną, prezentującą obok dać należy, że uka kolejność działań
wynikała z wyrainych sugestii K. F.
rysunków inwentaryzacyjnych także w duźej mierze fantazyjne wizje SchiJlkla, por. Pilger A., Steiner K.,
zamierzonego pierwoaue kształtu tego zabytku'o,. W atmosferze po- Erml Fn·ednch Zwimer - seilJ Ubm,
.mil ll7eI-k1 miu Zeil, [w:] Das KtilJJer
nowńego ożywienia zainteresowań katedrą, kolejny projekt restaura- DO/JJbmiful VOl1 1842, Ratingen-Hosel
cji wykonany przez Zwirnera w roku 1833 przewidywał już podjęcie 1992. s. 21.
pewnych prac przy budowie transeptu i korpusu nawowego katedry. ~07 Ibid.
60sBoisseree S., Gu,hi,hle IlIId Be-
Miały one jednak objąć jedynie podwyższenie ścian naw bocznych oraz
s,hreibJllIg des Domes if' IQ/II, Stuttgart
ich zasklepienie. Nawę główną zamierzano wprawdzie także podwyż-· 1823. Jednak C2ęŚĆ ilustracyjna tej mo-
szyć, ale tylko do wysokości parapetów jej okien. Dopiero następny nografii ukazała się dopiero \V 1831 r.
 niu króla, podkreś.1one zostało ponownie z dużym naciskiem polityczne 612 N. Huse (zob. przyp. 123), s.

56-57. Polityczną wymowę tej cere-

projekt wspomnianego architekta, sporządzony w roku 1834, przewi- znaczenie inaugurowanego tą uroczystością przedsięwzięcia. Mówca, monii spot~gował jeszcze fakt, że jej
dywał już pełną rozbudowę korpusu nawowego, ale ciągle jeszcze Z zwracając się do rodaków we wszystkich częściach Niemiec, podkre- termin zaplanowano tak, by zbiegł się
pewnymi uproszczeniami - m.in. z pominięciem większej części detali on 'z uroczystością polożenia przez
ślił z całą mocą, że w wyniku podejmowanych w tej chwili na nowo
króla kamienia węgielnego pod bu-
arcbitektonicznych i całego systemu przypór i łuków odporowych. At- pr.~~ zmierzających do dokończenia po wiekach wielkiego zamysłu dOWl;; mostu n:1:Renie. Temu przed-
mosfera wokół projektów rozbudowy katedry uległa jednak korzystnej bud'owy katedry, nie powstanie bynajmniej " ...zwykła reprezentacyjna si~\Vzil;;ciu nadano bowiem takie
charakter propagandowy, przedsta-
zmianie z chwilą wstąpienia w roku 1840 na tron pruski nowego króla budowla", lecz wyjątkowe dzieło architektury, które: " ... będzie mani- wiając je jako \\ricLki sukces niemiec·
Fryderyka Wilhelma Iv: Władca ten już od roku 1815 bowiem, jeszcze festacją braterstwa wszystkich Niemców, niezależnie od ich wyznania". kicj gospodarki i myśli tcchrucznej.
jako następca tronu, interesował się żywo projektem budowy katedry Most ten był bowiem pierwszym od
Nawiązując do miejsca wmurowania kamienia węgielnego w zachodni czasów rzymskich stałym mostem
i często kontaktował się z jej duchowym promotorFm S. Boisseree609. fronton katedry, podkreślił następnie w sposób znaczący swoje życze- łączącym miasto z przeciwległym
Jeszcze w roku. swej koronacji, nowy król wyraził z;godę na założenie nie, by umieszczone tam portale ". ..stały się dla Niemiec, z Boskim bczegiem Renu, poe. PHger A. Stei-t

ner K. (,ob. pczyp. 606), s. 30.

"Towarzystwa Budowy Katedry" (Dombau T/erein), ktQre rozwijało się błogosławieństwem, bramami prowadzącymi ku nowej, wielkiej i po- m A. Woff (zob. przyp. 610), s. 54.
nadspodziewanie pomyślnie i stało się nie tylko wfżnym czynnikiem myślnej epoce bistQrycznej"612.Rozpoczęte po tej' uroczystości prace, 614lbid.
kształtującym przychylną dla budowy katedry atnjosferę społeczną, których wstępne założenia projektowe zdążył jeszcze przed śmiercią
ale także poważnym źródłem jej finansowego wsparcia. Niezależnie konsultować K. F. Schinkel, postępowały w szybkim tempie. Do roku
bowiem od hucznych, okolicznościowych kwest pieniężnych, każdy z 1848 zakończono ostatecznie budowę sklepień nad nawami bocznymi.
członków tego towarzystwa zobowiązany był do rocznego datku na Nawa główna zaś osiągnęła wysokość galerii triforyjnej i nakryta zosta-
ten cel. Tą drogą zbierano więc niebagatelne sumy, zważywszy, że oko- ła prowizorycznym dachem z otwartą więźbą.
ło roku 1844 Towarzystwo miało już liczne oddziały zamiejscowe, tak- W następnych jednak latath, skutkiem zawitowań politycznych Wios-
że zagraniczne i liczyło w sumie około 10.000 członków'1O. ny Ludów i osłabienia koniunktury gospodarczej, tempo prac uległo
Nowy etap prac przy katedrze zainaugurowała w roku 1842, obcho- znów spowolnieniu. NIimo to jednak w roku 1855 ukończone zostały
dzona z wielką pompą i udziałem króla pruskiego, ceremonia wmuro- prace przy fasadzie poludniowej nawy popiizecznej, która w ich wyniku
wania kamienia węgielnego'l1 W wygłoszonym z tej okazji przemówie- osiągnęła wysokość 70 metrów i stała się w ten sposób najwyższym bu-
dynkiem w mieście'''. W łatach 1859-1860 katedrę przykryto stałym da-
115. Katedra nI Kolonii, rycina p1zedstmviqjąca sZC?(jtOIl!J epizod tWocrystofci 1lI1JJtll-oI1JOnia chem a na skrzyżowaniu korpusu nawowego z nawą poprzeczną wznie-
kamienia J1Jęgie!nego il1ollgtm!itla:jglól1J'!J' etap da/sw blldOJry katcdJY 11/ roku 1842. PolitJlcZ- siono smukłą sygnaturkę. \1(1 roku 1861 zmarł dotychczasowyprojektant
'!)I charakter cerenlomi'podkrefla pruski orze' ipańsi1volJle flagi stanowiące dekoraifę k01pllJII
i kierownik robót Zwitner, a jego miejsce zajął Richard Voigtel. Poprawa
J1Jie~ i prezbiteJim".
sytuacji politycznej i gospodarczej Niemiec skutkował obecnie więk-
szym naplywem środków finansowych, tak że nowy kierownik mógł już
przystąpić do prac we wnętrzu kościoła. \Yl ich wyniku usunięto prze-
de wszystkim, po 560 latach istnienia, wewnętrzną ścianę odgradzającą
prezbiterium od korpusu nawowego'!'. Prace te kończyły zasadniczy
okres budowy funkcjonalnie najważniejszych części katedr)' Ogólna
suma poniesionych w tym okresie kosztów wyniosła 100.000 talarów:
W obliczu tak wysokich wydatków' animatorzy calego przedsięwzięcia
116. KAt,dra IV Kolo1lii, reprodllkga
postawieni zostali obecnie przed bardzo trudnym problemem znalezie- plakatu JV?)'Jvającego do mlzialll JII
nia źródeł dla dalszego finansowania robót, które obecnie wejść miały w pimvI?)'11I ciqgnienill lotelii W roletl
najbardziej kosztowną fazę. Skoncentrować się bowiem mialy na doko11- 1865, której dochód zaIilić lilia 1
czeniu budowy potężnego, dwuwieżowego masywu zachodniego kate- fimdmz na dokończmi4 budolI!).
dry. Po bezskutecznym poszukiwaniu jakiegoś stałego i pewnego źródła
przychodów, sięgnięto wreszcie do rozważanego już wcześniej projektu,
który był jednak dotąd, stale odrzucany, jako nie licujący z politycznąran-
gą całego przedsięwzięcia - a mianowicie do pomysłu zorganizowania
•• N. Huse (zob. p<Zyp. 123), s. 41.
stałej, dochodowej loterii. Realizacja tego projektu przyniosła jednak tak
610 Arnold \'<folff, Di~Vollmdmzg
tiu DomlS im 19. johrhlmnert, [w:J DaJ dobre rezultaty, że niebawem zapomniano o tych początkowych oporach
KOlI/er DOili 1980, Koln
jJlbi/iillJJJsbuch psychicznych. Dzięki uZl'skanym środkom finansowym prace mogly nie
1983, s. 50.
tylko ruszyć z miejsca, ale także toczyć się dalej w bardzo energicznym
611 IGrsten John, Dnl KOlmr
DOl/Jboll.ftJ/ "011 1842 - tim politische tempie. Dobra i stabilna sytuacja finansowa pozwoliła bowiem zwięk-
Dtmo1lJlrotio1l KOlng Fr. Wi/hel"u IV szyć znacznie stan zatrudnienia. \1(lystarczy powiedzieć, że nie licząc in-
von PrtJmen [w:] DaJ Kolner Domboufu/
von 1842, hrsg. v. N. Gussone, R:uin- nych fachowców i rzeszy robotników pomocniczych, zatrudnić można
gen.Hosel 1992, s. 63 i n. było obecnie ponad 500 wysoko kwalifikowanych kamieniarzy. W roku
 1880 swój ostateczny ksztah uzyskała wieża północna, która osiągnąw-
szy wysokość 157 m. stala się najwyższą \vówczas budowlą na świe-
cie'15.Niebawem ukończona została także budowa wieży południowej.
W roku 1880, w dniu 15 października, rozpoczęły się w obecności pary
ces~rskiej wielicie uroczystość oficjalnego zakończenia budowy. Dały
one"znów okazję do instrumentalnego wykorzystania katedry dla celów
politycznej propagandy. Znalazła ona swój wyraz zarówno w tekstach
oficjalnych przemówień, jak i w scenariuszach uświetniających uroczy-
stość imprez masowych - Z\vłaszcza monumentalnego, kosriumowegq
korso odbytego na ulicach miasta"'. Natomiast faktycznie prace wykoń-
czeniowe przy wieżach, przede wszystkim zaś we wnętrzu, trwały jednak
jeszcze przez dłuższy czas, bo do roku 1902617•
Wznoszone od roku 1833 nowe części katedry można by - kieru-
jąc się rygorystycznymi kryteriami oceny - uznać przede wszystkim za
dzieło neogotyckiej sztuki architektonicznej. Jednak ówcześnie, w do-
bie fascyqacji wielkimi realizacjami E. Viollet-Ie-Duc'a, ich wykonanie
tnieściło ~lę całkowicie w karegoriach prac konserwatorskich. W owym
czasie b0'1iem, granica między utrwaleniem części zachowanych restau- 615 Fakt ten, nagłaśniany propa-
gandowo jako triumf niemieckiej
myśli technicznej, stał się dodatko-
I I
wym czynnikiem stymulującym za-
121. Katedra JJJK%ml~ stall blJdOJJJlipod!eoniec wieku XIX, po zako'l'zeniu głównego etapu
interesowanie i podziw, ale też dumę
prac bJldOJvlQ1~łch. narodową szerokich mas. Jednak już
118. Katedra IV K%llit~ parad,!} powi/ol1 pOJvita/'!y d/a pary cesarskiej pr!(jbywqjącej na
tirocV'Jtof! oftfjalmgo zakoliczel1ia budoJJ!l JJ)roku 1880. w roku 1889, wieże katedry koloń-
skiej utraciły swoje pieLWS4:CtlSt\l/O
117. Katedra IJJ K(Jlo1Zit~ryJ1Jnek oa rzecz wieży Eiffla w Paryżu, która
przedstawiający cenmonia/ne /(J)JO~ osiągnęła wysokość 300 metrÓw.
cOJPalJie/eamienllego kJviatonu wień- (,16 Pierwsze kroki w tym lcieruo-
czącego Ivi"zcho/ek jed/lej Z IvieŻ poczynione zostały już w okre-
1.."\1

zacbodnich kaldo/a IV ramach tiro- 120. Katedra JVKolonii, ji1lgment kolofVlva!Jego 'ysultklt p,zed- sie poprzedzającym uroczystość. W
c~Jtofci kOlkZąf)lch jęj bJldoJv€. s!alviqjqcego głów!'!} ez/on Jvielkiego kOJti/./lJlolJJegokorso zor-
J
roku 1874 polityczną wymowę nada-
no mianowicie odlewowi głównego
ganizowanego IV tamach uroc1}Jtości Z oka?1l zakoliczenia jej
dzwonu katedry przeznaczając Da ren
budOJry. Tref! ijlacze1JioJJJodekoragi przedstaJvionego !Ja rymu· cel 22 armaty zdobyte na Francji \V
ku pq'azdu 1IIa Jry,.a~flie poliD'eiJJą lJ(JmOIJJę·]ęj domilJJ!iqcym czasie wojny 1870/71 roku i nadając:
1/9. Katedra JJIKoI011ii JYltl11ek p'zedJlalviqjqcy scenę pOJv;fa·
J elellle1/./emjeJtll1ialJoJvicie jJGermania" - postać i)JlJJbo/i!(f!jąca mu nazwę "Dzwonu Cesarskiego",
l1ia przezprzedsfalviciela loka!J!}cb u;(adzpalistllJoJl!Yc/J, pal)I ce- odrodzoneJ lecz zarazem zakorze.nio11e IIJ hiIt'JJ)'CZl1y tradygl por Seid.lcr M., Dic KiJine,. Domglockc/J
sarskiej Jvkraczajqcej do kafedJy JJ)czasie uroc?)Jtofci Z okaiii Niemcy - JVznolząca nad modelem katedry k%liskięj wieniec (w:] Da! Kii!Jzcr DOIIJ jJ(bd;.iuIJJJbtl(h ...
zakol1czenia jej budoJIY. Biskup sufragan) ,..zec?)Jvisry gospodarz lriJlJJifu. Otaczqją ją pOJtacie personifikujące najJJJatiu'ej1ze (zob. przyp. 610), s. 173. Ten poli-
tyczny akcent wzmocniony został
iwiąrym: Ifstmię.!} został JVgłębokie tło i zdegradoJJJa'!J tylko do ośrodki :?Jciapoli!J'c!(!iego IJ) Niemczech - PrJl!YJ Ba1va,ię., Bade- jeszcze przez odpowiednie ukształ-
,'ou· niemego Iwiadka tej ceremonii. nię i miasta honzea!J'ckie. towanie programu głównego punk-
tu ceremonii \V roku 1880. W celu
podkreslenia jej ściśle państwowego
charakteru odbyła si~ ona mianowi-
cie bez udziału kapituły katedralnej.
Przedstawiciele kacolickiej hierarchii
kościelnej nie zOStali także zaproszeni
do złożenia podpisów pod ozdobną
metryką zakończenia budowy, która
wmurowana została w zwieńczenie
jednej z wjeż fasady zachodniej. Por.
Corsten A. M., Das DOIIJboujut VOIJ
7880, [w:] ibid., s. 59 i n.
617 W toku tych prac st\,Vorzone

zostało od nowa prawie całe wyposa-

żenie wnętrza katedry;- m.in. wiuaże,
ławy dla wiernych itd. Wszystkie te
dzieła, zwłaszcza zaś wykonaną [ak·
że w ramach tych prac, monumental-
ną mozaikową posadzkę, zalicza się
do czołowych osiągnięć twórczości
artystycznej doby historyzmu. Por.
Peter Sprioger (zob. przyp. 351).

618 Pogląd taki pr~zentuj~ m.in.
Achim Hubel, Denkmalpjlege !{j/';JCIJtll
Rt.rlaffnerm tllld R,k1Jn.rlmirm,
Dokl/mm/aNon d,r jalJrt.rfogTłtlg 1989,
Arbdt.rkrei.r Theolie lmd Lebre der Den-
kmalpjlege, Bamberg 1993, s. 81.
619 Przywołać tu można przy-
kład sygnaturki nad skrzyżowaniem
transeptu z korpusem nawowym
katedry kolońskiej. S. Boisseree, na
podstawie jemu tylko wiadomycb, ale
chyba fałszywych przesłanek, nary-
sował tu dość masywną konstrukcje.
Jednak Zwiraer, na podstawie wnio-
sk6w '\vydedukowan)'ch in sih/ drogą
analizy potencjalnej ~ubstruktu.ry t~j
sygnaturki, w postaci zbudowanych
jeszcze w średniowieczu filarów,
wykazał bl,;clność taki~go kształtu i
zaprojektował ten nowy element w
smuklejszym i lżejszym kształcie. Por.
A. Walii (zob. przyp. 606), s. 64.
620 M. Miihlhaupt, Der Kb'lmr Dom
rowanej budowli i odtworzeniem jej części uszkodzonych, a podjęciem
budowy części niegdyś zaplanowanych, lecz nigdy nie wykonanych,
była zupełnie nie wyczuwalna" zarówno dla większości restauratorów
[w:] jak i dla szerokiej publiczności. Co do tego nie ma żadnych wątpli-
wości większość współczesnych badaczy"'. Zresztą patrząc nawet z
dzisiejszej perspektywy, trudno byłoby tej realizacji architektonicznej
odmówić całkowicie pewnych związków z konserwatorstwem. Więk-
szość nowych części katedry powstawało przecież według projektów
opracowywanych w ścisłym nawiązaniu do jej wnikliwie analizowa-
nych średniowiecznych fragmentów. Wyniki tycI;>analiz służyły nie-
jednokrotnie poważnej rewizji tych projektów; ktfre tylko wyjątkowo
kreślone były wyłącznie w oparciu o ogólną wiedfę styloznawczą ów-
czesnych architektów'l9. i
Za umiejscowieniem prac przy katedrze kolońskiej w kategorii
przedsięwzięć konserwatorskich przemawia jeszcze dodatkowo pe-
wien mało znany fakt. Otóż decyzja przesądzająca kontynuację jej
budowy przyczyniła się mianowicie w stopniu decydującym do ura-
towania bytu jej średniowiecznych części. Już od przełomu XVIII

im Zwie/ich' der Kircbm IInd GeiJtugu.
chichje, Di.isseldorf 1965, s. 17.
621 Najbardziej charakterysrycz.
nym przykładem może tu być Vin-
zenz Statz. Ten wyuczony wrze·
rn.i~ślniczym warsztacie swego ojca
srolarz budowlany, przyj~ty został d.o
kolońskiej strz~chy \V 184 t roku. Tu~
taj w trzy lata później zdał egzamin
na misttza ciesielskiego, zaś w roku
1845 na mistrza murarskiego. Jeszcze
w tym samym roku awansował na
stanm:I,.;sko zastępcy Zwirneta, CZ},ij
głównego budownicz~go katedry. W
roku 1854 podjął prywatą praktykt:,
a w roku 1861, na podstav.rie do tych.
czasowego dorobku, przyznano
tytuł i nprnwnienia architekta. We·
dług opinii ówczesn~j prasy branżo-
wej, V Statz, a także inny pracownik
kolońskiej strzechy F von Schmidt,
odegrali \li Ni~mczech, jako twórcy
wielu dzieł neostylowej architektu·
ry, oraz restauratorzy zabytków, role
porównywalną z roją E. VioUet-le
Duc'a we Francji. "por.m.in. Astrid
Gritten, Die MnriellboJilika ill Ke~'elo~
er, (Arbeitsheft der rheioischen Den-
k.malpHege, Bd. 62.) Pulheim"K6ln
1999, s. 14-15, oraz Hans Vogts,
ViJ/(enZSJoJZ(1819-11898). Lthł1l.rhild
IlItd Leben!lJltrk e;"u kb'/mr Bafllnd.r/6rs,
M6nchengladb>eh 1960, passim.
622 Na t~n aspekt spra\vy zwracał
już uwagę w roku 1845 F. von Quast,
por. tenże, D;e Erhalttmg der. KJlIIsJdm·
kJJJiiler im Rheill/t71/d betriffmd, Kolner
Domblatt 6, z dnia 29 VJ 1845, pas-
sim.
623 \'{/ momencie podjt:da w toku
1844 dzieła dokończenia budowy
katedry praskiej istniało tam w stanie
kompłetnym właściwie tylko prezbi~
terium. Korpus nawowy wraz z na.wą
poprzeczną, jedną z wież zachodnich
i XIX wieku bowiem, roz'\vażano całkien1 poważnie lnożliwość ich
całkowitej rozbiórki"o
N a marginesie naszych uwag dotyczących przebiegu prac przy kate-
drze kolońskiej warto jeszcze podkreślić fakt, uwypuklający ich związ-
ki z ogólnymi trendami szeroko pojętego historyzmu. Otóż wykona-
nia tych prac nie powierzono żadnemu z ówcześnie funkcjonujących
przedsiębiorstw budowlanych. Z myślą o ich podjęciu, już w roku 1823
reaktywowano katedralną strzechę budowlaną, której, w romantycz-
nym duchu epoki, starano się nadać wszelkie cechy jej średniowiecznej
poprzeclniczki. Na wzór średniowieczny stała się ona m.in. nie tylko
sprawnym warsztatem wykonawczym, ale zarazem jedynym w swoim
rodzaju ośrodkiem szkoleniowym w zakresie prawie już zapomnianych,
mu
tutaj zaś po wiekach odrodzonych, technik rzemieślniczych i metod
budowlanych. Swoje unikatowe umiejętności zdo~yli lub udoskonalili
tu nie tylko liczni kamieniarze, cieśle i murarze, al~ nawet architekci"'.
Większość fachowców, po kilku latach pracy w strp:esze kol011skiej,Za-
silało następnie szeregi zespołów restaurujących Izabytki architektury
na obszarze prawie całej Europy środkowej. II
Zbliżając się do końca naszej relacji z przebiJgu restauracji kate-
dry w Kolonii wypada jeszcze wspomnieć, że skutkiem jej silnego na-
głośnienia, rozbudziła ona na całym niemieckim obszarze językowym
duże zainteresowanie zabytkami. Stała się wobec tego także inspira-
cją i wzorcem wielu dalszych przedsięwzięć tego rodzaju"'. Niniejsze
ramy nie są oczywiście w stan.ie pomieścić bodaj tylko wyliczenia tych
przedsięwzięć. Można tu tylko ogólnikowo wspomnieć, że było ich co
niemiara. Ich charakter był oczywiście bardzo zróżnicowany - od prac
podejmowanych w bardzo szerokim zakresie, jak np. przy katedrze św.
Wita w Pradze623, po zabiegi prowadzone na nieco skromniejszą ska-
lę. Wśród tych ostamich największą popularnością cieszyły się prace
polegające na finalizowaniu budowy niedokończonych w średniowie-
czu wież kościelnych. Prace tej kategorii - biorąc pod uwagę tylko nie-
miecki obszar językowy - podjęte zostały przy przeszło stu kościołach
- m.in. w Soest, Ulm, Miinster, Bonn, Bremie itd."'.
Obok zamku malborskiego i katedry kolońskiej ważne miejsce w
dziejach restauracji zabytków architektury w Niemczech zajmuje za-
mek Wartburg. Jego restaura,cji nadano charakter bardzo zbliżony do
stylu prac przeprowadzonych w Malborku "l"Kolonii.Także w Wartbur-
gu dużą rolę odegraly bowiem motywacje ideowo-polityczne.
Ta bardzo malowniczo położona obronna rezydencja landgrafów
tutyngskich, była w XIII wieku jednym z ważniejszych ośrodków śred-
niowiecznej kultury dworskiej. Dzięki mecenatowi lan.dgrafa Hermana
I, rozkwitły tu talenty poetyckie głównych przedstawicieli dworskiej
liryki - W. von Eschenbach i W von der Vogelweide. Tutaj znaczną
część swojego żywota spędzila też popularna śreclniowieczna święta
- Elżbieta Turyngska. WIatach 1521-1522 z kolei, zamek stał się miej-
scem azylu dla chroniącego się przed konsekwencjami swych herety-
123. Za.mek fY/artbll1:g, rycina p,zedJf01'!"-ajqca moniftsla!YJJ!} pochód ITiemjeckięj mlodzió,y
akademickięj na zamek 1V dniu 18 X 1917 ,'oku.
i kilku bocznymi kapli~a.mi osiągnął
do momentu przerwania prac stan'
zbliżony do stanu zaawansowania
budowy katedry kolońskiej. W spra-
wi~ szczegółów patrz J. Pa.v~l, Dtr St
VeitJdoJlt i,i Prag, Prag 1968, passim.
614 Por. zwłaszcza Alexandcr von
Knorre (zob. przyp. 442). Tamże s.
318-356 szczegółowy katalog omó~
wianych w tej publikacji prac.

G2.i \YI. Baumgiirtel, Die 1/Y1IrJbm;g, mantyków niemieckich sprawiły one, że zamek, który od 1..'VII wieku
ein Del/IeJlJa/ deJ/lICher Gm})ichle wul
KJmst, Berlin 1907. passim
G26 \VI. Noth, Die lff"arlbu1E> Le.ip-
zig 1967, s. 112-123.
125. Zamek Wm1blll;g, widok elewacji zacbodniej budynku n-
tyde11~joł1alllegopo uC?Jtelnieniuj~jpienvotnę,i artyku/agi tJ!"Cbi- Niemiec i demokratyzacji form uStrojowych. Na
tektonicznej
ckich wystąpień Marcina Lutra. Tutaj właśnie dokonał on przekładu
Nowego Testamentu, co uważane jest za godzinę narodzin literackie- 126. Zamek Irarlblll;g, wpólczeSllJ widok zamku od slronJ zelVllę/r'{Jlej.
go języka niemieckiego. Związki zamku z wymienionymi postaciami
i zdarzeniami przydały mu wiele istotnych historycznie i ideowo treści 1838 od qdgruzowania całego terenu i technicznego zabezpieczenia
znaczeniowych. Współbrzmiąc harmonijnie z nastrojami młodych ro- zachowan~j substancji budowlanej. Niebawem jednak podjęto także
prace mające na celu odsłonięFie spod późniejszych przemurowań
poczynając popadał w coraz większą ruinę, stał się na przełomie 1..'VIII późnoromańskich otworów arkadowych, członujących fasadę rezy-
i XIX wieku miejscem swoistego kultu przeszłości. Na początku wieku. dencjonalnego gmachu, stanowiącego główną część zabudowy terenu
XIX kult ten stał się dobrą pożywką dla narastających uczuć patriotycz- zamkowego. Z przebiegu tych prac wynikła też konieczność odtwo-
nych, wyrażających się m.in. w różnorakich ma- rzenia znacznej części kamiennego detalu architektonicznego. Dalsze
nifestacjach na rzecz politycznego zjednoczenia prace restauratorskie, zarówno przy wspomnianym gmachu jak i dal-
szych częściach zabudowy miały t'Jdkow niewielkim stopniu.charakter
miejsce jednej z nich wybrano właśnie Wartburg, zachowawczy. W przeważającej mierze zmierzały drogą rekonstrukcji
postrzegany jako jeden z ważnych pomników i neostylowej twórczości architektonicznej, do zmaterializowania fan-
niemieckiej historii i kultury. Ivliano nadzieję, że tazyjnej wizji średniowiecznego zamku. Tę koncepcję 'uzupełnił jesz-
właśnie wybór tego zabytku nada tej demonstra-
cji odpowiedni rozgłos, zwłaszcza że wybrano 127. Zamek IJVmtbll1g, widok ogólnyjed- 128. ZallJek Jl7mtblflg, wIJętrze b/l(!JI1- 129. Zalllek 1/7011blllg, pr'{JkladolJl)l
dla niej celowo termin 17-18 października 1817 nego Z lVf1~trzbut!JlI1kll re1]dengoJlaillego ku re1J'dengonalnego Z "tr!U/Jloną 1V stylu IzcZegól 1II000UlllelJta!m!idekomg'i figurai-
roku, posiadający ważkie konotacje znaczeniowe, z/antaijjnąpseJfdohistoryc':(j1ą mala1'Ską history!{!!Ją.rymjiguralną dekoragą malar- ll~jwnętrzpędzla Mor.:tza VOI1 Schwil1d.
korespondujące z ideąprzewod.nią tej manifesta- dekoragą ornamentalną. ską pędzla MOIilza IlOn Schwtitd.
cji. Na schyłek października tego roku przypa-
dały bowiem jubileusze dwóch historycznych
wydarzeń O szczególnym dla Niemiec znaczeniu
- 5oo-lecie wystąpienia Lutra oraz czwarta rocz-
nica Bitwy Narodów pod Lipskiem.
Rachuby te sprawdziły się co do joty. W
Wartburgu zgromadziła się rzeczywiście wielka
rzesza młodzieży skupionej w studenckich kor-
poracjach jedenastu niemieckich uniwersytetów,
a hasła pod. którymi demonstrowała, odbiły się
głośnym echem w całym kraju'25. Szczególne
ideowe i polityczne znaczenie zamku, umocnio-
ne dodatkowo w wyniku tych wydarzeń, stało się
głównym bodźcem do podjęcia decyzji o jego
gruntownej restauracji'''. Rozpoczęto ją w roku
 cze W sposób niezwykle ekspresyjny, bogaty wystrój malarski wnętrz
stworzony w latach 1853-1855 przez Moritza von Schwind. Dekoracja
ta, przedstawiająca w monumentalnym stylu różne rzeczywiste i legen-
darne zdarzenia związane z dziejami Wartburga, należy do czolowych
osiągnięć niemieckiego ściennego malarstwa historycznego"7.
Restauracja Wartburga swój ostateczny efekt osiągnęła więc dro-
gą połączenia fragmentów autentycznej substancji architektonicznej
z częściami rekonstruowanymi. Uzyskana w ten sposób całość uzupeł-
niona zostala nadto bogatym, neostylowym wystrojem i wyposażeniem
poszczególnych wnętrz. Zabieg ten wydobył, orazidobitnie i efektow-
nie wyeksponował, wynikające z dziejów zabytku itreści znaczeniowe.
W ten sposób w całej pełni zaspokojone zostały orzekiwania jej inspi-
ratorów i animatorów tej restauracji - arcyksięcia IFarola Augusta oraz
jego doradców. Zgodnie z ich życzeniami, zamek quał mianowicie: " ...
po pierwsze: odzyskać swoje historyczno-polityczne znaczenie; po dru-
gle: uzyskać znaczenie dla dziela rozwinięcia sfery duchowej, zwłasz-
cza poezji; po trzelje: uzyskać zlj~cienie dla luterańskiej reformacji, po
czwarte: również dla katolicyzmu ...""'.
Można się oczywiście spierać o to, czy katalog tych życzeń został
zestawlony w sposób właściwy. Nie ulega natomiast żadnej wątpliwo-
ści, Że dzięki tak właśnie przeprowadzonej restauracji zabytek uzyskał
wielką siłę oddziaływania na wyobraźnię szerokiej publiczności. Ale
nie tylko. Rozbudzał także fantazję i inspirował twórczość wybitnych
osobowości artystycznych. Wystarczy przypomnieć, że wraźenia odnie- prac"O W trakcie rozpoczętych na początku połowy XIX wieku z'
sione w czasie zwiedzania tego zabytku stały się źródłem natchnienia wielkich rozmachem działań, usunięto z wnętrza tej świątyni wszystkie
dla Ryszarda Wagnera przy komponowaniu jego bodaj najwybitniejszej nowożytne ołtarze, większość epitafiów, ambonę itd. - rezygnując z
opery - a mianowicie "Tannhausera". Natomiast Franciszka Liszta od- tych obiektów całkowicie, lub zastępując je neogotyckimi substytuta-
wiedziny '\Xlattburga zainspirowaly do skomponowania bardzo swego mi. Rozebrano także wspaniały renesanso"'Y łuk tęczowy, akcentujący
czasu cenionego oratorium "Legenda o św: Elżbiecie""'. cezurę miedzy prezbiterium a korpusem nawowym. Po białą zakryto
W przypadku przedsięwzięć omówionych powyźej na przykładach średniowieczne malowidła ścienne, zaś intensywne kolorystycznie, hi-
zamku w Malborku, katedry w Kolonii i zamku Wartburg, ogólna kon- storyczne witraże, przeniesiono i przyciemniono zieloną farbą, by zbyt
cepcja konserwatorska realizowana była nie tylko przy pomocy zabie- intensywnym oświetleniem nie psuły widoku na nowy, monumentalny,
gów polegających na odtwarzaniu uszkodzonych! czy zniszczonych pseudogotycki ołtarz główny"!.
całkowicie elementów, ale także na budowie nigdy rue zaistniałych czę-
Radykalne restauracje, utrzymane w charakterze wyżej omówionych
ści tych budynków. W naszym szkicowym przeglą4zie działań konser-
przedsięwzięć, nillno poklasku jakiego nie szczędziła im zarówno sze-
watorskich na 'terenie Niemiec wspomnieć jeszcze t~ż trzeba o nagmin-
roka publiczność jak i część politycznego i kulturalnego establishmentu,
nej przecież wÓwczas tendencji do puryfikacji zabrtków i zilustrować
od dłuższego już czasu budziły jednak zastrzeżenia u niektórych przed-
utrzymane w tym duchu realizacje bodaj jednym przykładem.
stawicieli nauki i sztuki. Coraz to bardziej bowiem razić zaczęła brutal-
Ta charakterystyczna dla owych czasów metoda zabiegów restaura-
torskich, polegająca na likwidacji późniejszych dodatków do pierwotnej ność zabiegów puryfikacyjnych, oraz epigorllzm i szablonowość neo-
postaci zabytku i usuwaniu elementów jego wyposażenia niezgodnych stylo"'Ych form architektonicznych stosowanych przy rekonstrukcjach
stylowo z jej charakterem, była szczególnie szkodliwa. O ile bowiem i rozbudowach, co powodowało swoistą uniformizację restaurowanych
rekonstrukcje czy neostylowe uzupełnienia struktury zabytku mogły zabytków: Coraz większy sprzeciw budzić też zaczęła narastająca wręcz 630 Zrezygno\vano m.in. z zastą-
pienia charakterystycznych. baroko-
wprawdzie powodować mniej lub bardziej niekorzystne zmiany jego lawinowo liczba podejmowanych restauracji, bardzo często nie uzasad-
wych hełmów wież zachodnich, neo-
ogólnego charakteru, na ogół jednak nie uszczuplały zbytnio zasadni- nionych wcale złym stanem danego zabytku. W oczach wielu obserwa- gotyckimi, ażurowymi zi.vieńczeniami.
torów życia społecznego tendencja ta przybierać zaczęła formy wręcz por. N. Hme (zob. przyp:123), s. 88.
czego zrębu jego autentycznej substancji, o tyle puryfikacje, nie dość że· 631 Ibid., s. 89 i n. ocaz N. Knopp,
621 H. UiiumJ, Dit Ił?ttrlbllTgfmletll
zniekształcały poważnie charakter zabytku,to jeszcze niszczyły bezpo- epidemiczne, co dało nawet asumpt do ukucia obiegowego porzekadła
Die RłJtamitnl1lg dtr A1ii"dmtr Fnmen-
Moritz tJOlI S,hlv1l1d, Leipzig 1963; H.
wrotnie znaczną część jego historycznie ukształtowanej substancji. o "malignie restauratorskiej". Tak właśnie zatytułowany artykuł, pióra kirrh~im 19.]ahrhf/f/derf, [w:] FutsdJ1ift
Hoffmann, Die Fmktn Mon''Z Ilon Ltritpold DIISIler, Milnchen 1972, s.
S,hwind at!! der ff7arthllrg, Berlin 1976.
jednego z bardziej zasłużonych badaczy i popularyzatorów sztuki uka-
393-433.
UB \VI.Noth (zob. przyp. 626),
Za jeden z bardziej charakterystycznych przykładów takiej pu- zał się w roku 1861, dając początek dalszym wystąpieniom w tej samej
Ul Wilhelm Liibke, DaJ Rutall-
s. 124. ryfikacji uznać moŻna restaurację katedry w Monachium - mimo że sprawie"'. Artykuł ten przedstawia ponury obraz bieżącej sytuacji w rct/ollifitber, wzmianka wcdlllg N.
629 Ibid., s. 128. na szczęście nie zrealizowano wszystkich zaplanowanych pierwotnie dziedzinie restauracji zabytków i ocenia ją jako skrajnie krytyczną, bo Knopp (zob. przyp. 631), s. 393 i n.

.RzeczywistoŚć ta winna być przecież postrzegana nie tylko wycinko-
ć3l Autor ów myśli swoje for-
mułował w sposób następuj~cy:
"Pochlebiamy sobie, iż obecnie po-
siedliśmy świadomość historii w
stopniu nigdy dotąd nie os.iągni.ętytn
przez minione pokolenia. Ikceptory
naszych zmysłów uczulone zostaly
na rejestrowanie oajdrobniejszych
niuansów w przebiegu zdarzeń dzie-
jowych. Powstaje jednak pytanie, jak
to nasze poczucie hiStorii zharmoni-
zować możemy z sytuacją, \V której
nasi restauratorzy demonstrują tak
daleko idący brak szacunku dJa na-
rosłej przecież puez. wieki substancji
naszych zabytków? [...) Stare kościoły,
którym udało się jeszcze ocalić daw-
ny wystrój winny być przecież dla
każdego miłośnika historii obiektami
tak pełnymi znaczeń jakwarstwy geo-
logiczne dJa badaczy przyrody nie-
ożywionej. Przecież zespół zabytków
zgromadzonych przez wieki w danym
kościele, to jakby przekrój przez war-
scwy osadowe, w których utrwaliły si~
ślady dziejów wspólnoty skupionej
wokół tej świątyni ...". Ibid.
zagrażającą ich podstawowym wartościom. Wśród przyczyn takiego
stanu rzeczy jego autor na pierwszym miejscu wymienia masowy cha-
rakter działań restauratorskich, co sprzyja pospiesznemu i schematycz-
nemu ich przebiegowi i podejmowaniu zbyt pochopnych decyzji. Sytua-
cję taką "per se" groźną, pogarsza zdaniem autora jeszcze znacznie fakt,
że pożytecznym zabiegom mającym na celu zabezpieczenie czy uzdro-
wienie substancji danego zabytku, towarzyszą zgodnie z rozpanoszoną
modą prawie z reguły działania puryfikacyjne. Jednak o zasadniczym
znaczeniu tego artykułu nie przesądziły bynajmniej przedstawione w
nim obrazy dokonywanych przez restauratorów spustoszeń, obrazy
które zaalarmować miały opinię publiczną. Jego doniosłość polegała
przede wszystkim na sformułowaniu pewnej ważnej konstatacji, której
racjonalna wymowa, wykazała w działaniach puryfikatorów całkowity
brak wewnętrznej logiki. Autor tego artykułu w sposób trafny zwrócił
mianowicie uwagę na fakt, że dążenie tą drogą do osiągnięcia jedności
stylowej zabytku, jest w gruncie rzeczy zasadniczo sprzeczne z głębiej
pojętym duchem historyzmu, którego wyznawcami tak gorliwie mie-
nili się przecież puryfikatorzy. Eksponując w zabytku cechy ilustrujące
tylko jeden z wielu oktesów historycznych, usuwając natom.iast ślady
wszystkich pozostałych, puryfikatorzy zubożają przecież złożony obraz
historycznej rzeczywistości. Tworzą jej sztuczny i fałsz)'\Vy wizerunek.
wo, przez pryzmat wyłącznie jednej epoki, ale w szerokiej perspeKtywie
obejmującej cały przebieg procesu jej rodzenia się i rozwoju"'.
Takie i temu podobne głosy kiytyków zbyt radykalnych restauracji,
przyjmowane były z tym większą uwagą i budziły tym żywszy oddźwięk,
ponieważ do opinii publicznej docierały zapewne jakieś echa utrzyma-
nych w podobnym duchu wystąpień J. Ruskina i W. Morrisa w Anglii.
Warunki sprzyjające podjęciu konktetnych działań na rzecz zmia-
ny dotychczasowych metod prac restauratorskich, kształtowały się
jednak nie tylko pod wpływem wspomnianych krytycznych wystąpień
uczonych i publicystów zainteresowanych zabytkami i ich restauracją.
Rozwijały się one również w wyniku działania impulsów generowa-
nych przez procesy toczące się w przestrzeni społecznej z pozoru dość
oclległej od. problematyki restauracji zabytków, a mianowicie w sferze
estetyki i filozofii sztuki. Równolegle do burzliwego rozwoju sztuki
secesyjnej i pod wplywem jej inspirującego działania, podjęte zosta-
ły mianowicie teoretyczne rozważania nie tylko nad nowynu formami
wyrazu artystycznego, ale również nad treściami znaczeniowymi i rolą
sztuki w ogóle. Formułowane w toku tych rozważań poglądy, rzutowa-
ły oczywiście również na ocenę minionych już etapów dziejów sztuki.
1'1iało to m.in. taki skutek, że sztuka doby XIX-wiecznego historyzmu,
odsądzona zostala od wszelkiej wartości. Do faktu tego wielu badaczy
dziejów konserwatorstwa przywiązuje spore znaczenie. Przypisują mu
bowiem rolę jednego z czynników przesądzających o podjęciu działań
zmierzających do radykalnego zerwania z dotychczasowymi metodami
restauracji zabytków architektury. Tok ich wywodów streścić można w
uproszczeniu w sposób następujący.
Historyzującą restaurację zabytków architektury łączyły dotąd ści-
słe związki ze współczesną, czyli neostylową twórczością architekto-
niczną. Stosowane powszechnie rekonstrukcje uszkodzonych detali
zabytkowych budowli, zwłaszcza zaś neostylowe uzupełnienia postaci
tych zabytków o człony od dawna już nie istniejące, lub nawet lllgdy
nie zaismiałe sprawiały, że charakter prac oraz zawodowe kwalifikacje
zarówno restauratorów zabytkowej architektury, jak i twórców archi-
tektury współczesnej były właściwie identyczne"'. Na dobrą sprawę
trudno byłoby lllekiedy w praktyce orzec, czy jakąś budowlę zakwali-
fikować należy jako dzieło neostylowej architektury współczesnej, czy
jako radykalnie odrestaurowany zabytek architektury dawnej. W tej
sytuacji wspomniane wyżej odsądzenie architektury doby lllstoryzmu
od wszelkiej wartości, rzucało także odium na pozostającą dotąd w
ścisłej z nią symbiozie restaurację architektury zabytkowej. Z punktu
widzenia interesów konserwatorstwa jedynym korzystnym wyjściem
z tego kłopotliwego położenia było więc natychmiastowe i radykalne
odżegnanie się. od wszelkich powiązań z neostylową twórczością ar-
chitektoniczną"'. Konkluzję taką uwiarygodniały też wnioski plynące
z ówczesnych wypowiedzi G. Dehia, który podkreślał dobitnie, że
w złożon~ na ogół strukturze zabytków istotne znaczenie mają tyl-
ko te ich dzęści, które noszą znamiona nienaruszonego autentyzmu.
Bowiem jJdynie one, pochodząc z dawnych czasów; stanowić mogą
ich wiarygodne świadectwo"'. Wywody G. Dehia zyskały dodatkowe
wsparcie ie strony A. Riegla. Jego argumentacja - w przeciwieństwie
do wywodzących się z przesłanek racjonalistycznych poglądów De-
hia - odwoływała się do sfery emocjonalnej. Podkreślała mianowicie
rolę oryginalnej substancji zabytku jako swoistego induktora doznań
pozwalających odczuć "dostojeństwo wieku"'''. Wnioski wynikające
z wyartykułowania tej cechy zabytku nazwanej "wartością dawności"
(AllersuJe/t), względnie wartością "starożytniczą", jak też wspomllla-
nej wcześniej, podkreślanej przez Dehia, wartości dokumentalnej,
6)4 Typowym przedstawicielem
były zbieżne: dalsze stosowanie dotychczasowych, radykalnych me- generacji architektów odnoszących
tod restauracji groziło poważnym uszczupleniem, czy wręcz całkowi- sukces}' zarówno w dziedzinie twór-
czości architektonicznej jak i restau-
tą utratą tych wartości. racji zabytków był wspominany już
wyżej Friedrich von Schmidt. Roz-
głos zyskał on zarówno jako zestau-
rator katedr w Kolonii i Wiedniu, jak
i projektant wielu neogotyckich bu-
dowli, z Nowym Ratuszem w Wjed-
oiu oa czele. W sprawie jego twór-
czości architektonicznej por. przede
wszyStkim R. Wagner-Rieger. l17ien.I
Architektur im 19. JahrhlOtderf, Wiea
1970. Por. tei - H. Vogrs (zob. przyp.
621), passim.
63S A. Hube~ jeden z najbardziej
autorytatywnych współczesnych ba-
daczy dziejów konserwatorstwa,
problem ten charakteryzuje w sposób
nast'i;pujący:••... około roku 1900 za-
częro wręcz nienawidzić wsp6lcześnie
wznoszonej architektury historyzującej
... zrodzih si~ więc konieczność oswo-
bodzenia zabytków od wszelkich z nią
związków: W przeciwnym wypadku
groziło bowiem zabytkom, że wraz z
nią wessane zostaną w wir powszech-
nej dezaprobaty .•.• tenie (zob. przyp.
618), s. 82-86.
6lG Ibid.
G37Jbid.
 ciele drugiego obozu opowiadali się natomiast za podjęciem tylko prac
zabezpieczających ruinę przed dalszą degradacją. Jednak C. Schiifer, nie
czekając na ostateczny "'ynik sporu, odrestaurował w tradycyjny spo-
sób stosunkowo dobrze jeszcze zachowany "Gmach Fryderyka". - co
poc4llosło oczywiście jeszcze temperaturę dyskusji wokół projektu
mai~cej w następnej kolejności nastąpić restauracji "Gmachu Ottona-
Henryka""!. Wydaje się, że w trakcie jej przebiegu szalę zwycięstwa na
rzecz zwolenników konserwacji zachowawczej przemylił ostatecznie w
roku 1901 ob.szerny artykuł G. Dehia zatytułowany "Co stanie się z
heidelberskim zamkiem?" (Was wird a1iJdem Heide/berger S ell/OSS werden?J'''.
Autor przedstawił w nim celne argumenty dyskwalifikujące zamysł peł-
nej rekonstrukcji rzeczonej budowli, zarówno z teoretycznego jak też
techniczno-budowlanego punktu widzenia. Przyznać jednak trzeba, że
132. Zam~k 1V H~ide/bergfl, I?}p. IIB1łdOJv!a Otl0110 Henryko
w
łJ
tP Ilanie m"'!)' (1) orazprojektjej odbudoJl!] według konceptji mimo wszystką opowiedzenie się zarówno części famowców jak i opinii
C. SchiiJ,ra (2).
publicznej, a W końcu także cżynn.ików oficjalnych, przeciw projektowi 133. G'org D,hio (1850-1932),
rekonstrukcji firmowanemu przez C. Schiifera, było wydarzeniem dość 'Zalony niemiecki hislolJ'k 1!(fldd
niespodziewanym. Poglądy G. Debia popierała bowiem początkowo omz hiJtOf)'k i teore!yk komem!a-
Pierwszą okazję do zasadniczej konfrontacji tego nowego sposobu
torstwa, gIÓ1V'!Y lzecZJlik środo1J/i~ka
myślenia konserwatorskiego z tradycyjnymi zapatrywaniami bliskimi zdecydowana mniejszość uczestników dyskusji. Było to uwarunkowa-
opoIViadqjącego Ii~~ k01lcepg'ą kOl1 w

poglądom restauratorów zamku malborskiego czy katedry kolońskiej, ne nie tylko silnym zakorzenieniem metody rekonstrukcji zabytków w senvogi zamku IV Heidelbergu /11 Jor-
stworzyła dyskusja jaka rozwinęła się wokół projektu restauracji ruin tradycji niemieckiego konserwatorstwa, ale także, a może nawet przedę lIIief171Jolejm;'!)'.

zamku w Heidelbergu. wszystkim, pewnymi podtekstami ideowo-politycznymi, przemawiający-

Położone malowniczo na górującym nad miastem wzniesieniu, rui-
ny tego zabytku, kryją w sobie relikty trzynastowiecznej siedziby książąt
elektorów Palatynatu, któryd1 mecenat przyczynił się walnie do roz-
kwitu niemieckiej średniowiecznej poezji dworskiej. Siedziba ta, dzię-
ki kolejnym rozbudowom w ciągu xv, XVI i XVII wieku, stała się
jednym z najwsparualszych przykładów nowożytnej architektury rezy-
mi zdecydowanie na korzyść kom;epcji C. Schiifera'''.
Heidelberski sukces frakcji antyrestauratorskiej w ruemieckim śro-
dowisku konserwatorskim, nie wywalał jednak oczywiście natychmia-
stowego przełomu w codziennej praktyce. Chwilowo spowodował je- 6(1 W sprawie szczegółów calego
dyrue bardziej wyrazistą polaryzację postaw. Nadal istniała i działała przedsil;w:zięcia pauz - vtrhlllJdhmgm
der Heiddberger SchloubaukJ)flftrtnz 1/0111
silna i wpływowa grupa zwolenników tradycyjnych metod restauracji
f. Oktoher 1901. AmllieheAktt1l11J1rkt,

dencjonalnej w Niemczech. W czasie tzw. "Wojny Dziewięcioletniej", skupiona wokół wyrazistej osobowości Paula Tarnowa"'. veriifftntlichl ifll Ariftrage des Gro!Jht*
"{Ó'glieh·Bndisehel1 FillallzmilliJleri1tms,
prowadzonej przez króla Francji Ludwika XIV w celu ugruntowania Nawet w tak szkicowym jak niniejsze, opracowaniu dziejów konser- Kaclsruhe 1902.
pozycji mocarstwowej swej monarchii w Europie, zamek w Heidelber- watorstwa W Niemczech, nie może oczywiście zabraknąć bodaj kilku 641 Artykuł ten. którego zna-
gu obrócony został w ruinę i pozostał w tym stanie do końca wieku podstawowyd1 informacji odnoszących się do problematyki restauracji
czenie jako swoistego m;'llljfe~tu na
rzecz restauracji zachowawczej w
XIX'''. Na fali narastającej w ciągu tego wieku fascynacji średniowie- zabytków malarstwa i rzeźby. W ramach tych informacji trzeba będzie ogóle, ...vyk.racza daleko poza prob~
czem, heidelberska ruina urosła do rangi jednego \ głównych stymula- ze względów oczywistych zrezygnować z systematycznej charakterysty- Jematyk~ zamku heidelberskiego,
torów kultu dla śtedniowiecznej poezji nietniecki~j6l9 przedrukowany został w-G. Demo
(zob. przyp. 592), s. 250 i n.
Pod koniec trzeciej ćwierci XIX wieku ruina ta )y"stawiona qd dwóch 60 W ówczesnych, dost~pnych
stulecI na swobodne działarue sil przyrody osiągi/ęła stan techniczno- mi publikacjach. podteksty te wyar-
budowlany zagrażający jej dalszemu istnieniu. Już 'Pierwsze kroki admi- tykułowane zostały raczej sb.bo. Ich
znaczenie akcentują natom.iast silnie
nistracji budowlanej zmierzające do podjęcia jakichś prac przynajmniej nam współcześni autorzy. Podkreśla-
przy artystycznie najcenniejszych częściach rozległej ruiny, a mianowicie ją oni, że znaczna część opinii sze-
A. von Oechelhauser, Dm rokiej publiczności, zgodnie ze sche
przy tzw. "Gmachu Fryderyka" (Friedlichsball- 1601-1607) oraz "Gma-
w

Ul

H~;delbergcr SchlalS, Heidelber.g 1955; matem myślowym' pochodnym w

G. Poensgen, H. Schmidt-Glasser,
Htidelherg, Mi.inchen 1955.
639 Jednym z matecialnych źró·
deł tego kultu stał się też czcigodny
z;'lbytek historii niemieclcirej litera-
tury - tzw; "Śpiewnik Heidelberski"
(Htidtlhtrgtr LiedtrhalldHhrijl), por. M.
i]. Jammers, DOI J.(iil1igń'chtLitderbuth
dts Dtfflschm Mit/elallm, .Heiclelberg
1965.
6łO Budowle te nazywane były
wg nazwisk władców Badenii-Wir w sprawcami jego zruszczenia. Por. N.
tembergii, panujących w czasie ich
budowy.
dm Ottona-Henryka" (Ottheimichsbcm - 1556-1666)"°, wzbudziły żywe pewnym stopniu od iclei ukończenia
zainteresowanie nie tylko środowisk famowych, ale także szerszej opinii budowy katedry kolońskiej, ruin~ za-
mku w Heidelbergu traktowała jako
publicznej. Ich uwaga skupila się przede wszystkim na sprawie gene- symbol słabości dawnego państwa
niemieckiego, które ,r; 1."V11 wieku
ralnej koncepcji dla mających nastąpić prac. W kwestii tej uformowały
nie było zdolne obronić 'lamk.u przed.
się niebawem dwa przeciwstawne sobie poglądy. Pierwszy wyznawany zniszczeniem przez Francuzów. Pod
przez grono restauratorów - przede wszystkim architektów - skupione koniec XIX wieku opinia ta, w po-
wszechnej ówcześnie atmosferze
wokół profesora politedmiki w Karlsrul1e Carla Schiifera. Drugi lanso-
euforii po niedawnym zwyd~st\vie
wany przez grupę historyków sztuki i architektów młodszego pokolenia, nad FI::l:ocją. domagała się odbudo-
wy zamku jako pomnika triumfu nad
z profesorem uniwersytetu w Strassburgu Georgem Dehio. na_czele. Jak
łatwo się domyśleć, pierwszy z obozów forsował koncepcję tradycyjnie Huse (zob. przyp. 123), s. 93.
pojętej restauracji, w duchu prac w Malborku czy Kolonii. Przedstawi- 644 Ibid.

~s Mociu Stiibel. Gtllui1dmJ/alfraw
liol/m im 18 ]ahrlJJll/derf. Der Cicerone
18.1906. H. 6. s. 126.
G~6 U. Schie61 (zob. przyp. 220).
s.138.
647O pośrednictwo w koncakcie
z jakimś konserwatorem malarstwa
proszono np. w Gdańsku przybyłe-
go tam w toku 1773 w odwiedziny
z .Berlina D. Chodo'Wieckiego. por.
Dal/iela Chodowiukitgo dZit1ll/ik podr6V
do GdaliJka III 1173 roleu, opr. M. Pa-
szylka, Gdańsk 2002. s. 72.
648 Jako jeden z widu przykładów
przytoczyć ID można postać Andteasa
Bigom (1801-1870). Od roku 1829
głównego opiekuna i restauratora
zbiorów sztuki n'liasta Augsburga.
Po porzuceniu studiów medycznych
uczył się zawodu restauratora nalar-
stwa u Georga VOll Dillis, dyrektora
zbiorów sztuki w 1hnnheiut Por. U.
Vogelsang, CeIIloldewlallnmmg i1l1 19
Jh.) om BeiIpieJAlIdreas E(gmr. Stuttgart
1985. s. 4. Wspomnieć można też oso-
bę Johanna Antona RiecUa. restaurato-
ra w Galerii Drezdeńskiej, który uczył
się za\vodu w Wiedniu, u tamtejszego
resuuratora MannJa, por. M. Stiibel
(zob. pcryp. 645). s. 131. Ten system
kształcenia funkcjonował zresztą jesz-
cze w XX VI. Przykładu dostarcza ID
kariera zawodowa jednego z najbar-
dziej znanych reStauratorów polskich
XX W., późniejszego profesora Akade~
mU Sztuk Pięknych w Waszawie, Boh-
dana łtIarcooiego. Po studiach mu-
zycznych w Berlinie zrezygnował on
rychło z kariery artystycznej i wyuczył
się zawodu rescawatora mal:ustwa w
p~tnej pracowni C Kowalskiej w
Warszawie. Por. T. Ruclkowski, Bohda-
!la iHlIrco!/l"egod:<;,iolall/oJ/ kallum:a/onko
UJ zakrtJie lIIa/arSm1Qio'mmgo, [w:) Komer-
uw/or j zal!J/ek, ill mlf!Jf)I1UIII JlfZegp RPne-
m, Warszawa 1991. s. 198.
649 Paleu wymienionych w tych
publikacjach środków czyszczących
była bogata - .od letniej wody z do·
m.ieszką soli. OClU. kurzego żol tka,
miodu. poprzez tarte ziemniaki, jab-
łka. buraki i cebulę, aż po ludzki mocz.
Krótki przegląd zalecanych środków i
metod określanych jako .,domowe"
czy "babskie", podaje H T Hanisch.
•.Alt/lleibmnihel" im 19 Jahrhllllderl. OiJ..
JkHro)JIiJIIIIIJin der R.u/aJ/n'enmgspraxis,
[w:] Da! XIX jJ). IlIJd die Rutowienl1li,J
Milochen 1987. s. 297-298.
li50 Wymienić nJ można przykła-
dowo takie pozycje jak: Edla/tmll, lmd
fuJ/aJ/Talion der Gemii/de (NU/er Sd)au-
plalz der KiillI/e III/d 10ws/bandJJ.'trke ...•
Bd 203) Weim" 1853; Fr. G. H. Lu-
canus. VolIs/iindige AlJlei/ulIg f<J'rEr~/al-
IIII® Reinigullg Imd IPiederherslelllmg der
Celi/o/de ...• wyd. IV; Halberstadt 1991;
Butuler Pf:inner zu Tal. Hal1dbucb iiber
El'hallllllg, Reillig,TIJlg Wili lWiederomle/-
ki przebiegu działań na poszczególnych obszarach tej rozległej dziedzi- Restauratorzy Jnuzealni stawiani byli przez kierowników n1UZeÓ\ll,
IImg der Gema/de, Leip:z.ig 1897; fri.m-
ny i ograniczyć się do wyboru kilku ważniejszych wątków. właścicieli kolekcji czy handlarzy sztuką, zwlaszq:a w łatach dwu- meJ. Hal/dbllch derCema1dekllłlde, Berlin
dziestych i trzydziestych wieku XIX, przed nie lada zadaniami. Stan
Na przełomie XV1II i XIX wieku znaczną cześć prac .restaurator- 1904; Obszerne informacje bibliogra-
ficzne na temat XVIII i XIX-'Wiecz-
skich powierzano ciągle jeszcze ludziom nie posiadającym żadnego większości obiektów muzealnych lub znajdujących się na rynku anty-
nych wydawnictw tego cypu podają
specjalistycznego przygotowania''', co prowadziło często do opłaka- kw~rycznym, był z zasady bardzo zły. W większości przy:padków były m.in. C. Wagner. ArbeitJwelstIJ liliJ Ans-
to 'bowiem elementy wyposażenia świątyń i klasztorów, uratowane z challllllgen i1l der Cema/deres/(//(Jimmg lilii
nych skutków. Tylko niewielka część tych prac wykonywana była przez
1800, Milochen 1888; U. Schiell!, Dir
ludzi, którzy obeznani byli przynajmniej jako tako z podstawowymi taj- zamętu wojen, rewolucji i konfiskat dóbr ·kościel1lych'53. Restautato- deTIf!chprachige Li~ratf(r tli l'Perks/offtll
nikami warsztatu malarskiego. Byli to malarze - artyści, na ogół nie naj- rzy działać musieli więc w pośpiechu i często tylko powierzchownie. III/d Techl/ilem derMo/erei IJ(JI/ 1550 biJ ca.
1950, Worms 1~89 (zwłaszcza pozy-
wyższego lotu, którzy restauracji obrazów podejmowali się jako zajęcia W tej sytuacji upatrywać chyba także nald.y jednej z przyczyn stwier-
cje od. nr. 2871 do nr. 3068.
ubocznego, uprawianego doraźnie na marginesie swej twórczości arty- dzanego później wielokrotnie niskiego poziomu ówczesnych zabiegów 6~1 Das Handbuch der Maltrei /lO'"
stycznej"6. Za swego rodzaju elitę zwodu uznać można w tej sytuacji restauratorskich. Wobec nawału praCY restauratorzy, nawet ci wyżej Ber;,' Atos, tłumaczył G. Schaefer.
kwalifikowani, nie byli po prostu w stanie wywiązywać się należycie ze Trier 1855.
stosunkowo nieliczną grupę osób, którzy restaurację traktowali już jak
6S2 E. B6hm. De Noel fll1d RPlllbo-
swoje główne zajęcie. Tym niemniej jednak istnienie takich fachowców swych zadań, wobec czego wykonanie ;;ęści prac przerzucali na per-
/(x - !?lIlei kb/mr 1I-ll1IelllllJ/eolUervoloren
w większych centrach kulturalnych funkcjonowało już nawet w świa- sonel pomocniczy'''. Dla pełnego zobrazowania obciążenia restaura- det 19 Jh., [w:) Das 19 jobrJmlldert ...
torów muzealnych warto może dodać tutaj informację, że dość często (zob. przyp. 649). s. 313-320. Wluó-
domości szerszej publiczności"'. Nie hyła to zresztą grupa jednolita, lewskiej galerii w Berlinie w roku
gdyż poziom ich kwalifikacji był dość mocno zróżnicowany. Podstawo- powierzano im jeszcze dodatkowo restauracje wybitnych dzieł sztuki 1824 jako "malarz i restau[\l,[or" pra-
wym sposobem ich zdobycia była przecież nauka zawodu, odbywana' dawnej, k~óre nie wchodziły w skład zbiorów, którymi opiekowali się cO\V:l.ł niejaki Boek, HOl1dbuch iiber
den leiiłligh"th-prerwischm Hoj. .. Berlin
w tradycyjnym rzemieślniczym trybie, u funkcjonującego już na rynku z racji swych obowiązków służbowych. Jednym z wielu przykładów
1824. s. 15.
mistrza, lub w pracowni konserwatorskiej któregoś z muzeów"'. Ja- takiego właśnie sposobu postępowania może być restauracja znanego 6~] Na przykład \V roku 1826 w
ołtarza z rarsztatu .Michała Wohlgemutha (1479), z kościoła farnego zbiorach Walrafa w Kołonii. pilnej
kość odbywanej tym trybem nauki zależała więc w znacznym Stopniu
w ZWlCkaU.przeprowadzona w latach 1831-1832 przez Jana Augusta interwencji restauratora wymagały
od poziomu wiedzy i wniejętności mistrzów. Co gorsze jedllak, zalues 334 obiekry. Ibid .• s. 314.
i poziom pozyskanych tą drogą kwalifikacji zawodowych nie podlegał Rennera. restauratora zatrudnionego w Galerii Drezdeńskiej655.
6~4 Np. prawie z reguły trudny j
- na ile nam wiadomo - żadnej oficjalnej ocenie opartej na jakichś Przedstawione wyżej fakty wydają się wyraźnie świadczyć o tym, cyz)'kowny zabieg rozpiłowania dwu-
że w XIX. wieku status zawodowy restauratorów malarstwa był już w stronnie pomalowanych obrazów
ujednoliconych i ogólnie obowiązujących luyteriach. Dopiero w miarę tablicowych wykonywali podręczni
dużej mierze wyluystalizowany i cieszył się nawet pewnym uznaniem.
upływu lat kategoria tak właśnie wykształconych restauratorów zdoby- pomocnicy - np. w zbiorach WaLrafa
Tym większe zdziwienie budzi więc fakt, że przez cały ten czas sytua- zwykl)' stolarz. Ibid.
wała przewagę na rynku pracy. Dodać tu wypada, że znaczna ich część
~ja ta nie miała większego wpływu na pozycję tej grupy zawodowej w m H. Magirius (zob. przyp. 533),
nie zadowalała się jednak zasobem wiedzy i wniejętności zdobytym w s. 54 j 329.
hierarchii szerzej pojętego środowiska konserwatorskiego. Widocznie
czasie nauki ·zawodu. Pomnażała je czerpiąc nie tylko z własnych do- "' H. KDr= (zoh ptzyp. 400), • 3.
nadal otaczało ją odium zbiorowiska zawodowych bankrutów, któ-
świadczeń, lecz doskonaliła swój warsztat drogą samokształcenia. Nie- m F. von Quast występuje ofi-
rzy z braku sukcesÓW na polu własnej twórczości artystycznej, szukali cjalnie jako kierownik prac restaura-
złe warunki ku temu stwarzały coraz liczniejsze publikacje poświęcone
szansy zapewnienia sobie jakiejś egzystencji. podejmując się "odnawia- torskich przy malowidłach ściennych
zagadnieniom - jak to \vówczas określano - Hodnawiania" czy una- w katedrze w Kwidzynie. a K. Stein-
nia" wytworów cudzego talentu'''. Sytuacja ta znajduje swoje odbicie
prawiania" obrazów. Część tych publikacji powtarzała bezkrytycznie brecht nie tylko kieruje. ale też bez-
m.in. w fakcie, że pracami restauratorskimi, zwłaszcza ptzy malowid- pośtednio uczestniczy w restauracji
informacje o różnych tradycyjnych, domowych przepisach dotyczą-
łach ściennych, nie kierowali samodzielnie fachowi restatuatorzy, ale gotyckich malO'\videl sklepiennych
cych zwłaszcza oczyszczania obrazów: Ich zastosowanie groziło często w kościele pokatedralnym w Chełm-
przedstawiciele administracji konserwatorskiej, czyli głównie architek- ży. Por. R. Belgau, nie Hm/e/lllng der
mniej lub bardziej poważnym uszkodzeniom substancji i struktury tych
ci. Przedsięwzięcia te firmowane były więc ich nazwiskami, natOmiast [ł7alldgemiilde illl Dom MalimwerJer.
zabytków"'. Jednak spora część wydawnictw tego typu, obok wiado- Anzt:iger fur Kunde der Deutschen
bezpośredni wykonawcy tych prac pozostawali najczęściej anonimo- Vorzeit. NF. xv, 1868, passim; M.
mości bałamutnych, zwierała już treści, które rzeczywiście pomóc mo-
wi65'. Może właśnie dlatego jakość tych prac pozostawiała sporo do Arszyński, Malowid/a Iklepienm III koi-
gły w udoskonaleniu kwalifikacji zawodowych - oczywiście na miarę ciele poko/edrafJ!]m UJ Che/mu. Ochrona
życzenia.., biorąc pod uwagę nawet Ówczesne standardy jakościowe.
ówczesnego stanu wiedzy i wniejętności650• Zabytków 16. 1963, nr. 3, s. 69-72.
W większipści przypadków sprowadzały się one do całkowitego prze-
/i5B Ibid. oraz H. Magirius (zob.
Osobną kategorię omawianych wydawnictw stanowiły publikacje malowani~ oryginalnej, często nie zabezpieczonej należycie warstwy przyp. 533). s. 76.
prezentujące oryginały lub przekłady dawnych tekstów źródłowych
dotyczących teduM artystycznych. Kilka ważnych pozycji, jak np. dzie-
I
malarskiej niekiedy zresztą ptzy użyciu innej techniki artystycznej's'. '" H. M.girius (zob. przyp. 533).
Jeszcze gdrzej przedstawiała się sytuacja w dziedzinie restauracji rzeżby s.76.
ło lvItJicha Teofila. Sch,dtlla Dżv'rsartIJn Al1itIJn opublikowano już pod kamiennej i kamiennych detali architektonicznych, gdzie z fatalnymi Już około połowy wieku XIX
660
odezwały si~ głosy domagajl\.ce się
koniec wieku XVIII. Kolejną znaczącą pozycją wydaną w tłumaczeniu skutkami stosowano nagminnie Cement i szkło wodne65'.
'większego udziału chemików w pro-
niemieckim była tzw. "Księga z Góry Atos"osl. cesie restauracji obrazó'N. Por.]. Fin-
Rest'mratorów legitymujących się wyższymi kwaliJi.kacjamii dobtymi Proces zasadniczych zmian w tej sytuacji rozpoczął się na dobre ke. Ober die &s/Oflra/ioll IJ()IIOlgemiil-
dm, Deursches Kunstblatt 9. 1857. s.
wynikami pracy zatrudniały chętnie kierownictwa większych zbiorów dopiero w latach osiemdziesiątych wieku XL'C, m.in. skutkiem podjęcia
76 i n. Zaś w latach sześćdziesiątych
sztuki czy mUzeÓw. Do rzędu takich fachowców należeli np. Mathias przez restauratorÓw na szerszą skalę współpracy z przedstawicielami mnożą się już informacje o konsulto-
nauk ekspetymentalnych660. waniu przez chemików prac resrau-
Joseph de Noel (1782-1849), zatrudniony od połowy lat dwudziestych
ratorskich, zwłaszcza przy'malowid-
wieku XIX na stanowisku restatuatora zbiorów sztuki Walrafa w Ko- Pierwsze luoki na tej drodze podjęte zostały - jak pamiętamy - już łach ściennych. POt. U. Vogelsang
lonii, czy też J. A. Ranlboux, który objął to stanowisko w roku 1844'52. w końcu XVIII wieku przez P. Edwards'a w Wenecji. Jednak dopiero (zob. przyp. 648), passim.

135. Max P,f/enkoft/; profmr ch,-
mii mcqyci!IfY; jeden Z prek"rSOfÓ1JJ
lv.rpólproC)! przedstaJw'cieli nauk
ekspery1JJet1ta!J!}ch Z restallrotorami
dzieł Jzttlkl~ hvórca m.iu. me/ody
regmeragi lvemiksó1lJ.
<%1 łv[arc Gilberg. Fried,ich Rnht-
gm) The Palhel' oj 1!/odml archeological
cOllservah'oll, Jauro:!.l of the American
Institute for Consenration 26, 1987
s. 105 i n.; Helmut Otto, DaJ (hm/luhe
Lrtborafodunf de,. Ko'''ig!ichlll Mtfmn iJl
Berlin, Berli.ner Beitdige zur Archiio-
mettie, Bd. 4, 1979 passim.
652 U. Vogelsang (zob. przyp.
648), s. 60-68.
H. AlthOfer. Max PettmkJJfir.
U}
[w:] Daj 19 Johrh1l"derl ... (zob. przyp.
649), s. 305. Patent ten zakupiony zo-
stał przez rząd ba'l7arski za njebaga~
tel.ną sum~ 40.000 guldenów:
Obszerniejsze informacje
_ patrz ibid., passim, oraz M. von Pet-
tenkofer, Ober O!fnrbe rmd KOllunimmg
der GefJJoldfgalerie dllrrh dO! RegellmJtio1l!-
t'etJahrtll, Braunschweig 1870, passim.
MS Ibid., s. 97 oraz U. Vogelsang
(zob. p<Zyp. 648), s. 65-66.
teraz, między innymi dzięki wejściu nauk eksperymentalnych w okres
ogromnego przyspieszenia ich rozwoju, 'współpraca ta stawała się co-
raz bardziej powszechna i przynosić zaczęła bardziej Wymierne Wyniki.
W jej rezultacie pojawiły się obecnie zupełnie nowe i znacznie lepsze
możliwości identyfikacji materiałów tworzących substancję zabytko-
wych dzieł sztuki, a w ślad za tym także lepsze możliwości rozpozna-
wania przyczyn i mechanizmów jej patologicznych zmian. Wyniki tych
badań otworzyły szeroką drogę do rozwijania nowych metod zarówno
cliagnostyki, jak i terapii konserwatorskiej. Sytuacja w tej dziedzinie
rozwijała się w sposób tak zachęcający, że już w m!m 1888 utworzo-
no przy Królewskich Muzeach w Berlinie specjalisty~zne laboratorium
badawcze, którym do roku 1927 kierował Friedrich tathgen661, jeden z
czołowych pionierów badań laboratoryjnych dla po,hzeb konse1wacji
i restauracji zabytków. Placówka ta zajmowała się, .z wielkim zresztą
pożytkiem, Wykonywaniem ekspertyz służących doraźnym potrzebom
bieżących prac restauratorskich, jak też pracami prowadzonymi dłu-
gofalowo nad wdrażaniem wyników badań podstawoWych z dziedziny
chemii i fizyki do praktyki muzealnej i konserwatorskiej. Badania o
podobnym profilu podejmowali oczywiście także hadacze działający
w ramach innych struktur organizacyjnych. Spośród szeregu ważnych
dokonań będących plonem działalności tej grupy badaczy,' na szcze-
gólna uwagę zasługują przede wszystkim rezultaty działalności Maxa
Pettenkofera i Aleksandra Fabera.
Max Pettenkofer (1818-1909), zasłużony dla wielu innych dziedzin
nauki profesor chemii medycznej, z problematyką konserwatorską zet-
knął się po raz pierwszy chyba dopiero na początku lat sześćdziesią-
tych, kiedy poproszono go o konsultację w sprawie stanu zachowania
malowideł ściennych w Starej Pinakotece w Monachium oraz w za-
.mku w Schleillheim662.Zainteresowawszy się z tej okazji problematyką
substancji dzieła sztuki, a zwłaszcza kwestią jej patologicznych zmian,
poświęcił jej odtąd znaczą część swego badawczego Wysiłku. Jego na-
zwisko łączone jest jednak przede wszystkim z opatpntowaną w roku
1864 tzw. "Metodą Pettenkofera"66'. W Wyniku jej zastosowania mia-
ła rzekomo następować "naturalna" regeneracja· oślepłych werniksów
obrazów olejnych, co bY.łOgłówną zmorą trapiącą ó+~zesnych ,~łaści-
CIeliCZydyrektorów zbiorów sztuki. Trudno w tym nplejscu rozwodzić
się szerzej nad jej szczegółami. Mówiąc najogólnie; polegała ona na
poddawaniu zwilźonej powierzchni obrazów działaniu par aJlcoholu664.
Metoda ta spotkała się prawie natychmiast z krytyką wielu badaczy i re-
stauratoró, •., którą autor usiłował zneutralizować szeroko uzasadnioną
repliką66'. Nie roztrząsając tu z przyczyn oczywistych racji obu stron,
ograniczmy się do stwierdzenia, że znalazła ona mimo wszystko dość
szerokie zastosowanie.
Historyczne znaczenie działalności Pettenkofera wynika jednak
nie tylko z roli jaką w praktyce konserwatorskiej odegrała jego meto-
da regeneracji werniksów. Z perspektywy minionych lat działalność ta
oceniana jest coraz Wyżej nie tyle ze względu na dość powszechne za-
stosowanie owej metody, ile z powodu implikacji wywołanych jej wdro-
żeniem w sferze metodyki i teorii restauracji zabytków malarstwa. M.
von Pettenkofer ceniony jest dziś przede wszystkim jako osoba, której
działalność umocniła ostatecznie przekonanie, że ścisła wspólpraca re-
stauratorów z przedstawicielami nauk eksperymental.nych jest oczywistą
koniecznością. \Y/ swej neofickiej gorliwości, de[miował on wprawdzie
charakter tej współpracy w sposób zbyt skrajny, ale dzięki temu formu-
łujący bardzo czytelnie istotę problemu. Niewątpliwie słusznie zwracał
on.;manowicie uwagę na fakt, że w toku restauracji wykonywanych do-
tychczasowymi metodami, ingerencja artysty-restauratora w substancję
i formę restaurowanego zabytku była zazwyczaj bardzo głęboka. Pocią-
gało to za sobą większy lub mniejszy uszczerbek wartości zabytku jako
swoistego, materialnego i artystycznego dokumentu epoki. Ściślejsza
współpraca restauratorów z przedstawicielami nauk eksperymental-
nych, miała zaś według Pettenkofera umożliwić daleko idącą eliminację
uszczuplających wartość zabytkową zabiegów artystycznych, przez ich
zastąpienie zabiegami naukowo-technicznymi. Metoda taka miałaby w
jego mniemaniu zapewniać o wiele większy stopień nienarnszalności
dokumentalnych oraz artystycznych wartości zabytków.
W kontekście tych uwag warto jeszcze dodać, że Pettenkofer zwra-
cał też uwagę na potrzebę udoskonalenia, a przede wszystkim ujedno-
licenia, dokumentacji wykonywanych zabiegów, oraz na konieczność
bardziej skrupulatnego uwzględniania jej treści przy podejmowaniu
kolejnych decyzji konserwatorskich. Na wzmiankę zasługują też jego
inicjatywy - niestety daremne, zmierzające do stworzenia zinstytucjo-
nalizowanych form kszta.lcenia restaurator"w"6.
Do ważniejszych udoskonaleń ,\arsztatoWych jakie restauracja
zabytków zawdzięcza nawiązanej pod koniec wieku XIX ściślejszej
współpracy z nankami eksperymentalnymi, zaliczyć należy niewąt-
pliwie też przystosowanie wielkiego odkrycia W Rontgena z zakresu
techniki medycznej do potrzeb diagnostyki konserwatorskiej. Pierw-
sze próby prześwietlania obrazów sztalugowych przy pomocy ·elek-
tromagnetycznego promieniowania przenikliwego, miały miejsce już
w latach dziewięćdziesiątych wieku XIX i to zarówno w laboratoriach 'M
H. Althófer (zob. przyp. 663),
s.306-307.
angielskich jak i niemieckich. Jednak metodykę tego rodzaju badań
m Jego metoda, pod nazwą ..Po-
udoskonalił i upowszechnił dopiero Aleksander Paber, praktykujący w st~powanie mające na celu stwierdze-
Weimarze lekarz-rentgenolog"'- Jego metoda zyskała z miejsca bar- nie przemalowań na obrazach olej-
nych i. tym podobnych obiektach"
dzo pozytywne oceny i została szybko rozpowszechniona. Służąca jej (VtiftJhrm 't/IT Fntstelltmg 1/011 Obemll1-
aparatura stała się niebawem podstawowym elementem wyposażenia /tl1Jgm bei OlgcmiJ1dm oner degltichl1l),
każdej większej pracowni konserwatorskiej668. opatentowana zost:da w roku 1914.
Znajdowała jednak już wcześniej
Badania A. Fabera miały jednak nadto jeszcze dalsze, bardziej ogól- swoje praktyczne zastosowanie. Por.
ne, ale równie istotne znaczenie. Zainspirowały one bowiem badaczy Ernst Streller. Zu den A,tjltitgm der Gt-
miJ1depnifmig mit Rifntgenstmhlm, [w:]
do podejmowania daJs.zychWysiłków mających na celu przystosowanie DaJ 19 Jabrb"nd'rl ... (zob. przyp. 649)
kolejnych metod nauk fizycznych do potrzeb diagnostyki konserwator- s.311-312.
skiej. Zaowocowały one z czasem opracowaniem metod badania Za- d6! Chr. Wolters, Die Btdmll/lIg der
GemiildedllrchleJIchJfllIg mit Riinlgellslro)).
bytków przy pomocy ultrafioletowych i podczerwonych fal świetlnych, len f#r tlie KJI1JIfgesdichte. Frankfurt
ultradźwięków itd.66' 1936, passim.
M9 M. Ham.sik, Pqysikalischo 1111d
chellliIrhe Mtthodm der niMonaD,je, Ura-
nia 20, 1967; H. Nickel (zob. przyp.
453); tenże, ],!fmrolkDlltraJtarffiJahllltn,
Wisseoschaftliche Zeitschrift der
Uaiversitit Halle, 1960; C Wolters,
NatrmviJJellschajtliche Metbodm ilt dtr ]<j/ll-
slJviJfell.rch# (1'Iethoden der Kuost-und
.Musi}cwissenschaft 6, Lieferung) Miin-
men 1970;]. Riederer,A;·v. Roh.c, KJlfut
,mter Mileroskop Jmd SOl1de. Berlin 1973.

'. rylko miały właściciela i były zamieszkane. Budynki sakralne zaś, były
136. Gilb", Scott, J,d", Z czolo-
lVych allgielskich architekló,p doby
hiItory~!,Jt( i restauratorólll za~t-
ków arcbitektmy.
670 Wprawdzie już w wieku )"'Vl
- jak już wyżej wspominano - podej-
mowano pielwsze, idące w cym kie-
runku próby_ Na podstawie dosrępnej
litenltury sądzić jednak można., że nie
przyniosły one żadnych ttwalszych re~
zulrarów;
671 P. Clemen (zob. pl'%YP. 464), sp.
503.
671 H. Muth~ius, Die Kalhedrole 11011
PeJersborrmg!J Imd die DmklllaJpJlege Iii EIl-
g/ol/d, Centratblatt der Bauverwaltung,
1897, s. 164.
m Pierwsze Zllil.czące stowarzysze~
nie działające na rzecz badania, ale też
opieki nad zabytkami ~ Towarzystwo
Antykwariuszy (SDde!y oj AlJtiqJlalieIJ)
powstało - jak to wyżej już wspomina-
liśmy - w roku 1573.
W przeciwieństwie do innych, kulturalnie podobnie wysoko rozwi-
nięrych krajów europejskich, władze państwowe w Wielkiej Brytanii nie
przejawiały w przeszłości większego zainteresowania zabytkami, a rym
bardziej kwestią ich ochrony czy restauracji670 Sytuacja ta nie uległa
zmianie także w wiekach XVIII i XIX. Ismiało wprawdzie urzędowe
stanowisko inspektora starożytnych zabytków (InJjJeclor oj Anciml M01111-
menls), lecz zajmował się on rylko zabytkami preh.istorycznymi. Sprawy
zabytków pochodzących z późniejszych epok historycznych, zwłaszcza
zaś kwestia ich ochrony, poruszane były wprawdzie wielokromie na fo-
rum parlamentu, lecz bez żadnych, godnych uwagi skutków: Akt praw-
ny uchwalony w roku 1882 (Al/cienI /JJolJIlIJrenlsproleclioll ad) obejmował
zakresem swego działania jedynie 69 obiektów - i to przede wszystkim
zabytków megalirycznych'''. Pole działania administracji państwowej
było więc bardzo zawężone, rym bardziej, że traktowane tu ze szcze- 67ł Wspomnieć tu można przykła-
dowo: J. Halfpenny, Go/bit omaR/lii/s in
gólną powagą prawo prywatnej własności uniemożliwiało jej ingeren-
the Catbedmk Cburch oj Wilk (1795 r.);
cję nawet w sprawy techniczno-budowlane świeckich budynków, jeśli ]. Carter, AJ/dml Ar.hi/eaur, oj EngkJlJd
(1795 c.). Z nieco późniejszych wydaw-
nictw wymienić należy przede wszyst-
pod tym względ~m całkowicie w gestii władz kościelnych'- a konkret- kim: ]. Balton, The BeaJJtiJ oj ElIg/and
nie poszczególnych kapituł i biskupów"'- W tej sytuacji rym większą and lP'alt.r (1.7 tomów); tegoż, Ard1iledll-
. rai A1lfiqllitiu oj Grrat Btifain (4 lomy);
akrywność na polu opieki nad zabytkami przejawiały więc w Wielkiej DiclioJtary oj IheArchitedllre olldAtrheolo·
Brytanii poszczególne wybitne osobistości oraz rozmaite stowarzysze- l!Jof ilJ<Midd.Ag« (1831-1838) iwide
nia społeczne, których tradycje, jak wiemy, sięgały w wielu przypadkach innych - wśród ruch zwłaszcza publi-
kacje takich autorów jak W. Pugin czy
nawet końca wieku XVI'73. Inicjowały one i wspierały badania nad za- Rickmann. PO[. E. Halam., Ks'(jalk>wa·
bytkami, zwłaszcza architektury i organizowały rozmaite akcje mają- tlie sit. !lI/emil od)rol!y zabylJe4l~ UJAnglii Ul
XIX wie!eJl, Rocznik Przedsi~biorstwa
ce na celu popularyzację zdobytej tą drogą wiedzy. Patronowały także Państwowego Pracownie Konse[W3.cji
wydawnictwom prezentującym ich wyniki67'. Wszystko to dostarczało Zabytków, z. 9, 1984, s. 6-7.
oczywiście dodatkowych bodżców do dalszego wzrostu zainteresowań G7S Patrz rozdział poprzedni.
przeszłością i jej zabytkami, rozbudzonych już wcześniej przez pisarzy 676 O stopniu nat~ ruchu bu~
dowlanego w tej dziecWnie, któremu
i poetów doby romanryzmu675. patronowała specjalna komisja utwo-
rzona już w roku 1818 (Chll1rh BlulJillg
Pod wpływem tych zainteresowań relikry sztuki dawnej pały się COlJJlJJiIJiol/), dają wyobrażenia liczbo-
we wyniki działalności wspomnianych
rychło głównym źródłem inspiracji dla współczesnej twórczości ar-
architektów - Pugin zaprojektował
tysrycznej. Osiągnęła ona w Wielkiej Brytanii, zwłaszcza w dziedzinie przeszło GO kościołów i uczestniczył w
architektury sakralnej, bardzo szybko imponującą skalę i wyjątkowo sposób znaczący w pracach nad projek-
tem gmachu parlamentu w Londynie.
wysoki poziom - przede wszystkim dzięki działalności architektów tej Butterficld był ptojektantem pr~eszło
miary co A. W N. Pugin, W Butterfield czy G. G. Scott'''. Tak wielkie 100 kościoló\v' Scott, projektant wie-
lu budowli w Anglii stał si~ tci szerzej
nasilenie zainteresowań dziejami średniowiecza oraz jego sztuką, sprzy-
znany na kontynencie europejskim jako
jało oczywiście n.ie rylko rozwojowi neosrylowej architektury współ- współtwórca głośnego projektu kościo-
czesnej, ale równocześnie także intensyfikacji działań na rzecz opieki ła św. Mikołaja w Hamburgu. Por. H.
Muthesiu5, Die nem kJirlJlithe BaJlhmst
nad zabytkami, zwłaszcza zaś na rzecz ich restauracji. Podobnie jak w in Ellglalld. Berlin 1901, passim; tenże,
innych krajach europejskich wykonawcami rych prac' restauratorskich przerysowaną romanrycznie, malowniczą wizją średniowiecza sprawia- Das tJlglisdJt RaJa, Bd. 1-2. Miinchen
1904-1905, passim: K Chlrl< (zob.
byli architekci parający się jednocześnie projektowaniem wznoszonych ło, że prace te zdominowane zostały nie tyllco ideą jedności stylowej, plZ)'p. 283), passim; G. L Hemy, High
współcześnie budowli neostylowych. Wśród nich szczególną aktywnoś- ale także fetyszem perfekcjonizmu nie tolerującego stanów niekomplet- Vidont1ll Go/bic. London 1972, passim;
G. Germann, Gol1Jic &~jtt11in Em-opt and
cią wyróżniał się wspominany już wcześniej G. G. Scott. Polem jego nych czy nie do kOllca dopowiedzianych. Jednocześnie zaś przesadne
Bniaill, London 1972, passim.
działań restauratorskich były prawie wszysdcie bardziej znane katedry wyobrażenie o zakresie posiadanej wiedzy historycznej, w połączeniu on E. Halama (zob. plZ)'p. 674), ~
brytyjskie - m.in. w Ell', Exeter, Salisbury, Winchester, Lchfield - w z wybujałym temperamentem artystycznym skutkowalo daleko idący- 9 O[az K Clark (zob. p<Zyp.283), pas-
Londynie zaś sławne opactwo westrninsterskie677 Głębolcie zafascyno- mi rekonstrukcjami, lub nawet budową wcześniej nigdy nie zaismiałych
sim; przede wszystkim zaś - G. Cobb,
El/g/uh Cal/mimu, Hampshire 1880, s.
wanie zarówno Gilberta Scotta jak i innych architektów-restauratorów części restaurowanych zabytków. W ten sposób dochodziło prawie z 80-81,113-114,129,149,164-165.
 reguły do opłakanego w skutkach zacierania przez
architektów granic między restauracją a współ-
.czesną twórczością, W tym mlejscu należy jeszcze
wtrącić, że mimo wszystko restauracje przeprowa-
dzane przez fachowych architektów, ~czkolwiek
zasługujące na ogół na krytykę, nie zawsze bywały
powodem najbardziej bołesnych strat wartości za-
bytkowych. Takich strat natomiast przysparzały z
reguły prace podejmowane bez przeszkód przez
zapalonych i ambitnych, leci' pozbawionych nie
tylko kwalifikacji, lecz nawet "'Y0braźni i poczucia
unuaru amatorów ~ to Promotol'J oj the ReJtoralion oj AnciCIII B1IildingJ)'8J.
Wobec braku odpowiedni~ regulacji prawnych
restaurować zabytki w Wielkiej Brytanii mógł bo-
wiem wówczas każdy, kogo stać bylo na pokrycie
kosztów takiego przedsięwzięcia. Jako jeden z bar-
dziej drastycznych przykładów przytoczyć tu moż-
na opactwo St. Albans, które w wyn.iku prac pro-
wadzonych w latach 1879-1895 przez restauratora
- amatora lorda Grimthorp, doznalo .tak wielkich
zniekształceń, że utraciło prawie całkowicie swoje
wartości zab)'tkowe67'. Dodać tu należy, że ten ob-
ciążony wszelkimi grzechami amatorszczyzny styl
139. Lont!YI1/ [Pes/minJ/cr '.Abbf{)~ ńvifl!J'nia odrcstouroJJ1ono
działania, preferowany b)'ł przez znaczącą część
przez G. Scotta, widok IVJpó/czeJIIY.
właścicieli czy zarządców zabytkowych budowli i
cieszył się niestety poklaskiem szerokiej publiczności. Nie akceptowały
go jednak na szczęście środO\,~ska miłośników przeszłości i jej zabyt-
ków, skupione w rozmaitych stowarzyszeniach społecznych. Swej kry-
tycznej postawie dawały wyraz nie tylko na wewnętrznych forach swych
organizacji, ale również w ramach licznych wystąpieti publiczn)'ch, w
tym taJcie prasowych. \Vyjątkowo wysoki poziom nie tylko wrażliwości,
ale też kompetencji członków tych stowarzyszeń, qdnotowywało z po-
dziwem i zazdrością wielu zwiedzając)'ch Wielką BrYtanię koresponden-
tów kontynentalnej prasy fachowej67'. I nawczymi; zachowanie w trakcie prac
Społeczn; sprzeciw wobec zbyt rad)'kalnych Jpcz)'nań restaurato-
rów miał zresztą w Wielkiej Brytanii bogate i dalako wstecz sięgające
tradycje. Już na przełomie XVIII i XIX wieku krytykowano tu w sposób
zdec)'dowany wyniki prac J. Wyatta (1746-1813) przeprowadzon)'ch w
ratorskich. Spośród wielu tego rodzaju opracowań na uwagę zasługują
:orzede wszystkim opublikowane w roku 1846 "Zasady restaurowania
kościołów" (Plinciples oj Chtlrch ReJloralion), czy nieco późniejsze (1852)
"'Ydawnictwo pt. "Zachowanie i rest~racja starożytnych zabytków'"
(Tf;~PrCJ"'vafi01land ReJlorafion oj Ancieni hl011llmentJ)'''.
Źe względu na swoje merytor)'czne treści generalne, przeciwsta-
wiające się powszechnie stosowanym metodom, oraz 'rysoki stopień
szczegółowości praktycznych wskazówek, na szczególną uwagę zasłu-
guje opracowany w roku 1865 memoriał Królewskiego Instytutu Bry-
tyjskich Architektów, skierowany przede wszystkim do zleceniodawców
prac restauratorskich (Royallmtitltte oj BlifishA"chitectJ- Ge11CralAdvim
Godny uwagi jest też dramatyczny apel o zmianę stylu prac restau- 140. Johll 'RJlJkill (1819·1900),
ratorskich, z któr)'m już poprzednio wielce zasłużone "Stowarzysze- angielski lIIalmil literat, "ryilicie~a
nie Starożytników" (Sociel)' oj Anfiq'lal1'ers) wystąpiło w tym samym
także teoretyk kOllJem'acji zairy/kóJ/!,
mniej więcej czasie'''.
Akcentując ogromne znaczenie zbioro'rych działati na rzecz opieki
nad zabytkami i ich restauracji w ranlach stowarzyszell społecznych,
trżeba jednocześnie podkreślić, że znaczną część siły napędowej dzia-
laniom tym dostarczał dorobek myślowy poszczególnych "'Ybitnych
indywidualności, oraz ich osobiste zaangażQwanie. Do grona tych osób
zaliczyć należy bez wątpienia przede wszystkim Johna Ruskina (1819-
1900)685 mimo, że wbrew obieg01''Ym poglądom, problematyka opieki 6ł1 E. Halama (zob. pr:Ł}'P. 674),
'.11.
nad zabytkami, zwlaszcza zaś metodyki ich restauracji, stanowiła raczej
683 Dokument ten zawierał m.in.
epizodyczny margines jego niezwykle szerokich zainteresowati. Głów- nasc~pujące, w ov;'Ym czasie na tercnie
ny punkt ciężkości jego pasji poznawczych, oraz bardziej eseistycznej Wielkiej Brytanii prekursocskie wska·
zania i postulaty; poprzedzenie prac
niż naukowej twórczości pisarskiej, spoczywał bowiem na problema- restauratorskich badaniami zabyt·
tyce malarstwa, zwłaszcza krajobrazowego, z czasem zaś również na k6w udokumentowanymi rysunkami
inwentuyzacyjnymi i fotografiami;
zagadnieniach średniowiecznej architektury i ornamentyki, głównie przeprowadzenie w lamach tych ba-
dań odkrywek mających na cdu od·
141. FragmentpodnJtltego notatnika a zarazem s"kicoJvnika Johna RJlSkina. Najego karlach
słoni~cie ftagmentow wczdniejszej
substancji budowlanej, względnie de-
lItIwalal on na gorąco spostrzeżenia dokonane III czasie tfviedzania zabj'JkólIJarchitektury. koracji malarskich; uzupełnienie wy·
ników tych badań srucliami porów-
wszystlcich nawarstwień stylowych
substancji budowlanej; uzupełnienie
tylko szczególnie zniszczonych cz~ści
detalu udutektonicznego itd. Ibid., s.
10, oraz N. N., Erbaltllllg 0118" Dm-
ktlliilt,. tli/d Ball,.esle. Centraiblatt der
Bauverwaltung, 1888, s. 486.

." G. Cobb (zob. przyp. 677), s. 14.

kilku zamkach i katedrach (m.in. Uchfield i Herford). Szczególnie ostrej ~uW apelu tym czytamy m.in.: ,,'"

679 M. i. H. lvfuthesius (zob. przyp.
672), '.164.
660USurUl;to tam wówczas sz.e-
reg późnośredniO\;,;ecznych kaplic,
XVIll- wieczne retabulum o1ta.rzowe,
przesuni~to ołtarz główny j szel'eg
nagrobków, E. Halama (zob. przyp.
674), ,. 7.
'Przebudowano wówczas cz~ść
1\81
zachodnią katedry, usuni~to witraże,
pr.zeks7.ułcono wieżyczkę nad tran·
septem itd. Dzięki eoergiczo}'tT\ prote·
storn udało si~ jednak zapobiec jeszcze
wi~kszym szkodom, ibid.
krytyce poddano jego działania podjęte w roku 1789 w katedrze Salis- istnieje obawa, źe dopóki nie wystąpi
się natychmiast ze stanowczym pro-
bury'"o. Podobne reakcje wywołały jego prace przeprowadzone w roku testem, monwnentaloe zabytki AngW
1795 w katedrze w Durham'81. W obliczu tych, przede wszystkim jednak w niedługim czasie przestaną istnieć
jako prawdziwe dokumenty przeszło.
póżniejszych dział al'!,reakcja zwolenników bardziej powściągliwych me- ści....• Konkludując autorzy tego do-
tod restaurowania zabytków nie ograniczała się tylko do formułowania kumentu postulują: "... nie powinno
ex pOJtuwag krytycznych w stosunku do już zakończonych prac. Kieru- się podejmować żadnych Jcstawacji,
z wyjątkiem takich, które rozumiane
jąc się chęcią neutralizacji zbyt daleko idących planów restauratorskich są jedynie jako zabezpieczenie przed
wspomniane środowiska podejmował)' też próby aktywnego działania, dalszym niszczeniem powodowanym
upływem czasu ...", E. Halama (zob.
wyprzedzającego etap ich praktycznej realizacji. Do tego celu zmierzano przyp. 674), ,. 17.
m.in. poprzez publikację rozmaitych memoriałów prezentujących pro- ~S5 P. Clemcll.Johll RJlJkil1, Leip2ig
pozycje właściwych - zdaniem autorów - zasad metodyki prac restau- 1900; N. Pev'ner (zob. przyp. 431).

636W tej szczegółowej sprawie J.
Ruskin pisał: "Tego rodzaju niezbę;d-
ne roboty polegają na zas~ieniu kru-
szących się kamieni nowymi wszę;dzie
tam, gdzie jest tO nieodzowne aby
konstrukcja nie runęła; oa podslem-
plowioiu drewnem lub żelazem części
grożących zawaleniem; na umocowa-
niu lub scementowaniu fragmentów
rzeźb którym zagraża odpadnięcie; a w
zakresie ogólnego zabezpieczenia za-
bytku, na usunięciu wybujałych chwa-
stów i wszystkiego co hamować może
swobodne spływanie deszczu. Nigdy
jednak i'tV *adnych warunk.adl nie wol-
no stosować pozorów; .... Cytat wg. E.
Halam. (zob. p"yp. 674), s. 12.
687Teza ta znajduje pewne oparcie
w komentarzu redakcji czasopisma
,,Architekt", R 2, 1901, do artykułu
Sławomira Odrzywolskiego o restau-
racji katedry wawdskiej, por. J. Frycz
(zob. przyp. 324), s. 309.
6a8Autorzy tego manifestu stwier~
dzają m.in. że "...z natury ich [architek-
tów] działania wynika niszczenie sta-
rych i wstawianie nowych rzeczy. kcóre
według ich wyobraźni dawni budowni-
czowie powinni. lub mogli byli zrobić.
Co więcej, w procesie tego niszczenia i
dodawania cale powierzchnie budynku
ulegają zmianie- tak, że cechy sta.tożyt-
ności znikają z pozostałych części bu-
dynku ... jeżeli obecne ich trnkto\WIlie
przeciągnie się dłuiej, to nasi potom-
kowie znajdą, je bezużytecznymi dla
studiów j nie budzącymi entuzjumu.
Zdaniem naszym ostatnie pięćdziesiąt
laŁ.. uczynily więcej dla ich destrukcji
niż wszystkie: poprzednie: wieki ... OSta-
teemym rezultatem tej pracy jest liche i
bezduszne fałszerstwo ...". Cytat wg. E.
Halam. (zob. przyp. 674), s. 13 i 19.
68\1 Podobnie hasło tO tłumaczono
też na inne języki, np. w Niemcze9I
- Konseru'erm nith/ fus/aJlnerm, por. N.
Huse (zob. przyp. 123), s. 84 j n.
włoskiej. Dzięki swej fascynującej osobowości i sugestywnemu sposo-
bowi mówienia i pisania, wywarł on znaczący wpływ na wiele dzie-
dzin ówczesnego życia kulturalnego i artystycznego - m.in. na ruch
prerafaelitów, a następnie na roj'Wój secesji i nowoczesnej urbanistyki.
Interesował go żywo także szeroki wacWarz współczesnych mu prob-
lemów społecznych - poczynając od mieszkalnictwa, poprzez oświatę,
aż po zaopatrzenie emerytalne. Jego ogromne zasługi dla konserwa-
torstwa sprowadzają się głównie do sugestywnego wyartykułowania i
skutecznego upowszechnienia poglądówantyrestauratorskich,
jednak już od pewnego czasu funkcjonowały, niejako podskórnie, w
obiegu społecznym. Jego poglądy zaprezentowane przede wszystkim
w takich publikacjach jak "Siedem lamp architektury" (Seven Lamps oj
Archi/ecltm, 1849), "Kamienie Wenecji" (S/oneJ oj Venice, 1851), spro-
wadzić można w dużym uproszczeniu do jednego, generalnego posm-
lam, a mianowicie - by w działaniach na rzecz zapewnienia zabytkom
dalszego trwania, powstrzymać się od wszelkiej ingerencji w ich sub-
stancję oraz strukmrę i ograniczyć się jedynie do podtrzymywania ich
akmalnego stanu zachowania - przede wszystkim drogą neutralizacji
destrukcyjnych wpływów czynników zewnętrznych"'. Wiele wydaje
się wskazywać na to, że sam Ruskin poglądy swoje traktował w ka-
tegoriach idealistycznej utopii, mającej znikome szanse na· praktyczną
realizację"'. Chodziło mu zapewne przede wszystkim o stworzenie bo-
daj symbolicznej przeciwwagi dla wszechobecnych poglądów restau-
ratorskich E. Viollet-le-Duc'a. W toku dalszego rozwoju symacji jego
postulaty nabrały jednak mimo to także pewnego znaczenia praktycz-
nego. Stało się tak głównie dzięki energicznej działalności jednego z
jego najwierniejszych uczniów i najbardziej zagorzałych wyznawców
jego idei - W. Morrisa (1834-1896). Ten literat, malarz, przede wszyst-
kim zaś organizator ruchu na rzecz odrodzenia rzemiosła artystycz-
nego (Att and CraJts Movemellt), zainteresował się wzorem swego mi-
strza, także problematyką opieki nad zabytkami oraz ich restauracji.
Z jego inicjatywy w roku 1877 założone zostało jedno z najbardziej
znaczących stowarzyszeń społecznych działających w obronie zabyt-
ków, a mianowicie: "Stowarzyszenie na rzecz opieki nad starożytnymi
budowlami" (S ocieryJOr the Pro/eclion oj Ancien/ BuildzJzgs). Dzięki swoim
celnie mierzonym i efektownie formułowanym wystąpieniom, zyskało
ono szybko duży autorytet i stało się głównym rzecznikiem antyrestau-
ratorskiego ruchu społecznego. Już w swym pierwszym, ogłoszonym
jeszcze w roku 1877 manifeście, stowarzyszenie to napiętnowało zde-
cydowanie dążenia architektów do oczyszczania zabytkowych budowli
z nawarstwień stylowych, do uzupełniania ich zachowanego kształtu
neostylowymi dobudówkami, a także do ogałacania ich wnętrz z no-
wożytnych elementów wyposażenia68'. Autorzy manifesm krytykując
ostro stosowane akmalnie zasady restauracji postulowali jednocześnie,
by w duchu idei J. Ruskina, ograniczać się jedynie do działań zmierza-
jących do utrzymania zabytku w stanie zastanym. Konkludując, syg-
natariusze tego dokurnenm zwracali się do ogółu, przede wszystkim
jednak do właścicieli i użytkowników zabytkowych budowli z apelem,
którego główne, hasłowo sformułowane przesłanie, stać się miało nie-
bawem w całej Europie programoWym i propagandowym sloganem
obozu przeciwników restauracji uprawianej w stylu E. Viollet-le-Duc'a.
:;r
,
. 'j
W oryginalnej wersji językowej brzmiało ono - ho/eclion in /he Place oj
Restoralion - co na język polski przekładano zazwycząj jako "KOnserwo-
wać a nie restaurować""'. Dzięki swej lapidarności i celności niezwykle
chwytliwe, stanowiło ono niezwykle skuteczny oręż w batalii o nowy
styldziałań konserwatorskich; batalii, której wynik przesądził nie tylko
o dclwrocie od restauracji w duchu historyzmu i jedności stylu, lecz
zapoczątkował przede wszystkim owocne dyskusje nad immanentnymi
cechami zabytku i uwarunkowaniami wynikającymi stąd dla metodyki
które działań konserwatorskich.
W ramach niniejszych rozważań ta właśnie rola - zarÓwno stowa-
rzyszenia i jego manifestu, jak również pochodnego od niego hasła
- zasługuje głównie na uwagę. Przy okazji warto jednak zaintereso-
wać się także innym jeszcze ważnym aspektem wspomnianego hasła.
142. lW'illiam Mor';I (1834-1896),
A mianowicie .problemem pojęciowo-terminologicznej poptawności ollgielIki poeta) malar"{) projektalll
jego przekładu na języki obce. Wydaje się bowiem, że funkcjonowanie JJ.!)'robóJJJ,zemiosła a"!ys!}c~ego)
tego hasł!' w dzisiejszym obiegu społecznym w jego XIX-wiecznej d'ljalacz poleC'<J1J i teoreryk konIer-
JJlafor.sfJJla.
formie ję kowej, prowadzi do dość istotnych nieporozumień. Sedno
tego prob emu okreśła pytanie, czy termin "konserwacja" a w kon-
sekwencji !także termin "konserwować", użyty w roli odpowiednika
angielskiego terminu pro/eclion \V XIX-wiecznym przekładzie na język
polski, od8aje również dzisiaj w sposób precyzyjny intefjcję twórców
omawianego tu hasła. "
Próba sformułowania odpowiedzi na to ważne pytanie wymaga jed-
690 Por. S /OJJlRik laailskD-polr!ei (zob.
nak pewnej dygresji. Angielski termin pro/eclion, zgodnie ze swym ła- przyp. 9), s. 404, oraz Tht! Koia'IIsi,kiJ
cińskim rodowodem od czasownika "protego" oznacza do dziś m.in. FlIndation Didiot/ary, Vol. I, The Hague
1961, s. 748.
"zabezpieczenie", "osłonę", "opiekę" itd.'" Zastąpienie tych określeń
691 - Termin ten pochodzący od
w XIX-wiecznYlTI tłumaczeniu terminem ),konserwacja" nie stanowiło
łacińsJciego czasownika ••conservo"
jednak bynajmniej translatorskiego uchybienia. W tym bowiem czasie = zachować, chronić przed czymś.
przechować, strzec, utrzymać w cało-
oba te terminy miały jeszcze zdecydowanie hliskoznaczny, jeśli nie sy-
ści (por. Slo/llnik lacińsko-polskJ~ W~-
nonimiczny charakter"!. Lansując hasło Pro/eclion in the Place oj Res/o/"CJ- szawa 1959. t. I, s. 703) był w XIX-
wiecznej polszczyźnie używany także
tion Morris i jego zwolennicy nawoływali więc po prostu do otoczenia
w znaczeniu "zachować", "utrzymać"
zabytków odpowiednią opieką, która zapewnić in1 miała utrzymanie, itd. (por. S. B. linde. Slownik jfi}ka
czyli właśnie "zakonserwować" (czyli utrzymać) je w dobrym stanie, polskiego, t. n, Warszawa 1840, s. 432).
Warto tu dodać istOtną informację,
pozwalającym unilmąć w przyszłości bardziej radykalnych zabiegów re- że Linde Qbid.), jako niemiecki odpo-
stauratorskich. Pod terminem "konserwacja" nie rozum.iano więc - tak wiednik •.konserwacji" podaje termin
"Erhaltung;;:: utrzymanie". I w takim
jak dzisiaj - "zabiegu fachowego""', stanowiącego bardziej łagodną
właśnie a nie innym znaczeniu, ter-
i znacznie ograniczoną \V swej skali odmianę "restauracji". Bowiem tyl- min te:n znajdował się w jego czasach
ko sprawowanie takiej ogólnej opieki nie wymagało posiadaniaokreślo- w obiegu społecznym. Poświadcza
co również sposób ówczesnego tłu-
nych kwalifikacji zawodowych, których przecież adresaci wspomniane- maczenia na język polski oficjalnej
go apelu - 'jak wiadomo właściciele i użytkownicy zabytków - posiadać nazwy naczelnej instytucji konserwa-
nie mogli. ij: biegiem czasu jednak termin "konserwacja", trochę wbrew torskiej w Austrii Nazwa ta - K K
Central·CoJllJlliuioll tli,. EiforJ&hJlłJf, JJIld
zasadom s~ma~tyki, zmienił jednak dość zasadniczo swoje znaczenie. E,.ha!tul1g der Balldt!l1kmak (dosłownie
Zwłaszcza bstamio uważa się dość powszechnie, że obejmuje on nie tyle "CK Komisja Cenualna dla Badania
i Zachowania Pomników Architektu-
działania opiekuńcze, lecz przede wszystkim " ...specjalistyczne zabiegi, ry'j, tłumaczona była 'tV galicyjskim
..wykonywane przez profesjonalnie wykształconych fachowców"'''. obiegu urzędowym jako - "CK Ko-
misja Cenualna dla Badania j Konser-
Z .całego powyższego wywodu wynika więc chyba dość jasno, że wacji (sicO Zabytków Architektury.
rzeczywistą intencję twórcÓw hasła Pro/eclion in the Place oj Res/omtion Por. W Demetrykiewicz. KOlUelu'Q/or ..
siwo dla ZIJIij/It.4JJJ ar(heologi~!J(h, Kra-
oddawałby obecnie w sposób adekwatny przekład stosujący w miej-
ków 1886, m.in. s. 61.
. sce angielskiego termin p,·o/eclion; polski termin "opieka", Kończąc te Cytat wg. B.]. Rouba, Piel(gtla ..
692
rozważania zwrócić należy jeszcze uwagę na fakt, że omawiane hasło da iwi4tjJJi, 'Toruń 2000, s. 109.
w chwili swych narodzin, akcentowało w sposób zasadniczy przeciw- 6ulbid.
 stawność występujący W jego ramach pojęć - to znaczy konserwacji (w 144, Zatoka Cardigan (lf7alia), ,,,i-

sensie zachowania "status· quo") i restauracji (w sensie ingerencji w stan dok ogól'!) J,dn'go zpien"s'iJch kra-
jobrazoll o szczególnie JJ1orloiciou)'ch
l
zachowania), Obecnie zaś określane tymi pojęciami zespoły czynności
miejsc Dij~!yfh opieką przez The
JI

traktowane są nie tyle jako działania przeciwstawne ile zgoła komple- Nalional T mIl".
mentarne, Zmianie - i to zasadniczej - uległ bowiem charakter działań
obejmowanych pojęciem restauracja, która uwaźana jest obecnie za w
pe/ni uzasadnioną i dopuszczalną formę działań konserwatorskich"",

W ramach tej krótkiej charak~erystyki działalności organizacji spo-

'iecznl'ch aktywnych w Wielkiej Brytanii na polu opieki na zabj'tkami
143. Portret Oklowif· ,l-[ill, oll,r,itl-
Jk;~; d:{/;,;I'1rZki 1..()()INZ)/~i,óifiator-
ki mdlił JP(I!r.tZ'iegoI/,t rzecz opidei
1I~'1 ~:'''·r~l·~k(''!IJ:... 1I,'s~:.j/ZtJ!{J?J'Cl~/ki
•• J.Af." l\""I!lfJl/,'; fm,r/.
~'I" Por. tc.:kst Kart}' \"\'cneckjej z
1964 mlw (Vf1ł/r:lf1łC1I1n ... (zoh. przyp.
294), ~. 20 i n). Według sformulrr.\'1l11
tcgo ciągle jc.~zcze Miważnicjszego
spośród mie;d7.ynarodc)\vych mani-
festacji mysli konsc.rw>ltorskiej doku-
mentu, współcześnie pnjmowan:t re·
SUlUtacja nHl: .•... za cel zachowanie l
ujawnienie esretycznej i historycznej
•.vartości z::.byl.ku ...", przy jednoczes-
nym ..... poszanowaniu sllbstancji .. ."
69S Nnwa ta wywol)'wać może
mylne skojarzenia z eharakterystyc'Z·
nymi db gospodarki wolnorynkowej
formami org:'łniz:l.cji przedsir;bior-
ezości. \'(/ypada więc "l' tym miejscu
przypomnieć o innych jeszcze zna-
czeniach terminu ..trust" - a miano-
\\~cic: ufność, zaufanie ird.; a takie
. opieka, powiernichvo. \~' rym wlaś-
nie 7.Oaczeniu termin ten znalazł sier , skiego w Północnej Walii (Dinas Olen w zatoce Cardigan); kolejnym zaś
w nazwic omawianej tu organizacji.
696 Pierwsze pomy~ly ~t\l!orzenia
tej organizaqi poiawiły się jednak
i ich konserwacji, na. szczególną uwagę zasługuje prganizacja nazy:wa-
na porocznie Tbe Natiollalli1Isf", Formalnie powqłana zosrala ona do
'życia w roku 1895, z inicjatywy trojga znanych o1pbistości ówczesne-
go życia społecznego - zapalonej działaczki spol~cznej Oktawu Hill,
prawnika Roberta Huntera, oraz duchownego I-1,ard"~ckaRawnslcj'a"%,
Organizacja ta zasluguje na szczególną uwagę nie tylko dlatego, że od-
grywa do dziś ważną rolę w dziedzinie opieki nad zahyrkami w Wiel-
kiej Brytanii, lecz przede wszystkim ze względu na specy6czny program
działania i swoiste metod)' jego realizacji"', Biorąc pod uwagę zwłasz-
cza datę powstania omawianej organizacji, program ten uznać nałeży
z.a niez"~ikJ.eoryginałny i antycypujący w sposób prekursorski O wiele
póżniejsze tendencje rozwojowe europejskiego ko'nserwatorstwa, Isto-
tę tego ,programu oddaje dość dobrze, w codziennej praktyce rzadko
używana, pcl'na nazwa tej organizacji - Tbe NakOl/a! TnlJl Jor PIares oj
Histm;c II/teres/ Ol'Na/Hral Beall!)' (Narodowe powiernictwo dla miejsc
wyróźniających się znaczeniem hisrorycznym lub pięknem natutj')"', Z
powodzeniem bronić można by tezy, że w programie tym dopatrywać
się można zaczątków rozwiniętej dopiero w XX "~eku koncepcji obję-
cia działaniami konserwatorskimi nic tylko poszczególnych zabytków
architektury, czy nawet ich zespołów, lecz także tworzącego ich istotny
kontekst krajobrazu, czy wręcz calegO' środowiska kulturowego699,
Działając od samego począrku jako przedsięwzięcie nickomercyjne,
"Trust" przejmował na zasadzie darowizn lub legat'?w różne zabytkowe
obiekty, względnie kupował je korzystając z funduszó\v skladkowych i róż-
nych dotacji'OO,Obiekty te poddawane były następnie badaniom i fachowej,
ż reguły bardzo powściągliwej restauracj~ a następnie ~raczane stałą opieką
konserwatorską i udostępniane odpłatnie zwiedzającej publiczności,"l, Od
samego początku wszystkie przedsięwzięcia "Trust'u" mieściły się zawsze
w formule programowej i strukturze organizacyjnej określonej nazwą tej
instytucji. Pierwszym przejętym przez nią obiektem był odcinek charak-
terystycznego pod względem krajobrazowym, klifowego wybrzeża mor-
czternasto"~eczny, wzniesiony w konstrukcji szkieletowej, dom mieszkal-
ny w AJfriston (East Sussex)'O', O skali zasług "Trust'u" dla brytyjskiego
Na marginesie naszej krótkiej charakterystyki spontanicznych dzia-
łań na rzecz opieki nad zabytkami w Wielkiej Brytanii, warto jeszcze od-
notować pewne zdarzenia, które świadczą O "~e1kiej popularności tych
dzialań i wysokiej temperaturze animujących je nastrojów społecznych,
Ponadto stanowią one także dowód narastania jeszcze jednego zjawi-
ska - a mianowicie dalszego umacniania się tendencji dd postrzegania
troski O zabytki w skali ponadnarodowej, :Najbardziej spektakularnym
przcjawem funkcjonowania tej tendencji w brytyjskim społeczeństwie,
była jego reakcja na wystąpienie}. Ruskina w roku 1877. Zawierało ono
6911 Tendencję tę odzwierciedla
bardzo ostrą krytyką projektu restauracji zabytku, który wcale nie nale- nam wsp6łcześnie, w sposób lapi-
żał do dziedzictwa kultury brytyjskiej - a mianowicie restauracji fasady darny, n:l.zwa najwainiejszej, l1liędz}'-
narodowej organizacji konserwator-
bazyliki Ś\V, Marka w \1(lenecji.Żywiołowy charakter i elokwentny spo-
skiej ICOMOS (JnterntŻtiolln/ COlmril
sób sformułowania meritum tego wystąpienia sprawiły, że zyskało ono o/ 1I1ommJtnlJ aIJd SitlI - ?>.Uędz)'na-
masowe poparcie, Zamanifestowane zostało ono tłwnnym wiecem na rodowa Rada d/s Zabytków i Miejsc
Z.bytkowyehl powstałej po J[ woj-
Buckingham Streer w Londynie. Wiece takie odbyły się także poza Lon- nie światowej.
dynem - m.in, w Oxfordzie i Manchesterze. Doszło wreszcie do tego, że 100 Z czasem fundusze te za-
pod presją wzburzonej opinii publicznej, brytyjskie czynniki urzędowe pewnił)' ..Trustowi" doŚĆ pokażny
potencjał finansowy. Ostatnio lista
poczuły się zmuszone do podjęcia bezprecedensowej decyzji wdroże- placących składki członków wspiera-
.nia w sprawie restauracji bazyliki św, Marka kroków oficjalnych, Wbrew i~cych zamykała się liczb~ 3,4 milio-
ny. Por. źródło dekttoniczne on line:
wszelkim zwyczajom dyplomatycznym ambasador brytyjski złożył mia-
http://W\WT.nationa1trusŁorg.uk.
nowicie w tej sprawie rządowi włoskiemu inemorandum, opracowane
1lI1 Ost:J.tnio liczb:\ osób odwie-
przez W Moirisa i podpisane przez czołowe osobistości brytyjskiego dzajltcych budowle zn"jduj,\ce si(;
życia publicznego - m,in. Jorda Beacons6e1da i lorda Gladstona'oS, pod opieą ..Trusr" osi'O\gTlęl2 liczbę
7 milionów. jeszcZt: większa byh fre-
Kończąc nasze szkicowe rozważania nad problematyką konserwa- kwencja zwiedzających miejsca atrak-
cji zabytków w Wielkiej Brytanii, słów kilka poświęcić wypada także cyjne krajobrnowo. lbid. or:tz The
NalionnlTnul, london 1985, s. 1.
sytuacji w dziedzinie malarstwa, Kształtowała się ona, podobnie jak w
702]bid.
innych krajach europejskich - zwłaszcza w Niemczech. Pomijając więc
101lbid.
- w celu uniknięcia powrórek - wszystkie drobniejsze szczegóły, ogra-
E":pfthlung~ '?fłm DenJ:.mal·
1l).l

już: w roku 1884. z okazji slar:lI; o
ustanowienie opieki !lad zalożeniem
ogrodowym Sayes Couu (XVI1 w.).
Por. źródło elektroniczne on Jine:
hup:/ /'www.nationaltrust.org.uk.
(m Por. B. \'(Indun, Dtr mgliuht
Na/inna{ Trmt, Oesterceichische Ze-
itsclltift flir Kunst und Dt:nkmalpEle-
ge, 1966, s. 74 i n.
6'J8 Ihid.
konserwatorstwa świadczą chyba najdobitniej suche dane statystyczne, niczmy się tu tylko do ogólnikowego stwierdzenia, że także w Wielkiej uhll't IInd Z"r Dtd.111tlIpJlegt. Bonn
Obecnie pod opieką tej organizacji znajduje się ok. 250000 hektarów te- Brytanii najistoiniejszym, nowym elementem sytuacji w tej dziedzinie 1975, s, m!2,
renów cennych krajobrazowo, 700 mil wybrzeża morskiego, dr~:i:przeszło było 'nawiązanie przez restauratorów współpracy z przedstawiciela- 105 P. CJemen (zob. przyp. 4(6),
sp. 618 onz Ch. Gri:l.ne, UJ mfallra-
200 zabytkowych budowli i parków'OJ,Dodać tu jeszcze warto, że sukcesy mi nauk eksperymentalnych, Spośród podjętych w tym zakresie inicja- IiOfU J,Sa;nr-MarcJe VeniCl, Revue des
"Trust'u" zachęciły do naśladownictwa środowiska miłośników zabytków tyw, wspomnieć należy przede wszystkim rozpoczęcie ok. 1850 roku deux mondes, 15 III 1880, s. 827.
w innych krajach - by wspomnieć tylko Holandię, gdzie z dużym po- w National Galiery, badań nad wpływem czynników środowiskowych "" U. 5chicm (zob, przyp. 164),
48 oraz S. Bromelle. Mattdań Jor tl
.!l.
wodzeniem działa, na zbliżonych zasadach lecz bardziej ograniczonym na stan zachowania zabytków malarstwa, Prowadziła je utworzona spe- his/ary oj «JnJtr1Jatin, Stuclies in con-
obszarze Amsterdamer MaatIChoppij /0/ Stad/hmtel N V'0', cjalnie grupa robocza, z udziałem sławnego 6zyka M. Faraday'a''', servauon (4). 1956, s. 178 i n.

'!OJ Norman Davies (zob. prz>'P.
18). s. 685, 783. 875,1312.
708 Alfredo Barbacci, KOflJł11t'tJga
ZtJlf)'lków JJlt Ir/lDI~!,h(Bibliouka Mu-
zealnictwa iOchrony Zabytków, seria.
B, t. XVI, Warszawa 1966),5.407.
J01 Sytuacja w tym państwie omó-
wiona zostanie w osobnym akapicie.
710 Do toku 1866 terytorium
Republiki znajdowało si~ pod scha·
rakterY2owan~ już powyżej opieką
ausuiackich instytucji ochrony za-
bytków, które w swych działaniach
opierały sj~ jednak w znacznej mie·
ru na silach miejscowych, pal. W
Frodl (zob. pr"l'P. 338). s. 162 i 168,
III Julius Kohte, Dit Pjltgt dtr
KUnJtdtnkmó1tr in T/a/ien, Cenu:a1blatt
der BauverwaJnJDg, J 898, s. 39. l wykopalisk archeologicznych i sprzedaży dzieł sztuki, oraz ich wywozu
m A. Barb:lcci (zob. przyp. 708),
s.407. I hle (zob. pr"l'P' 711). s. 40.
li) J. Kohte (zob. przrp. 711), s.
38 i n.
ll~ lbid.
W celu osadzenia naszych rozważań nad głównymi wątkami osiem-
nasto- i dziewiętnastoWiecznego epizodu dziejów 'ochrony i konserwa-
cji zabytków we Włoszech, w kontekście Ówczesnych realiów histo-
rycznych, Wypada na wstępie, bodaj w kilku słowach, przypomnieć
ówczesną sytuację geograficzno-polityczną tej części Europy.
W wieku XVllI była ona'nadal skupiskiem wielu organizmów po-
litycznych O skrajnie zróżnicowanym charakterze ustrojowym - od
potężnych republik miejskich w rodzaju Wenecji poczynając, poprzez
mozaikę licznych księstw i królestw, oraz domen monarchii habsbur-
skiej i burhońskiej, aż po rozległe terytoria świeckiego władztwa Stoli-
cy Apostolskiej. Na przełomie XVIII i XIX wieku rządy napoleońskiej
Francji, dokonując zasadniczych przeobrażeń ustrojowych, a częścio-
wo też terytorialnych tego obszaru, nie naruszyły jednak w sposób
istotniejszy jego wielopostaciowej struktury polityczno-administracyj-
nej. Dopiero w wieku XIX, przede wszystkim w latach 1859-1870, na-
stąpiło ostatecznie połączenie poszczególnych części tej struktury W
jeden organizm, co było wynikiem zarówno wewnętrznych procesów
społeczno-politycznych jak i sprzyjającej im międzynarodowej ko-
niunktury. Swój punkt przełomowy przebieg tych wydarzeń osiągnął
w roku 1861, w momencie ogłoszenia Wiktora Emanuela'II królem
Włoch. Scalone do tej pory terytorium jego władztwa, powiększone
zostało następnie jeszcze o obszar Republiki Weneckiej (1866) oraz
Państwa Kościelnego (1870)707.
Przed zjednoczeniem, w większości państw włoskich opieka nad za-
bytkami była bądź powierzchowna; bądź nie istniała wcale'08. Wyjątek
stanowiły właściwie tylko Państwo Kościelne'09, oraz Republika Wene-
cka"" Pewne regulacje prawne dotyczące ochrony zabytków ustano-
wione zostały w roku 1860 także w Toskanii7l1.
Pewne kroki mające zapewnić koordynację ogólnokrajowych dzia-
łań na rzecz badań i opieki nad zabyrkami podjęre zostały jeszcze przed
ostatecznym zjednoczeniem Włoch. Do takich zaliczyć należy np. po-
wolanie w roku 1860 komisji mających podjąć takie działania. Nie po-
siadając jednak żadnego oparcia prawnego nie mogły one spełnić do-
brze swoich zadań7l2. Dopiero po dokonanym zjednoczeniu państwa,
kwestia troski o zabytki na całym jego obszarze, przede wszystkim zaś
sprawa stworzenia odpowiednich struktUr organizacyjnych i przepi-
sów prawnych, stanęła na porządku dziennym działań politycznych.
Już w roku 1872 pierwszy projekt regulującego te zagadnienia aktu
prawnego pt. Codice delie belle arii złożony został w senacie713.Zakres
działania tego aktu miał być dość szeroki. Objąć miał bowiem zabytki
będące zarówno własnością publiczną jak i prywatną. Regulował jed-
nak przede wszystkim kwestie dla Włoch najważniejsze - czyli sprawy
za granicę. Jednak po wstępnej akceptacji zosral on odrzucony w roku
1878, pod presją konserwatywnych kół politycznych dopatrujących się
w jego ustaleniach zbytniego ograniczenia prawa do swobodnego dys-
ponowania własnością prywatną'''. W roku 1875 utworzona zostaje
w Rzymie "Naczelna Dyrekcja Wykopalisk oraz MU2eów" i powoła-
ny zostaje "Inspektor Zabytków i Wykopalisk""'. W poszczególnych
prowincjach ustanowione zostają w 1876 roku "Komisje Konserwa-
torskie" (CotmniJsioni ComervaIriCl), które mianują swych przedstawicieli
d1a'~żdego powiatu. Miały one jednak tylko charakter pomocniczy
- pr~ede wszystkim doradczo-opiniodawczy. Jako zasadniczy aparat
wykonawczy opieki nad zabytkami funkcjonować zaczęły jednak do-
piero powołane w roku 1889 "Komisariaty Opieki nad Starożytnoś-
ciami i Sztuką" (Commisadali delie anlichita e belle ariI) w liczbie 12'16.
Układ taki dotrwał do roku 1891, kiedy obszar kraju podzielony został
na 10 okręgów, którymi zarządzali dyrektorzy mają~y do dyspozycji
niewielki zespół fachowych współpracowników. Godny podkreślenia
jest tu fakt, że w sposób metodycznie prawidłowy, granicami tych jed-
nostek administracyjnych starano się w miarę możliwości objąć obsza-
ry stanowiące jakieś tradycyjne całostki historyczno-geograficzne jak
np. Lomb.ydia, Toskania, Sycylia itd. Jednakże dyrekcje tych regionów
, (Ujfici Regl~nall), podlegle Ministerstwu Edukacji, pełniły w zasadzie
tylko rolę jednostek prowadzących badania i nadzory terenowe oraz
formułujądych fachowe opinie. W zakresie ochrony prawnej zabyt-
ków decy~e, nakazy i zakazy wydawał w trybie postępowania admi-
nistracyjnego organ władzy państwowej, czyli prefekt danej ,prowincji.
Terenowe organa administracji państwowej; w porozumieniu z Mini-
sterstwem Robót Publicznych nadzorowały też prace restauratorskie
pod względem techniczno-budowlanym7l7. Ten system organizacyj-
no-prawny podlegał dość częstym reorganizacjom. Za najważniejszą
uznaĆ należy zmianę jakiej dokonano w roku 1903. Ogniwa terenowe
służb konserwatorskich zyskały wówczas bardziej wyrazistą strukturę,
dostosowaną lepiej do specyfiki trzech głównych merytorycznych ob-
szarów działania tych służb. Wprowadzony został mianowicie podział
wewnętrzny na "Nadintendentury do spraw Zabytków", "Nadinten-
dentury do spraw wykopalisk i muzeów zabytków antycznych", oraz
"Nadintendentury do spraw galerii i dzieł sztuki". Natomiast żadnych
istotniejszych zmian nie wprowadziła już ustawa o ochronie zabytków
uchwalona ostatecznie w roku 1909718.Uprawomocniła ona ostatecz-
nie większość funkcjonujących już wcześniej ustaleń i rozwiązań orga-
nizacyjnych - m.in. listę najwybitniejszych ;abytków o znaczeniu "Po-
mników Narodowych" (Monllmenli Nazionak)"'. W przeciwieństwie
do kroków mających na celu ustanowienie prawno-organizacyjnych 11. A. Barb.cci (zob. Przl'P. 708),
s.408.
struktur ochrony i konserwacji zabytków, króre podjęre zosrały na do-
'" J. Kohl. (zob. pr"l'P. 711). s.
bre dopierd po zjednoczeniu Włoch, przedsięwzięcia badawcze i prace 39-40.
. restaurator~kie rozwijały się już od początku omawianego tu okresu, 1IJ Ibid.
na zasadzi~ kontynuacji rozpoczętych już wcześniej działań. 711 Ibid. oraz Carlo Perrogalii
(zob. prz}'P. 407), s. 71 i passim.
119 Lista la. zbliżona charaklerem
Na przełomie XVlII i XIX wieku szczególnie pomyślnie rozwój ten
do znanego nam już z wczdniejsze·
przebiega l w środowisku rzymskim. W czasie francuskiej okupacji mia- go rozdziału. francuskiego Rejesuu
sta (1798-1814), powołana została nawet specjalna komisja, która miała Klasyfihcyjoego (C/a$Jemen~, obej·
mowała m.in. Forum Romaoum,
wprawdzie nieco mylącą nazwę "Komisja Upiększania Rzymu" (COtn- Termy Karak.alli, Kartuzj~ w Pawii,
tni.rsionpOllr fe embelissements de &tne), faktycznie jednak zajmowała się Pałac Dożów w Wenecji. Por. J. Ko·
przede wszystkim planowaniem i koordynacją przedsięwzięć konser-
fa) A. Batbacci (zob. przyp. 708),
watorskich, których ~zęść kontynuowana była również po roku 1814, s,. 40. W skład tej komisji wchodzjły
czyli po da~ie wycofania się Francuzów z Rzymu'20. m.in. takic aUlorytety jak Caoova.
145. R?,)'IIJ, ogóhD' ll-'idok FomllJ
Spośród podjętych w tym okresie przedsięwzięć wy-
Romal/!flll, o/Jszam an(l'C?;!lego mia- mienić najeży przede wszystkim prace wykopaliskowe na
.f1'1 flif kM'l'1H przt!& Jl's:;;yslkilJJ terenie Forum Romanum i Forum Trajana prowadzo-
f,i;(;n';fI!ll'(J}r,~liI Jil! JfH'I~gr1 arcbc%-
ne przez Giuseppe Camporese, prace zabezpieczające
i .!:.•rm,'r'/1l'aloroll' IJa pocZqtku
11'I't,kll
Koloseum nadzorowane przez Raffaelo Sterna, czy też
rest'JIuracjęŁuku Tytusa przez Giuseppe VaJadier721• Ta
ostamia praca zasługuje na zdwojoną uwagę ze względu
na swój szczególny, rzec by lnożna prekursorski charak-
ter. Jej wykonawca bowiem, bardzo ostrożnie wyprepa-
rowal wspomniany zabytek z zasłaniającej go, później-
szej zabudowy. Następnie zaś uzupełnienia ubytków w
jego strul-.wrze ograniczył do niezbędnego ze względów
technicznych i artystycznych minimum - unikając przy
tym naśladownictwa antycznych form stylowych.
Największym przedsięwzięciem tego czasu była
jednak reptauracja bazyliki św. Pawła, po poważnych
uszkodztach, jakich doznała w czasie pożaru w roku
1823. W 7zasie trwających do roku 1854 robót, kolej-
ni ich kierownicy, m.in. Pietro Bosio, pietro Campo-
rese, Pas'}uale Belli i Luigi Poletu, doprowadzili ją do 147: Trento (Wlochy),fa,ada kofciola SI Pielro mIali-
postaci, KtÓra tylko dość ogólnikowo nawiązywała do rOlvatJegow XIX wieku przez Pierro Salvatico.
jej stanu sprzed pożaru122. I

Z prac podejmowanych w drugiej połowie XVIII "~eku poza Rzy-

mem wspomnieć trzeba przede wszystkim wykopaliska w Pompejach
i Herkulanum. Na naszą uwagę zasługują one zarÓwno ze względu na
zabiegi, mające na celu zabezpieczenie lub restaurację odkrywanych re-
liktów, jak też z uwagi na prowadzone jednocześnie prace pomiarowo-
inwentaryzacyjne. Zebrane w tym zakresie praktyczne doświadczenia
miały następnie duże znaczerue dla usprawnienia i upowszechnienia
metod pomiarowej inwentaryzacji wIoskich zabytków pochodzących
również z epok późniejszych"'.

We Włoszech, podobnie jak w innych omawianych tu krajach euro-

pejskich, restauracja zabytków w "~eku XIX stymulowana była silnie
przez narastające w miarę upł)'\vu czasu zainteresowania naukowe sztu-
ką dawną, Obie wymienione sfery - restauracja i badania nad historią
architektury i sztuki - przenikały się często wzajemnie w ramach dzia-
łań tej samej osoby. Przykładem może tu być Pietro SaJvauco (1803-
1880). T~n historyk, nauczyciel akademicki i autor licznych rozpraw
naukowy~h, był jednocześnie projektantem szeregu restauracji utrzy-
manych f duchu Viollet-le-Duc'a, Jedną z jego bardziej znanych prac
jest proje[<t fasady kościoła StoPietro w Trento"".
Poczyhając od drugiej ćwierci wieku XIX, prawie wszystkie prace
restauratorskie dotyczące wIoskich zabytków architektury nosiły zna-
miona inspiracji poglądami E. E. Violler-le Duc'a. A więc podobnie
jak w' innych krajach europejskich usuwano cenne niekiedy artystycz- 721 Ibid. oraz C. Perr.ogaUi (zob.
P"YP 407), s. 35.
nie części dodane do zabytków w wiekach późniejszych, zastępując je
m A. Barbacci (zob. przyp. 70B),
neostylowymi namiastkami. Przykładem moźe tu być kościół San Se- s.40.
polero w Mediolanie, którego osiemnastowieczna fasada zastąpiona 123 Ibid., s. 37.
146. lL"';IIOI, L.!/k Ty.tJlJ.1) flrlJl przt.'d i
/'0 ft'.ft(//;rr.qijJrzcp;nJJ.'(U'lzotl~j~}J XfX została w roku 1894 neostylową zaprojektowaną przez G. Moretti725. 121 Ibid" s. 52-53.

witku prZFZ Gi:mY1 f ~ll1fl.itr. ;

J{'
Podejl110WanO też na nowo zaniechane w średnio\vieczu, lub też jesz- 725 Ibid., s. 54.
 149. Trmto (lF7locl?J~' k(1t~dm, widok ogól'D'po )s.7X- J1/ircZ.!I~i nsto"mf)f, 111 klórq};zrbie-
g" jej
kopll/~ XT/7-1IJieCZl1'i, Zt7J/qjJio110kop:tlf{ l1eorolflo,iJkq.

ciół SI. Abbondio w Como, który po sześciu bez ir,ała wiekach od-
zyskał wieżę odbudowaną dopiero obecnie' wedlu g wzorca sąsiedniej,
'; bliźniaczej wieży zachowanej w stanie nie zmienionym"'.
148. ,\t"dio/tlH, katedro. II·Mok odr)Jft.11frowt1ne; fasady wr.hodnif..'1·'
I -. Charakteryzując sytuację w dziedzinie restauracji zabytków architektury
,
I
we Wloszech w wieku XIX należy zastrzec, że wyżej wspominana metoda
cze później, prace przy fosadach wielu innych zabytków (St. Maria del historyzującej i dość daleko idącej rckonstrukcji pewnych elementów czy
Fiore we Florencji, katedry w Arczzo i Amalfi); a także ich wieżach nawet ich większych fragmentów; stosowana była prawie wyłącznie wod-
(St. Crocc we Florencji)"'. niesieniu do obiektów średniowiecznych. Zabytki architektury antycznej
Pracc jakie postanowiono podjąć także przy katedrze mediolańskiej, traktowane były bardziej powsci'lgliwie. Ich restauracja sprowadzała się
\v swym podstawowym założeniu nie odbiegały od charakteru prac wy- przeważnie do zgromadzenia wszystkich dających się odszukać fragInen-
mien.ionych powyżej. Wyróżnial je natomiast nicczęsty wówczas tryb tów danego zabytku i ponownego ich zestawienia w możliwie najbardziej
ich organizacji. Ostateczną koncepcję tego przedsi,ęwzięcia postano- kompletną całość. Konieczne ze względów techniczno-budowlanych uzu-
wiono mianowicie wybrać spośród większej liczby ~rojektów zgroma- pełnienia, wyróżniano barWą i fakturą budulca, oraz uproszcżoną formą
dzonych na drodze oficjalnego konkursu m i
W nawiązaniu do prac przy katedrze w Mediolanie, wspomnieć
też wypada rcstaurację tamtejszego zamku. Pole~rla ona w żnacz-
nej mierze na odtworzeniu części jego zabudowy ~niszczonej już w
początkach wieku XV1, zwłaszcza zaś wieży zwanej "dei Filarete".
Przedsięwzięciu tcmu, utrzymancmu także w duchu prac Viollet-
le-Duc'a, nalcży się wzmianka przede wszystkim ze względu na za-
stosowaną w jego ramach metodykę. Jego wykonawcy poprzedzili
mianowicie prace nad ostatecznym projektem architektonicznym
wszechstronnymi studiami mającymi dostarczyć danych, dających
rękojmię maksymalnego prawdopodobieństwa zamierzonych rekon-
strukcji. W ramoch ty"h studiów przeprowadzono nie tylko szereg
~2~ Ibid. kwerend w źródłach opisowych, lecz przeanalizowono także wszyst-
~~~(. PctttJg;Uli (mb. pr7.j'p. 407), kie dostępne stare widoki zamku 728.
'.64. Do tej kategorii prac zaliczyć też można - mimo pewnych różnic
'~~ M,in. ,c;gt;{ff1t:t w Op:lcfwl\ch
- jeszcze dalsze przykłady. Mianowicie katedrę w Trento, której szes-
Chi:'l,n'l.l'al1c i Ca~cin:l PazzoboncUi
orOlZ lTlf):,.:lilu; ,•.. blIcdrze w Cremo- nasto"~eczna kopula została rozebrana i zastąpiona nową, neostylową,
nic. il.,jJ., s. .12.
wzorowaną na innych romaó.skich budowlach tego typu, a także koś-

----t-----
.--.....-----.-
....
~.I_----------
 architektoniczną, Jako przykłady ptac zrealizowanych tą metodą nazwaną Belerami (1854-1933). Jego
a1l:x>od początku nie dokończonych ....
"anastylozą", w)"nienić można, obok licznych budowli w Rzymie, Pom- dość liczne projekry kon-
aloo tei mk zdezelowanych, że nic: mogą
pejach i Herkulanum, świątynie }tlOony i Lucinii w A.grigento'30. serwatorskie szly nadaj wy- daloi służyć ..: Iopkj b<;dzie ficih] b<;d~ wy-
Wykonawc}' wyżej wspominanych restauracji puryslyczno-history- raźnie tropem realizacji E. kon~e z W)'l'ainie innego Ola(eDlllu nad·
to 2aS w upros2C2one:j formie". Szczegól.
zujących inspiJowani byli ni'e tylko ptzez zagraniczne, głównie francu- Viollet-le-Duc'a. Cechowa- nie istotne, w obliczu ówczesnej praktyki,
skie wzorce, lecz także przez pisma i wypowiedzi rodzimych zwolenni- ła j~ wyraźna tendencja do było srwic::rdzmie, że jako zabrtkowc
uwaiać należy także ••...ws2dkie docbtki
ków tych metod. Wśród nich czołowe miejsce zajmował, wspominany daleko idących ingerencji w CZ}' zmian)' wprO\\'acb:one do pi<:1V.'I>t-
już powyżej, Pittro Salvatico. Był on najwierni.ejszym, a zarazem te.ż zastany kształt zab},tku, ma- nej budowli w róinych [późniejszych]
najbardziej wpływowym wśród włoskich wyznawców poglądów Viol- omsach". \X'ażne znaczenie praklyczne
jących na celu odtworzenie
mialo też zalecenie:, by. " ...pcred m:tpo-
Jet-le-Due'". JeJnak jego uczeń, CamiJJo Boito (1836-1914), także wy- jego domniemanego wy- ~em nawet drobnej napr.lwy. .. :t.cobic
bitny uczony, nauczyciel akademicki i architekt, nie podzielał już żu- glądu pierwomego, częStO 2dj~e fotograficzne zab)'tl."1I,lusty1'Oie
zaś kolejno fotograt()'\'\~.lĆ dalsze główne
pełnie zapatrywml swego mistrza. T to właśnie jego poglądy stały się zresztą nigdy nie zaisltlia- fJłZY prAC :ł wreszcie ukońaone ddini.
też rucbawenl ;ecłnyn1 z głównych czynników anilTIujących no\\ry nw.-t legom. \J(/szystko wskazuje tywnie: dzietn ..". Dokwnent2cj:l. f()(Obtr.l·
151. Cud/lo Boilo (1836-1914),
Imb/ld:.t, lJiI/(j~yk arrhi!;:/f:.llffJ~ je. włosl:Jej myśli konserwatorsldej7Jl. więc na dość znaczną pola-
nczna miała hyC jcszc:z:e U2updniooa ••...
I)"SWlk.'Ulli planów. rzutów idetilli loraz]
dl:Ji Zglt5!J.'J!)'ch /!l'{jrcó1JI X/)·(·1IJif.cZ~
ryzację poglądów ówczes- ry!:iunkami kolorowanymi akw"Jj'dami,
11f/ II'kfh'Sf myśli ,\~rUlSl:I7J.'(llorskięj. W/ przeciwiel\slwie do P. Salvatico, na wyniki dziahlJności Viollet-Ie-
które pokazywały by wyrain.ie \\'Sl)'Sl-
nego wioskiego środowi-
Duc'a spoglądał on raczej ktj'rycznie"'. Jednak również hasła J. Ruskina, kic fmgmenty [zabyth."\l], które zostały
ska kon~rwatOrskiego738. Z2bap1eQ~ waoocniooe. przero-
~.l'l C. l'em'Jg;llli (zob. pnyp. 4(7), nawołujące do po'\vstrzymywania się od int.erwencji w proces przemi-
!>,47. bione., odnowione, zmienione, usuil.i~te
lJl lhid., 5.·10 i D.
jartia dzieł sztuki dawnej, nie budziły wcale jego enruzjazmu731. Swoje W tej ~ytuacji oczekiwać lub zniszczone. Do zdj~ć i l),:)l,Ulkó\V
własne poglądy C. BoitO przedsrawiał wielokrornie w tóżnej redakcji po\Vinno być dołączone dokhdne i mc:-
'\2 Pod je);') atlxescm pis,",l m.in.: by więc fmożna, źe totalna
tOO)'CZne sprav.:ozdarue, zawieGljącc: tri
" ... rc:sl':llll"1cj" ... sprawb,· że O(,~ve wy- słownej a tilkże w formie drukowanej';'. Z trybuny kongresu włoskich katastrofa budowlana, któ- uzasadnienie: progr.unu zreali:t.owa.nrcll
dnj~ :;j~~1',ll'OiytJlc, co w moim umyslc
inżynierów i architektów w Rzymie głosił np., że ••zabytki atchitektO- ra w roku 1902 unicestwiła 152. lf;"l"ę/leda) dijl!otwica lJa Placu fJI),]y/arka w cza- prnc".lbid. < 59-60.
IW\\'()'dłljt: r~łkj zamęt, że znika przyicm.
niczne przeszłości mają wartoŚĆ nie tylko jako materiał badawczy słu- sie kalaIlroJj bJldOJlI!tl1"J~j IJ!YJJJoltll/q tr~pie1l/e1lJziemi W rok później, w rarnadl odcz)'nl
ność CJglą<l:mi.i z:d..i)'lku ... ". W innym całkowicie dzwonnicę ba- z aluzji \V)'Stawy Narodowej w T\If}1ue
j'.a~ mj~j~ru (hlil.je: " ...im lepiej resL'1U- żąc}' smcliom nad dziejami sztuki architektonicznej, lecz również jako w 1902 rokII.
zyliki ŚW 1vIarka w Wenecji, BoiU) postulował, by c~suurując zaby-
racj:\.jest wykonana, tym podst~pniejsze
istOtne dokumenty dające możliwość wszechstronnego naświetlenia tek II'" robić wszystko co łYlko możli·
jcsl\;ł;unsl"lvo i {)~n b'lrdzir·j lriumfuje sranie się okazją do zasadniczej konfrontacji ciągle jeszcze aktywnych we, by zapewnić mu zachowanie jego
O:":W~N'O,,,", ibid.,::;. 57 i58. i wyjaśnienia historii ... Powinno się je szanować i odnosić się do nich z
I zwolenników poglądów Viollet-le-Duc'a, z dość pokaźną już liczbą dawnego estetycznego i malowniczego
~\J () il{· VioU,"! ·J.~·J.)Ur.';l llt:lko~ jak największą skrupulamością należną dokumentom, \V których nawet wyglądu ...••. ,Je.sli n::ttorniast dopdnie-
wal wproSI, o tyk: J ltuskina Gl.cz~i ich przeciwników"'. Zdarzenie ro postawiło bowiem oba wspomniane rllil. idod:Hki są nieodzowne i nie moi·
p<Jśn:rlnJ('l - np. fOU:lCZ:lj'o\c przed drobna zlniana mogąca stwarzać pozory oryginału, wprowadza w błąd
skrzydła środowiska zawodowego, wobec konieczności wypracowania m. ich llClik;tąć, muszą one sw)'m '"7 w

swymi clyrelnj\;;'\mi peln;\ ironii wizj.; i staje się powoderlł do formułowania mylnych wniosków ..••"'. glądc.m wyrai:nie za~wi::Jdczać, że n.ie
pn:ys;;!c:go !otanu z~chQl,~;"'nia Wene· jakiegoś pomysłu na rozwiązanie zaistniałego w następstwie tego wy-
Z jego waJnym udziałem opracowane zostały też zapewne wnioski zre- są dziejami zabYtkowymi lec? wspó1w
•.iI, w po.rr"dku po:w-stt"z)'m"nia się padku problemu konserwatorskiego. Dyskusją, jaka się wokół tej sprawy czesnymi ...••• ibid., s. 59. Postul:uy te
(Id inlcrwćflcji w pcnces niszc1.ącegc.. dagowane przez jedną z sekcji roboczych wspomnianego kongresu i skie- uznać ch)'ba można w 2n.1cznej n1.ierłe
dzi:li:min sil przpody, ibid. rowane w formie memoriału pod adresem nadzorującego sprawy ochrony za antycypacj~ póżniejszych nic:mal o
Hl Pn:ede wszvstldrn \li (I)rmic wiek postanowień Karty \'(feneckiej,
i konserwacji zabytków Ministerstwa OświJlry. Zawarry został w nim m.in.
~f[)'kulów zamicsz~:l:mych w ukich m Przyznać jednak trzeblł, że
period)'lo:ach jak ••Spcrultor~" j •• Crtpu- projekt zbioru wskazań, które winne obowiązywać wszystkich projektan-
na s'Zcz~ście n.a.śIadQ'l;l,l'lł,łon Viollet-
scolo", a rakic na lamach z:doionego i tów i wykonawców prac restauratorskich. Mowa tam m.in. o konieczności le-Duc'a nie tylko w tym względzie.
red ••gowancgo przez sicbit: c:l.:lsupisma Pacją! od niego rówruti wide pozy.
".\rtt: ItaJi:Ula Jecorativa e aindustri:l-
poszanowania zastanej fotmy restaurowanego zabytku i ograniczenia inge-
tywnie ocenianych elementów meto·
le", Witrkswść z nich znst':lb póżniej rencji w jego aurentyczną substancję. Zawiera on także postulat wprowa- dylci posr~powa.nia konser:watorskiego
zebrana \\' Gtlość i opublikowana w - np. konsekwentnie stosowaną 2.asad~
dzenia obowiązku skrupulatnego dokumentowania wszystkich podejmo-
roku 11:;93 \t' jego ksi:"j7.C'.c pl. Q!łulio}}i
poprzedzania ostarecznego proićkru
j1mlidx di bellc arIe. Na ~:lc:teg6Llą \l\1,'3 wanych w trakcie jakiejś restauracji zabiegów'J6:
w

konsecwarorskiego rozległymi scud.ia-

,\41.;z:'Isluguj.\ rozwaiania z3mit::izc7.onc \Xlskazania te pod wieloma względami kotespondują wprawdzie mi materiałów źródłow)'ch i analizami
w jC'j picl'v.'s?ej czt;ści - ,,!łesC:lUr.ll'C o porównawczymi. Ibid" 5.63-67.
,;nl1st'nr.\l·r:", ibid .. s 4:!i 5":' czasowo z treścią wystąpień J. Ruskina czy niekrórytni głosami środo-
1.ł4 Było ono w tym czasie w)'ją[~
'H Ibid" s. S9-6(J wisk francuskich czy niemieckich, przewyższają je natomiast bardziej
ko-.:ro licwe ibardzo aktyWne. Spl)ŚrOO
" W,~,rll) tu ~:iCYIU\v.li Joslt)wnic szczególową i bliższą praktyce artykulacją poszczególnych wątków. Ten wriniejszych jego repreZentalltÓW
llicklÓr{; fngme.my łydl wsbZ:lli ••...jt- poziom osiągnięty zosrał właściwie dopiero w ćv.~erć wieku później w wymienić należy przede wsąsłkim:
sil "1':'l;U.i nltz,,'\pra:czalna I:OruCr.t.llDf.ć Gaetaco Morem, Corrado T<icci,
11l,1:!.l.:n':[l(.ii Iw ;,(mkt".1p.;· z3b~~lajl, IJJ SfO- Niemczech, w czasie głośnej i pryncypialnej dyskusji nad projekmmi re- Piecto Portaluppi, Ferclinando Fud:lli,
.~(l'.\":1Ć 11:,lóv/OltZ'l:j ,.\-/1110cnjl'l1i:l, z cntą stauracji rezydencji w Heidelbergu. Bez przeprowadzenia szczegółowych WS'l.yscy oni reprezentOwali chU2ktC-
~t;lr.\nnflscią Il.llik:.ljf{C-....r.>:tdkich dl.lf.1.u· rySCYC2ny db całej óWC2esnej Europy
smdiów (rudno orzec na jJe te prekursorskie poglądy C. Boiro wywarły
lu\\I.~ IJdli U"udnCJ ~thje idl mliku:tą .. typ fachowca działającego równ0C2eś-
dnc!:lI'ki \I,.i.nny hyć '\vyhmane w innym wpływ na praktykę konsetwatorską ostatnich' dziesięcioleci wieku XIX. nie na polu badań naukowych, tegOw
dlad:IC:l"7:l: lli'i. zu.bytck,. należy ;,:·.vnu.::u; czesnej cwórczoSci ;l[chitekt(lnic~nej i
Pobieżny przegląd sytuacji sugeruje jednak, że nie był on zbyt wielki.
\.1\V:lgę, by nnwc formy nic kulidowały restauracji zabytków; Ibid" s. 53·55.
zbymi,j z jcgv wygl~dc:m pod wLględem n9 J. Kohte, VOIII lvlarlr.If;/url.'1 in
a!t)'st}'Czn~'111, Gdy natomiast chodzi o
Dowodzi tego m.in. działalność innego głośnego włosk.iego architek-
V",edig, Cemralblatt der Bauvcrwlll-
\Iwpdnil:lllt" 'lT:lgJII,:nrów 7.bl.lf""l"("1y'Jl, ta i rest:Hlrarora zabytków architektury owego czasu, mianowicie Luca tung. 1904. s. 20.

;10 C PcrtJlrIll {701.\ Pl7.)p.
;łl \,.~Fmoł. Po/f.aa ... (zob. r[7.~'P.
rozwinęła, prowadzona przy znaczącym udzialc konserwatora prowin-
cji Lombarclia Gaetano Moretti (1860-1938), doprowadziła ostatecznie
do sformułowania konkluzji akceptującej projekt odbudowy dzwonnicy
"tam gdzie była i jaka była"""'
Decyzja ta zapadła w sposób niespodziewany, wbrew oczekiwaniom
znacznej części nie tylko włoskiego środowiska. konserwatorskiego, prze-
jętego wówczas w sposób neoficko bezkompromisowy, hasłami zdecy-
dowanego odwrotu od dotychczasowych metod historyzujących rekon-
strukcji. Nie oznaczała ona jednak bynajmniej jednoznacznego zwycięstwa
ich ciągle jeszcze licznych i aktywnych zwolennikó\jr. Punktem wyjścia
dj'skusji, której rezultat pozwolił sformułować argurr!enty, które przewa-
żyły szalę decyzji na rzecz odbudowy dzwonnicy w fJrmach historyzują-
cych, nie była żadna wyświechtana kalka pojęciowa idei Viollet-Ie-Duc'a,
lecz nieobciążona żadnymi doktrynalnymi tradycjami/obiektywna analiza
tego konkretnego i jednostkowo rozpatrywanego przypadku.
W wyniku tak ukierunkowanej dyskusji uświadomiono sobie mia-
nowicie, że ta dzwonnica stanowiła tak istotny akcent wysokościowy
placu, iż jej brak spowodowałby zasadnicze i bardzo niekorzystne
naruszenie przestrzennej kompozycji tego historycznie i artystycznie
wyjątkowo cennego zespołu urbanistyczno-architektonicznego. Skutki
tej dekompozycji byłyby tym dotkliwsze, że ",idok placu sprzed kata-
srJ:ofy,utrwalony został przecież w zbiorowej pamięci całych pokoleń
Europejczyków nie tylko drogą bezpośrednich kontaktów wizualnych,
lecz również za pośrednictwem setek, jeśli nie tysięcy dzieł malarstwa
i grafiki. Podjęta w następstwie takich wniosków odbudowa znalazła
uznanie nie tylko znakomitej większości ówczesnego środowiska kon-
serwatorsklego, ale także o wiele późniejszych autorytetów.
407), g, 67.
Przywołać w tym miejscu można przykładowo opinię Waltera Frod-
świetle tych faktów uwypukla się z całą wyrazi-
stością, prekognicyjny w stosunku do dwud7..ie-
stowiecznego rozwoju teorii konserwatorskiej,
charakter decyzji dotyczącej pełnej odbudowy
campanili bazyliki Św.Marka.
',.
N a zakończenie tego rozdziału słów kilka
poświęcić jeszcze wypada charaktel"ystyce sy-
tuacji w dziedzinie restauracji zabytków malar-
stwa. Odnośne działa';ia toczyly się w wieku
XIX w zasadzie toratni wytyczonymi i ustabi-
lizowanymi już w poprzednich stuleciach. Nie
ma więc potrzeby rozwodzić się szerzej na te-
mat szczegółów tych działań. Ograniczyć się
możemy do zwrócenia uwagi tylko na pewne,
szczególnie istotne wątki.
Jednym z istotniejszych osiągnięć włoskie-
go środowiska restauratorów malarstwa w
wieku XIX, było dalsze znaczne udoskonale-
nie i upowszechnienie techniki restauracji ma-
larstwa ściennego, zwłaszcza zaś metod prze-
noszenia malowideł na nowe podłoże. Jako
przykład)' udan)'ch prac tej kategorii wymie-
nia się obok licznych malowideł odkrywanych
w czasie prac wykopaliskowych w Pompejach
i Herkulanum, przede wszystkim malowidło 154. rlVmeg'a, JJ.'idok ogólny Plam f/ll. 1I1nrko pf1 "dlmdml.'ie
d~lloTll1i9'.
ilustrujące epizody z Odysei, zachowane na
ścianie jednego z grobowców na Eskwilinie w

368), .~,16.
7'~ Do takich "')i:ttkO\'l'r:h
cji \X,~FrC'ldJ 7.tlkwalifikow:lI t:lkf.e od~
hud()wr; Starego Mia!'ta w \Va[,~7.:lwie~
zburzonego celowo przC7. Nic:mcóu.;-
\\' cZ2~ic U wojny światowej. ibid., s~
3Jin.
'" Jbid., s. 44. I.
~4ol Te wilrtoU \'iZ FrodJ defin;tl":
je w sposób n~stępuj:tcy: "Jest to Ulki
sbn obiektu, do jakiego prz}'Zwycza:
jana :5-i~ \V czasie dlugiego okresu,
stan który ulror:\lił sic w ~wi:tdomo~d
ogólu. postać Ul' jakiej obiekt st.ał się
sl:l\\.nyi znany. Jest rzeczą oczywistą,
że również to kryterium musi być bra-
ne pod Uw:lgę w czasie res~uf2cji cr.y
s::tn:lcji. -wtedy zwłaszcza, gdy SPUW'3.
dotyczy nie tylko poiedYl1c7.ego za-
bytku. ile calego zespolu ... \'(lruenia
do których si~ przyzwyczajono,
stały sic wartokią obiegoW':\.. zaliczyć
naJe?)' w poczet głównych c:zynni..:
ków twor.zących świadomo~ć tradycji
kulturalncj 'Ul społl".C7.l".ńst\\~l".. Wobec
(und;lmen~Jnych przemian,
poddaoe zostały nasze knjobrl\ZY
i mi:tSl.1 'Ul Clbl".cnym stuleciu, tl\kil".'
'.daśnic niczmienne punkty oparcia
rysl..-ują tym '\\1~ksze zn:l.czenie." Ibid.,;
!'.23-24. l
la. Ten wybitny przedstawiciel austriackiego i międzynarodowego śro-
~)rtu:ł~ dowiska konserwatorskiego z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych
"~eku X:'<, nie tylko zaakceptował w pełni podjętą przed pól wiekiem
decyzję konserwatorów włoskich, ale uczyniI ją punktem wyjścia dla
rozważa1\. nad współczesną nam problematyką konierwatorską. Two-
i
rząc swój system zabytkoznawczej analizy wartośdiującej, uznał ten
obiekt za przykład zabytku, który stał się nośnikiein ~zczególnych war-
tości emocjonalnych i zyskał status symbolu"'. Sta~s taki upoważnia
zaś jego zdaniem do stosowania względem takiej ikategorii zabytku
wyjątkowych metod postępowania konserwatorskiego - w tym przy-
padku pełnej rekonstrukcji, dopuszczalnej oczywiście tylko w tak wy-
jątkowych sytuacjach"'. "Sądzić należy" ,pisał w dalszym ciągu swych
wywodów W Frodl - "że przywrócenie placowi św. Marka dawnego
wyglądu ... było chyba najlepszym, jeśli nie jedynym, sposobem rozwią-
zania problemu". W ten sposób ~harakter symbolu przeniesiony został
które ".... ze starej na nową carnpanilę". Wynika stąd, że dzieła architektury
posiadające znaczenie symbolu, wymagają w razie konieczności ich re-
stauracji, zachowania tych form zewnętrznych, które stall' się dla nich
j:l.kim
charakterystyczne"'. Sądzić wolno, że właśnie przypadek dzwonnicy
bazyliki św. Marka w Wenecji stał się dla niego także impulsem do wy-
artykułowania jednej z istotniejszych właściwości niektórych zabytkó\\\
która weszła w skład jego systemu ich wartościowania - a mianowicie
wartości wynikającej z ich wyglądu utrwalonego tradycją"'. Dopiero w
Rz)'mie. Wykonawcą ostatnio wymienionej pracy byl znany restaura-
tor Pellegrino Succi, dziedzic sięgającej kilka pokolet\ wstecz rodzin-
nej tradycji tego zawodu'''.
Międzynarodową renomę zyskał)' w XIX wieku WIoch)' także
jako centrum odrodzenia dawnej techniki zdobnictwa mozaikowe-
go. Wyspecjalizowani w tej dziedzinie sztuki twórcy, podejmowali się
wykonania nowych, ale także restauracji zabytkowych mozaik, tak-
że poza granicami Włoch. Jednym z głośniejszych przedsięwzięć w
tym zakresie była restauracja mozaikowej dekoracji kolosalnej rzeźby
NMP, zdobiącej od zewnątrz prezbiterium kaplicy zamkowej w Mal-
borku. Wykonawcą tych prac w latach 1869-70 była renomowana
pracownia AntOnio Salvatiego z Wenecji'''.
We Włoszech, podobnie jak w wielu innych krajach Europy, dro-
gę ewolucji restauracji zabytków malarstwa od sztuki i rzemiosła ku
nauce, torowały pojawiające się coraz liczniej wydawnictwa facho-
74S M. A. Cagi:mo de· Azc\"edo
we. Pogłębiały i upowszechniały one wiedzę na temat materiałów (zob. pczrp. t 14),5,717 i n.
malarskich i technicznej budowy obrazów, oraz metod ich restaura- 1'6 R. Bcrg2.u, Djt mOJt1;ritr1t Ma-
n·MsfafJlt t" Ma,imhflrg muł ibrr. Ralall-
cji. Spośród wielu wydawnictw mniejszej wartości, nieco wyższym
ralion, A1tpreussische 1'[onatschrift 6,
.poziomem wyróżniają się opracowania Ruspiego (1856) i Bottiego 1869, & 639-644; M. Kiluski, M,,?!,;,
(1864), które dość poprawnie prezentują ówczesny stan wiedzy kon- hU/d .figuro molbonkitj Madonny, MaJ-
bo,k 1993, s. 21.
serwatorskiej. Ponad przeciętność wznosi się natomiast podręcznik
Hl M. A. Cl'lgiano de A7.evedo
G. Secco Suardo pt. ilJ.al1t/ale ragiollato per la parte meccallica dell'at1e de! (zob. przyp. 114), s. 717 i n. oraz U.
riostat/ratore di dt/pillti; Milano 1866"'. Schi.m (,ob. P"l'P' 164), s. 99.

, 5" J. KOlii.l'Jtf11 fJarlbolomeo PalCa
(I 7j6-' 8,11), /1J!Órr.a Illa~J'kmirk.i~go
9'·r/e!J11I jmmwfi (I(hrOlD' Zl'/bythiIJJ
(.,Le.'t Hura') Z rO)~lI 182U.
"'~ P. l..('isl:hing (:wb. przn~. 90),
~. 436.
}I') Kdcjny papic:l. PLU~ Vl pa-
lron(.)w'li ;I. wielkim zOIpa.łcm inlt:fl-
syfib;(ji pr:JC :łl'cheolrJgicznp:h, po
któryćh ohiec)'w:)! $lobie znacznego
pr7.ymSltl eksponatów db f:l\~oty-
zowanych przez siebie papies~:ich
zbiorów szt\lki antycznej. Za jego
pontyfikatu poclrbwano także re-
suuracji \vieJe zabytkilw antycznych
znajdująC}'chsię poza tymi zbiorami
- np. z<lhytki ;l.nryt:zncgn malarstwa
ściennego - m.in. wspominane już
powyżej "Wesele AJdobrandyjslcic".
Por. L. Pastor (zob. przyp. 129), Bd.
XVI/3, ,. 51 i 64.
lYJ Ukazujc si<;wówczas drukiem
~zcrcg informalOrów O zabytkach
Rzymu. Funkcjonują tel profesjo-
nalni przewodnicy wycit:czek, o bar-
dzo wysokich kwalifib.cjach, któr.ty
realizuj'\. alukcyjrtie 'W)'reżyserowa·
ne programy zwiedzania - np. noc-
ne w~'Prawy wzbogacone efektami
świetlnymi. Ihid., s. 63.
15' Niemiecką wersję j~zykową za-
mieszcza A von Wussow (zob. prz)'P.
271), Dd. 1,,277-291.
mU$tawa uxPc((cd;tlawpierw-
!'izej kolcj,\ości impuls do podjęcia
prac nad grecką ustaw'\, której au-
l~)fem był niemiecki profesor prawa
Georg Ludwjg Mallrer (1790-1872).
Por. Allgrmdllt Dm/Jrht Bj()graphit, Bd:
XX, Berlin 1970, s. 699 i n. Także ona
wywarła następnie znaczący wpływ
nie tylko na konkretne rozwiązania
formalno-prawne wi~lu późniejszych
aktów prawnych, ale również na ich
ducha. - m.in. dzięki fundamental-
nemu zapisowi, że z:\byrki stanowią
wh.snoŚć narodu. Por H. Hórmann
(zob. przyp. 42),5. 78.
202
\'(1 ramach rozdziału poświęconego charakterystyce rozwoju ochro-
ny i kon'serwacji zabytków we Włoszech, nie może oczywiście zabrak-
nąć. osobnego akapitu poświęconego sytuacji w państwie kościelnym,
które przecież do roku 1871 zajmowało znaczą część Półwyspu Ape-
nil1skiego. Wf drugiej połowie wieku XVIII, oraz także w wieku XIX,
zwłaszcza w jego pierwszych dekadach, kolejni papieże - kontynu-
ując chlubne tradycje większości swoich poprzedników -' podejmo-
wali wiele starat\ mających na celu udoskonalenie syst.errtu ochrony
i konserwacji zabytków na obszarach swojej świeckiej, a jednocześnie
także duchownej władzy. Jednym z pierwszych, :bardziej znaczących
t.ego przejawów bylo mianowanie przez Klemdnsa XIII, na progu
omawianego tu okresu, bo w roku 1763, watykat\1kim kooselwatorem
zabyt.ków (Co/llllliJJalio delie Alltichita delia Camera )JpostoliCCl),osobę cie-
szącą się podówczas w Europie największym aut6rytetem w sprawach
szruki - mianowicie fana joachima Winckelmanna (1717-1768)74'.
Kwestia zdynam;zow~nia i usprawnienia przebiegu prac wykopa-
liskowych i konserwatotskich w Rzymie"', a także sprawa bardziej
at.rakcyjne.j prezentacji jego czołowych zabytków7S0, nabieraly zresztą
wówczas coraz większego znaczenia. WI tym czasie, miasto przeżywać
zaczęło bowiem okres wzmożonego zaint.eresowania skarbami jego
sztuki - zarówno ze strony przedstawicieli świat.a nauki i kultury, jak
też międzynarodo\vej elity finansowej i t.owarzyskiej snobującej się na
koneserstwo sztuki.
Jednak najbardziej doniosłe i trwałe osiągnięcia w dziedzinie kon-
serwatorsrwa miały miejsce w okresie pontyfikatu Piusa VII. Złoży-
ły się na nie, nie tyle może nawet tak ważne fakty jak powołanie w
roku 1802 na stanowisko konserwatora zabytków (Inspettorc gwerale
delIe Alltichi/a e Belle Arft) Antonio Canovę, czołowego rzeźbiarza tej
epoki, cieszącego się również ogromnym autorytetem w sprawach
konserwacji dzieł sztuki, czy liczne przedsięwzięcia restauratorskie,
ile przede wszystkim działalność legislacyjna, W roku 1802 miano-
wicie, opracowana została nowa usrawa o ochr<lnie zabytków (Lex
Dona Pamfilit). Niebawem jednak została ona w' sposób zasadniczy
przeredagowana i uzupełniona przez Kardynałh Kamerlengo Bar-
tolomeo Pacca (1756-1844). Po zatwierdzeniu pnzez papieża weszła
ona w życie dopiero w roku 1820 jako Lex Pactal" . Według zgodnej
opinii badaczy, ustawa ta stanowi nie tylk~ ukor6nowanie wielowie-
kowej działalności papieży na polu prawnej ochrony zabyt.ków, ale
- biorąc pod uwagę datę jej powstania - pierwszy w Europie tak
szczegółowo i wszechstronnie opracowany akt prawny dotyczący
. ochrony zabytków. Przede wszystkim jednak podkreślają oni jedno-
głośnie, że sm!a się ona przedsięwzięciem legislacyjnym, które stało
się wzorcem dla wielu aktów prawnych wydawanych później w po-
szczególnych krajach europejskich751.
Jeśli chodzi o aspekt jurystyczny, to ustawa Lex Pacta podkreśli-
ła znaczenie i potwierdziła ważność prawie wszystkich poprzednich
watykańskich regulacji prawnych, poddając je jednak modyfikacji.
Nadto wprowadziła oczywiście szereg nowych wątków myślowych
oraz rozwiązań organizacyjnych, Zaakcentowała np, w sposób nigdy
dotąd tak dobitnie nie sformułowany, historyczne i artystyczne zna-
czenie zabytków, podkreślając, że ich zachowanie i pielęgnacja przy-
czyniają się w sposób istotny do świetności Rzymu jako światowej
stolicy chrześcijaństwa. Odnośnie szczegółowych zasad postępowa-
nia konserwatorskiego wznowiła szereg wcześniej już ustanawia-
nych przepisów - jak np. zakaz rozbiórek zabytkowych budow-
li .czy obowiązek uzgadniania z odpowiednimi ogniwami władzy,
charakteru i zakresu wszelkich prac przy zabytkach. Wprowadziła
jednak także szereg nO"-'Ych ustaleń, z których niektóre - jak np.
żakaz zmiany przebiegu zabytkowych ulic - wyprzedzily o wiele. lat
późniejszy rozwój europejskiej myśli konserwatorskiej75J.
Oma\t~ana ustawa, sankcjonując istnienie powołanej już w roku
1817 komisji COlllflJissiollCdi Be/le Arti i precyzując sposób jej działania,
umocniła zasadę interdyscyplinarności działal1 konselwatorskich i ko-
legialności odnośnych de.cyzji. W jej skład wchodzili bowiem zarów-
no naukowcy różnych dyscyplin oraz artyści, ale także przedstawiciele
szkolnictwa artystycznego oraz reprezentanci administracji państwowej
i kościelnej. Nadzorowała ona wszystkie wykopaliska i prace restaura-
t.otskie, czuwała nad stanem zachowania zabytków. - także obiektów
będących własnością prywatną. Do jej obowiązków należało reż prowa-
dzenie ewidencji zabytków, w której odnotowywano także informacje
dotyczące ich przemieszczenia. Czuwała także nad rynkiem antykwar-
skim i kontrolowała wywóz dzieł sztuki za granicę. Komisji tej, która
miała swoje filie w poszczególnych prowi:ricjach pal1stwa kościelnego
(CommissiollC auri/iana), powierzony został obowiązek i prawo egzekucji
wszystkich ustaleń ustawy - oczywiście pod ogólnym nadzorem Kar-
dynała Kamerlengo.
Dodać jeszcze na koniec wypada, że Lex Pacca regulowało sprawy
ochrony zabytków w państwie kościelnym do końca jego istnienia.
Warto też wiedzieć, że szereg jego ustaleń przejęła włoska ustawa pań-
stwowa o ochronie zabytków uchwalona w roku 193975<.
Watykan w swoich staraniach o zachowanie artystycznego i kul-
turalnego dziedzictwa nie poptzestał oczywiście na konsumowaniu
możliwości stworzonych prze omawiany akt prawny. Jednym z dal-
szych ważnych posunięć pomnażających możliwości działania na rzecz
badania, ale także ochrony i konserwacji zabytków, było powołanie w
roku 1852 przez Piusa X Komisji Archeologii Chrześcijańskiej7SS.Za-
ostrzył on również sankcje wobec zarządców kościołów, którzy, "bez
wiedzy i pozwolenia biskupa sprzedają, zamieniają na inne, lub daro-
wują ... stare księgi, manuskrypty, aparaty i utensylia i inne przedmioty
będące w posiadaniu powierzonego ich pieczy kościoła"75',
Wspomnieć tu jeszcze wypada, że na początku wieku XX podjęte
zostały też pielWsze kroki w celu realizacji przedsięwzięcia, które jesz-
cze dodatkowo 'przyczynić się miało do' usprawnienia ochrony zabyt-
ków znajdujących się w posiadaniu kościołów. Mowa tu o wszczęciu '" P. Lci5ching (zpb. prz)'p. 90),
prac nad nowa kodyfikacjąptawa kanonicznego, którego pewne ustale-
5.442.
'sol Ibid., s. 442 i passim.
nia, mimo że w zasadzie dotyczyły majątku kościelnego w ogóle, znaj- m B. Skaydlewska, Un:g;(/mJ'tJtria
dować mogły w praktyce także zastosowanie w sprawach dotyczących prawne koiaolc r':(JmlhJ-kn/o1ichr:r do·
zabytków. Prace te ukończone zostały jednak dopiero za pontyfikatu iJ"I.'l" oe"""} '{f'lytk1u', Archi""" Bi·
blipleki i Muz<2 Kościeln< 77, 2002,
Benedykta XV w roku 1918757. ,291.
'!l6 Konstytucja Papieska z dnia 5
Ol 1852<, ibid.
m Ibid., s. 292.

NOWE ASPEKTY PROBLEMATYKI
m 'Problemy 7.niSZClcn wojen-
nych jakjc w przebiegu II wojny
świl'llowcj mialy micjsc~ na obszarze
Polski omawiają ogc"llnic., w powoła.~
ruu na hard7.icj szczegółowe .opraco-
w:mia, m,in. J. Pruszyński, D~'ed~'rtwo
kulImy Polrki- jego i/raty i othrona pmu L
110, t. 1, Warszawa 2001, s. 412 i n; B.
Rymas7.ew!'ki. Klllcze odJrol!J :(fJbytków
1~.'Polm. Warszawa 1992, s. 56 in. Bar~
dzo szczegółowo opra<oowane 1.05[al)' :
natomiast straty na obszarze Niemiec \
zachodnich por. przede wszystkim
- KdłJ!.JICIJickJl/le Dmf.fcbtr ArrbiJtklllr, .
rcd. H. Bcselcr, N. Gucschow, 3d. 1-
2, Ncumunstcr 1988.
15') \VIskali ogólnoeuropejskiej sto-
sunkowo słabo nagłośnione wstały
57.kody wyrLąd7.0ne zabytkom na ~rod-
kowym j południowym odcinku frontu
wschodniego. Poza krótkimi wzmian-
buni w fachowych czasopismach nie-
mieckich (np. J. Kohle',lJił Vrrlx.mmgłll
du KIi~r.J(III Iłt7udm;kmiilul/ ill Siidpo-
i(lll, Dic [}enkmalpRcgc 19, 1917,
s. 16 ), przedsr:lwiooe zost~ly one
pn.cdt· w,v ..I'.<;lkim \Ii polr;kim pis-
mil':1lI1ir.twie - m.in. 1\1 M,orc!owski,
1.w''{':::.,;;mi.J t,'l:TtJ.~,jll' J~!I/ki II' 1'O/l(r,
Mmkw~ J 916; T. SzydJowslci, Rllli!)'
po/d:':. Oj!!'S lZkM II}rządZil1!)"h przrz
)JI'?iuę Il' d~/td~:1IIił ,:\(l'!.ytkó/I' -'1!lfki IW
'/f..r.it/iJJ /o.-/,1/'1'o/iki i Fu'lsi CzmllMlq;
Lw.,)w J 919; J. \\?njcicchmvski, R
Troi:mowski, Z. Quo, O(lbtldQII~1 zt7-
bl'fk(,1I' (/r(hifcp.fnr~, \'(i'arsz:lw'a 1915;
ÓtexJer. OdlwdOl;'t/ wri i mit/.rl IM :;':(1-
::li WłSt!J~ \X'arszl\w'tl 19'17; p<,r. [Ci T.
Zar\=bska. Knlir~ lw]: Za~rlki ",/;o/li-
;t;J'ki i arcbitrktmy 11/ PO/J"U, Od/wdo/M
i 1.~(JI1.Unl',1drl, L l, red. \V Kalinowski,
\Jh.r!;7aW~ 1986, s, 168.
Rozdział VI
KONSERWATORSKIE]
W I POŁOWIE XX WIEKU
Większość badaczy podejmujących próby periodyzacji nowożyt-
nych 'dziejów Europy uważa, że rzeczywisty koniec wieku XIX wyzna_
cza dopiero moment wybuchu I wojny światowej w roku 1914. Wszyst-
ko wydaje się przemawiać za tym, by podobną cezurę czasową przyjąć
także dla dziejów konserwatorstwa. Bowiem również w tej dziedzinie,
nie kalendarzowy próg wieku, lecz wybuch tej wojny, ustanowił linię
podziału o zasadniczym znaczeniu.
Skala spowodowanych wojną zniszczeń, jak i wywołanych przez nią
pośrednio, ale odczuwalnych przede wszystkim po jej zakończeniu,
zmian politycznych, gospodarczych i kulturowych, stworzyła bowiem
sytuację, zmuszającą konserwatorów do stawienia czoła problemom,
które w poprzednim okresie albo nie występowały w ogóle, albo poja-
wiać się dopiero zaczęły na obrzeżach pola ich uwagi. Przyjęcie zatem,
w ramach niniejszego rozdziału, roku 1914 jako daty wyznaczającej
początek naszych rozważań, uważać więc można za krok uzasadniony.
Uznanie zaś roku 1939 za datę zamykającą te rozważania jest chyba
sprawą tak oczywistą, że nie wymaga szerszej argumentacji.
Wspomniane wyżej głębokie, wywołane skutkami wojny zmiany sy-
tuacji, stały się bodźcem do zdynamizowania i upowszechnienia przed-
sięwzięć konserwatorskich, przede wszystkim zaś 'do objęcia nimi wielu
nowych obszarów. Powodowany takim rozwojem sytuacji ogromny roz-
rost problematyki stanowiącej przedmiot naszych zainteresowań, oraz
idący z nim w parze wzrost stopnia jej złożoności, stawia nas przed
koniecznością zmiany optyki, którą stosowaliśmy do jej oglądu w po-
przednich rozdziałach. W tej nowej sytuacji, w celu zachowania właści-
wych proporcji w objętości poszczególnych rozdzialów naszego opra-
cowania, dokonać t.rzeba będzie mianowicie większej selekcji wątków
wybieranych na przedmiot naszych rozważań. Uwagę skupić wypadnie
więc przede wszystkim na tych wątkach, które dopiero w wieku x.,,'C
nabierać zaczęły szczególnego znaczenia i kształtować w sposób de-
Oj.dującyoblicze ówczesnego konserwat.orstwa. Zgodnie z takim zało-
żeniem, w pierwszej kolejności uwagę naszą skierować chyba należy na
wątek dotyczący konsenvatorskich aspektów szkód wojennych - prze-
de wszystkim w zakresie zabytków urbanistyki i architektury.
Wybór takiej kolejności wydaje się zresztą słuszny nie tylko ze wzglę-
du na fakt, że z problemem zniszczeń wojennych środowisko konser-
wat.orskie skonfrontowane zostało już na samym początku omawia-
nego tu okresu) ale również z powodu tego) iż również w przyszłości
przyszło ll1U się z nim mierzyć jeszcze wielokrotnie.
Niszczenie licznych budowli, a nawet całych miast, które znalazły się
w rejonach frontowych i przyfront.owych, rozpoczęło się już w pierw-
szych tygodniach wojny i trwało właściwie aż do jej końca. Ogrom
zniszczeń spowodowanych w czasie II wojny światowej'58 przyćmił
zOacznie nasze spojrzenie na skalę spustoszeń dokonanych w trak-
cie"I wojny. Tymczasem ich rozmiary, aczkolwiek nieporównywalnie
mniejsze, były także porażające. Zwłaszcza dla ówczesnego pokolenia
Europejczyków, które miało jeszcze w pamięci stosunkowo niewieUcie
szkody jakich doznawała substancja budowlana w czasie XIX-wiecz-
nych konfliktów zbrojnych, prowadzonych według innych zasad stra-
tegicznych i przy użyciu broni O wiele mniejszej sile rażenia.
Skutki działań I wojny światowej odczuły boleśnie zabytki na wszyst-
kich teatrach jej działań. Nie wszystkie jed~ak. ognisIla tycłj.Zniszczeń
stały się przedmiotem powszechniejszego zainteresowania, nie tylko
środowisk konserwatorskich ale nawet opinii publicznej'''.
160 Ogólny pogląd na losy zabyt-
l
ków w czasie I wojny światowej na
Najwiłszy rozgłos zyskały zniszczenia spowodow~ne przez woj- głównych jej frontach wyrobić sobie
ska ruemi1,ckie na fronCJe zachodrum, przede wszystkim od SJerprua można na podstawie lektury ob·
szernego opracowania - IGmltlChuf'{
do listopa/Ia 1914 roku na obszarach Belgii i północnej Francji; oraz im Kriege, hrsg. P. CIemen, Bd. 1-2,
spustoszenia wywołane na froncie wschodnim rosyjską ofensywą w Leipzig 1919 (istnieje także angloj~-
ówczesny~h Prusach Wschodnich, w sierpniu tego samego roku'60. zyczna. wecsja tej publikacji).
7'1 Taka była ówczdnie oficjal-
Szczególnie duże oburzenie opinii świat.oy.>ejwywołały wydarzenia ja- na ocena wyd2.Czeń przez wh,dze
kie miały miejsce na froncie zachodnim. niemieckie. Obecnie większość hi-
storyków, takie: niemieckich, stoi na
, W sierpniu 1914 roku wojska niemieckie, w celu obejścia umoc-
stanowisku, że arak partynntów był
nień francuskich, wtargnęły na tereny Belgii, Holandii i Luxemburga. urojeniem żołnierzy niemieckich wy-
Już w pierwszym dniu tej inwazji spaliły one jedną z przygranicznych wołanym strachem oraz naduż}'ciem
alkoholu - por. L. Wielwd. Be/gien
wsi, w odwecie za rzekome ataki belgijskich partyzantów. Miejscem 1914, Frankfurt 1984,~. 4,
kolejnych niemieckich akcji tego rodzaju były takie miejscowości jak 162 B. W. Tuchmann,AHgN.f11914.
Tarnines, Aerschot, Audenne, Dinant oraz szereg innych. Jednak wi- Bem 1964, s. 161 O[:1Z W Schievel-
busch, Die Bibliolhele IlOn Lnu/en, Miin-
downią szczególnie drastyc~nego przypadku wandalizmu, stało się <hen 1988, s. 14.
bogate w zabytki miasto Leuven (Louvain), z którego 19
sierpnia 1914 r., wycofały się bez walki wojska belgijskie.
156. 1...lUIJt11(R'Wa), wn!!rz' <!,o/lkoJl'9 biblio/,ki
Natomiast w sześć dni później doszło w okupowanym już '?J1~n9 """Z Z b'Zf<IIIIJ"'i zbiorami w 'tari' pacy-
przez Niemców mieście do strzelaniny wywolanej rzekomo fikacji miasta przez wojsko ni,llli'cki, w 1914 roks/.
prze~ belgijskich partyzantów'''. W niewspółmiernym do
skali i skutków tego incydentu odwecie, wojska niemieckie
podjęły systematyczną akcję represyjną. Rozstrzelano dwu-
stu obywateli miasta j zdemolowano oraz podpalono ponad
tysiąc budynków, w tym wiele zabytkowych obiektów wyso-
kiej klasy i,kkbiblioteka uniwersytecka, wraz z bezcennym
księgozbiorem, oraz ratusz i kościół ś'" Piotra'''.
\'II dals~ym przebiegu kampanii wojennej na tym froncie;
poważnyni zniszczeniom, będącym jednak tym razem już
bezpośrednin, skutkiem działań bojowych, uległy kolejne
zabytkowe miasta - m,in. MecheJen, Liel', Di.xmuidcn, Nie-
uport, Becelael'e i Paschendaele. Szczególnie dotkliwe szko-,
dl' poniosło \V czasie ciężkich walk miasto Ypres. Zniszczo-
ne zostały tutaj prawie doszczętnie sławne średniowieczne
sukiennice oraz katedra ś'v. ł\.IIarcina.
Na terenie Francji w gruzach legło miasto Arras, z póź-
nogotyckim ratuszem i wspaniałą zabytkową zabudową ulic
 CUł!RRI: UIROPI:IiNl'łf. ''.I''''oJ." ••"
10••••••••,,' •••••••' du •• O~"',,,< ""ł

:f·r~;rl>;,;:1:~:t~;7;:»;;\':r't 4 .•.•" •.·

EUROP'fAN' WAR "''''';-11''''
s
tJ•• •

,.F. 1 ~:;/!'{:'1 (n(!!~?~l),wid,,/: roluJzcr.!'rzed iJl'-.rzczenir.m w cs;,t1Sir. 158. L.łUfJeJJ (Bc{g;a),widok ratusza ll/flmfit mi,!)'.
t'ln/ikr/I'lt w/",,'.I"Ir/ pr.{:r:;: 1I:~::iJJ.~(1 nitlll/icd!ie 11) 1914 roku.

1 '~t). 'lJ1'~r (J{"ł~i(~} .. wIdok Zt7!J'IJO)Jl,~111egO '.irórlm;r.JI';o ze J':(f·Zqlkił.IJI 11iF,ŻJr

jn','!nir'J!,'i-J:',?'/!}'I:b J"J:ip.l/ltir JI' l/e. '
163. Arra.r (Frallcja), l1'.rpólcZeIl!)' widok ,()rI·
bJtdoJlJa11egOmlllSza.

164. Arra! (Frangn), n;dok wII~trzo

zmjllowaneJ katedry.

761. Ypm (Be(gia), II'.rpóIcZ"'IJ' wi- 165. Verdun (FrO/leja), widok 'J"i
dok odburloJJ'l11D'chsukiennic. iródmieicia.
/IoJ1!t1nego
 i placów. Podobny los spotkał jeszcze takie miasta jak Verdun, Senlis,
Berry-au-l3ac, Soissons, St. Quentin i Reims. W ostatnim z wymienio-
nych mi"st poważnemu uszkodzeniu, na skutek niemieckiego ostrzału
artyleryjskiego, lllegh katedra, zaliczana do czołowych dziel gotyckiej
arch-irekrury sakra1.oe-j7GJ,

Znacznie mniejsze, a przede wszystkim z konserwatorskiego punk-

tli widzenia mniej dotkliwe szkody, dokonane zostały przez Rosjan w
czasie ich wschod'lio-pruslciej ofensywy. W sierpniu 1914 roku, wobec
koncelitracji sil niemieclcich na fronci~ zachodnim, północne skrzydło
niemieckiego frontu wschodniego osłaniane było tylko przez nieliczną
i slabo wyposażoną VIII armię. Nie była ona w stanie obronić tej ru-
bieży przed zmasowanym atalciem dwóch potężnych armii rosyjskich,
które po przełamaniu frontu, zajęły znaczną część ówczesnej Prowincji
Prusy Wschodnie - a mianowicie obszary regencji Olsztyn, Gumbinnen
oraz częściowo regencji królewieckiej"'. \1(7 toku tych walk, jednak także 167. Nid,,'ca (1) i SZCiJ/IlO (2) (",Ó.,czaI Pru!) WIChodlli'): ",,'dok '(f7tjllolvalld IV ,'Zasi'
ofil1!Jll!J ro~'tJJJeiq'zabJldOJry mię/sklei ."
w wyruku pozafrontowych aktów wandalizmu, ucierpiało wiele miast,
osiedli i rezydencji wiejskich - m.in. Nidzica, Szczytno, Olsztynek, Goł-
dapia, Gierda\I-Y, Darkehmen, Schirwindt, Stalluponen, Eyclkuhnen. niśmy sobje jeszcze uświadomić pewien ważny szczegół. Ten miano-
Zniszczenilllub poważnym uszkodzeniom, uległa przede wszystkim za- wicie, że s~kody te wyrządzone zostały oczywiście nie tyłko obiektom
I budowa mieszkalna i gospodarcza (ok. 34.000 obiektów). Dotknęły one zabytkowy/n. Większą część obiektów stanowiły jednak budowle nie
jednak również szeregu budowli monumentalnych - m.in. kościoły w posiadającie wałorów zabytkowych. Dotyczyło to zwłaszcza terenów
Działdowie, Ełku i Krośnie, z których większość miała wartość zabyt- Prus \Vscli0dn.ich. Zniszczenia wojenne powodowaływięc'w tej sytua-

?$l f<.JIIIJtJthJlft; .. (zob. prz.yp. 760łJ

s. 45 i (,2.
7" \V Ehe, 1;'mnmberg, Brt:s1:\u
1928; F. Gause, Dil RJ/Jsm III O!tpr~-
liJUt:1914-1915, K6nigsberg 1939. i
7'~
R. DelhleCsen, Dit KtitgJJ('hi.
dm i'J OJlprtlUJtn, Cenrralblatt der
Bauverwaltung, 1914, s. 667; tenże,
ZIIm If?ittftroujbau OJtprlJlJItnl, ibid.,
1915, s. 341.
I kową'65.Jeśli do wyżej wspomnianych strat dodać jeszcze szkody wyrzą-
dzone przez działania wojenne na środkowym i południowym odcinku
.1
frontu wschodniego oraz na frontach bałkańskim i włoskim, których
tutaj, ze względu na charakter tego opracowania omawiać już nie może-
my, to łączny rozmiar zruszczeń spowodowanych działaniami I wojny
światowej urasta naprawdę do szokujących rozmiarów.
Przystępując do dalszego toku naszych rozważań problematyki
szkód dokonanych w trakcie działań wojennych I wojny światowej, win-
cji nie tylko suaty kulturalne, ale stwarzały także, a może nawet przede
wszystkim, bardzo poważne problemy polityczne, a zwłaszcza społecz-
ne i gospodarcze. Tak więc w przekonaniu władz państwowych, które
podzielała taicie większość opinii publicznej, w postępowaniu zmie-
rzającym do likwidacji traktowanych łącznie (bez podziału na obiekty
za\;>ytkowei nie zabytkowe), szkód wojennych, nadrzędnym celem win-
no być pilne zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych ludności
dotkniętej .skutkami kataklizmu wojennego, w następnej zaś kolejności
uczynienie zadość intetesom ogólnonarodowej gospodarki. W tej sytu-
 acji probJerlJalyka konserw"torska, aczkol:,viek od początku W jakimś
Stopniu dostrzegana, nie mogla w caloksztalcie planowanej akcji li-
kwidacji skutków działa,'t wojennych zająć jakiejś szczególnie uprzy-
wilejowanej pozycji. Takie założenle ogólne rzutowalo oczywiście na
sposób organizacji calego przedsięwzięcia. Jego realizacja powierzo-
na została lluano\vide powolanyn1 specjalnie do tego celu agencjom
rządov.'Ym i zespolom roboczym, w których skhd wchodzili przede
wsqstkim polirycy i technokraci. Ich dominującą pozycję -umacniał.
ztesztą ponadto fakt, że środowisko konserwatorskie nie przejawia-
lo w tej sprawie zbyt dużej aktywności. Postawa raka była zresztą do
pewnego stopnia zrozumiala, jako skutek swego rbclzaju szuku wywo-
-lanego obrazem zniszczeli wojennych. Obraz ten\wywolywał bowiem
poczucie bezradności wobec problemów konsef\tatorskich wynikają-
cych zarÓwno z ruebywalej skali zniszczeli jak i sp~cyEcznego ich cha-
rakteru. W ich obliczu objawiJa się bowiem całkowita nieptzydatność
zasad i metod działania uznawanych dotąd za właściwe.
Szerzej dostępne materialy nie pozwalają na wyrobienie sobie szcze-
gólowego poglądu na organizację i przebieg procesu formułowania ge-
neralnej koncepcji odbudowy zniszczeń wojennych w poszczególnych
krajach. Stosunkowo najlepiej można prześledzić tok dzialań dotyczą-
cych sytnacji w Belgii. Silą logiki narzuca się jednak przypuszczenie, iż
owa koncepcja ktystalizowała się w sprawach merytorycznych wszędzie
w sposób podobny, tyle że w odmiennych realiach organizacyjnych.
Szkody wyrządzone w Belgii, ze względu na rozglos jaki wywolaly,
stall' się nawet przedmiotem szeregu konferencji odbywanych na wy-
sokim szczeblu w Hadze, Lcndynie i Paryżu''''. W ich przebiegu ście-
rały się różne poglądy lansowane przez przedstawicieli poszczególnych
śtodowisk społecznych czy zawodowych. I tak wielu zwolenników
mial pierwotnie pogląd, że wszystkie ruiny należy tylko zabezpieczyć
przed dalszą degradacją i w tym stanie pozostawić na zawsze w roli
znaków pamięci dokumentujących wandalizm niemieckich agresorów.
Zniszczone miasta zaś proponowali oni zbudować pieopodal od nowa,
w formie nowoczesnej. Inni uczestnicy tych nataJ i dyskusji wyrażali
pogląd, że w postaci stalych ruin O symbolicznej wymowie, pozostawić
należy tylko najbardziej znaczące zabytki danego rAiasta, zaś ruiny jego
pozostałej zabudowy odtworzyć w formie nawiązJlącej tylko I~źno do
jej poprzedniego wyglądu. Natomiast przedstawicie\e najbardziej awan-
gardowo nastrojonych środowisk, postulowall' totalne usunięcie wojen-
nych ruin i calościową odbudowę miast według najnowoczdniejszych
trendów urbanistyki i architektury, w sposób ignorujący całkowicie
wszelkie związki z przeszłością. Mimo wszystko silne było jednak tak-
że stronnictwo zwolenników dokładnej rekonstrukcji przedwojennego
stanu wszystkich budowli"'.
Wszystkie te opinie inspirowały w jakimś stopniu czlonków ścisłych
gremiów decyzyjnych. Jednak żadna z nich nie zyskala ich całkowitej
akceptacji. Wypracowali oni w końcu koncepcję będącą swoistą próbą
kompromisowego pogodzenia tych rozstrzelonych opinii, z pominię-
166 A. de Nayer, J..A ruoJulr;lfh'on
ciem propozycji sktajnych. Zwolennicy tej kompromisowej koncep-
Ju II10JllflJI!I11t d tiu Siltr en Bdgiqut apru
In pumiert gmrre mOl/tlirJle,l\'Ionumen- cji zalecali mianowicie stosunkowo wierną historycznie rekonstrukcję
tum XX-XXI-XII. 1982. s. 168 in. kształtu naj cenniejszych zabytków monumentalnych oraz układów
1" Ibid., s. 172. przestrzennych. Natomiast elementy składowe zabudowy mieszkalnej
lniast propono\vali odrwarzać \1/ ::;posób nH'\vjązlljący tyl-
ko do jej przedwojennych gabarl'tó\\' i podstawowych
cech archi.tekwnicznej artykulacji. Autorzy tej koncep-
cji nie wykluczali także możli\vosd zastwjowanj'a pew-
nYP1 odstępst:\v od przedwojennego st"nu zabLtclowv
':-;.. rych miast, zwlaszcza jeśli mialyby się one przyczynić d~
podniesienia sprawności ukh,dów komlllubcyjnych. Po-
dobne zasady przyjęte też zostal y przy odbudDwie znisz-
czen wojennych na rerenie niektórych innych krajów"'.
Bez p"zeprowadzenia odrębnych, szczególowych ba-
(bri truulln orzec, czy - a jdli t:J.k~ 10 \v jakim stopniu
- organizatorzy odbudowy w tych knjach wzorowali się
świadomie na rozwiązaniach belgijskich. Być może zaist-
ni"la tu sl'tuacja w której porównywalne skala j charakrer
zniszczeń, oraz podobne uwarunkowania poliryczne i spo-
łeczne, doprowadzily do przyjęeta podobnych ro.7.wiązań.
Trudno nie zallw'lżyć, że wszystkie rozwiązania zakładaJ y
dość dalekie odejście od propagowanego przed wojną tak
gorli,,~e hasla nieinrerwencjonizmu, skutkującego wyeli-
minowaniem z repertuaru metod konserwatorskich nawet
działań zmierzających tylko do częściowego uzupełniania
ubytków oryginalnej struktury i substancji zabytków"".
Omawiając problematykę zniszczeli wojennych, nie
sposób pomlnąć pewnego jej aspektu, który dla wąsko
pojmowanego zagadnienia ich naprawy nie jest może zbyt istotny, nato-
miast duże znaczenie posiada dla innego bardziej ogólnego wątku XX-
wiecznego rozwoju konserwatorstwa - a mianowicie wątku stycznego
z pewnymi aspektami troski o zabytki na skalę międzynarodową. Otóż,
jak już wspominano, spustoszenia jaklch dokonały wojska niemieckie
na terenie Belgii i Francji wywołały falę ogromnego oburzenia. Na ca-
Łym świecie podniosły się głosy piętnujące Niemców jako barbarzyń-
ców, ruegodnych uczestnictwa we wspólnocie narodów cywilizowa-
nych. Była to pierwsza dotkliwa porażka wojenna Niemiec, po której
niebawem nastąpić miały klęski ponoszone na polach bitew. Wprawiła
ona niemieckie sfery rządowe w ogromne zaklopotanie i skloniła je do
szybkiego podjęcia energicznych ktoków zmierzających do częściowej
bodaj neutralizacji skutków tej porażki.
Już we wrześniu 1914 roku, przy poszczególnych ogniwach cywil-
nych władz okupacyjnych w Belgii i przy sztabach niektórych więk-
szych związków taktycznych, mianowano wojskowych pelnomocni-
. ków do spraw ochrony zabytków. Ponadto zaś w dniu 1 stycznia 1915,
cesarz mianował znanego historyka sztuki i konserwatora zabytków
Paula Clemena, głównym pełnomocnikiem do spraw ochrony zabyt-
ków na froncie zachodnim, który w oparciu O normy prawa między-
narodowego, chronić miał zab)>tkiprzed skutkami działali wojennych.
Jesienią tegoż roku jego uprawnienia rozszerzone zostaly na wszystkie
inne fronty wojny"o. Działania te byly chyba jednak tylko z gÓty zapla-
nowanym, cynicznym aktem obŁudy. mającym służyć przede wszyst-
kim celom propagandowym. Jak bowiem po wojnie przyznal sam P.
Clemen, "żadna sila nie była w stanie uchronić zabytki przed zniszczc-
168. Palii C/emen} 'zoiDI'!)' Iliemiecki his/aryk sZluki
,. kowenvolor, jako oficer Iqczn;kol~')1 d(J rpro1ll orbrolD'
Z(/bytkóJJJ w CZafie I JJ!,?/i!y iwitiI011lf!j.
16~ Dla srodkow~go i pllludnin-
wegu udcinka fronru wSt.:h(ll1nieg'J
por. m.in. J \'(fojciechowski j ifllll
(zob. przyp. 75~), passim; f)rcxk.
(zoo. przyp. 759), p:tssim; T. 'Lar~łJ
skit (:wb. przyp. 759), passim. DIJ
półU(X;negl1 DJcink:ł fmntu wschod·
niegu pllr. m.in. lf7.ierlmm{ullIl dl!r tflJrr/!
(I(~I }\,jf;g ~.'~rJlb""tn (h1J(h;!ftm ()Slp,.~tti·
St'fl!,Bt,.icJJt 17btr die mit 'li&IIł!~ lItr AJ;·
td/IIł(~IF'itderm1hnfl tmJiiJ1tr()rlrr!Ja{fttr
u, l. ()"Z'IIIbtr 1914, j(ijnigsbc:rg ltjl 5,
p:lssim; n. Dc:.thlefst:n, ZIII)} It?i,·r/c
,m!fb{III... (7-ob. pr.z}'p. 765), s. ]~ I;
N. N., Der IFit.Jmll!/}'tł/f Of/jJl"t:IISSt'l1i,
ibid., 1917, S. 363; L (jcllcłsn.:in, nr!"
n'itdmlltjuml (JtlJJrrtlfStIIS 1!J1-I·19IY.
Konig,sberg 19 J 9. Por. td - J. Salm,
OtlbudO/I'f1 miasl lJ11c/lndlli(}/WJlJ"kit'b pIJ I
u'~il/i,jll";olou'ej, ()b~tYll2()OO. DJ<Juh·
szaru !:"r;mcjipor. m.in. II. ClulIt, n"
tPdl rtromlmd;o11 af IOU'1I1dml d/itJ i,I
r~il",rt 1918-19.H,· PI:lllnig P~rspccti·
"es 20, 2005, s. 1-33.
11>') Prohlem tt:n ._ j:tk pami~{llm}
- \V SI)(JsóL szczegóhlic;·spt:k':tl:ttlarn)'
dllll) slJ!>ic znać w c"lasie 7.relm..:jonl.l·
wantj wczcśniej dysłwsji lOC:lUllcj m
POC:l.\I"-U wieku XX tla lem:lI 7.:'ls:1l1
rtsquf:H:ji z:lmku w 1·ltillclbl.:rgu.
T. Got:gt.:. ]\JI1If!JlhIlJZ IIIJ:! p,~,.
n'!
l. 1P',1Ikri9:' I/mI! Cln/ltn l/IJ
Pll:.',OIll/flliJJ
Klllll/Jd)lllzbt~Jljtra..glcr Oli drr IFes(fJ"OIll,
f\l.':! Hm/ C/r!IJWI z"r 12.; Wil:llrrk,r!!1I
SriJlIS Głlmrltl'~gtJ, ·jlfSg. U. J,\'!:till:lCr,
K;,ll1lt)~II,~.I-ł~)io.

ni Taki efekt można było chyba
z góry przewidzieć. Abstrahując bo~
wiem 'już od innych względów, sku-
teczne interwencje na rzecz ochrony
zabytków były nierealne nawet z
powodów czysto formalnych. Pod-
stawą prawną działania pełnomoc-
ników hyła pr:r.ccicż przede wszyst-
kim Konwencja Haska z 1907 roku,
w sprawie praw j zwyC7.ajów wojny
Jądowej. Jednak wszystkie zawarte
\\' niej zalecenia odnośnie ochrony
budo\vti służących "...służbie Bożej,
nauce, sztuce i dobroczyntlOści ..."
obwarowane hyły zasadniczYIll ogra-
niczeniem. Stanowiło ono mianowi-
cie, że sprawowanie tcj ochrony nic
może być sprzeczne z interesami
wojskowymi. Por. F W. Jerusalem,
Die KJmlldenkmiiler i,11 Kfiegf. Jmd daJ
Vb1hfTtfhl, [w:] KHnJtJ(hlllZ im Kn·eJ/.
Bd. 2. hrsg. P. CIemen. Leipzig 1919,
s. 141-148, zwłaszcza przypis 2.
m T. Goege (zob. przyp. 770),
passim.
m Por. m.in. list Belizariu!'za (494-
565) do wodza GotÓ\\; w klórym za-
bytki rruasca Rzym okrcśla jako doro-
bek ponad narodowo pojc;:tej kultury
śródziemnomorskiej. J. Spoerl (zob.
przyp. 53), 5.333. przyp .. t 72.
m Cytat z artykułu \Vśtc;:pncgo
zan-ucs7.cZollcgo przez poetę w cza-
sopiśm.ie "Propylacn", powtórzony
za: Ocsterreichische Kunst und Den~
kmalpftege 25. H. 3-4,1971, s. Ul.
m J. Pruszyński, D:{jeazictJl'o kll/-
IlIty PolIki, Kraków 2001, t. I. s. 192.
Uterarura przedmiotu powo-
176
łuje się w [ej mierze na traktat Poli-
biusza "His[Qria generalis". ksiega IX,
Rozdz. 3, pOt. m.in. H. Foramiui, KJd-
IJłrgiilmrhJI't Bd. 1, Wien 1973, s. 18.
niami W czasie dzialań bojowych""'. Do względnie pozytywnych skut- Pomijając z konieczności szereg europejskich pisarzy i myślicieli
ków funkcjonowania wspomnianych pelnomocników zaliczyć można doby antyku i średniowiecza wypowiadających się w tych kwestiach,
jec)ynie skromne wyniki ich dość odosobnionych akcji zmierzających trzeba jednak w tym miejscu koniecznie wspomnieć, powszechnie
do tymczasowych zabezpieczeń uszkodzonych zabytków przed dalszą mniej znanego, polskiego, XV1-wiecznego humanistę i prawnika Jaku-
destrukcją przez czynniki atmosferyczne, oraz sporadyczne próby ewa- b•..).'rzyłuskiego. Jego koncepcje stanowią bowiem niewątpliwie kamie-
kuacji zabytków ruchomych ze strefy największego zagrożenia. Pew- nie"milowe na drodze do ustanowienia obowiązujących w skali między-
ną wartość zyskała także prowadzona przez nich ewidencja dotycząca narodowęj norm prawnych mających w wypadku konfliktów zbrojnych
uszkodzeń czy też przemieszczeń zabytków"'. zapobiec sWitom w zasoba~h dziedzictwa kultw:y777.
Wątek, któremu postanowiliśmy poświęcić uwagę w nawiązaniu do Zasady te były i pozostały w całkowitej zgodzie z przyjmowany-
powyższych uwag, należy bez wątpienia do rzędą tych, które w sposób mi intuicyjnie przez społeczeństwa kryteriami ładu moralnego, czego
najbardziej znaczący kształtowały charakterystyczne cechy konserWa- dobitnym dowodem może być fala oburzenia i potępienia jaką w całej
torstwa w wieku XX. Składają się nań starania zmierzające do uczy- m Pewne wyobrażenie o po-
prawie Europie wywołały wieści o spustoszeniach dokonanych plano-
glądach Przyłuskiego dać może
nienia ochrony i konserwacji zabytków - w większej niż dotąd mierze wo przez wojska francuskie w roku 1689 na terenie Palatynatu77B• Być następujący fragment jednej z jego
- przedmiotem działań międzynarodowych. Podjęcie próby charak- może, że właśnie echa tego głośnego incydentu, skłonił szwajcarskiego wypowiedzi: "Ponadto [zdobywca]
zachowa nienaruszonymi i ochro-
terystyki tego właśnie wątku bezpośrednio po omówieniu konserwa- prawnika E. de Vatella do podjęcia w połowie XV1II wieku prac nad ni od wszelkich szkód przedmioty
torskich aspektów spustoszeń dokonanych wśród zabytków w czasie I dalszym closkonaleniem odnośnych części prawa międzynarodowego, kultu. zabytki piśmiennictwa i wybit-
nych artystów;..". Cytat wg H. Nieć,
wojny światowej, może nieco dziwić, wydaje się jednak nie być krokiem co stwor~ylo kanwę dla wszystkich dalszych przedsięwzięć legislacyj- O)'iJ:<!,a dzieła J:(f1tkJ~ Kraków 1980.
pozbawionym swoistej logiki. Przecież właśnie przebieg ówczesnych nych aż pb wiek XX"'. s. 143-144. Pochodzi on z głównego
wydarzeń wykazał ewidentnie prawie całkowitą nieskuteczność do- dzieła Przyłusk.iego: ugrs ,Uli s/alu-
Łączn1e ze staraniami mającymi na celu stworzenie podstaw praw-
", ..",1553.
tychczasowego, opartego o normy prawa międzynarodowego, systemu nych maj"cych chronić zabytki przed ich celowym niszczeniem w czasie
I· m H. Foramitti (zob. przyp. 776).
ochrony zabytków przed skutkami wojny. W tej więc sytuacji, intensy- działań b'ojowych, podejmowano też od dość dawna próby zmierzające s,19.
fikacja dzialań zmierzających do umocnienia i polepszenia ponadnaro- do zabezpieczenia ich przed wywozem z,przyrodzonego środowiska 779 Do sformułowań de Va[e}-
la, które z jednej stlony ilustrowało
dowej współpracy na polu ochrony i konserwacji zabytków, stała się po kulturowego, celem ich zawłaszczenia przez zwycięską stronę konflik- osiągn.ięt)' do tej pory stan świado-
nastaniu pokoju niejako nakazem chwili. tu7"'. Ubocznym, ale dla ogólnej problematyki konserwatorskiej bardzo mości prawnej, z drugiej zaś strony
kładło niewątpliwie podwaliny pod
istotnym rezultatem tych prób, było wyartykułowanie ogólnej zasady
Idea takiej współpracy korzeniami swymi sięgała oczywiście daleko w dalsze prace legislacyjne, zaliczyć
terytorialnej więzi zabytku z jego macierzystym środowiskiem histo- należy m.in. następujące stwierdze-
głąb dziejów naszej cywilizacji. Warto o tym, w ramach wstępnych uwag
ryczno-geograficznym. Zasada ta stanowiła następnie nie tylko pod- nie: "Umyślne ruszczenie gmachów
do głównej prezentacji tej problematyki, krótko przypomnieć. Pierwsze publicznych. świątyń, nagrobkó~
stawę do ustanowienia obowiązku zwrotu zabytków zagarniętych w
kroki na drodze do nadania trosce o zabytki charakteru międzynarodowe- pomników. obrazów itp. jest więc
czasie działań wojennych, ale zyskała niebawem swoją autonomiczną, potco:pione nawet przez powszechnie
go poczynione zostały już dawno, a konlaemie w momencie wykrystali- przyjęte prawo narodów. Por. H. Fo-
zowania się poglądu, że zabytki stanowią dziedzictwo kultury pojmowanej niezależną od problematyki powojennych rewindykacji przydatność.
rarru(ti (zob. przyp. 776), s. 20, oraz
Stała się mianowicie ważnym elementem składowym ogólnej metody- H, Nieć (zob. przyp. 777), s. 144.
w kategoriach uniwersalnych. Jak już wiemy, pierwsze oznaki kielkowania
takich poglądów pojawiać się zaczęły już w epoce późnoantycznej"'. ki postępowania konserwatorskiego, bardzo poręcznym w zwalczaniu no Ten obszerny wątek [ematycz-
ny omawiają szerzej m.in.; W. Treue.
Do długiego szeregu powtarzających się w późniejszych czasach stałej, po dziś dzień zresztą żywotnej, tendencji do wyrywania poszcze-
Ub" me SrhirkJale von K:fllIlwerhn im
prób wyraźniejszego wyartykułowania takiego przekonania, dołącza się gólnych zabytków z ich kultw:owego kontekstu, w celu zaspokajania Kn'eg. &vollition lmd Fn·eden, Diissd-
potrzeb kultu religijnego, czy ambicji kolekcjonerskich i muzealno-wy- do<[ 1957; C. GouJd, Tropby oj ,h.
wreszcie w roku 1798 J. W Goethe. Dzięki wielkiemu autorytetowi tego ronqllesl. The M/(m Napoleon ana Ihe
stawienniczych.
wybitnego, a zarazem teź bardzo popularnego poety i myśliciela, jego marion oj Iheuwre. London 1965,
lapidarne stwierdzenie, że ". ..dzieła sztuki dawnej ... są własnością całej Jeśli chodzi o sprawy powojennych rewindykacji, to obowiązek ten, 781 Rządy DyrektOri2tu i Konwen-
wykształconej ludzkości ...", weszło już na stałe w szerszy obieg społecz- egzekwowany kilkakrotnie już przy wcześniejszych okazjach, w sposób tu w roku 1796, uzurpowały sobie w
niezwykle arogancki i pełen pychy
ny i zaczęlo przynosić coraz bardziej wymierne rezultaty prakryczne"'. szczególnie konsekwentny wymuszony został na Francji781 ~a mocy sposób, prawo do rabunku dzid sztu-
Przypatrując się problemowi umiędzynarodowienia troski o zabytki postano'YJeń Kongresu Wiedeńskiego w roku 1815. Do swych macie- ki w podbijanych krajach: "Republika
Francuska jest,' dla jej pot~gi i pryma-
w sposób bardziej szczegółowy, nię trudno dostrzec, że w historycznej rzystych krajów wróciły wówczas tysiące zabytków, które zawłaszczone tu w oświacie i rwórczości, jedynym
zostały ~zez Napoleona w czasie jego wojennych kampanii"'.
perspektywie jawi się on w kilku splatających się ze sobą, w pewnej krajem mOg:\.cym zapewnić schro-
Prawie wszystkie wcześniejsze starania wdrażane w trosce o wojenne nienie godne arcydzieł ....., i dalej: ,,'"
mierze jednak odrębnych aspektach. Chronologicznie rzecz biorąc, Nieśmie.rre1ne dzieła zbyt długo były
w pierwszej kolejności aktualne stały· się zagadnienia mieszczące się i powojenne losy zabytków, podejmowane były pierwotnie okazjonalnie, w niewoli. Dziś trafiają do ojczyzny
w kategoriach filozoficznych i prawnych. Już w okresie późnoantycz- w odniesieniu do konkretnych wydarzeń wojennych i łącznie z innymi wszelkiej sztuki i geniuszu. ojczyzny
wolności i świętej równości - do
nym mimo, że funkcjonowała wówczas powszechnie zasada prawna odnoszącymi się tylko do nich problemami politycznymi i wojskowy- Republiki Francuskiej ...". Cytat w. J.
ius spo"i, czyli prawo zwycięzcy do ł~pu775,odczuwać zaczęto potrzebę mi. Szerzej, gruntowniej a przede wszystkim w sposób spójny, sprawy Pruszyński (zob. przyp. 758), s. 194.
zapewnienia zabytkom bezpieczeństwa w czasi~ konfliktów zbrojnych zabytków potraktowane zostały dopiero w roku 1899, w ramach aktu 7a;! W Treue (zob. prz)'P. 780).
passimi C. Gould (zob., ptzyp. 780),
między państwami będącymi stronami konfliktu"'. Odtąd jednym z prawa międzynarodowego zwanego Konwencją Haską, Jej podstawowe
passim.
głównych powodów, dla których losy zabytków stawały się przedmio- ustalenia przyjęte zostały następnie prawie bez zmian do wspominane- Ul H. Foramitti (zob. prz}'p. 776).
tem troski na skalę międzynarodową, były zagrożenia wojenne. go już powyżej Traktatu Haskiego z roku 1907783. s.22-23.

1'" H. Niee (zob. przyp. 777), s..
147-148.
m Ukoronowaniem tamtejsz}'ch
działań były dwa ważne uaktaty pod.
pisane z pewnym opóźnieniem do-
piero w roku 1935 w Waszyngtonie
- "Traktat o ochronie instytucji arty-
stycznych j naukowych oraz zabytków
historycznych" nazywany potocznie
.•Paktem Roeocha", onz ••Traktat o
ochronie ruchomych dóbr o wartości
historycznej", znany powszechnie
jako "Traktat Waszyngtonski'\ H.
Nieć (zob. ptZyp. 777), s. 51-56.
116 Ta międzynarodowa organiza-
cja utworzona została w 1920 roku z
inicjatywy państw uczestniczących w
rokowaruach pokojowych w Wersalu.
Miała ona, w intencji jej twórców; roz-
wijać działania na rzecz utrzymania
pokoju - m.in. także drogą. promo-
wania i organizowania wszechstron-
nej mj~dzyna.rod~wej współpracy.
Por. m.in. Liga Narodów -jej cek; orga-
niZ09a. Genewa 1931. Lig:t Narodów
rozwiązana zostala formalnie w roku
1946 a jej majątek j w p~wnym stop-
niu takźe zadania przej~ta Organiza-
cja N:u::od6w Ziednoczonyc.h.
H. FOta.mitti. (zob. przyp. 776),
111
s.28.
. L Curie-Skłodowska i A. Einstein'''.
Jednak dopiero w wiekuxx, przede wszystkim skutkiem wstrząsu
wywołanego skalą zniszczeń dokooanych w czasie I wojoy światowej, za-
bytki i sprawa ich bezpieczeństwa, ale także - co godne specjaJflego pod-
kreślenia - ich roli w życiu społecznym, znalazły się bliżej ceotrum uwagi
nie tylko środowisk konserwatorskich ale także polityczoych. Taki zwrot
sytuacji z~powiadała już treść traktatów pokojowych kończących teo
konflikt wojenny - z Niemcami w Wersalu. z Austrią w Saint-Germain,
oraz z Węgrami w Triaoon - które sprawom zabytków poświęcały dość
dużo uwagi'''. Na fali tego zainteresowania podjęto następnie na nowo,
przerwane w roku 1914, zabiegi na rzecz stworzenia regulacji prawnych,
które oa czas wojeo zapewnić miały zabytkom bodaj minimum bezpie-
.czał to przede wszystkim charakter jednego z pierwszych większych
czeństwa - nie tylko zresztą w Europie ale także w Ameryce"'.
Na starym kootynencie, w nawiązaniu do poprzednio podejmowanych
inicjatyw,wiodącą rolę w tych działaniach przejęła Liga Narodów'''. Pod
jej egidą Charles de Visscher opracował ramowe założenia tekstu koo-
wencji w sprawi.eochrooy zabytków na wypadek wojry. Ostatecznie jed-
oak wstępoy projekt pełnego tekstu takiego dokum~ntu przedstawiony
został Zgromadzeniu Generalnemu Ligi dopiero w r~ku 1938. Jednak ze
względu oa wybuch II wojoy światowej prace oad nim zostały przerwaoe.
Ich wstępne wyniki stały się jednak cennym materiałem wyjściowym do
działań podjętych przez gremia międzynarodowe po jej zakończeniu"'.
Liga Narodów nie ograniczyła się tylko do wyżej wspomnianych działań
w dziedzinie prawa międzynarodowego. Podjęła ona także ważne kroki,
które prowadzić miały do zasadniczego wzbogacenia form międzynaro-
dowej troski o zabytki w warunkach pokojowych.
Pod ciężarem pamięci o koszmarze wojny, wielu przedstawicieli ów-
czesoych elit, nadzieję na powszechne pojedoanie zwaśnionych naro-
dów i oa trwałe utrzymanie pokoju, wiązać zaczęło z ideą szerokiego
rozkrzewienia międzyoarodowej, przyjazoej koegzystencji. Opierać
miała się ooa zwłaszcza oa współpracy w dziedzinie oauki, sztuki i kul-
tury. Statut Ligi Narodów nie przewidywał właściwie działań oa rzecz
takiej współpracy. Mimo to jednak, na wniosek przedstawicieli szeregu
narodów, postanowiono jednak dziahnia takie podjąć. W celu realiza-
cji takiego postanowienia, stworzono już w roku 1921 odpowiednią
strukturę organizacyjną w postaci ,,!'>1iędzynarodowej Komisji Współ-
pracy Intelektualnej" (CofIJmiJfiol1 I,,/erna/iollale d, Coopera/ioll I,,/eletluel-
le). Jł.! jej skład weszły zresztą takie autorytety naukowe i społeczne jak
W roku 1924 powołano dodatkowo do życia jeszcze Instytut Współ-
pracy Intelektualnej w Paryżu, zaś w clwa lata póżniej specjalilc cia-
ło robocze o największym dla rozważanej tu problematyki znaczeniu
- a mianowicie podporządkowane temu instytutowi Międz)'narodo\\'e
Biuro Muzeów (OJlice II1/ema/iollal d'J lvIlIJees)"'. To właśnie ono podję-
ło inicjatywy, których realizacja zmieniła w znacznym stopniu charak-
ter podejmowanych w skali międzynarodowej przedsięwzięć na rzecz
opieki nad zabytkami, skupiających się dotąd głównie na problemach
ich ochrony w czasie konfliktów zbrojnych. Jego współpracownicy bo-
wiem, inspirowani oczywiście przez opinie wielu osobistości życia pub-
licznego, uznali mianowicie, że wielkie znaczenie dla idei reprezentowa-
nych przez Ligę Narodów, mieć może również organizowana na skalę
międzynarodową akcja opieki nad zabytkami w okresie pokoju. Zapo-
biegać miałaby ona zwłaszcza oszpecaniu zabytków i zapewniać wyso-
ki poziom fachowy ich konserwacji. Warto przy tym specjalnie podkre-
ślić, że Biuró, realizując swoje tak pojęte zadania, akcentowało zawsze
bardzo mocno· tezę, iż wszystkie zabytki stanowią dobro wspólne dla
całej ludzkości. Przejawiało się to między innymi w konsekwentnym
używaniu we wszystkich oficjalnych pismach Biura ipubliczn)'ch wystą-
pieniach jego przedstawicieli, pojęcia "międzynarodowego dziedzictwa
artystycznego" (Pa/ri",oi", altiJliqlle ill/emaliolla!)?90. Systematyczne lan-
sowanie tego pojęcia nie było oczywiście jedynym przejawem bardzo.
nowoczesnego podejścia do problematyki konserwatorskiej. Poświad-
przedsięwzięć organizacyjnych tego Biura. W roku 1930 zorganizowało
ono mianowicie w Rzymie międzynarodową konferencję poświęconą
naukowym metodom badania i konserwacji zabytków (CollfemJCe illlmw-
liOl/alep01lr re/llde des ",elhodes JCelJlijiquesapliqu,," a I'exatllen et a la COllJert'tl-
lion 011oevreJ a ar/), którą uznać należy za jeden z ważniejszych kroków na
drodze zarówno do unaukowienia jak i umiędzynarodowienia działań
na rzecz konserwacji zabytków. Na jej forum, po raz pierwszy w dzie-
jach konserwatorstwa, doszło do spotkania, na którym w licznym, bo
przeszło dwustuosobowym gronie nie tylko restauratorów dziel sztuki lU M. Rothbarth, Gtir1łgt 2/If'llJJ-
tiu f.'iilh,blJ1:t!d,
"'ell11rbe;( i'l1 Huh,/ll1f/
ale także historyków sztuki, chemików i fizyków, można było przedy- lI,jlinstcr 1931, s. 30. '''''łaśnie t~i
skutować problematykę ·badań i konserwacji zab)'tków malarstwa irzeż- jnstytucji przypaść miała w udzia-
le zn:.czna CZf;ŚC. najw:Jżniejs7.c:gn
by na płaszczyźnie interdyscyplinarnej?9I.
dla caJej Ligi Nawdów zad;m.ia - \ł
mianowicie działania I1lł Clecz t:lk.il:
Jednak na miano jeszcze bardziej doniosłego kroku w kierunku go rozwoju mi'i=dzyn:uoJow>'ch sto-
umiędzynarodowienia konserwatorstwa, ·procesu który swoje apoge- sunków, by przynil:Śc mogły une
"najpi~kniejs:ty owoc iN dziedzinie·
um osiągnąć miał dopiero po II wojnie światowej, zasługuje następoe
pokojowego współ7.rcia narodów".
przedsięwzięcie Biura. Była nim kolejna międzynarodowa konferencja P{n. f.iga NarodOJlt. .. (zob. pr'l.)'p. 7H(l),
s.47.
zwołana do Aten w dniach 21-30 października 1931 roku. Głównym
In Ibid., s. 105.
jej tematem była ochrona i konserwacja zabytków architektury i mo-
190 Ibid., .5. 1013.
numentalnej rzeżby, jednak przy tej okazji rozwinęła się też dyskusja
191Ibid., s. 108, pr.zcdc: wszysrk..illl
nad ważnymi zagadnieniami bardziej ogólnej natur)'. W jej obradach jednak spt:cjalny numer czasopisma
"r...luseioll", nr I3l15, 1931.
uczestniczyło przeszło stu delegatów reprezentujących 22 państwa.

m 1\1. Lalewicz, JprtllJ'Ozdonie Z
'J/l"dV'nol"fJdoJll~j ko~ferm9i 1!,'O/a"9 11'
rok" !931 /I' A/marIJ IJI spraJlie ochrOl~)I
i kIJflJUJJ'af/i 1fl01kriu. .. rzluki i hisJon'i,
\v'arszawa 1931, s. 5.
''),) Dcleg~cja polska np. prz>;c-
chala w skl:J.dzie Alfred Lauterbach,
drrektor Z.biorów Państwowych na
Zamku Królewskim \l,' W:l.rszawie
(zlożył dCl druku reJerat: "O racjo-
nalnej restauracji dzieł architektu-
ry"), oraz Jarosław \'\!ojciechowski,
mlC7-e1nik Wydziału Sztuki w 1'1i-
n-isterscv..;e \'V'yzn:lń Religijnrch i
Oświecenia Publicznego (.dożyl do
zniszczenia". W takich przypadkach należy jednak wykluczyć możli-
druku referat: "O prawodawstwie i
ochronie zabytków architektury w
Polsce'). lbid., s. 5.
wość zastosowania zasady jedności stylowej"6.
mlbid.,s.4.
NajlJczniejsze delegacje przysłały Grecja, Włochy i Francja. Jednak Dła metodyki prac konserwatorskich ważny był też sformułowany
wśród uczestników znalazły się nawet reprezentacje takich egzotycz- w tym samym miejscu postulat, by części dodane w ich toku, były wy-
nych krajów jak Indochiny, Ekwador i :Maroko792T , e mniejsze i ekono- raźnie rozpoznawalne'''. Inny, równie istotny postulat dotyczyl spra-
micznie słabsze kraje reprezentowane były przez jednego lub dwóch wy, która wówczas nabierała dopiero większego znaczenia, natomiast
delegatów'''. W odczuciu uczestników kongres ten "już sam przez się. po II wojnie światowej zyskać miała rangę jednego z ważniejszych ale
był aktem międzynarodowej współpracy intelektualnej"794. Na kanwie i trti:druejszych zadań słuźb konserwatarskich. Chodziło tu mianowicie
prawie pięćdziesięciu referatów, rozwinęła się dyskusja, na podstawie o problem zachowania charakterystycznych cech zabytkowej zabudowy
której kierownictwo kongresu sformułowało końcową uchwałę, która miast, między innymi pOprzez dostosowywanie do nich architektonicz-
w obieg społeczny weszła pod nazwą "Karta Ateńska". nego wyrazu budowli powstających współcześnieaoo.
Trudno doprawdy przecenić znaczenie tego kongresli i jego uchwał, Na uwagę zasługuje nadto jeszcze fakt, że konferencja w swym koń-
nie tylko dla konserwatorstwa, łecz także dla kultury w ogółe'95, Sta- .cowym dokumencie zwróciła uwagę na jeszcze jeqen problem ogólny, o
nowiły one przede wszystkim pierwszą, tak wyraźnie wyartykułowaną podstawowym znaczeniu dla skuteczności opieki nadzabytkami. A mia-
i poparrą autorytetem poważnego' środowiska naukowego, manifesta- nowicie na sprawę pozyskania dla idei chronienia zabytków szerokiego
cję na rzecz uznania ponadnarodowego charakteru zabytków. Z tego poparcia społecznego, między innymi drogą włączenia ważniejszych
nadrzędnego ustalenia, kongres wysnuł.równie waźny co. prekursorski wątków tej probłematyki do programów wychowania szkolnego'Ol.
wniosek, że powszechna zgoda na przyznanie zabytkom takiego właś- Nie ulelsa wątpliwości, źe poza nielicznymi wyjątkami'·', uchwaly
nie statusu, obliguje poszczególne narody do podejmowania wspólnych konferencjf ateńskiej odbiły się głośnym echem w większości krajów
działań, zmierzających do ich badania, ochrony i konserwacji według europejskii:h i animowaly ich słuźby konserwatorskie do wzmocnio-
ujednoliconych, międzynarodowych standardów. nej aktywriośd, Zarówno w odniesieniu do konkretnych prac konser-
Jednocześnie Karta stanowiła pierwszą, podjętą w skali międzynaro- watorskic? jak i w odniesieniu do działań zmierzających do uporząd-
dowej próbę, zinwentaryzowania najważniejszych problemów konser- kowania ich metodyki'·'.
wacji zabytków architektury, a przy okazji, także próbę sformułowania Co jednak ważniejsze, zyskały one międzynarodowy oddźwięk także 799 M. Lalewicz (zob. prz}'p. 792),
<11.
wskazań mających pomóc w ich prawidłowym rozwiązaniu. W ten spo- poza środowiskami konserwatorskimi. Przecież swoiste echa poglądów
800 Ibid .• s, 12.
sób Karta stawała się swoistym, bo dotyczącym tylko podstawowych wygłaszanych na Konferencji Ateńskiej pobrzmiewają na przykład w 8(1] Ibid., s. 13.
kwestii, "Vademecum" praktyki konserwatorskiej, mającym przyczynić uchwale Zgromadzenia Ogólnego Ligi Narodów z października 1932 BOl Por. przypis 36.
się w jakimś stopniu do jej ujednolicenia w skali międzynarodowej. roku. W jej tekście podkreślono mianowicie w sposób wyjątkowo do- 80) Przykładem mogą tu być
I tak na przykład w punkcie n tego dokumentu, jego autorzy dają bitny, zarówno ponadnarodowy charakter zabytków jako dziedzictwa Włochy. Tutejsza Najwyższa Rada
Starożytności i Sztuk Pi<;knych, nie-
wyraz swemu zadowołeniu, że większość krajowych środowisk konser- całej ludzkości, jak też duże znaczenie umiędzynarodowienia działań wątpliwie pod wrażeniem rezultatów
watorskich odżegnuje się od metod~ "całkowitego odtwarzania zabyt- na rzecz ich ochrony i konserW~cji. Szczególnie ważne dla podkreśle- konferencji ateński.ej. opracowała już
w roku 1931 swój własny dokwnent,
ku". Podkreślając słuszność takiego istanowiska, autorzy ze swej strony nia rangi konserwatorstwa w kategoriach nie tyle ściśle fachowych CO zwany potocznie KaJ:tą Rzymską, lub
zalecają jeszcze, by zakres interwencji konserwatorskich ograniczać do ogólnokulturowych, czy nawet społeczno-politycznych, było zaakcen- Carla tkl RuJauf'O. Treść tego obszer-
nego dokumentu sranowi w znacznej
" prawidIowej i stałej konserwacji zabezpieczającej zachowanie zabytku towanie ogromnej doniosłości wspomnianych powyżej faktów, dla
mierze uszczegółowienie postulatów
architektonicznego". Jednocześnie zastrzegają się jednak, że dopuszcza- dzieła pojednania i przyjaznej koegzystencji narodów"·4.
Karty Ateńskiej. por. E. Małachowcz.
ją możliwość bardziej radykalnych ingerencji w strukturę i substancję W ten sposób osiągnięty został szczytowy punkt dotychczasowego Ochrona irodouriJka klllturowłgO, t. lI.
Wrocław 1982, s. t33 i n. Warto jesz-
zabytku w sytuacjach wyjątkowych - a mianowicie "gdyby odtworzenie rozwoju idei zabytku postrzeganego jako cząstka dziedzictwa kulturalne- cze dodać, że Karta Rzymska, m-imo
stalo się nieuniknionym, czy to skutkiem powstałego uszkodzenia, czy go całej ludzkości, jednocześnie zaś pokonany został waźny etap na dro- pcze.znaczenia na użytek krajowy, zy-
skała jednak takie pewne znaczenie
dze do umiędzynarodowienia działań na rzecz ich ochrony i konserwacji.
na forum międzynarodowym.
Na fundamencie tych osiągnięć, mogły po przerwie spowodowanej n &04 Ze względu na wagę tego
W tym samym punkcie Karty jej autorzy dotykają jeszcze jednego, bar- wojną świitową, rozpocząć swoją owocną działalność UNESCO i inne scv..;erclzerua przytoczyć tu
warto

M \'(iir;cej niż powśei:v?;l-iwą ocenę
konferencji przez niemieckie środo-
wisko komcru.'atorskie, .1lznaĆ należ)'
przypadek odosol.miony. por. G.
7.;'1
~ro, Ta,glln,gfiir Dmkmolpjkgt in A/hm.
Dic DcnkmaJpflcgc, 1932, s. 37-40.
M. Lalewicz (zob. przyp. 792),
1%
s. tO.
797 Ibid.
7~B Mimo upływu lat zalecenie
to pozostaje do dziś n2jcz~ściei w
sferze postulatów - por. &b"n'a/ oj
Arch!o/rJgico/ Slia - Jpecifl/ ll1Hlłt rf
COllurva/ion al/d MenagemtlJ/ ()j ArdJt()-
/ogi,;a/ Si/ej, Vol. 6, Nr 3A. 2004.
dzo istotnego problemu natury praktycznej. Zwracają mianowicie uwagę, międzynarbdowe organizacje działające na rzecz opieki rut zabytkami. cytat z tekstu owej uchwaly: "Za-
c.howanie dziedzictwa artystycznego
że warwwem pełnego powodzenia jakiegoś przedsięwzięcia konserwa- Obok hżej scharakteryzowanego nurtu XX-wiecznego konserwa- i archeologicznego ludzkości stano·
wi zainteresowanie pańSt\J.I bę:dących
torskiego w dziedzinie architektury, jest nie tylko sprawne wykonanie do- torstwa, kJórego rozwój zyskał powszechną akceptację społeczną, gdyż
strainikami cywilizacji ..," - a następ-
brze dobranych zabiegów przedłużających jego egzystencję, ale również umożliwił lnietylko poprawę jakości prac konserwatorskich, ale przyczy- nie: .•... uczucia. jakie wywołuje podzi-
znalezienie dla niego właściwej funkcji - to znaczy takiej, która nie będzie nił się także do wypromowania problematyki zabytków do roli ważnego wianie dzid sztuki mogą się znacznie
prz}'czynić do wzajemnego zrozu-
kolidowała z jego walorami historycznymi i artystycznymi'97. elementu współczesnej kultury, rozwijał się także jeszcze inny nurt, bę-
mienia miedzy narodami i w tym cdu
W ramach kolejnych punktów omawianego tu dokumentu, jego dący źródłem wręcz odmiennych odczuć europejskiej opinii społecznej. należy im zapewnić ochronę między-
twórcy poruszyli jeszcze szereg dalszych ważnych kwestii odnoszących Zjawiska nim objęte wystąpiły wprawdzie tylko na stosunkowo niewiel- narodową i ułatwić wszelkimi środ-
karni wykonanie misji społecznej.
się do innych jeszcze szczegółów praktyki konserwatorskiej. W punkcie . _~ obszarze Europy j na przestrzeni dość krótkiej sekwencji czasowej, którą powiruly spełniać ...••• wg \VI,
nI na przykład, zalecają oni metodę ponownego pokrywa;Ua ~iemią mimo to nie można .ich pominąć milczeniem. Po pierwsze dlatego, źe Sieroszewski. Ochrof!a dóbr hi/iNry 111
uslaJWdawJlwit UNESCO, Biblioteka
wszystkich odkrywek archeołogicznych, których konserwacja i ekspo- inspirowane były ideologią, której polityczne, kulturalne i społeczne Muzealnictwa. i Ochrony Zabytków.
zycja okaże się niemożliwa'98. skutki stanowiły treść ogromnie ważnego, tyle że jednocześnie najbar- Seria B, Ł Uv, Warszawa 1978. s. 15.

Niemieckie środowisko kon-
r;ll~
serwatorskie bardzo szybko i b~z
wicks:tego oporu pozwoliło sil; włą-
czyć w szeregi n:LZistowskiego frontu
ideologtcznego. T..lkie wrnż~nie można
w kai:uyrn tazie odnieść Oli podstawie
inform<lcji czerpanych z 6wczesnej
pr:ls)' fachowej. PI":łwie natychmiast po
P[zcj~cju wladzy przez hitlerowców,
prZril;;!O ono oficjalny St2tus z<lwodo-
w~i korporacji i wlączont zostało do
"PallslWOwo:-go Zwi;\zku do Spmui
Narodu iSwojszczyzny" (lv;rhrbJII/('.f!ir
Vo/JuIJWJ Il1Jd Hłi/)/a~. Pierwszy zjazd
konserw:1rorski odbyty już o brznsku
oo\\'ej politycznej rl~c2y\Vistości (5-8
X 1933), poswięcooy 205ml w sposób
s}'mpmll1atyczny tyłko jednemu temll-
tO\\~ - "Konserwatorstwo i ochrona
swojszczyzny \\' d7Jele odbudowy na-
rodll" (DmknJlllpjlegt Nnd HtiJlln/Jfhlllz
im IWlłJer•.mjbalf der Natio,,). Chodziło
oczywiście o odbudow~ duchową
pod znakiem ideologii hitlerowskiej.
Obrady zjazdu zakonczone ZOStały"
prl)1~cielll holdownicz~j rezolucji,
\l' której tekście przeczytać można
m.in.: "Zjazd konsen"atoców dzie\..."1Jje
Fuhrerowi za urooYStą deklarację, że
b~dzie on stał n"J.straż}' odwieczn}'ch
\!''3rtości narodu ... uczestnicy zjazdu
slubują. że odtąd radośnie i z całą siłą
wspd!prncować b~ą w dziele odbudo-
\Vy na.rodu - uczestniczyć \V t~lizacjj
tego wielkiego zadania postawionego
nam przez ftihrera ...". Por. m.in. Di~
DmA-.J1Il1lpjlege il/ Kom/' Die Denkmal-
pfltge, 1933, s. 193·194. !'I'llino tego
wiernopodd:ulczego nastawienia ofi-
cjalnych prL.ed.stawicieli środowiska
konsc:rwarorskiego do nowej władzy,
mjważniejsze pod w%gl~dem polit}'cz-
0)'111 prace konserwatorskie, reali:w-
Wlłne były samodzielnie przez władze
part};ne prz)' raczej symboticznym
udziale sil facho\'Irych.
SOÓ K. Arndt, MijJbmu(!Jte GtJ(hich-
te. Dtr BroJllJJchwei,ger Dom (1/r pD{ifisdJtI
Dmk.mnJ (1935-193.fJ). Niederdeu-
tsche Beitrige zur Kunsrgeschichte
20, '\981, s. 233.
SOJ H. H6hne, Der Omen Imter dUJJ
TO/tllkttpj Di~Gurhichtt der SS, Giiters-
loh 1967, s. 141 j n.
Świątynia ta, zaliczana jest po-
~IS
wszechnie do czołowych j do czasu
omawiftoej tu adaptacji, najlepiej 2:1-
chowanych zabytkówlIrclutektut)' ro-
mańskiej (1070-1129) w Niemczech.
Por. m.in. G. Leopold, Vii Stijhkircb,
'{lIQuctl/inhllrg. Berlin 1970,
ll;I) H. Himmkr zafasc}'nowm}' był
osooo\\o'Ością Henrylro I ze wzglc:du
nR cz(;ścio\l.'O rzeczywistą, po większej
części jednak domniemaną koherencje
cech osobowościowych pog1Ą.dó\V tego
władcy, z obiegowymi wyobrrieoia-
mi na temat urojonego historycznego
posłannictwa narodowych socjalist6w.
dziej tragicznego rozdziału XX-;viecznej historii naszego kontynentu.
Po wtóre dlatego, że niezależnie od tego, egzemplifikowały one tenden-
cję, która w znacznie mniej drastycznej formie dawała o sobie znać już
we wcześniejszych okresach dziejów konserwatorstwa.
Generalnie rzecz biorąc chodzi tu mianowicie O tendencję do ma-
nipulowania h.istorią w celu osiągnięcia bieżących zysków politycz-
nych. \Yj przypadku stosowania takich 11l~nipulacji, materialne relikty
tej historii zyskiwały na znaczeniu, gdyż umożliwiały skuteczną, bo
wizualnie atrakcyjną i emocjonalnie skuteczną transmisję odpowied-
nio spreparowanych treści znaczeniowych dol świadomości szerokich
mas społecznych. Taka rola narzucała jedna* zabytkom specyficzne
serwituty, co na ogół wiązało się z przeprow~dzeniem prac, których
charakter odbiegał na ogóŁ dość daleko od sta~dardów przyjętych po-
wszechnie dla przedsięwzięć konserwatorskicli
Socjotecllniczna skuteczność wspomnianych tu metod nie była
oczywiście tajemnicą dla przywódców ruchu narodowo-socjalistyczne-
go, który w roku 1933 przejął władzę w Niemczech. Dlatego weszły
one oczywiście na stałe do repertuaru środków propagandowych i po-
170. Za1tJłk lf7ewe!s/mrg (Niemry), widok ogóh!J (1) oraz widokjedncgo Z JI-'fI{Irz (2) po res/aura(-;; ifa1tta1Y.jll~j "dajJ/ad" J}// }N/(
lityczno wychowawczych tej nowej siły politycznej i zajęŁywśród nich
przeznaczoną 11apseudolJlisteryjne Hroqystoki orgttJlizagi SS.
czołowe miejsce, przy pasywnej postawie, a z czasem nawet współpra-
cy niemieckiego środowiska konserwatorskiego'o,. 171. Quedlillbllrg (Niemry), rommisko kol'gillta prW(ta P''(fZ or[f1fliW9( .H i
P'iJ'J/Of01HlIh1do fim/ecji
jwieckiego mauzoleulII ju"ttt~O Z his/(J'J'(~!)'(.h idoli IIm:j~JJ1I
. Pierwsza poważniejsza próba posłużenia się przez nazistów zabyt-
- króla Sasów H"'ryka I.
Rzekomo dllupskil: pUl.:h~ ,J"cllil; lo!I,-
kiem jako środkiem politycznej akcji propagandowej miała miejsce już
llar~w:i Plu1', IXJlwierdzalo \\! rnlli.:nlil-
w roku 1934. Na rok ów przypadała mianowicie rocznica krwawego nitl r limmll:m słl1s:.-.nr,lf,':, hitll;'lv.v~l(\""l
zdławienia w roku 1234 przez arcybiskupa bremeńskiego, wielkiego pulit)"ki ~p01CClfll.:i, pl'utnuj:lccl W.H
SlWę bOg~łlych l:hlf'pów. l'<••.tjl,;lll,i •..:.:
powstania jego chłopskich poddanych. Pamięć o tym zdarzeniu nazi- Htnr}kil J podo0j SIUI\'I:lfi:"I.LulV'~Il\-
ści postanowili nagłośnić i wykorzystać propagandowo w celu uwia- (928-929), Icgil}'nl(}W:lć I11hJ il)lI~lI' .•.':tl-,\
rygodnienia swej volkistowskiej, prochłopskiej polityki społecznej pr:.!ez SS pLm)' zd"Jbyd~l l'l·":I,;'r, ~-;il,;'lth..\
tzw. "prlcslt"<'.t:nł iyóow~j" 1\.1 w~rl.,--,·
oraz zademonstrowania swej antykościelnej postawy. Na okazję zor- {h.i~ Europy. Fakt {uJlllliWY r.r/.!;/. fl·~"
ganizowanych z dużym rozmachem rocznicowych uroczystości, część wbor.:ę, s·.lkGili,WjąLCg'.1 iq,u b ·flJ!\;"·i~·
kIJkiclm:g'.; Il;-Ul1:J:;%c:~cnja (Y l') l',). .~l~,"
średniowiecznego kościoła w Berne, miejscowości Jeżącej na obszarze, nowić InJal \V"I.,)r dla ,lnl)'kl':;\,;L:!III:).
który był objęty wspomnianym powstaniem, p<lZekszta.Jconazostała na czy WlęCZ i1rJtyrdigijllci I>uSlih"V nK;:lI
swego rodzaju świecką halę pamięci. Przyozdobiona zostala ona mia- nll7jS(OWs~:icgn - ild. \li sum' •... w:"ó
Whldr::ól rł,.~n. w OC'"l'l!.:h Hilllrtl!t:r,., h,,;,
nowicie m.in. monumentalnym cyklem obraz7w w technice sgraffito, lrC;':Ilt:gu 'J..l':tn~l\vCj' JTliSlyC:II1.)!,f." r" 'I
przedstawiających poszczególne epizody tegil powstania .. Z tym, że dyckl.l m:;islO\".-skicgo ~Wi'IlI)Ilt...!-'J.I' lU
kk·"lli:.::ującego \\':II':;IW, cbltll,:.Ll l;t~J'
ostarni obraz tego cyklu, wiązał w sposób alegcjryczny owe historyczne
(-.tCkOI110 nai..:zystszą 1~'S(>'.\l', 1"'·:I.),j:ii
wydarzenia z aktualnym, chłopomańsko-rasist6wskim kierunkiem po- ws~.yslkit: pn:ynljNy kwaiiliJ:łli~ci..: F"
nit: rylko dn mu w"t:i.lrCI l 'sol" I\\V.,,;" dL:
litylci społecznej partii hitlerowskiej'''.
n:/nnków hidt:ww:.kic.j dll}' \\'ł:l~l.'.y,.d~
Jeszcze w tym samym roku formacja SS, z inicjatywy swego przy- l.'lkŻc ojca dudlfJWt.g(, I.:;
c.:..• n;;,.j:.l,,·,
wódcy H. Himrnlera, zajęła zamek Wewelsburg kojo Paderborn i roz- .:.i;il:j il!l:lJl'Jgii ,d JllLj I""
i p,'ch('llll)'<.1I'
nów pulil.p:::tIlych. FaJl..y'I<lq:J./ hnlll,:,
poczęła szeroko zakrojone prace restauratorskie oraz adaptacyjne. Mia- Hcnryb I Ilylu hl!; ~illf", ":1'
r:.l pOSI:I(J:\
ły one, ze znaczną szkodą dla średniowiecznej substancji tej bndowli, j11'%C!,:I:JC%;llu
WSzd~:ft: rllqul14IJłl: i~IJtl;
wykreować specyficzną, pseudohistoryczną scenerię, dla celebracji, w ce, prz}'bit:fJH ..C \\'r"f:~ Illitt,>, ).::·t,:j·
umyslr,w':j abtn;Kji l lak 1\;1j'I";rki. ..I
ulubionym przez Himmlera mistyczno-lnisteryjnYlTI stylu, najważniej- rrinlrllk:r UW,l%:11sidJil: ~,IILh:I,1 ~llt
szych uroczystości wewnętrznych tej organizacji'o'.
Wśród zabytków, które poddane zostaly rego rodzaju manipulacjom,
::::I::t::;~~l
:~!~~~~r:~)r~~l~:~,~;:~~:
i:
tiflJbowc:; krypl)', by nawilVy •••.I.: z litr"
ll~.·
\:.;.::':~,;
na poczesnym miejscu wymienić należy także kolegiatę w Quedlin- _. j::lk publicznie uświ,\dl.:'l:d.- ~cl~ll' d"
burgu. Kościół ten, od czasów Reformacji służący miejscowej gminie ch()wr kontakt. \-"If. II. Il;.II1'c V.,i.
pf;':yp. 807), Of~Z K. Vumlllll,:.' ..• M.!~·.,;
ewangelickiej, wzbudził żywe zainteresowanie HimmJera, ze względu na IIIItI MOflipJliatiOIf, 1dto/q;llr!Jtr lV,/J Jml'.~:t.
L
znajdujące się w jego krypcie grobowce księcia, a następnie króla Sasów hldJł 1~4'gion dt:IN"liolluuf.q./ulilfl"'.r, Ci;t··
dngcn 1971;Joscf Ac.:kcrnJatlll, l"hiJln~h
Henryka I i jego żony Matyldy"'. Fascynacja biografią tego władcy"', ł llilJ/lJltr (Ja Jd,o~" Giirtingcn 1lJ7I).

~In Kntherinc Rllf, Der .QJ/dk/l-
!1:I1,Vr [)()I.'J im V,illcn Rekli, Kritiscbc
Hnic!Hf' 12, 1984. s. ·17·50.
811 Sk:tla wpływó\\' ówcz('sncgo
generalnego kOmCIWl1fOf:l zabj'rków
H. I-liec!u:, n~ dC'cyzje dotyczące pw-
gnllml pt:l(" rrz)' tal. (;('nnyrn dziele:
mmańskicj :m;bitcktury, nic ZOSl;ł-
h dfll;\d doJ:ładJ1lC.j w"pozn:lo" -
\"~.zJ'~lkit..:•.\lane doląd (;,kr:y pm:wa-
l:li~\jednak wnn<;ić, że byb ?rl.ikolll:l.
i'or. ihid., s. 56, prz}'p. '15.
• J! .S\liI)i~l7l"ll (.ech glOtcskl)w::j
pikfl'HC'l'ii pr.:}'<bje c:llcj ~pr:l\Vic,
prz.emilcz:m)' WÓ"'CZ:L" 5krzt;;lni~
flll.r. 7,l'.mimo usilnych pos7.11kiwIIIl i
b,\d;ł1'I, nj,~zdolano odnaleźć zwlol,
p:1r~' rnonar~:H~i. \VI cZ:'lsieneopogan-
~kQ-l11i:'r.}'(zneiccremonii pt)wt6[oc:-
~.(l pogrzci'lll w (lm:r z, I lIa 2 lipca
l017, \V Ih1wym grobowcu SpOC7.C1y
.~mi('l'r,cJnc J:eszd:i zupeJnie' przl'pad-
kCIW\'ch o~ób. Por. H. Wiischer, D~r
Bm:gberg in Qmd/illbJtrg, Berlin 1959,
s< 53-56.
Il.\ Zbudowan" w ial;lt:h 1173-95
katedr" uważana jest, zc \vzgledu na
SWIJjc ogólne roz,p!:tllow:min i najw-
c'U'śniejs7.c w regionie sklepienie, za
cr.ll/owy 'Zabytek aIchitckllltr Wnlan-
l'ki\'i. Pnr. ni, B.:m fil/d "KlIlutdrlt./p,,;)/i!r.1"
dn SIl/d: /k.'!mJ(bll'r~F. Aralln~thwd.v,:
L(I~':j, r..1~~ .•nl.
,'I' kg!) Hll~r:lrl;1 CJCJ7n:Kz:d,! ~1l;
l" l'l:ldm 'j('s~~(:z:~j~.dq~\ (cl'h", po'.}'.
Ihi1Cą h ';7.'~Z(;l;i'hl;(; iSllJrnew', br.)
lc1cologinflic l1u~ncgo ··.valofU.l)kmi.;;
~a.~~)'J: hxirc.ml,l przcwr){!;:il, tlzJl'lwn-
rw by/n ni.i:lHl)wic(c pC1C'l partyjnycb
;,.i(·oh.\;/l\\' Z;J[':mpió= dPiC7.111~ kr.Ór::\ \1,'
lH1.!c;>.rst~%ci _ fnrlłllC pr;?ccilow;){:\
prz::p.
,~~:~:~~:I
(~:~~
~:;:~I~I)7~li:~r;~'S~~·s;(}:~.t~~~
s.
81.)(1), 232.
~l! I.hicl .. :; ns.
Podohnie j:\k ';\' pf'zrpadkll
~ir,
knlegialY W QucJlinbl1rgu, nie 1l10Ż-
n;l n:t podst:1wic iiler:l.Il1ry dokł:tdnici
nkrd!J(; 'Za;"lng:lil)w:'lni:.l.~I\Jib
Slt..lI~'ll;L
k\)m;efwalor~kjch w c;łl)'m pf7.td:iię-
wzit;c;iu. Sąrłzić jednak !Ialó.y, że hyl
on minill';\lny.
skłoniła Himllllera do podjęcia działań, zmierzających do przekształce-
nia miejsca wiecznego spoczynku tych windowanych na najwyższy poli-
tyczny piedestał postaci, w ważne meclium politycznej indoktrynacji.
W związku Z przypadającą na rok 1936 tysięczną rocznicę śmier-
ci Henryka l, kolegiata zos'tala najpierw częsciowo, niebawem jednak
całkowicie, przejęta przez SS i wyłączona z kultu religijnego, w celu jej
restanracji i adaptacji. Prace te miały ją przystosować do funkcji mauzo-
kum, a zarazem swoistego sanktuarium nazistowsko zmanipulowanej
historii Niemiec. W! trakcie dostosowywania tej budowli do lej nowej
funkcji, usuni~to z jej woętrza wszystkie elementy wyposażenia kościel-
ilego. Nast~pnie wyeksponowano sztucznie surowy charakter romańskie-
go wątku i faktury ścian ..Nadto dość daleko idącym przekształceniom
poddana została krypta mieszcząca grobowce Henryka l i Matyldy8l'.
Po zak011czeniu uroczystych obchodów rocznicowych w roku 1936,
podjęto natychmiast jeszcze kolejne prace, prowadzone nadal pod ści-
slym kierownictwem SS8JI.Polegały one przede wszystkim na dalszej ra-
dykalnej puryfikacji i reroman.izacji wnętrza, oraz na daleko idącej prze-
budowie krypty wraz z grobowcami w stylu architektury IIIRzeszySl2.
Sprofanowana kolegiata stała się po odrestaurowaniu w duchu jed-
ności stylu i odpowiedn,iej aranżacji, monumentalną kulisą dla insceni-
zowanydl z propagandowym rozmachem masowyCh imprez ideowo- żonki - a w.\ęc krypta z grobowcem ora" .znajdująca się powyżej, w
i
wychowawczych ruchu nazistowskiego . posadzce korpusu nawowego, figuralna płyta nagrobna z około 1250
Podobnie zaprogramowane prace podj<:to niebawem także .,,,kate- wku. Krypta, a częściowo również i wspomniana płyta, zyskaly obec-
drze w Bruns7.wikuBIJ.Głównym impulsem do ich p"djęci'l byl - po- nie nową oprawę architektoniczno-rzeźbiarską w stylu sztuki Trzeciej
dobnie jak w Quecllinburgu - związek tej budowli z kolejną, popularną Rzeszy. Pozbawione poprzedniego wystroju ściany kościoła pokryte
postacią historyczną, której biografię można było zdaniem nazistów zostały sgraffitowymi kompozycjami figuralnymi, które w monumen,
wykorzysrać skure~znie clia icb propagandowyCh celów. \'(1 przypadku
talnym i patetycznym stylu, prezentowały tematykę nawiązująca do
Brunszwiku chodziło o pogrzebanego w krypcie tutejszej katedry księ- działalności publi.cznej, a zwlaszcza czynów zbrojnych Henryka Lwa.
cia saskiego i bawarskiego Hemyka Lwa (1129-1195) - organizatora
podboju i kolonizacji słowiańskich ziem na wschód od dolnej Łaby.
173. B"'nJ'IJ"ik (Niemcy), u'idok u'nęlr{a przed restauracją j podję- 174. B1"II11S1p-7'k (N'ie,nry)J kaledra,ll-7aok Il!l/~hza po I'tJfaJJ-
Przez ideologów nazizmu wykreowany on został także do roli prekur-
ciellJ prac adaptaC.Jil!Jch. 1'tJ9'j adapta9i 1/0 rek na'(jJJou'JkJej propagand)' par!JJilej.
sora i duchowego patrona jednego z najważniejszyCh wątków przewod-
nich ich partyjnego programu - a mianowicie idei "parcia na WsChód"
(DralIg lIach OJlen), w celu zdobycia "przestrzeni życiowej", rzekomo
niezbędnej dla godnej egzystencji narodu niemieckieg08H Henryk Lew
- obok wspominanegu już Henryka I - nadawal się więc idealnie do
roli sZl;uldarowej posraci nazistowskiego ruchu.
'IV celu zapewnienia sprawnej transmisji do powszechnej ś"~ado-
lllC;ści spoI eczcl:lstwH, wszystkich ·w.iąza.nych przez hitlerowcó'\\,' z tą
postacią, ideologicznie zmanipulowanych treści, władze partyjne 1'0-
wU10wiJy slworzyć odpowiednią oprawę dla miejsca jego wiecznego
sp"czynku. NUmo sprzeciwów ewangelickiej administracji kościelnej,
w
katedra została upaóstwowiona i wyłączona z kultu religijnego8J5• Na-
sr<:pn.ieusunięto z niej nie tylko wszystkie sprzęty kościelne., ale także
wjc;kszość dodanych 'W cZ::lsach nowożytnych elementó'" architektury
i wystroju. Po przeprowadzeniu radykalnej puryfikacji, mającej na celu
przywrócenie budowJi jedności stylowej z okresu romaóskiego, rozpo-
częly się prace nad nową aranżacją wnętrza, prowadzone pod dyktando
władz partyjnych, działających w porozwn.ieniu z samym Hitlerem81O•
W pierwszej kolejności w centrum ich uwagi znalazły się obiekty zwią-
zane bezpośrednio z pochńwkiem księcia Henryka Lwa i jego mał-

817 K. Amdt (zob. przyp. 806), s.
217, 226, 228, 231. W rym clHITd.k·
terze budowla t3 by1a rz~czywjście
i.ntens}'v.'ruc użytkowana - nawet w
god:;:inach nocnych, ibid., s. 222
818 Ibid., s. 242, prZ}'p. 214.
m L. Pastor (zob. przyp. 129),
Xv1/3, s. 486.
no Krypcie: tej budowli, miesz-
czącej grobowiec Albrechta (ok.
1100-1170), margrabiego bunden-
b\.uskiego, oslawionego zabotC}. j
kolonizatora zi~m slowiańskich, na-
dano· po przeprowadzeniu prac b\.l-
dowlan}'ch j atlap~C}'jnych - funkcję
mauzoleum. up:uni(:tniaj:l,.cego jego
postać. ?\.fiejsce to spełniało wainą
roję \V scenwuS2:U doroczn)'ch, pro-
gramowych \\.'}'ci~czek szkolnych do
Prus Wschodnich, jako ceremoni:ll-
ny punkt ich wyjścia. Ekskursje od-
byw.me rrasą przebiegającą poprzez
terytorium polskiego Pomorza, czyli
tz\v. "Koryt;\cza", służyły indoktryna-
cji hitlerowską propagaodą na rzecz
rewizji "baniebnej" granicy z Polską,
\VY2n~czonej Traktatem Wersalskim.
POt. Dit Gmji AlbruhlJ dts BiJ,.tI1,Die
KUllst im nI Reich 9, '1938, s. 282.
~~! Z:lbylc!: 1:1;11 już '-'.' l"fJ~,ł,: 11:'~.1
mianow;'lIly 1.')~l;11 ••Nar·.JJ: •.•·.i'll
S:l1lktuaciulll Niemiec". Ic~(, tiule,· ..•
nicza sceneria kr.lj()br~;(l\:·<I l \~'\~'"
kic wartości hi~tl)r~·c7.tle j ;JnysI} ••.~!lt".
przydawać mi:lł)' ptJwagi i Splclhl.,n:
ulicj:llnym cc,rcnl(!IlJC'1ll f1mj,tt")'fll
du~e :;:11;)C%Cllit dla taszyZ;U ..jl Ż) ":1:1
publicznego '.1': Niemc:.t:cch. \'iJ toku
176. Ma/bork, wn~trze lWie/kiego Rrftktarza na Zamku Średnim IV('{fJJie coroc~lęj (trUl/o-
l Y34 powOl:lWI wsrah lu do ""cia
nii Zapripi{żenia, Ul przedednill tlrodzin A. Hitlera, reprezentacji !lO/vegoro(?pika "iell/ie-
l n BI1I~s'(!"ik (Niemcy), katedra, krypta grobowa Henryka Lwa,Jednego Z history'i!'ych ckich dZit1l!CZIf-Ii chłopców 1JIstqJl!iąC.Jch1JI szeregi l1aZisfOJl'sk.iy orgal1i'{f1cjilIlłodzieżou!e).
ideowo wychowawcza j paramilit'lr-
Idoh naz'zmII, przeblldoll'alla III styl" sZ"'ki III RzeszY i prze'{!1a't0na na miejsce Jego na organizacja "Państw(J\\~.1 Sluibół
Pracy" (Ktid)J,(/,.bl!il.rditllj~. W toku
iwitckiego kll//f(.
19.35 r. dokonam, lU aktu rO'Lwiąz;t-
szy także zabytki atchitektury s;meckiej. Spośród ważniejszych zabytków nia trad~t.:)'jnl:gu krajowego 7.W;:rl.ku
Uzupełnieniem nowego wyposażenia wnętrza, była utrzymana w wie- objętych tego typu przedsięwzięciami 'wymienić należy - prócz wyżej korporacji 5tudend;ich. W teJ l1lil:j:.l.'c
cowo-propagandowym stylu dekoracja hitlerowskimi emblematami już wspominanego zamku Wewelsburg - .. jeszcze siedzibę ,'\Jbrech- Z"$ POW(JIMUJ ietil\ot;uśnic "Nóll'l).
d('Wllsocj;l!isl)'r.zn)' l.WiąLd, SUldt:l1
i sztandarami, przesłaniająca sakralne cechy kościoła i akcentująca ze ta Niedźwiedzia, zamek Ballenstedt"", zamek landgrafów tllryngskich tl:IW." .k5Zf':Z~ p()inicj :Lałożuny III ,:;,!.
szczególną bruralnością definitywne zawłaszczenie tego zabytku dla Wartburg"', przede wszystkim zaś zamek krzyżacki w Malborku. Jak tl J SI::i/ "instynn d(, .d·l:'"Id:llil·.I; li!'Wl •.hU.]1
wl""Y' ..•.•ów ".yd\/\\·:;kic:h a,1 kI '."
potrzeb areligijnej, czy może raczej neopoga'lskiej ideologii. podkreśłono w poprzednim tozdziale, ta wspnniaJa rezydencja wielkich cidne \\. ~I· •.lil(;;.o.c(.h" 1\,1' l";' '.11
W ten sposób zabytkowa chrześcijańsh ś"~ątynia, przekształcona zo- mistrzów tego zakonu, należał już w XIX wieku do gruP}' zabytków (1.1 III. 11r~yp.6t.l'),~ .. 14(•.
stala - według cytatu ówczesnej relacji prasowej - w "monwnentalną sta- szczegóLue silnie zaangażowanych
rogermańską salę tronową", w budowlę, w której "odżył bohaterski duch propagandowo w służbę bieżącej
177. kIa/bark, zorgrtJIiZOIJ'iJlld 19 'V 19./0 mktf .:'!.'Il·l!IcJIIM p";{f.kd.~":.b:: ..1 <I .•
jej fundatora Henryka Lwa ... protagonisty prawdziwie narodowej, nie- polityki luelnieckiej. Lata trzydzieste Z.1lJ1kcm:ym dZ/etfZ':Jim Zo1vrtJ}!..l'rh Z lt OlJ'lI/U kOl>;'; J";/,.ur'/r'ro'lł' ,(J'!f/tii· •.:/u':;·i"ir·
wieku x.,'X prz)'luosły dalszą esblację '
nueckiej polityki", w "miejsce pielgrzymkowe ... które gromad:zjć będzie gCII(/cileroJlli Prus ZadJodl1idl ~--'1. .Fon;t'-r((J/JI{
współczesne pokolenie Niemców na uroczyste chwile skupienia, poświę·· tej tendencji. Spośród wielu przedsię-
corie panuęci wielkiego niemieckiego kololuzato~a, które umacniać winny wzięć wykorzysrujących ten zabytek
świadomość narodowo-socjalistycznych zobowiązań naszych czasów"'\'. obecnie dla celów propagandowych,
czy polityczno-wychowawczych, naj-
Propagandow: sukcesy omówionych wyżej realizacji, zachęciły wła-
dze pattyJne l panstwowe do planowarua dalszych adapracji zabytków większy rozgłos i polityczne znacze-
t.
architektury sakralnej dla podobnych celów: \~r poszczególnych częś- nie zyskały dwie imprezy. Pierwsza z
CiachkraJu, przystąpI!y one już nawet do wybonu kościołów nadających nich, zorganizowana została w roku
się ich zdaniem do funkćji takich obiektów propagandowych, którym 1937, w celu uroczystego ogłoszenia
zamierzano nadać nazwę "katedr państwowych" (J/aotsdollle). Nie cofa- rezydencji malborskiej "Zamkiem
no się przy tym nawet ptzed myślą zbezczeszczenia w ten sposób tak Nienueckiej Młodzieży" (Bwg des
czcigodnych miejsc kultu religijnego, z zarazem bezcennych zabytków DCtltscbell Itl/W'olks). Od tej chwili
historii i sztuki, jak katedra w Strasburgu, którą zamierzano przekształ- corocznie, w przeddzień rocznicy
urodzin Hitlera, odbywała się tutaj,
cić w "Narodowe Sanktuarium Niemców"'18. Trudno w tej chwili od-
powiedzieć na pytanie, na He opisane powyżej pomysły sekularyzacji tranSl1utowana przez wszystkie nie-
świątyJi i przekształcania ich w centra propagandy paJistwowej, inspi- lrueckie rozgłośnie !~diowe, pom-
rowane były przez wzorce Wielkiej Rewołucji Francuskiej. Wiadomo .patyczna ceremonia zaprzysiężenia
ptzecież że w trakcie jej przebiegll doszło do przedsięwzięć o dość ogólnoniemieckiej reprezentacji no-
wego rocznika dziewcząt i chłopców, .
zbliżonym charaktetze m.in. do pIzekształcenia kościoła św. Genowefy
w Patyżu w Panteon Narodowej Sławy'l'. inaugurująca ich przynależność do
Na marginesie omawianej tu problematyki wspomnieć jeszcze nale- nazistowskiej otganizacji m!odzieżo-
ży, że w podobnie instrumentalny sposób traktowane były w III Rze- :Wej.W ramach drugiej z tych imprez

m POr. H. Doockm:tl1n (zob.
pr7.YP' 477), s. 155 i n. Poe. micie S.
Ekclahl, Dit Jch/ocbl bei 'J;"nner.berg
J.I lO, Bdiner Histoeischc Studie.n
Nr. 8, 1982, s. 24; M .• Budeight, Gtr~
JJMIl)' I1mu taJll1'lIrdJ. A SIl/tfy oj Osl-
ftrJ(bllll.g ill t/le1bird H.tie/), Cambridge
1988, '.184 in.
Dokbdnicisze omówienie tego
UJ
obszernego prohJ~nlu. stanowiącego
jeden z l~jistotnicisz}'ch wątków teOrii
konscnwtorstwll, nie mieści ·sic: już w
ramach zaprognmowanych dla niniej·
szego opraq.lwania. Podstawowe wia-
domości na ten temat zaczerpnąć moi-
na m.in. z pnc G. Mo~cha., op.: 2ur
IWerl.rkoh deJ akJJIllkn DmkmalbtgriJft,
Deutsclle Kunst und Denkmalpflege
35,1977, ,. 189-192; tcnże, Zur DifJi-
rtnz;trhflrkDt tks Dtnkmafbwi.ffeJ, ibid.
39,1981,.99-108; lacie,E1,,,,hm.nd
E,.hnlltn. odu: Dil IWismu(haftlkhktit der
Dtttkmalpjlegl, Unsere Kuostdcnkmii1er
33,1982, ,. 90-%. Por. l2kżc: N. Hu'c
(zob. P'zl'P' 123), s. 210 i n.
124 \YJ. F[Qdl, Max Dt'Orak.r. .. (zob.
przyp. 359), • 90.
w Por. m.in. U\vag1 wst~pnc w: 1:
B!e~r, SloIIldenkJlJal rmd Londdtnlenll1l ak
GnmdbrfJ!fft do- Bal/dmkmalJ.lfrsl, $chóne
Hc:irna.t 70,1982, s. 264. W tej spra\,,-ic
dodać jeszcze w}pad'l., że s7.c7.Cf,>Ólnie
w Niemczech, ruch ren .zysbt \V Luadl
dwudziestych i trzydziestych duże zna-
czenie; a nawet znac.zny "''Pływ n.•..ofi-
cjalną polit}'k~konsttwaton;~. Cies·zył
się bowiem rnocnyrn poparciem czyn-
fuków politycznych, Część poglądów
tego ruchu - zwłaszcza odnosząc.ych !\ię
do chłopstv.'il i znJ'lCZOlla jego kultury w
życiu wspólczeso}m - nagla.~niAAy("h \II
sposób SZC2ególny przez PawIa Schlll~
tle - Naumbw-g, odpo-.Uadal dość ściśle
założeniom idecl\vym IlarodO\v-ego so-
cjalizmu. T~ wybitn)' dzialacz na rzecz
ochrony Jl~'OiS2CZ}7-11Y", zdobył sobie
duże zasługi w początkowej fazie rozwo-
ju tego mclm. Z czasem $t.'\l si~ )cdnak
niestCty jednym b:u-d;>jcj aktywnrdl hit~
le[Qwskich działaczy kultur}' i '!.~angażo-
"..al si~ mjn. w haniebną :tkcj~ zwab..a-
nia "sztuki \l,;ynafUC2onej" Por. m.in. L
B:u:t:ing. POilI Sd),,~.NIJ1f11lbHlg.01/ J"l:ollit:l'
der dtllIJdJt!J1 J<j"t"rariJtl~, Mi.indlC!\ 1939;
G. Kmtzsch, KJmrnml" fQld Diirt/{'l/I/t! alI
&i/mg ł!tr GeJfhit/.l1t litr Gtbildtlf1J im 7.LWJ.
frr da fnpuiaDSlnlU. G6ttingen 1969,
S26 C. Sine, Dt/' Sfiidttbau /1{1chJt:inm
klfmlunrehm GnmdIiJlZtlt, \X/jen 1889,
178. Gt/llliJk, fi,rgllllllt pi'q:,; II/. Dl!tgiej przed padjc"eJll pm,: mtallratOl'Jkich '" 179. GdmiJk, fragment pierzei ul Dlugit:i po Ztlkońc~:pll'J( prac restaurator·
L'7 Pewne oznak'i zaimetesC1\vania
kll//cll/ot t •.:rydzieJtycb X"l( 11.< sJ.·jch 1/1 kOJiCII lat Il'iYdZiesi)'c/) XX II.~ tego rocb'..:lju :'II'rhiteknuą z..1obsU\l.('l\\;~IC
można wpI'2\\'Cl7je już w wick'U XIX (op.
A. Verdia, F. Gltoi~ AIl1Jit«trn"t au'k
wykorzystlll1owiosną 1940 roku zamek m"lborski jako kLilis~dla hucznie wymagających opieki konserwatOrskiej. Znaczna część rych obiektów tJ dtJmfsf.qJte (711 m'J)'(1J ~>o PaOs 1864; E.
na rozkaz Hitlera zainscenizowan.ej wojskowej ceremonii sprowadzenia z reprezentowała wprawdzie skromne walory historyczne a zwłaszcza VlOUet-le-DlJc. Histaire dl I bn/IIMioll h!l-
H}(IUI, Paris 1875). jednak do pełniejszego
WawelL1do lvIalborka kopii sztandarów krzyżackich zdobytych w 1410 r. artystyczne, lecz w świetle tych nowych poglądów zasługiwały one bez-
rozwoju tego typu b-Ad'lń doszlo dopie~
pod Grunwaldem. Ceremonię t~ propaganda hitlerowska naglośniła jako względnie na status zab)'tków dzięki swemu zakorzenieniu w strukturze IO na początku \"iektl xx.
Jilko bodaj
swoisty wyraz rewanżu za poniesioną wówczas klęskę niemieckiej polityki lokalne.j, tradycyjnej kultury. Tę kategorię zabytków M. Dworzak pole- najważniejszą inicjatywę w t}m z.'\krcsic
wymienić należy pLledsięv ..'zil,,"Cie S7.waj-
wschodniej oraz symbol ostatecznego zwycięstwa Niemiec nad Polską. cał zresztą szczególnej opiece konserwatorów podkreślając, że zabytki carskiego sLOwarzyszenia inżynierów i
mniej znaczące, jako bardziej zagrożone w swym ismieniu, wymagają
\\7ładzom nie udało się natomiast zrealizować na szczęście projektu polą- architektó,,; króre w roku 19m wyclało
specjalną odtZ\\,~ \V ~prn\~e koniccz-
czenia zamku w jedną całość fllokcjooalną i kompozycj'jną, z rozlegl)'m większej uwagi niż te powszechnie uznawane'''.
ności p12epco\V.ldzenia iO\\'eot:u')'zaqi i
założeniem architektonicznym, które pomieścić miało wielki ośrodek Idee te zyskały z miejsca daleko idącą akceptację szerszych kręgów podjl;:cia rx:hroo)' :ubytkowych domó\v
mieszkalnych w tym kraju. Zoala.l.ia ona
szkoleniowo-w)'chowawczy kształcąc)' mlodą elitę partii hitlerowskiej822. społecznych. W dużej mierze odpowiadały one bowiem poglądom
pozyrywny odzew, uk że już w lOku
propagowanym przez wspominany już w poprzednim rozdziale ruch 1910 publikou'ać zaczęto serię wydaw-
Wśród zjawisk, których dzialanie przydało konserwatorstwu wieku na rzecz opieki nad "swojszczyzną" - zwłaszcza jeśli chodzj o zacho- ni~ ,.Das BiligcdUlUS in der Schwoz".
XX szczególnie dużo nowych, tym razem jednak poz)'tywn)'ch, charak- któn w roku 1929 osiągnęla już liczbę 20
wanie char~frerystycznych cech krajobrazu oraz tradycyjnego wyglądu toOlÓ~ Pcxiobną, akcj~ podj(:ło prawie
terystyczn)'ch rysów, wymienić należy przede wszystkim znaczne po- wsi, miast irasteczek82S. , . ." . ,ównoczeSnie niemieckie stow:uzyszenie
szerzenie pojęcia zabytek, co było konsekwencją dyskursu toczonego Rozwojqwi tych poglądow sprzYlało oZywlerue badan nad proble- o podobo)'TIl ch:u-akteae. PoL mm AM-
Jńahm~ unJ Sammlrllll. altu Biiwł.KiJutr, Die
już od pewnego czasu na wielu obszarach nauk humanistycznych823. matyką historycznych przemian w sposobie przestrzennego rozpla- Dcnkmalpflcge, 1907,.64,0= D" m-
Na przebieg tego procesu, a w konsekwencji na poszerzenie spek- nowania i dabudowy zespolów osiedleńczych. Nastąpiło ono już pod ""!f"Phisd;e &;ml ;ib<r den V Tog der Den-
~ b, Mnint Berlin 1904, passim.
trum całej problematyki konserwatorskiej, wpływ- zwłaszcza poczyna- koniec wieku XIX, przede wszystkim pod wpływem pionierskiej roz- W roku 1921 22początk0wan2. zoswa
jąc od przełomu wieków XIX i XX - wywarły idee Riegla i D'worzaka, prawY Camillo Sitte'" . Dzięki niej w polu uwagi badaczy, a w ślad z; seria w)'dawnic7.:t ,,Das B~d\aus im
DculSChco Rcich uod scioco Gttnzgc-
przede wszystkim zaś wynikający z nich pogląd, że wszystkie materialne nimi także konserwatorów, znalazła się zresztą nie tylko problematyka
bietm", W latad\ trzydziestych zronau-
zjawiska będące produktami dawnych procesów dziejowych - zarówno kompozycji układów przestrzennych, ale także zagadnienia zabudowy gurowma została w Niemczedl nawa
artefakty jak i twory natury - posiadają';' zasadzie jakieś wartości zabyt- seria wydawni= o podobnym chamk-
wypełniającej ramy stworzone przez plan miasta, czyli przede wszyst-
tc[ZC "Das Deutsche BWgerhau.<;", która
kowe. Przyjęcie rego poglądu za wytyczną praktycznej działalności kon- kim architektura mieszkalna, która dotąd nie była powszechnie po- kontynuowana po fi 'Mljnie światowc],
serwatorskiej, oznaczalo zwielokrotnienie o krocie liczby przedmiotów strzegana w kategoriach zabytku827. osiągnc:ła lic.z~ kilkudziesi~u tomów:

':!II Spośród ważniejszych publi-
k:acji odnoszących sil; do tej tem:ltyki
wymienić należy R. Unwin. Grond/o-
gm du SJiidJtbouu, Berlin 1910. A. E.
Drinckmann. Dtt/Jstht Sradr. Frank-
furt 1911. P. u.ved:an, Hinoirt dl I'
urbo"ismt, Paris 1926.
m Por. H. Flesche. Dit UmgUlo/-
/u"g Jtr S faJf Bfr1unsthwtig, Deut3che
Kunst und Deokma.lpflege; 1935. s.
169 i n_
IUO E. Volmar, Don'Jjgs Bauu1trkt
liniJ ihrt lY/ittkrhtmtl/ung. Ei" &thtm-
(hetjtsbnith/ Jw BtJNJtnkmalpJlegt, Kul-
turpolitische Schriftenreihe fUr den
Reichsgau Danzig - Westpreussen,
Nr. 2, 1940. Projekt tm pnywolu-
jemy jedynie jako przyklad realizacji
metodologicznie słusznej tendencji
do dzialOłÓ konsermtorskich na ska-
I~ urbaniscyczną. Natomiast sposób
wypełnienia tego pod wspomnianym
wzgll;dem prawidłowego założenu.
programowego tre:ści~szczegółow}'ch
ro:tW:iąz:u1 budzi zasadnicze zastrzeże-
nia, Projekt pnewidyw~ł bowiem ta-
dyblną i masową puryfikację prawie
wszystkich fasad w poszczególnych
pierzejach ulicznych i proponował ich
II.historyczną aranżaciiW w scylu st::lno-
wiącym pnedziwną mieszankiW neo·
reuesansu niderlandzkiego z cechami
:u:chirektur)' III Rzeszy.
8" Die Denkma.1pfłege, 1904, s.
34 i n. Ochrona prz)'rody. jako sa-
modzielna sfera dzial:ulia, ma np. w
Njemczech bardzo bogate tradycje.
Jej rozwój swoje pierwsze apogeum
osiągnął już w czasach romant}'Zmu.
\YI niniejszych rllmach trudno oczy-
wiście zm.iddć, szersze omówie-
nie tego tematu, Jego krótki zarys
2 wyborem podstawowej litwltury
prezentuje m.in, W En. Zlłr zeitgtJ-
,hi,U/ithen EnhJ,i,k/uflg von Ntz1lm,hll'Z
u.d Lmduhaftpjkgt, [woj 75 Juh"
RhtiniJthtr Vmin fiir Dtnkmtzlpjkgt ,,,,,i
LmJch(1JtJ1(hu/~ red. J. RuJand. Neuss
1981, ,. 367-388.
Jednym z bardziej widomych następstw takiego rozwoju sytuacji by! jące szerzej celowość takich zintegrowanych dziala'" konsetwatOrskich
jednak nie tylko dalszy rozwój badań nad problematyką historycznych i prezentujące nawet różne propozycje praktycznego rozwiązania na-
przemian w sposobie przestrzennego rozplanowania zespołów osied- suwających się w związku z tym trudności"'. Mimo wszystko jednak
leńczych''', ale idące Vi ślad za nim pierwsze próby podjęcia działań sprawa ściślejszego. połączenia organizacyjnego ochrony przyrody z
konserwatorskich, programowanych szeroko na skalę całego miasta, ochroną zabytków pozostała, prawie w całej Europie, w pierwszej po-
lub znacznych jego części. Spośtód szeregu podjętych w latach trzy- łO\iriewieku XX, raczej tylko w sferze dyskusji i planowania"'.
dziestych na terenie Niemiec przedsięwzięć tego typu wymienić tu Dość podobnie kształtowała się także sytuacja w jeszcze jednej sfe-
można projekt konserwatorskiego uporządkowania śródmieścia Brun- rze działań ochroniarskich, które przydać miały kolejnego rysu charak-
szwiku'29. Realizacja podobnego projektu dotyczącego głównych ulic terystycznego konserwatorstwu wiek-u XX - a mianowicie w dziedzinie
Gdańska rozpoczęta zostałą1eszcze przed rokiem 1939, kiedy posiadał ochrony i konserwacji zabytków techniki. W wysoko ucywilizowanych
on wprawdzie status Wolnego Miasta, pozostaw-ił jednak pod silnymi krajach Europy zachodniej, przede wszystkim we Francji'" iw Anglii'35,
wpływami III Rzesz)""o. ~ obiekty związane z rozwojem i funkcjonowaniem przemysłu, handlu 181. Albert S,hu',iIZtr (1875-
Wyżej opisany rozwój sytuacji skutkowa). 0'izywiście w praktyce i komunikacji, stall' się już pod koniec wieku 1..'VIII przedmiotem zain- 1965), Io"rtal Nagrot!J Noblo, u.'l'-
teresowania nąukowego idziałań na rzecz ich ochrony - jednak przede bitny francuski ieka'iJ JeokJg eU1ongc,
konserwatorskiej zasadniczym rozszerzeniem zakresu działań. To zaś
Ijcki, 'mrok j JfJo/trtflik; tprazem
z kolei' pociągało za sobą konieczność opanow~nia przez pracowni- wszystkim ze strony amatorskiego ruchu naukowego i muzealnictwa'''. tai inicjator m(hu na rzecz ()(hrol!J
ków służb konserwatorskich kolejnych dziedzin wiedzy i umiejętności, W Niemczech z kolei podejmowano nawet dość wcześnie próby otocze- zaby/kolJ':yrh orgouóm
a ponadto oczywiście także, podjęcie przez badaczy zainteresowanych nia tych zabytków ochroną prawną'37. Na szerszą skalę nie przynosiły
problematyką konserwatorską, intensywnych prac nad dalszym nauko- one jednak długo konkretnych rezultatów. Powodem tego były przede
lUPrzykładowo wym.i~nić moż-
wym rozwojem tych dziedzin. wszystkim niemożliwe niekiedy do przezwyciężenia problemy wynika-
n2 - H. Conwentz. Did Gifiihrtlullf!, dtr
Jeśli chodzi natomiast o problem ochrony krajobrazu, króry - jak jące z trudności ze znalezieniem 'dla tego typu zabytków jakiejś sensow- NIJ/lłrJmknJii/u und v'imfhlti,gt' :(fI ibnr
nej, wtórnej funkcji użytkowej - zwłaszcza w sytuacji, w której znaczna Erhallun.t Berlin 1904.
już wyżej wspominano - traktowany był przez ruch na rżecz ochro-
m H, J. Rom, NtllumhuJZ JlIld
ny "swojsżczyzny" na równi z problemem ochrony charakteru starych ich część znajdowała się w obrębie nadal jeszcze czynnych zakładów
Lmdschnftspjkgt im 1l7esJeru't1fd lind sjM-
miast, to przypomnieć tu wypada, że już w roku 1904 organ nieffiie- produkcyjnych czy usługowych. Sytuację pogarszały jeszcze problemy /idmlJ Btrgischm L~",J. Iw:) Erh<1llm
techniczne jakie generowała konserwacja wielko kubaturowych na ogół Uf/tJ Gu/n/len.... s. 411 i n.
ckiego środowiska konserwatorskiego wypowiadał się w tonie zdecy-
Il' Piecv.,sze na świecie muzeum
dowanie pozytywnym na temat postulatów dotyczących włączenia w budowli, z ich podatnymi bardzo na wpływy atmosferyczne urządze-
techniki (Obstrtkl/orit dM Aris fi Ak
zakres działania oficjalnych służb ochrony zabytków, nie tylko ochrony niami technicznymi. Tak więc z wyjątkiem odosobnionych prób, liczące h'm) olwarto w 1794 roku w Paryżu.
krajobrazu, ale także szeroko pojętej ochrony przyrody"'. W ślad za tą się poważnie przedsięwzięcia konserwatorskie, odnoszące się do zabyt- Por, J. Owczarek, Ztz/ijJk,i /tdJnikJ~ rw:}
eón!J .ś~lJk, skarby kHIJIł'J, wl. L.
deklaracją ukazywać się zaczęły dalsze publikacje fachowe uzasadnia- ków techniki podejmować zaczęto dopiero w drugiej połowie wieku Szar:uuec. K:lto\l:ice 2000. li, 101.
XX"'. Stąd też w ramach niniejszego opracowania wątek ten skwito- mE. E. It. Green, Tbe Indllj'tial
....•Ir •.ht%g)' oj JJrilisd) IsIl'J. ur, C. t\.la-
180. T/ji/k/i1Jgm (Niemcy), hilla żelaza, lJIOŻUe iJP;adectlJ1o IIJa/en'a/lIe rot}lJo)Jł przemysłu
wać możemy tylko przedstawionymi powyżej, krótkimi uwagami.
tschoss, W. IJndner, Tulmi.ldM KIl/Iii
hutflicZego JVXIX i XX Jviekf/} u.piItma w 1994 r,}jako pienVI?l zabytek techniki, na Lisą Wśród obiektów, które objęte zostały rozszerzoną formułą pojęcia tlmkmiilłf, brno 1932. K. Hud~l>n.
Świalowego DZi,dzidu'a KJI/lm] UNESCO. zabytek, znalazły się także instrumenty muzyczne. Ze względu na swoją !lIdllstna/ ,Ą,.cl.I~Qlogy} tlIJ JiJlftJlill,twlI.
London 1965·. MIIU/i(i/illll t/u JI. 11/-
skalę, ścisły związek z architekturą wnętrza kościelnego oraz jego wypo-
tm'aticmf1/~/1 KO".5re~sesfilr Jie E,.h'J!r!!!{~
sażeniem, największe problemy konserwatorsicie stwarzały oczywiście tuhniJ(bt,1' DtnkJlJIi/tl~ l1oc1rlllll 19i 3
organy. Podobnie jak w przypadku wielu innych kategorii zabytków, ~Jb J. Pazdur, ,\:!i';(/t(}/j'~ l(//d~'I',c li·
instrumentami organowymi służby państwowe zajmować się zaczęły dZif.d'(illi~ otbl"l"!)' ',<,!10,h/'I' P"z~'''(rJ!;' !
Jer/IIII,b: fw:l ()Chrvlld tf1/!)'/kdiJ' li:dl/lii,J
też dopiero pod presją opinii ruchów spolecznych. \'11 tym konkretnym M:ucri:l.ly z konfcrcn..:ji p(,:iwi~"~u;H.;j
przypadku nie byly to zresztą ruchy społeczne działające na polu opieki Ql.;\uCJl'Ij..: Zabj1ków {(:dllli~.i {15lhllik;·
kil ·Muzealnictwa i Ochron)' ZfliJ}·l!i\,W..,
nad zabytkami architektury i sztuki, lecz grona skupiające muzyków Scó~ B, r. 59) \XrarszaW\l 1(j~.(J,s. 2.> • l!
i melomanów. Jednym z głównych animatorów inicjaryw mających na w Okrilnc pislJlo prll~kjegn r•.llm,
celu roztoczenie 'opieki nad dawnymi organami, był niewątpliwie Albert StrJ \'!;')'Znań Rdigijnyth i ( J:;witt.cllr;,
Public;o:ncgc.1 już roku 18J5 !~Al't;.•
\V
Schweitzer (1875-1965), francuski teolog protestancki, lekarz, spolecz- O!JjJlc ocll[lmą także I,)ullowk ill!t:n:~'.l·
nik, a także muzyk i muzykolog, póżniejszy ( 1952 r.) laureat Pokojowej jącc: z punktu widzcnb nfIlIki i lI:dll'I!;.i.
por P. G. Cuslodis, T,-~J.;ulI.lJł! J.)tII.~·-,,,.i,'d
Nagrody Nobla. Jego referat na międzynarodowym kongresie muzy-
iłJ1VHill/.IIJ,1.J:i1/v I<nbk:nz bl. ..~, 9
ków w Wiedniu w roku 1909, stal się jednym z głównych .impLtlsówdo
roZ\voju społecznego ruchu na rzecz opieki nad dawnymi organami. W roz,~:;:cC)~~k~.~:::~~ł!)~:~;' l:';:1
j~:'~~lj:;~:~'
dyn:tl'lliC"Luit:,,Mial'l w.;r(mu id} ZllJLL~:-
wyniku tego wystąpienia i wywolanej nim dyskusji, opracowany ~ostał
nia może b}'ć fakt. WpIS.:Lm'l W ru)..:u (i'J.l J
dokument pt. "Regulativ zum Schutze wertvoller alrer Orge!n". For- 'w"a.i:nc:jz pUM1.U wiJzo'Lia rnz\\o-oju fcj ga-
mułował on i zalecał sposoby postępowania, zmierzające do ochrony łęzi prl.Cłllysłu ~ut)'ZOO:l w ViilkJingi:1i
(RFN) n.~llitc;: S\\~arJ.)wc§o Dzied •..jCtv.~.l
mechanizmów muzycznych zabytkowych organów przed przekształce- UNESC(~ ~XJr.. Jhuf!J' .'iJ},iaJv#'b'tJ D<!r..
niami, powodującymi utratę ich charakterystycznych, specyficznych dla (/:idlm, t. 5. MOO:Jchium 2lO'J. s. 46.

l39M, Dorawa, Drga'}'!. Kom/7lI/ega-
O(~ro!lo-kolJ1ł17Jrada, 10ruń 1971, s. 56.
140Przebieg i rezullaty lego zjaidu
udokumcntow3.ne zosuly szcz.cgóło-
wo w okolicznościowym Wydawni-
ct\";e T~~fijr Denlemalp.fieglllnd Hlima-
/J(IJutz-Rreslall 1926, Berlin 1927.
&41 Ten aspekt problemu omawiał
L. Burgemei.ster. Der Orgelprosptkl,
uim Einflig/lng,in den K.irchtnraNm IInd
uine Er/Ja//msg, ibid., s. 73 i n.
f12 Autor ten, aktywny członek
zarówno środowiska konserwator-
skiego, jak i muzycznego, swoje wy.
sląpit:;nic wrocławskie zatytułował
MJlIikA/ilClJtr 1ł71!11Jer alim ],ulnłmmle,
iwbł10IJJere dlr Orge~ [w:] Tag der Den-
k.malp/kgt ... , s. 89. \Y/ wystąpieniu tym
pr7.edHawiłgłówne tezy s\l-'egorefera-
tu wygłoszonego na kongresie muzy·
b.llogicznym we Fryburgu, (Die Wan-
tlllfłJgm du Klangitl~Lt der Orgel im Lichie
drr jI,·[Ull"k.ge;c/;;C1JIe, [w:l Bld,ht iihrr die
FrlifHlrgtr Taglrngjiir d,II/J(hl Orgt1hmJI,
Augsburg 1926, s. 11·42), \V formie
dostosowanej do potrzeb i oczekiwan
środowiska konsef'W'acorskiego.
843 Tog/ii" Dtnk.malpjltge ... , s. 94.
844 S7.czegółowe omówienie tego
obszernego zagadnienia przekJOC?Y-
lob)' ramy niniejszego, s7.kicowego
z założenia opracowania, Posiada
ono bardzo obszerną literaturę. Z
wczdniejs7.ych, niesłusznie obecnie
pomijanych pozycji wymienić można
przykładowo: H. Tierze, Dm Ver-
haJlniIJ dlr Dtnkmalpjkge {filN gtirligtn
lAm der Gegrnu'a1t, S/ellographiJche
Ben"cb/e 1!lm 14 Jag dlr Dmkmalpjk-
ge, Munster 1921, s. 55 i n. Wśród
nowszych opracowaó na szczególną
uwagę zasługuje M. Wohlleben. Kon-
unierm oder R&l/t2Un'erm, J bldim !(lir
Diu/euSJion iiber Aufi.ahen, Zielt lInd
Prob/tnJt dtr Dm/em~IpJleg( UhI die Jab-
rlJllf/dr.rlJlJmde, MLinchen 1979.
m Wyżej już wspominana Karta
Atenska w p. III zgłaszała ważny po-
stulat, by każdą decyzje;dotycząca pro-
gramu prac restaurarorskich poprze-
dzać zawsze diagnozą nauko\vą. Por.
M. r .alewicz (zob. przyp. 792), ,. 11.
Metoda ta polega na analizie
&ł6
substancji istruktury badanego obiek-
tu. Celem jej jest dokladne rozpozna-
nie i rejestracja charakterystycznych
cech budulca, sposobów jego użycia
i zastosowanych syste.mów konsrruk-
cyjnych - jeśli trzeba drogą odkrywek
i sondaży. Uzyskane w ten sposób
wyniki, uzupdniane wiadomościa-
mi c7.Crpanymi z odnośnych źródeł
archiwalnych, interpretowane są na-
stępnie w świetle specjalistycznej wle-
dzy, łączącej w sobie c:Iementyhistorii
archilektmy, historii kultury material-
nej oraz historii organizacji i techniki
poszczególnych epok historii muzyki wartości brzmieniowej"'. W ten
sposób - co warto szczególnie podkreślić - niezależnie od działań ukie-
runkowanych konkremie na ochronę wartości muzycznych, uczyniony
został także kolejny ważny krok w kierunku utwierdzenia świadomości
istnienia ogólnej kategorii zabytkowych wartości niematerialnych.
Kolejny etap działań na rzecz ochrony zabytkowych organów za-
początkowany został w roku 1926 obradami dwóch organizacyjnie od
siebie niezależnych forów. Na kongresie muzyków i muz)'kologów od-
b)'wającym s.ię we Fryburgu, ora'lf ha dorocznym zjeździe konserwato-
rów niemieckich we Wrocławiu. Wyniki ąb~ad odbytych na pierwszym z
nich, pogłębiły i rozszerzyły znacznie tematykę organologiczną rozwa-
żaną już w roku 1909 w Wiedniu. Natomiast na zjeździe wrocławskim,
dawne organy znalazły się po raz pierwszy w sposób oficjalny w polu
uwagi konserwatorów zabytków sztuki''', W tym gtonie znaczniejsza
część uwagi poświęcona była oczywiście problematyce artystycznej do-
tyczącej plastycznej oprawy mechanizmu muzycznego, czyli prospektu
organowego i jego dekorac)'jnej funkcji we wnętrzu kościeln)'m'41. Rów-
nocześnie jednak rozważana była także, w duchu wspomnianych kon-
gresów muzykologicznych w Wiedniu i Fryburgu, problematyka mecha-
nizmów muzycznych organów i ich wartości brzmieniowych. Ten wątek
organologicznej problematyki konserwatorskiej reprezentowany b)'ł na
wrocławskim zjeździe konserwatorskim referatem W Gurlitta842. Oba
aspekty problematyki konserwatorskiej organów znalazły swój wyraz w
tekście uchwał)' końcowej wspomnianego zjazdu konserwatorskiego"'.
Od czasu wrocławskiego zjazdu problematyka zabytkowych organów
weszła już na stałe w pole widzenia służb konserwatorskich zarówno w
Niemczech jak i w wielu inn)'ch krajach europejskich.
Wśród zjawisk przydających charakterystycznych rysów obliczu
XX-wiecznego konserwatorstwa, na poczesnym miejscu umieścić też
należy wzrost tendencji do jeszcze większego niż w poprzednim okre-
sie unaukowienia tej dziedziny. To bardzo obszerne i złożone zjawisko
stanowi odrębne zagadnienie, które wymagałoby osobnego szerokiego
omówienia. W niniejszym, z założenia szkicowym opracowaniu, mu-
simy się ograniczyć do kilku uwag sygnalizujący jedynie pewne wątki
tego tematu. Już na początku wieku XX, przede wszystkim za przy-
czyną uczonych tej miary co A. Riegl i M, Dworzak, nastąpiło znaczne
nasilenie badań penetrujących metodami nauk humanistycznych struk-
tury znaczeniowe zabytków, W ich wyniku podjęto próby wyartykuło-
wania nowych, wychodzących z założeń aksjologicznych, przesłanek
dla teorii działań konserwatorskich' •.••
Proces unaukowienia, w części związanej ściślej z praktyką rechnicz-
no-artystyczn)'ch zabiegów restauratorskich, tocząc)' się wcześniej, jak
już wiem)', dość Żywiołowo, z początkiem wieku XX wszedł na bardziej
uporządkowane tory. W latach trzydziestych, w wyniku międz)'narodo-
wych kontaktów, uzyskuje on już wyraźnie zarysowany profil, wypra-
cowywany w znacznym stopniu w trakcie międzynarodowych kongre-
sów konserwatorskich. W tej sytuacji rośnie i upowszechnia się stałe
świadomość konieczności prowadzenia odnośn)'ch badań naukowych
i aplikacji ich wyników do praktyki konserwatorskiej'45.
W nurcie tych przedsięwzięć podejmowane był)' przede wszystkim
wysiłki mające na celu naukowe wsparcie prac konserwatorskich na po-
ziomie robocz)'m, przez wdrażanie do powszechnej praktyki nowych
budownictwa. \YI ostatecznym wyniku
lub, dotąd zbj't słabo spopularyzowanych metod badawcz)'ch czy tech- tych badan powstaje opisowe i rysun-
nik konserwatorskich. Dla udoskonalenia badań i prac w dziedzinie ar- kowe opracowanie za.wierająct dane
lUl10żliwiające ustaknie wzgle;dnej
chitektury zabytkowej, największe znaczenie miała metoda nazywana po
chronologii procesu budowy danego
polsku niezbyt szczęśliwie "badaniami architektonicznymi". Głównym obiektu, odtworzenie jego pierwot-
bodźcem do ożywienia zainteresowania tą metodą, która w zalążkach nego kształtu, oraz chronologii i cha-
rakteru ewentualnych późniejszych
funkcjonowała już - jak nam wiadomo - w wieku XIX'46, stał się artykuł
przekształceń jego struktury funkcjo-
opublikowany w roku 1924 przez A. von Gerkana, wybitnego badacza nalnej i formy architektonicznej. Waż-
ne kroki na drodze rozwoju tej metody
antycznej urbanistyki i architektury'''. Ze względu na jego międzynaro-
poczynione zostały, jak panUe;tarny,
dowy autorytet, tez)' tego artykułu odbiły się głośn)'m echem w wielu już w wieku XLX. (L. Klenze 'w C2a-
krajach eur~pejskich. Pod jego wrażeniem zwołan)' też został w Bamber- sie badan prowadzonych w Greci~ E.
Viollet le Duc we Francj~ F Schinkcl
gu, w roku 1926, pierwszy kongres zainteresowan)'ch tą metodą badań w l'l'f:alborku, J. Denzinger w ramach
architektów, historyków sztuki i archeologów. Kongres ten przekształcił badań katedry w Ratyzbonie itd.). Por.
poprzedni rozdział oraz - M.. Sehuller,
się w zgromadzenie założ)'cielskie stowarz)'szenia badaczy architektury, Bauforrchung. [w:] DerDolll '?fł ~n1burg,
które prz)'jąwszy niebawem nazwę "Koldewe)'-Gesellschaft""', położ)'- Mlinchen 1990, s. 168., oraz· BaHjOr-
lo wielki~ zasługi ,w pr~cesie dalsz.ego rozwoju n:etodyki badań archi- .re/Jung - DokJlI11mla/ion Ima AIIJ1J't11ung.
,ed. K !<nop!,> Kó1n 1992.
tektolllcz~ych - roWlllez w skali rmędzynarodoweJ"" f41 A. von Gerhn. Dit gegemv8rli.
. Więks'fego rozpędu nabraly też procesy rozwoju badań prowa- ge Lage der ar(hiiologtS(6en BaNjonr1Jllng
dzonych metodami nauk eksperymentalnych, na użytek konserwacji in Dm/uh/and, Cenualblatt der Bau-
verwaltun!!- 1924, s. 375-377.
i restaurarji przede wszystkim zabytków ruchomych, B)'ło to - jak już
M'Robe" Koldewe)' (1855-1925)
wiemy - 'w znacznej mierze wynikiem postulatów międzynarodowych pcowad.z.iłw latach 1898-1917, głośne
konferencji-w Rzymie w roku 1930'50oraz w Atenach w 1931 r.'51Jed- wówczas prace w Babilonie, których
przebieg stworzył okazję do znaczne-
nak - jak już wspominano - intensyfikacja badań tego typu rozpoczęła go udoskonalenia metodyki badań ar-
się już w wieku XIX. Natomiast cechą, która zaznaczyła się wyraźniej chitektonicznych. Jego doświadczenia
wykorzystywane były oczywiście rów-
dopiero w XX stuleciu, był postępując)' proces instytucjonalizacji tych nici w czasie badań architeklUcy euro-
badań. Wprawdzie pierwsz)' znaczący ośrodek laboratoryjny pracując)' pejskiej - zwłaszcza średniowiecznej.
Por. C. Meckseper, UnJJn:(j(b/hort his/o-
wyłącznie na rzecz restauracji zabytków powstał już jak nam wiadomo,
m(!N Rauftff1rh.mg. Deut5che Kunst und
pod koniec wieku XIX'S2, jednak następne placówki tego typu powsta,
Denkmalpflege 50,1992, H. 2, s 164.
wać poczęly dopiero w wieku XX. W roku 1909 nie zrealizowana do &49 Srowarzyszenie to odbyv,:alo i
odbywa nadal. regularnie S\wje konfe-
końca próba stworzenia specjalistycznego laboratorium państwowego
rencje pt "Tagungen fik Ausgrabungs-
podjęta została w Holandii. Planowano, że jej zalążkiem stanie się grupa gemeinschaft W1d Baufocschung" w
robocza prowadząca skomplikowane, wspierane pracami laborator)'j- międzynarodowym na. ogół składzie.
\Vyniki obrad są publikO\\'ane Por. ibid.
nymi badania przy monwnentalnym obrazie F. Halsa przedstawiając)'m
!!IO Por. COIJ(/JłlJOIIJ adoplm ptr Ja ron-
członków gildii strzeleckiej św.Jerzego"'. Warto w tym miejscu odno- jtrtnc( in/emalfolla/t pOllr I'e/llde deJ mdbo-
tować, że restauracja tego obrazu stworz)'la okazję do dodatkowego du Jd'.JJtijiqIlIJ IJ I' txl1mt11 e/ a la romen.u·
lion da O/ll-Ttf darl, &mt, 13-17 ()(Iobre
przedsięwzięcia, które przyczyniło się do spektakularnego awansu la-
1930, Museion, 1931, s. 106-144.
boratoryjnych badań problematyki techniczno-technologicznej zab)'t- 8S1 M. Lalewicz (lOb. przyp. 792),
kowego obrazu, do rangi osiągnięć naukowych mogących pretendować passim.
do rangi blicjalnego stopnia akademickiego"'. m Chodzi tu o wspomniane już
w poprzednim rozdziale laborato-
Star~a na rzecz stworzenia wyspecjaliz~wanych, laborator)'jn)'ch
rium założone w 1888 roku przy ze-
placówekl badawczych podjęły Illebawem także mne kraje. W WIelkieJ spole muzeów berlińskich.
Brytanii pierwsze laboratorium pracuj')cce dla potrzeb restauratorów m]. Levy van Halm (zob. prz~-p.
182), s. 108.
stworzyłÓ w roku 1919 British Museum. Nieco później podobną pla-
&Sc4 Bad:mia prowadzone na uży-
cówkę otworzyło Muzeum Egipskie V{ Kairze. Następne powstały przy
tek restauracji wspomnianego obrazu
Nationał Gallery (1931) oraz przy Courtauld Institut w Lond)'nie. Pary- F HaJsa, stały si~punktem wyjścia do
~kiLuwr pracownie taką otworzył w roku 1925, zaś tuż przed wybuchem podj~cia badań w szerszym zakresie.
Ich wyniki zaowocowały dysertacją
II Wojny Światowej podjęł)' swoją działalność laboratoria przy Instytucie doktorską obronion:t w roku 1928
Doernera w Monachium i Instituto Centr4/e per Rest411ro w Rzymie855. - A. M. de Wild, Het nolllufwtlenubap-
pelijA: ollde'Z0e/e van Jchi!derjjen, 's G[a~
Zespoły badawcze skupione w wyżej wymienion)'ch placówkach,
venshagc 1928. Ibid., passim.
poza doraźnymi pracami usługowymi na rzecz bieżących prac restau- 855 U. Sduefil, Ei,u Skizze ... (z.ob.
ratorskich, kontynuowały realizację programów· badawczych, które za- pIZyp. 220), Bd. l, ,. 140.

ł~Osiągnit;cia pierwszego etapu
tego kierunku badań POdSwnoW2ł:a.
praca zbiorowa pt. Some no/es in olh·
mophen"&hllmidi!)' in "laIiM lo work.! oj
ort wykonana w Courtauld Institute
or Art niebawem po jego założeniu,
bo w roku 1933, ibid., s. 148.
m Już w tOku 1837 kwcler::z Met-
ternich, jalo protektor Akademii Sztuk
Pi~kn}'ch w Wiedniu podejmowa1
próby powoi ania na niej studiów dla
res~ur.alOrów malarstwa. Por. :M. Kot-
Jer, ZJlrGt!(hkhle ... (zob. przyp. 175);s.
81. Podobne stuani.a podejmowane
były nieco wcześniej we Francji. P. de
Montalabert, Tmiu «Jmpkl Je laptinhirt,
t lI. Puis 1829, s 428.
Ul Na zjeździe w Kolonii refera-
ty na ten tem:lt wygłosili K2tlinger,
Vogts, Riemerschmied i lindner. W
Kassd konrynuoW:l.Oo dyskusję za-
początkowaną wspomnianymi wys-
~ienia.mi. Por. D. Frey, Btrichl iiber
dtn Tl1g der Dmkml1lpjkg' und Ht;ma~
luhulZ 1930 in Kij/n. Die Denkmal-
pAcge, 1930, s. 267. oraz B. Meier,
Dtr Denhnolpjkgttag in Kom/, ibid.,
1933, s. 193.
m P. Sayntency, L'Ana.rtylo,Jt tlll1
PdJII111mh'ondeJ Monll",enlJ a 14 Conj,.
renu lnltrJIotiortak d'Alhen (fi Oclobre
1931, BruxeUes 1932. passim.
860 Jednym z bardziej prominen-
tnych rzeczników tych projektów
był na początku wieku XX Wilhelm
Bode, generalny dyrektor Muzeów
P1ństwowych w Berlinie. Por. U.
SchicB~ Ei •• SIci'(J!... (.ob. prryp.
220), s. Hl.
ł61 Pogląd ten, o którym wspomi-
naliśmy jw w poprzednim rozdziale.
omawiając działalność Pettenkofera,
bywał wówczas nawet dość sk.njnie
formułowany, na przykład: .•... do
. procesu restauracji obrazów, nie wol.
no w ogóle wprowadzać żadnych ele-
mentów twórczości artystycznej ...".
Por. V Bauer-Balton. ZII", /&pite/G,·
lllii/tkpjkgt, Technische Mitteilungen
. flir MaJerei 29, 1913, NL 21, s. 207;
a także: U. SchieBl, U,ber Tbton"e 1łf1J
PraxiJ ah Fi(htr in der RtJlaura/o"flQm·
bi/dllttg. Zeitschrift fur Kunsuechno·
lOgle und Konservierung l, 1987, H.
l, s. 47 i n.
162 U. Schiel11, Ejnt Skittf'.' (zob.
przyp. ?20), s. 141, oraz tenże. Tht
conJtrvalOI"·reslom:. .. (zob. przyp. 792),
s.53.
początkowane zostały jeszcze w XIX wieku przez pracujących indywi-
dualnie naukowców. Obejmowały one mianowicie przede wszystkim
badania prowadzące do odtwarzania dawnych technik artystycznych,
do identyfikacji fizyko-chemicznej struktury dzieł. sztuki, oraz do diag-
nozowania przyczyn jej dezintegracji. W ramach tego ostatniego nurtu
szczególnego znaczenia nabrały badania nad negatywnym wpływem
zjawisk klimatycznych na stan zachowania zabytków"56.
Postępujący konsekwentnie proces unaukowienia konserwatorstwa
przyczyniał się w sposób oczywisty d~ aktywizacji dążeń, które bez
większego powodzenia podejrhowane były .już od dłuższego czasu, a
mianowicie dążeń do zinstytucjonalizowania pro~esu kształcenia za-
równo pracowników urzędów konserwatorskich ł konserwatorów ar-
chitektury, jak i restauratorów malarstwa i rzeźby"'!. poprzez powołanie
odpowiednich stucliów akademickich. Swoje apogeiun dążenia te osiąg-
nęły jednak dopiero na progu XX wieku. Najwcześniej podjęto starania
. ANZAS P. M., Viollel le Duc el Merimee, Le, Monument' Historiqucs de la France, 1965, nr 1-2
o zorganizowanie kształcenia akademickiego ella badaczy i konserwa-
torów zabytków architektury, których część podejmowała też pracę w
urzędach konserwatorskich.
Kroki te nie załatwiły jednak ostatecznie tego niezwykle istotne-
go problemu. Kwestia doskonalenia funkcjonowania przyjętych na
początku wieku rozwiązań dyskutowana była jeszcze wielokrotnie na
rozmaitych forach - m.in. na kolejnych zjazdach konserwatorów nie-
mieckich - w 1930 r. w Kolonii i 1933 w KasselB5'. Przypomnieć także
wypada, że troskę o fachowość ico~serwatorów wyrazili także uczest-
nicy Konferencji Ateńskiej w roku 1931, wprowadzając tym samym
sprawę kwalifikacji zawodowych ludzi zajmujących się ochroną i kon-
serwacją zabytków na forum międzynarodowe"'.
Nieco inny przebieg mial proces kształtowania się koncepcji kształ-
cenia restauratorów malarstwa i rzeźby.
Mimo iż zorganizowanie szkolnictwa przygotowującego profesjo-
nalnie narybek restauratorów postulowane było z jwielkim naciskiem
przez szereg autorytetów z dziedziny historii sztuló i muzealnictwa"O,
realizacja ponawianych ciągle odnośnych postulatów nie mogła się
doczekać realizacji. Jednym z istotniejszych powodów tej zwłoki były
wątpliwości co do wyboru miejsca dla stucliów te~o typu. Jednym ze
źródeł tych wahań był zapewne zyskujący wówcz1s na popularności
pogląd, że restaurator nie tylko nie musi, ale wręcz nie powinien mieć
wykształcenia artystycznego'6I. W tej sytuacji Akademie Sztuk Pięknych
nie bardzo się kwapiły do włączenia kształcenia restauratorów w swoje
struktury organizacyjne. Dopiero od roku 1933 poczynając, pełno pro-
gramowe studia dla restauratorów inaugurują w Londynie Courtauld
Institute of Art oraz Institute of Archeology, jednostki afiliowane, co
należy wyraźnie podkreślić, nie przy uczelniach artystycznych, ale przy
Uniwersytecie Londyńskim. Dopiero między rokiem 1935 i 1937 roz-
poczęła swoją działalność Szkoła Mistrzowska Restauracji przy Akade-
mii Sztuk Pięknych w Wiedri.iu, której pełnoprogramową działalność
poprzedziły, półoficjalne, specjalizacyjne kursy organizowane spora-
dycznie od roku 1917. W roku 1939 wreszcie działalność dydaktyczną
podjęly szkoły restauracji afiliowane przy Instituto Centrale per Re-
stauro w Rzymie oraz przy Akademii Sztuki w Wenecji'''.
ABl'L O., Kaiser Karls Lebetl VOtlEitlhard, Leipzig 1920.
ACKERMANN ]., Heimich Hif/Jmler alJ Ideologe, Gottingen 1970.
Allgemeine Deulsche Biographie.
Alois Rj.glr Schrijlen <fIr Denkmalpjlege, hrsg. E. Bacher (Stuclienzu Denkmalschutz und DenkmalpAege,Dd. 15),
Wien-Koln 1995.
ALTHOFER H., Max Pettenkojer, [w:] Das 19. Jahrhundert und die Rtsla1lrienlllg, hisg. v. H. AJthófer, !\lunchen
1987.
Antrag des Grq,n PinińJki und Gmomn - Gmtzentwu1 z"m Gmtz betr1ft1ld den Sch1llZ der Dmkmule [w:] Rei/agm Z"
den slenographiJchen Prolokollen deJ HemnhallJes. XX SmiOll, Wien 1909. ,
ARNDT K., Miubra1lchle Gmhichle. Der Brnllllsch.'eiger Do", alr polilischts Denkmal (1935·1939), Niedetdeutsche
Beitrage ZUf Kunstgeschichte 20, 1981.
ARO G., TagJlIIgfiir Dmkmalpjlege inAlhm, Die Denkmalpflege, 1932.
ARS2.YŃSKIM.,Ma!OIud!a sklepienne w koiciek pokatedra!I!J'" w Chel1ll'r!, Ochrona Zabytków16, 1963,nr, 3.
ARS2.YŃSKlM., D<ialalnoif K F. Schinkla na z~"..niach Pomorza i l'C'ielkopolrki, Zapiski Historyczne,t. 49, 1984,z. 3.
ARSZYŃSKl M., Kad Friedrich Schinkels Dienstreiltbericbl vom Jabre 1834- eine wichlige Q1Ielle '{Jlr Cmhirhle der Dm·
lemalpjlege, [w:]SchinleelJludien, hrsg. H. Giirtner, Leipzig 1984.
ARSZYŃSKl M., Der Deulsche Orden ais Bauhe" u1ld ]vlIIJlmiizm, Uruver,itas Nicolai Coperruci, Ordines Mili,,,·
res Colloquia Thoruruensia Historica, Bd. III, Toruń 1985.
ARSZYŃSKI M., Budownictwó warow", '(fIIeOIJJIk'iYŻackiego IV PrtlSach (1230-1454), Toruń ·1995.
ARSZYŃSKI M., Polrlei Slownile BiograjiCi!!J Konset1Palorolv, red. H. KondzieJ.; (w druku).
ATSCHOSS c., LINDNER w., Technische }(Pmtdenkmiiler, br.
Allftlahme IInd Sammlllng aller BiJrgerhiiuser, Die DenkmalpRege, 1907.
DACHMANN E., Bollhasar NeumalIn und das Mittelaller, Stifter.Jahrbuch 3, 1953.
BANDMANN G., Mitteh1lerliche ArcbilelelJ/r ais BedetllllngJlriiger, Berlin 1979.
BAR M., Westprerwm IIlIler Friedrich dem GromI!, Bd.1, Berlin 1909.
BARBACCIA., KonsenJ'Oga zai:Jlle6w we WloJZech (BibliotekaMuzealnictwa j Ochrony Zahytków,seria B, t. XVI),
Warszawa 1966.
BARTING L., PauISchllltze-Nallmburg, eill Pionier der dmlJehen Ksillurarbeil, Miinchen 1939.
BAUER-BOLTON v., Zum KapilelGemiildepjkge, Technische MitteiJungenfUrMalerei 29,1913, Nr. 21.
BaujorJchlmg IInd Dellletnalpjlege, hr'g. von]. Cramer, Stuttgart 1987.
BAUMECKER G., Wincleelmann in seitlm dresdeller Sehri}lell - Die ElllslehulIg VOIIIlVJilckelmolJIIJ KsJIIJlmJSr!wlllng 10,,1
ihr Verhiiltlliu Z!'r vorgehinden }(PllJttheoretile, Berlin 1933.
BAUMGAATEL w., Die IVarlhllr,g, <in DmIemai delllJcher Geschirhle IIlId Kuml, Berlin 1907.
BAUML H., ·Die IlVarlbJ/rJ!lmleen MorilZ VOIIScboillll, Leipzig 1963.
BEENKEN H., Das XIX Johrhllnderl in der dmlschen }(Pnsl, Munchen 1944.
BEENKEN H., Die BiMwerke Westjalem, Bonn 1923.
BEENKEN H., Ri>malliJche SIeJ/lplllr in DmlschloJ/d, Leipzig, 1924.
BEHR H, v., Denkmalpjlege ill allen Zeilen, Die DenkmalpAege 11, 1909.
BEHR H. v., Die Porla Nigm il! Trier, Zeitschrift fUrBauwesen, 58.
Bekollnlu IInd ul/beka/mlu Ha/Je, HaJJe J 955. Byron, Wiersze i poematy, OpI.]. Żuławski, Warszawa 1961.

I:lERGAU R., Die Hmle//lIl1g der Jf7andgemii/de illJ Dom Ma,;enJl"rder, Anzeiger fur Kunde der Deutschen Vorzeit, CAGIANO DE AZEVEDO M.1\.. &stallrienmg und KOllsernerong von Kullstwerleen. [w:] Das Allalllisbuch der
NI'. XV, 186B. Kuml. Eille ElliYle10pedie der Bildenden Klillste, ZUrich 1952.

BERGAU R., Die "Josaldme Moriensll1hlt '<IIMmienbllig llI1dihre fustmn-atWn, Altpreussische Monatschńft 6, lB69. CAMILLE M., The golhic idoL Ideology alld Image - maleiltg ill medievalart, Cambridge 1991.

BERGER E., Beilrlig~ '{itr Bnlwicle/lmgsguchichle der Ma/lechllile, Miinchen lB95. CAlarBEL-GRAHAMj., The Viking Wor/d, London 1B89.

J3ESSET M., Vio//et-Ie-Dllc, Seine Slellllltg ,?!tr Geschichle, [w:] Hislo,umU! und bildmde Ksm.f/, Miinchen 1965. CLi\RK K., The Golbic Revival, London 192B.

BEZO LO Fr. von, Dns FortlebeJl der nnlilee Goller im milldallerlichm Hllmanismlls. AaJen 1962 . CLEMEN P., Der DellkmalbegnJf III/d seine Symbolik (Bonner akaclemische Reden, Bd. 15), Bonn 1933.
. \
I:llAŁOSTOCKI]., Spilimillelo1ler IIl1dbeg/lllle11deNell'(fil. [w:] PIVPJ'liien Ivmstgeschichle, N.E Bd. 7. Berlin 1972. CLEMEN P., Delltsche Kill/sl III/d die Denkmalpflege. Berlin 1933.

Bib/iographie gelleral des Iravollx historiquu et arcbe%giquu publies par ks socieles de la Frallce. Pańs 1B88. CLEMEN P.. Die Denkmalpjlege in Frankreich, Berlin 191 B.

D1NDING G., Dellkmalpjlege, [w:] Uxi/wJl du Millelaltm. Bd.III/1. Miinchen-ZiirichI9B6, sp.702. CLEMEN P.. Die Deńkmalpflege in Frallkreich, Zeirsch.rift ffu: Bauwesen XLVIII. 1898.

JIINDING G., Die Bedelllllltg '~n u.'chllllld Farbe Jiir dell1JJillelalterfichell Kirchenball, Stuttgart 2003. CLEMEN P., Die Kill/sldenlemaler der Sladl Koili. Bd. 'I,. Diisseldorf 1916.

fliRT Th., Kitllllrgeschichle ROIIJ.f.Lcipzig 1909. CLEMEN P., Johll RJlIlein, Leipzig 1900.

IlLUNCK E., Schlilkellllld die Dellkmalpjlege. [w:] Fulreden Schillkel '(fI E/mn 1846-1980, hrsg.]. Posener, Berlin br. CLOUTIR, The gr'at recons/rtlction oj 10WllSalld cities in France 1918-1935, Plannig Perspectives 20, 2005.
I .
BOCHEŃSKI].. BoskiJllliu.fi, Warszawa 1975. COBB <jf.,
ElIglish Calhedrals, Hampshire 1880.

B()IIM E., De Noe! IlIId Rambollx- '(l"ei kii/mr MllselllJlSkollservaloreJl du 19 Jh. [w:] Das 19 Jahrhullderl und die Re- COCl<EjTh.,,, Tholl lP'ho Changesl Not" The Theory and Pracńce oj Re.floralioll ill EIIg/ish Calhedrals, [w:] Cesch,chle der
!taunemllg Beitriige i.!lr lWalerel~ Ma/technik
J lmd Konservienmg, hrsg. H~ Alth6fec, b c. Raslalln'ei1lltg ill Ellropa, Bd. l, Worms 1991.

BOISSEREE S.• Ceschl'chle Imd nuchreibllltg du D01JJU 1'011Kblll, Stuttgart 1B23-1831. CON~NTZ H., Die CeJiihrdllng d,r Nalurd",kmiiler lI11d Vorschliige '(fI ihm Erhaltullg, Berlin 1904.

BOnO C.,QI"'liolli prań'che di Bel/e Arti, Milano 1893. CORSTEN A. M., Das Dombaujesl VOII 1880, [wJ Das Kolner Dom JllbilailQlsbuch 1980. Kain 1980.

1l00CKMANN R, Dos 'hemalige DeutschorderwchloH Marimburg (1772-1945). Die Cuchichte ei",s politischen Dm- CROZES H., MOllographie d, la calhedrale de S f. Cecile d' Alhi, Paris 1B73.
IeJlJnl.f, [w:] Ceislu"'i.fsellschnJi IIlId Vereill.fweIell "II 19 Jahrl)J(lIdert. (VerOffentlichungen des Max-Planck lnstituts fur CURMAN S., Elllslehllllg IInd Enńvicklung der schwediscben Denlemalpjlege, Die Denkmalpflege. 1931.
Geschichte), Bd.l. Goettingen 1972.
CURTIUS L., Dos antilee Rom, Leipzig 1944.
BORELU VLAD L., Reslallro e cOllservaliolle de! beni archeologicifra passala a pruenle, [w:] Cuchiihle der Reslaurierollg
Ellropa, lnterlaken 1989, Vol. I, 1991.
ill
CUSTODIS P. G., Tecbllische DenklJlaler IiI Rheinlalla-Pfal'{, Koblenz, b r.
DalIiela Cbodo.'ieckiego dziennile podróV do Cdalislea w 1773 roku, opr. M. Paszylka, Gdańsk 2002.
BORSCH-SUPAN E., OSTROWSKA-KĘBLOWSKA Z., Die Provin'(fn Ost ulld lP'estpreussen und Crossherzoglllm
Pas", (K. F. Schinkel Lcbenswerk, Bd. 1B). Berlin 2003. Das CroSIe .A",terbllch deI Dmlschen Ordens, hrsg. Ziesemer, Danzig 1916.
BRACHERT Th., Cmllildepflege. Radensberg 1955. Das Halldbllch der Malerei 110'" Berg' Atos. h.rsg. v. G. Schaefer, Trier 1B55.
BRENDT F. W. Die HeimalschJlt'(gesel'J!,ebulIg der delllschell Bmldmlaalen. Diisseldorf 1912. Das Marienburger Tms/erbllch der Jahre 1399-1409, hrsg. v. E. Joachim, Kanigsberg 1B96'
13REUER T, Stadldenkfllfll IlIId L",dden/wlfIl ais CnllldbegnJfe der Baudenkmalpjlege, Schane Heima, 70. 1982. DAVIES N., Ellropa. RoiPrawa hisloryka Z h'Ilorią, Kraków 2001.
BlUNCKlvlANN 1\. E., Barocksklllplllr, Berlin J 919. DAWID M.. Die Reslallrienlllg in der Alltike, ArbeitsbHitter fUJ: Restauratoren, H. 2, Gruppe 15. 1978.
J3RINCKMANN 1\. E., Dmtsche Sladl, Frankfurt 1911. DEHIO G., KJmstbislOlisclJeAllftatze, Leipzig 1916.
BRI1TON]., "[be Beatltis oj ElIglalld alld lP'a/es (27 tomów), br. DEHIO-GALL, Handbucb derdeutschen KunsldemJlaler, Oberbayer~, Miinchen 1952.
BRl1TON ].,AlrbileclllralAlltiqllities oj C"al Bnlaill (4 tom}i), br. DE.METRYKIEWICZ W, Konserwalorstwo dla zalrylkó/v archeologic'lf'ych, Kraków 1886.
BROM ELLE S., Maleri~/s for a hislory oj cOllservalill. Studies in conservation (4.), 1956. DetJkmalpflege ill OSlm<ich, Wien 1989.
BROWNING W R. 1'., .flmimik Biblii, Warszawa 2005. Der Nell,hut.fche MerlelIr, R 1795.
BRUCKLER rh., ZlłrGts(bi(ht~ der iislerreic!JisCDm Heif/lat.rclmtzbewegl'!Jg, Oe.sterreichische Zeitschrift fur Kunst Der slenOg1aphische Betichl iiber den V Tal, der Denkalalpflege ill Mailli, Berlin 1904.
und DenkmaJpflcge XLIlI. 1986. H. 3-4.
DERCSENYI 0., Hllndert Jahre DenklJlalpflege ill Ungam. Magyar MuemlekvedeJem 1969-70, 1972.
IlRUES E .• Rheilllallde (Schinkels Lebenswerk), Berlin 1968.
DETHLEFSEN R., Die Kriegsschaden in Ostpretwen, CentraIblatt der BauverwaJtung 1914.
BUCH EJ f'erd;l1f1l1d II(W QuasI
und die 1twentaJisolioJt in Preussłn [w:] KimslvenJ oltull/y Bau uf1d Denklllolpflege
1 im ]{Oi-
l
DETHLEFSEN R., 211m Wiederalljball OstpreuSIells, ibidem, 1915.
semid" hrsg. E. Mai, S Waezold, Berlin b r.
Deutsche Kunst und DenkmaJpflege 26, 196B.
BlIRCKHARDT j., Die KultlIr de.f Rellais.race li, 1la/iell, Leipzig-Basel1 B60.
Die Bau ulld KJIII.fldenklJliiler der Sladl Brallnschweig. Braunschweig 1926.
BlIRGE1 .•.lEJSTER L., Der Orgelprospekt, seille Eillfiigwtg ill den KircherJraum IlIId seille Erhallllng, Tag.fiir Dmkmalpjlege
IIndHeimatscblll'?J Bm1a1l19~6, Berlin 1927. . Die Bau ulld KunstdetJkmaler vonłP'estfa/en (Die Sladl Miillslerj, Mlinster 1937.

I:lURLEI G HT M., GenIlany IlImseosllvards. A S tl"fy oj Ostjorschlmg in Ihe Third Reich, Cambridge 1988. Die BalldenknJiiler im Regienll/gsbe"{}'rle Cam/, Cassel 1B70.

BUTfNER PFi\NN ER ZU Ti\L, Halldbllch iiber Brhalńmg, &,iJigUltg lI11dlP'iederber.rle/lllng tkr Cema/de, Leipzig 1B97. Die Denkmalpjlege ill Kassel, Die DenkmaJpflege 1933.

232
Die GI1if1 AlbrechtI deJ Bal"en, Die Kunst im III Reich 9, 1938. FREY.o., ElIglisches lfVesen im Spiegel der Ktllllt, Berlin 1942.

Diece'iJ" TOn/tiska, t. 5, red. St. Kardasz, Toruń 1995. FRICK F., Sch/ass M.atimbtllg ill Pr'tlssell lIach selllm IIOtzjiglichenausscreu1md ilmerenAllsichlen dargeste//I, Berlin 1799-1803.

DOJllvIER K, In welchem S!yle sol/en wil" balIeII, Munchen 1976. FRIMMEL, Halldbuch der G,ma/d,k1I11d" Berlin 1904.

DOLLING R., Denkmalsch1llz 1Ind Denkl11alpjlege in der B1IIIdesl"p1lblik De1lIscb/alld, [w:] Die Dellkmalpjlege in der B1In- Fl\ODL w., Die Eilljiilmmg d,r slaal/ichetl Dellkmolpjl'g' ill Oeslerreich, [w] Dal Zeilaller Kaiser FrallzJosph, Bd. I,
deJrp1lblik Dmlschland, Munchen 1974. Wi~n 1984.

DONIN R. K., OeJlemichilche Denkmalpjlege in Venedig 1815-1866, !I'Iitteilungen der Gesellschaft rur vergleichen- FRODL w., Einheil VOIITh,orie.lllld Praxis. ZIIIII Cealenatima der ,mgarischen Denkmalprjl,g" Oesterreichische Ze-
de Kunstforschung in Wien VII/2, 1954. itschrift fur Kunst und Denkmalpflege 1.'VII, 1973, H. 'I<.

DORAWA M., Orga1!)'. KOnII11Ikcja-och'"OJla-konsenvacja, Toruń 1971. FRODL w., Idee /md Vemn.,.klich,lllg. Dos IV'rdell der slaal/ich,n Dellkmalpjlege ill Oesl'mich (Studien zu Denkmal-
schutz und Denkmalpflege, Bd. XIII,) Wien 1988.
DREXLER, Odbudowa wsi i miasllla '{jemi lIasi!J, Warszawa 1917. !
FRODL w., Max DlIOraks "Kalechismlls d,r Deakmalpjlege", Osterreichische Zeitschrift .fiir Kunst und Denkma1-
DROYSEN J. G., Gmnd,iss der HislOlik, (przedruk) [w:] HislOlik, hrsg.v: P Leyh, Stuttgari-Bad Camstatt 1977.
pf!ege 28, 1974, I-l.3.
DWORZAK M., A. Riegl, lv1itteilungen der k. k. Zentral-Komm.issiol1 zur Erforschutg und Erhaltung der
FRODL w., Pojęcia i kryleria IvartościOlltallia '{fl!;ylkó/v ich addziały/vanie 1Iapraktykę k01IJ"walorskq, [w:] Biblioteka
Kunst-und-historischen Denkmale Bd. Iv, 1905. !
Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria B, t. XIII, Warszawa 1966 (tytuł oryginału: DetlkmalbegriJfe, Detlkmo/-
DWORZAK M., Denkmalpjlege in OeJlerreich, Oesterreichische Zeitschrift fur Kunst und Denkmalpflege XXVIII, JlJC1te ul1d t);re AusJJ/irktmg at1 die Restaun"ertmiJ.
1974, H. 3, (przedruk).
FRYCZ]., Restal/racja i konserwacja za!;ylkó/v archil,kltlly IV Polsce .v lalach 1795-1918, Warszawa 1975.
DWORZAK M., Einleilung, [w:] Oesterreichischc Kunsttopographie Bd. 1, Wien 1907.
FUCHS S., Di, KtmII der Oslgolellzeil, Berlin 1944.
DWORZAK M., GeJammelle AuJsalze '{fil"Ktmslgeschichte, Munchen 1929.
GALL E., Diegolisch, Bauk1111It ill Frcmkreich /lIId Deutsch/olld, Teil I-II, Leipzig 1925.
DWORZAKM., Kalechismus der Denkmalpjlege, Wien 1918.
GALLEY E., Hein, ,md der Kb/ner Dom, Deulsche Vierteljahresscluift fur Literatur und Geistesgeschichte 32, 1958.
DYBAŚ B., TOI7ł1iski Italtlt o oc/mmie '{fl!;ytków Z 1918 rokii, Rocznik Toruński 22, 1994.
GAUSE F., Die RelSJetI ill OstpmlSJell 1914-1915, Kon.igsberg 1939.
E. E. Viol/et-Ie D1IC [Katalog wystawy], Paris 1980.
G,bhord~ Houdbl/ch d,r Deutschen Geschichle, Stuttgart 1967.
EBERT H., Disziplin Denkl11alpjlege, Die AJte Stadt 4, 1980.
GERI<:AN A. von, Di, g'g'tllvartige Loge der archa%gischen Baufomhlll'!. ill Deulsch/alld, CentraIblatt der Ballverwal-
EGGER A., Kirchliche Ktmst II1ld Denkmalpjlege, Brixen 1932. rung 1924.
EIMER G., Caspar David Ptied,ich 1111ddie Golik, Hamburg 1963. GERMAN G., Golhic Revival in Europe and B/itain, London 1972.
EITELBERGER R.. von,Q",l/enschrijien zur KtmIlgeJchichte, Wien 1856. GERMAN G., Eillfiihrung ill die Geschichle der Archileklllltheori" Darmstadt 1980.
EITELBERGER R. von, Ferstel1llld die Volillkirche, [w:] GeJa1",,,,lle klmslhislorische Schliften, Wien 1878. GIBBON E., Dec/iII' alld Fal/ oj Ih, RomalI Empire (wydanie polskie: Zmt't,!h ceJatrńva '1YalSkiego, t 1-2, Watszawa 1960).
EKDAI-!L S., Die "Bandena P11Ilheno11lm" deJJall D/1IgoI" eim Q",I/e <lIr Schlachi bei Tall1zenberg 1410, Gottingen 1974. GILBERG M., Fliednch Rahigen, The Father oj modern arche%gical cOllServalioll, Journal of the Arneriean lnstitute
EKDAHL S., Die Scb/acbl bei Tan","berg 1410, Berliner Historische Studien Nr 8, 1982. for Conservation 26, 1987.

ELZE w., Tannenberg, Breslau 1928. GOEGE T., KtlllslschulZ und Propagauda im 1. lfVeltkl1'g. Paul CI,metl ols KIIIIsIsch1llzbeauJtragler all der TV"esijiVlII, [w:]
Paul Clemetl <lIr 125 Wi,derkehr seilles Geb1lrlslages, hrsg. U. Mainzer, Koin 1991.
EMILE-ll'lALE G., Surool s1lr I'hisloire de la mlal/ralion deJ peillll/m dl/ Lol/lln, [w:] Gmh;}hte der ReJlaurimmg in
EuropoJ Akten des i11ternationalell Kongresses "RBJtaun"cl1mgsgeschichte", W/orms 1993, Bd. 1. i 1/ GOETHE]. w., Neue Reslallrierm'!.en in Velledig, belrachlel1790,
Przedruk w: tenże, Sa;;lllich, Werh, Bd. XI, Leipzig-Wien br.
[w] Uber· Ktlllsl /lIId A/I,rtum, Bd. VI, I-l. 2. 1825.

Empfehl1111gen <lml Denkl11allchl/lZ 1111d<lir Denkmalpjleg', Bonn, 1975.

GOETHE]. \Yl., Von d"l/scher BO/lkwlJl, [w:] Dichtm'!. /lIId 117ahrheil, III. Buch 2, Hamburger Ausgabe, Bd. 12.
ENSSLIN w., Theadetich der Grosse, Munchen 1947. I)
I GOLDSTEIN L., D,,· WiederO/ifbau OItpr'1IJsells 1914-1919, Konigsberg 1919.
Erhol11lng 1111dResla1lralion der Gema/d, (Ner"r Scho1lplatz der Kiinste IlIId Kunslhandlverke ... , Bd 203), Weimar 1853.
GOMBRICH E. H., SI1Idl's in IheArt oj RenaissalIce, Vol. 1-2, London 1966-1976.
ERZ w., Zm· zeilgeJchichl/ichen E1Iltvicklzlllg Ilon Nalumhulz 1md Lmdschaftspjl,ge, [w:] 75 John Rb,inischer Verel!1 fiir
Denkmalpjlege Imd u1Ischaftsscb1l"V red. ]. Ruland, Neuss 1981. GOTZ WI., B'itrdge <I". VargeJChichle der· Dellkmalpflege, Leipzig 1956 (maszynopis w Deutschc Bucherei - Leipzig).

EVERS H. G. Tael, Mocht Imd Ra1l1a aIs B,rcicbe derArchit,ktm; Munchen 1939. GOULD c., Tropi!} oj Ih, canquesl. The Musee Napoleo1t alld the malion oj Ihe Louvr" London 1965.

FANKIDEJSKI ]., Obra'{)' c1ldOlVllei miejsca lit dZisiejsi!J dieceiii che/miliskiej, Pelplin 1880. GOUT P, Violl'I-I,-Dtlc, sa vie, SOli o,"re, sa dochitle, Paris, 1914.

FICKER]., Das BekafllllniI <lIr ReformaliolI im Strassburger MiillSl"; Leipzig 1911. GRABARA., L1conoc/asm, !;YzoIlIin, Paris 1957.

FINKE]., Ub,,· die Reslauraliou lion Olgema/den, Deutsches Kunstblatt 9, 1857. GREEN E. E. R., ID, IlIduslria/Arche%g)' oj Blilisch !sles, br.

FLESCHE I-l., Die Umgeslaltlmg der Sladl Bra1l11schweig, Deutsche Kunst und Denkmalpflege, 1935. GREGOROVIUS F., Geschichle der S ladt Rom im Millelaller, Sruttgartl859.

FORAMITTI H., Kttlltllgiilerschul" Bd. l, Wien 1973. GRIARTE Ch., Ls wla1lralions d, Saillr-Marc d, Vellice, Revue des deu:x mondes, 15 III 1880.

FORSTER G., Ansichlen vom Ni,derrhei1l, Stuttgart 1965. GRITrEN A., Di, Manellbas/lika ill Kell/!/aer,(Arbeitsheft der rheinischen Denkmalpflege, Bd. 62) Pulheim-Koln 1999.

Forsters Allgemeine Bauzeitung, R. 1851. GROSCHEL, Heimalsch1llrgedallketl im rómischetl Rechl, Die Denkmalpflege 1, 1914.

FREY .0., B"ichl iiber den Tog der Denkmalpjl,ge 1111dHeimolschulZ 1930 ill Kb/II, Die Denkmalpflege, 1930. GURI"ITT c., Beschreibende Darslellu1lg d,,· dlleren Barldenma/, Sachw", I-l. 40, 1913.
GURIlTI W, Die l17alldbmgell de; Klallgideals der Orgel im Lichte derlvIurikgeschichte, [w:] Beneht liber die Freiburger HUHNS E., Heimal, Vaterlaml, Nalioll, Berlin 1969.
Taglmgfiir deutsche OrgelktltlSt, Augsburg 1926.
HUIZINGA)., Das Problem der RenaissalIce, Miinchen 1920.
HAFERKORN R., Golik und Ruine 111 der etlglischen Dichtlmg des XVIII jb., Leipziger Bcitrage zur englischen
HUSE N, D",kJJJalpjlege. Delltscbe Texte allS drei Jahrbllnd"1erz, Miinchen 1984.
Philologie, H. Iv, 1924. .
11lstmciollI de la cOJllmisioll archeologiq1fe diocesaine de PoitierI) Poitiers 1851.
I-IAGER H. P, Paul CIemelI /md die Denkmaler-Illventmisalioll ill den RiJeilllallden, [w:] I0mstvenvall/mg Bau ulld Den- ~
..
kmalpolilik i111Kaiserreich, hrsg v. E. Mai, S. Waezold, Berlin br. 8ooYahl·e Deutscher Ordel/ - Ausstellung des germanischen Nationahnuseums Niirnberg, Niirnberg 1990.

HALAMA E., Ks'{fałtowanie się !)'stemu ocblV1lJ zaiJytkólv IVAnglii w XIX lvieku, Rocznik Przedsiębiorstwa Państwo- JAMMERS M. i)., Das KOiligh"cbeLiederbllch des Dezilscbell Mittelaltm, Heidelberg 1965.
wego Pracownie Konserwacji Zabytków, z. 9, 1984. Jana Długosza kal/ollika krakolVskiego DZiejólv Polskicb ksiąg dwallaście, wyd. A. Przeździeclci, t. Iv, Ks. XI i XII,
HAMSIK M., PiJysikaliscbe lmd cbemische Melhoden der Bildanatyse, Urania 20,1967. Kraków 1869.
Handbuch iiber dell koiliglicb-prmmJcben Hof·. Berlin 1824. l JERUSALEM F. W, Die Kzmstdenkmaler im 10iege lmd das Vblkermbt, [w:] 10mstschlltz im Knege, Bd. 2, hrsg. P.
Clemen, Leipzig 1919.
HANISCH H. T., ,,Alllveibermittel" im 19 JaMmlld"1. Obskt/lY1I111Jmw ill der Restaurienmgspmx/s, [w:] Das XIX Jh
",,,I
die Restamimmg, Miinchen 1987. JOHN K., Das KolI/er Domballftst von 1842 - eillepoliliJcbe Demorzstmlloll Kbilig Fi: Ilrilbelms IV VOIIPmmerz [w:] Das
Ker DombOliJest von 1842, hrsg. v. N Gussone Ratingen, Hósel1992.
HARRINGTON W.l, Klucz do Biblii, Warszawa 1984.
Josepb II, [w] Lex/kOlI fiir Tbeologie rmd Kircbe, Bd. V, sp. 572, br.
HARTMANN L. M., Gescbicbte1laliens im Mittelalter, Bd. l, Leipzig 1897.
JUNGMAI~ O., Adalbeti Slifier ais Dmkmalpjleget; Linz 1973.
HECI<SCHER W S., Die RonImillen, Wiirzburg 1936.
HEGEL K. von, Der selbslJlalldige Teil dermagdeburgiscb'" ChlY1l1ik de; Georg BUIZ' 1467-1551, Leipzig 1899.
JUSTI c., fil/ckelmallllll1/d seine Zeitgel/ossen, Bd, 1-3, Lcipzig 1868-1872.
K K Zmllu4Kol1l1l1issiol/ flir 10l1/st IInd bistoliscbe Dmkmale, Festscbrift anlasslich ihm fiillfzigjahiŻgm 1.17il*"'s, Wien 1903.
HEIDER G A., Die Restamiemllg des St. Stepballd01l1es ill IlVietl,Mitteilungen der k. k. Centralkommission zur I
Erforschung und Erhaltung der Baudenkmale, 1857. KAISER G, Vol1 derAlifklarullg bis '?fItlI Sttl11l1 III/d Dml/g, Giitersloh 1966.

HEIDER G., EITELBERGER R. W, Mittelalterlicbe Ksmstdenkmale des iisl".,.icbiscben Kaiserstaate;, Bd. 1-2, Stutt- Kalel/darz ~ścieltZ)' dla pamfii chelm?yliskiej na rok 1928, Toruń 1929.
gart, 1858-1860.
KAUTSCH R., Der romal/ische Kirchmbatl iI/ Elsąss, Freiberg/Breisgau 1944.
HEIMPEL H., Geschicbtsver,ine eillst ulld je"0 [w:] Ge;chichtslvissemchaft lmd Vereimlvesell i1l1 19. Jahrhlmdert. (Veriif-
KILARSKI M., MO'(fJikolva figmY1 malborskiej MadolIlIJ, Malbork 1993.
fentlichungen des Max-Planck-Instituts fur Geschichte), Góttingen 1972.
KIRSCH W, Del/kmalscbu!'{, Wien 1937.
HEISE Johann, Die Bau rmd K1I11Stdenkmaler der ProvillZ l17estprewsen, Bd. 1-9, Danzig 1888-1899.
KlRSCHBAUM E., Detltscbe Nacbgolik 1550-1880, Augsburg 1928.
HELCI< W, Die Bedwtlmg der agyptiscbetl BemclJe1illSchnftetl, Zeitscbrift der Deutschen Morgenliinclischen Gesells-
cha ft 102, 1952, nr. 1. KLAPHEK R., Der Dom zu Xanten III/d wize 10l1/stschatze, Berlin 1941.

HELFERT lA., Detlk,nalpjlege, Wien-Leipzig 1897. KLEIN A., Der D0111 '?fI KOll/. Die b"vegte Gescbicbte seiller Vollel/d/mg, Kóln 1980.

HE1-ll)EL E., Rzrilletlscboilheit, Zcitschrift fUr Kunst 2, 1948. KLEINER l, Zarys dZiejólv litemttlry polskiej, Wrocław-Warszawa, 1972.
HERRMANN H. von, Ollpbalos,lvIiinster 1959. KNAPP H., DaJ Sehloss Marienb1l1-g il1 PreusscJlJQueJ!en und Malcna/ien tpr BaugcJchichte l1ach 1456. Liineburg 1990.
HERSEY G. L., High Vidoliall Gotbic, London 1972. KNOPP G, NUSBAUM N.,JACOBS u., Ballfomblmg- Dokumerztaliol1 uI/dAIIslvertulIg (Arbcitsheft der Rhein.is-
chen Denkmalpflege 43), KÓIn 1992.
HIPP H., Studietl '?flr Nachgolik des XVI lmd XVIII Jh. in Deutscb/and, Tiibingen 1973.
KNOPP N., D" Restamienmg derMiil/cbller Fiullenkinlze i11l19.JabdJIIl/d,,; [w:]Fe;tscbrijt Lzl/rpold DIIssler; Miinchen 1972.
HIRSCH F., Die Baudenk1l1aler der Freien ulld Hallsestadt Lzibeck, Bd. 2, Liibeck 1916.
KNOPP N, ZII Goetbes F[)'mlllls "VOlI delllscber Baukll/zsl", Deutsche Vierteljahresscłuift fUr Literarur und Gei-
HIRSCHFELD P, Ober die Stellrmg der Dellktltalpjlege rmd IlIvelltalisatioll ill der 10lhSllPissenscha[t, KW1st in Schleswig-
stesgeschichte 53, 1979.
Holstein 1951.
KNORRE A. von, Turmvollel/d,mgel/ dmlscbergolischerz Kinhm im XIX Jb., Kóln 1974.
Historis"l1Is Imd bi/dende 10ms!, hrsg. L. Grote, Miinchen 1965.
KOHTE J, Die Pjlege der Kzmstdel/km.ler in Italim, Centralblatt der Bauverwaltung 1898, nt. 4.
HOFF1-IANN H., Die Freske" MOlilZ vo" Sch,villd ariJ de,. Il7artbU/;g, Berlin 1976.
HOFMANN W, Das irdische Paradies, Miinchen 1960.
KOHTE liDas italimische Gesetz iiber dell Derzkmalscbllti, Die Denkmalpflege 5, 1903.
KOHTE ).'1Die Verbeeml/gell des Kzieges 011Balldellkm.le,." ill Siidpol"" Dje Del1kmalpflege 19, 1917.
HOHNE H., Der Ordetllmter dem Totenkop] Die Guchicbte der SS, Giitersloh 1967.
KOHTE l'IFerdilland VOIIQuast, Deutsche Kunst und Denkmalpflege 35, 1974.
HOLST N von, Dellkmalpjlege ill den Ballisch", Laiidem, Die Denkmalpflege, 1942/43.
KOHTE J..' Vom Mat*lIstllrm in Velledig, Centralblatt der Bauverwaltung, 1904.
HOWARJ;) S., Bartolo""o Cavacepp;, Eighteelltb Cenimy Restom; New York-London 1982.
KOLLER M., Osterreicbs Restallrator'" iI/ Gescbichte IIl1d GegellJvaJt, [w:] Rettung VOIIKJIIIsllverken, Wien 1973.
HORMANN H., Metbodik der Dmk11Jalpjlege (Sruclien zur Bauforschung, hrsg. v. Koldewaygesellschaft); Miin-
"ben 1938. KOLLER M., \VlBIRAL N, Der PacherAllllr ill St. Woij,gtl1(g, Wien 1981 (Studien zu Denkmalschutz und Den-
kmalpflege Bd. XI).
HUBEL A.) DmkmolpJlege t;vż.rchen &.rtaun:eren Jmd RekOl1Jhuiren, [w:] DokllflJe11/atiol1 der jahreJlagll1zg 1989} Arbeitsk~
reis Tbeo,ie IInd Lebre der Dmkmalpjlege, Bamberg 1993. KO~R M' Zur Geschichte "derRestomierllng
1
il1 LJJtelnich) [w:] GeJchichte der Restamie17J1Jg zit Europa 1 Bd. I, Worms 1991.

HUDSON K., IndllstliaIA/oheology, an IIIII·odllclioll, London 1965. KONIG, F. W, Relief und IIISCblift des Kbiligs Datius 1. am Felsen von Bagistall: Lciden 1938.

HUELSEN Chr., Die Basilika des Junilu Bassm lmd die Kircbe St. Alld"a ariJ dem Quilil/al, [w:] Festschlift Jlllills Scb/os- KORTAN H' lvleis/erschule fliT
l
KOI1IervierulJg Imd Technologie al1 der Akademie der Bildenden J(iimte in lWim tlud ihre
ser '?fItlI 60. Gebllrtstag, Wien 1927. VorlaliJer seit Mettemicb, RestauratorenbJiitter Bd. VII, 1984. .
 KOSSELEK R., Vergallgene ZlIkllllft. ZlIr Semalllikgerchichtlicher Zeiten, Frankfurt 1979. MAGIRlUS H., Gescbichte der Denkmalpjlege - SachulI, Berlin 1991.
KRATZSCH G., Ktmst1vm1 ,md Diirerbuncl ei" Bei/rag i}1?- GeschiclJte der Gebildeten im Zeia/ter qes ImpeJia!isJJJfłS, G6t- MAGIR1US H., Vmillstiiligkeit ill der Zeit Ilon 1850 bis 1890 in Ihrer Bedetltmtgfiir die Dellkmalpjleg' - die Denkmplill-
ringen 1969. ventarisalioll ill Sachsell, [w:] Geschichte der Denklltalpjlege- Sachsell, Berlin 1989.
KRAUS Th., LebendigeJ POIlIl"'; Kain 1973. ))IlALACHOWCZ E., Ochrolla frodolViska klt/turowego, t. II, Wrocław 1982.
KRAUSE P., Di, Entwickllmg der preussischen Hochballvenvaltllllg, Zentralblatt der Bauvelwallung 1920. M~N A., Die Netll"oJJlallik, eim dJeimsche K01!;pollente im HislO/ism1lS des XIX Jh., Ka1n 1966.
KREUZER J., Studien '(II lI7illckelmal1llS .Asthetik, NomJalivitatund histo/i;chem BeJvlIsstsein, Berlin 1959. Matetia/ien deJ II. IlItemaliolla/en KOIIgmm jiir die ErIJa/tuIIg technischer Denkmii/er, Bochum 1975.
Kriegsschicksale DelltscherArchitektlll; red. H. Beseler, N. Gutscho,,\ Bd. 1-2, Neumiinster 1988. MAU A., POI!1Jieiill Leben IlIId 10l11st, Leipzig 1918.
KUBIAK Z., Mitologia GrekÓlv i &v,miall, \l{larszawa 1997.
MAYER F. M., Geschicbte OeJterreichs mit besonderer Riicksicht attJ das I0i/tur/eben, Wien-Leipzig 1909.
KUGLER F., KJI1lStnise "" Jahr 1845, [w:] S chriji," IlIId Stlldien if/r KJI1lStgerchichte, Sl;uttgart 1854. lvlECKSEPER c., Ullve"{jchtbare histmiscbe Bat!forschllllg, Deutsche Kunst und Denkmalpflege 50, 1992, H. 2.
I
10l11stschlltZ im Kliege, hrsg. P Ciem en, Bd. 1-2, Leipzig 1919. ~
))IffiIER B., Der Denkmalpjleg,tag in Kaml, ibid. 1933.
L' ORANGE P, GERKAN A. v., Der spatalltlke BildschJJJllck des Komtalllimbogen, Studien z9r spatantiken Kunst-
))IffiTTERNICH F. G.raf von, Die Detlkmalpjlege ill Frallkreich, Berlin 1944.
geschichte 10, 1939. j
MIERZ\1(IJŃSKI M., O""a prac E. E. Vio/let-/e-Dllc'a IVyrażolla przez C. S leillbrechta IVjego relacji zpodnfty do Frallc;:
LADENDORF H., Antikel11tlłdżuf)J Imd Al1tikenkopie. T/orbereittmgen zu tint,. DarsteJlting ih,.er Bedeutllng in der mitte-
IV 1894 r, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, t. XVII, Toruń 1990.
lalterlichelllllld miler'" Zeit, Abhandlungen der Siichsischen Akademie der Wissenschaften zu Leip7Jg, Phi!. Hist.
1<., Bd. 46, H. 2, 1953. MIKOLETZKY H. L., Oesten"CI,h - das grom XVIII Jahrhundm - VOII Leopold I. bis Leopo/d II., Wien 1967.
LADENDORF H., Wiederalll"ahme 1'011Slilformell ill der biM",d",t 10mst des XV Jahrhulld"ts, Forschungen und MOEWES F., ZlIr Geschlehl' der Nal1lnlellkmalpjlege, [w:] Wege '(IItJlNaltmchlli'{, hrsg. v. W. Schoenichen, Breslau 1906.
Fortschritte 25, 1949.
MOILER F. H., St KathOlillenkirche '(II Oppellheim, Darmstadt 1823-1836.
LADNER G., Der BiM",treit ulld die 10l11stlehren der ~zalltillischell IIlId abelldliilldischell The%gie, Zeitschrift fur Kir-
chengeschichte 50, 1931. MOILER J., Denkmaler der d",tschen Ballkll11Jt, Darmstadt 1815.

LALE\1{l1CZ M., SpnJ1110zdallie Z lIIi(d?J'11arod01vej kOllferencji '(Ivolallej III rokll 193111' Atellach Iv spr01vie ochroll)l i kOIl- MONTALABERT P de, Traite c01!;p/et de /a pein!ere, t. II, Paris 1829.
senvagi zab)ltkólV sztuki i his/odi, Warszawa 1931. MORELOWSKI M., ZlIIlz'Zenia za~tków sztuki IVPolsce, Moskwa 1916.
LANDSBERGER F., Die KIlI1st der Go,th,zeit, Leipzig, 1931. MOROSI E., Denkmalpjlege in Ungam. Die Tatigkeit der LondeJkommiJJioll fiir Denkmalpjlege 1872-1919, [w:] Das
LASCHKE B., DieArme des Lookooll, [w:] II CO/iii e d,lIe Statlle, KOlIgms Romo 21-23 X 1992. Roma 1998. Zeitalter Kaiser FrcmzJoseph, Bd. 2, \1{lien 1987, Beitrage.

LAVEDAN P, Histoire de /' Urballisme, Par;s 1926. łvlORSCH G., Eifo1JChet1ll1ld Erbaltm, oder: Die ff7issellschajl/ichkeit der Denkmalpjlege, Unsere Kunstdenkma1er 33, 1982.

LE GOFF J., Ku/tura fredlliowieC'(flej Ellropy, Warszawa 1970. MORS CH G., ZlIr Differenzierbarkeit des Denkma/begliffes, Unsere Kunstdenkma1er 39, 1991.

LEISCHING P, Goethe Il11ddas Elltstehen deJ Dellkmalpjlegeg,dallkem, Oesterreich.ische Zeitschrift fur Kunst und MORS CH G., Z1Ir !Perlska/a des aktml/en Det1kma/begrifl.i, Deutsche Kunst und Denkmalpflege 35, 1977.
Denkmalpflege n'V, 1971, H..3/4.
MOSZYŃSKI A. F., D<!enllik podróty do Frallcji i ff7/och architekta J K. M. Stanisława Altgllsta PoniatoJ//skiego 1784-
LEISCHING P, Roma mtatlranda. Vemlch einer Geschichte deJ papstlich", D,"kmalschtltzrecbtes, [w:] Riimische Ktlri" 1786, przekład i opracowanie B. Zboińska-Daszyńska, Kraków 1970.
Kircbliche FilIalIzen, Vatikallisc!m Archi~ Sttldim Ztl Ehrell von Hemlalln Hoberg, hrsg. v. E. Ga,tz, Rom 1979.
MOHLI-IAUPT M., Der KOl"'r Dom im ZII~e/icht der Kirchell Il11dGeis!esgeschicb!" Diisseldorf 1965.
LEON P, Lo vie de montllltents- destmktion, mtatlralioll, Paris 1951. I
MOLLER B., Der Bamberger K0I7l1e1iten - Kml<gallg, Kanigstcin 1970.
LEOPOLD G., Di,StiftskircIJe '{fIQuedlillbllrg, Berlin 1970. i MUTHESIUS H., Das eng/isch, Halls, Bd. 1-2, Miinchen 1904-1905.
I
LEVY-VAN- HALM J., Z1Ir Gescbicht, der Resta1lrienl11g in Hol/atltl, [w:] GeschicIJte der Restamill7l1tg in Ew·opa, Bd. I,
MUTHESIUS H., Die Kathedrale V011PetmborOltgh IIl1d dle Denkmalpjlege ill Eng/and, Cemralhlatt der Bauverwal-
Worms 1991.
tung,1897.
LEZIUS H., Dos R,cht der Denkmalpjleg, ill PmlJJen, Berlin 1908. I
ł"IUTHESIUS H., Die """ kirch/iche Bauk,mst ill Engla"d, Berlin 1901.
LIEB N, Die Amlsstltbe deJ AltgJbmger IWeberhaweJ, Alt Augsburg 1, 1937.
N N, Eine Restallrimmg vOII.Walldmalereien im XVII JahdJttlldett, Kunstgeschichtliches jahrbuch der Zen tralkom-
LIESS R., Goethe vor dem StrclJJbmger Miimter, Leipzig 1985. mission, Bd.II, 1908.
LINDE S. B., SlO1vllikj(i)lka polskiego, t. II, Warszawa 1840. N N, Erha/tllllg alter DCllkmii/,rlllld Ballmte, Centralblatt der Bauverwaltung, 1888.
LOTZ \YI., Das Raltmbild IiI der ita/ienischenArchitekturzeich11ll11g der RenatlSace, Mitteilungen des Kunsthistorischen N N, Der !Piederallfball Ostpmmem, ibid., 1917.
Instituts in Florenz, 1956.
NAGELE A., Die Hei/igkrellzkilrhe il1 SCb1Viibisch Gmiil1t/, Schwabisch Gniind 1925.
LOTZ \Y/., Historis"'lts in d,,· Ball1beJger Grabp/astik Itm 1600, Kunstchronik 5, 1952.
NAUMANN H., Karo/il1giscbe IInd ottomlche Rellaissal1ce, Frankfurt 1926.
LOBBEKE \Y/., Georg Hager Imd die IlIventarisatioll der Bali Il11d10l11std",kmii/er in Bqyem, [w:] I0l11stvet7va/tmtg, Baull11d
Denkmalpo/ilik im KaisemicIJ, hrsg, v. E. Mai, S, Waetzold, Berlin br. NAYER A. de, LA ,-econsmlCtioll des !J/om/mm!! et deJ Iites en Belgiqllc apreJ 10prcl1Iiere glfcrre IHondiale, lvIontlme.ntl.lm
XX-XXI-XlI,1982.
LUCANUS Fr. G. H., Vollstiilldige AllleituIIg '(I". Erhalt1l1tg, Reilligllllg ,,"d Jf7ioederhmte/lllIIg der Gemii/de ... , wyd. Iv,
Halberstadt 1991. NICKEL H., Fotografie im Diemte der 10I11S!, Halle 195,9.

LUSZCZKIE\1{l1CZ J., Wska'(!iIVka do 1It'iJl"IJ'vania kościołólV, cerkwi, do przech01'!JIVatIJch tamże zab;,tków prZeJzlofci, NICKEL H., rnfi"arotkolllrastallfl1ahmen, Wissenschaftliche Zeitschr.ift der Universitiit Halle, 1960.
Kraków 1869. NIEĆ H., OjC'()''(11Odzieła s'{lllki, Kraków 1980.
NIPPERDEY T., Der KOIner Dam al, Nationaldellkma/, [w:] Religioll - 10lllIt ~ Voterlolld. Der Kolner Dom im 19 Jah- PRICE M.]., The statue aj Zem at Ofy11lpia, [w:] C1ayton P, Price M.]., The se"'" lf7alldet" oj Ibe ll7add, London 1988.
rhlllldCl1, hrsg. v: P Dann, Kain 1983.
PRUSZYŃSKI]., D,,'edZichvo kultury PalJki - J'ga Jtraty i ocbralla prawIla, t. 1, Warszawa 2001.
NOTH W, Die T17a11bll/g,Leipzig 1967.
PUNDT H.G., scbillkelI Bedill, Berlin 1981.
OECHELHAEUSERA. v:,Denkmalpjiege li. alter IIlIdnell~-Zeil, [w:]D~' VarerElbe, hrsg B. v: Ebhard, Berlin 1909.
QU"ST F. von, Denkmale der BallkullIt ill Preumn lIach Provillzell geOldllet, Bd. 1, Daj Erm/alld, Berlin 1852-1860.
OECHELHAUSER A. von, Dal Heidelberger schlau, Heidelberg 1955. QdST F. von., D" Erbaltuug der lVIIIJtdenkma/e,.,ill Rhein/alld beu'ifJelld, Kolner Domblatt 6, z dnia 29 VI 1845.
OEXLE O. G., ObcalPanie ","ych i ,?!lJarlych - lV,?!pażallia aP'!l1du "mCllJari~'; [w:] tenże, spalecZCllItlva średniowiecza. RADE M., DamaJJuJ, BiJchof VOIIRam, Freiburg 1882.
MmtalnoH - gl7lpy spolec,?!" - fal7l1J ",da, red. R. Czaj a, Z. H. Nowak, Toruń 2000.
RAEHMANN E., Ober die Ma/lechllik det· Altm, Leipzig 1910 .
.oSTERGREN S., Der hiJtOliJche HintClgrlllld der Jch,vediJchelJ Dellkmalpjlege, IC01vfOS-Bulletin 6,1981.
RANISCH B., BeJchreibulIg ""rerllOmehmft", Gebailde der stadt Dalliig, hrsg. A. Bartetzki u. D. Kraack, Marburg 1997.
OTTO Helmut, Daj chemische LaborataliIIm der Ko'niglich", MIIJ"n zu Bedin, Berliner Beitriige zur A.rchiiometrie
Bd. 4, 1979. \ RAVE P. 0., AllfOilge und Wege der d",tJcb," [lIvmta';Jan'oll, Deutsche Kunst und Denkmalpfłege 11{1953.

OWCZAREK]., Zalrytki techniki, [w:] Górny ŚląJk, Jka/'Iry kultll/Y, red. L. Szaraniec, Katowice 2000. RAVE P. O., Gmtalv P,ied".,b Waag"'s ReiJe durcb WeJtfalen IlIId rei", Vomb/age fiir die Denkmalpjlege, Jahrbuch der
Preussischen Kunstsalnnl1ungen.
PAATZ w., studi", Z!'r GeJchichte der magdeburger PlaJtik des XIII Jh., Jahrbuch der Preussischen KunSlsammlun-
gen 46, 1925. RAVE p. O., schillkel alI Beamter, Zentralblatt der Bauverwaltung, 1932.

PAPENCORD F., Geschichte der stadt Ram im Mittelalter, t. II, Berlin 1857. Reb,m,,1 aj Archeolagical SileJ - Special Iussue of Conservarion and Menagemenr of A.rcheological Sites, Vol. 6,
Nr 3-4, 200t.
PAQUET]. P, Viallet le Dur, Lej ManwnelltJ HiJtaliqlles de la France, 1965, nr, \I,.
. REDTENIił\CHER R., DenkJchrijt liber die Bal/denkmale im DeutJchen Reich, ihre IlIventanJiemllg, Aufnahllle, Erhal-
PARET 0., Die Anfai1f,e der UrgeschichtJjarschUl1f,in DelltJcb/alld, Wiirtembergische Vierteljahreshefte 35, 1929. lUlig, ReJtawytion, Chadottenburg 1877.
PASIERB]. St., Ochrana zalrytków J'(fllki kafcielne;~ Warszawa 1871. REICHENSPERGER A., VemliJchle scbrijt", iiber ch,iJtliche 10mst, Leipzig 1856.
PASTOR L. von, GeJchichte der PiipJte Jeit dem AIIJgang des MittelalterJ, Freiburg in Br. 1931. REIFF E., ~lIachlwllitiJche Elemellte Iii der DmtJcb", Baukumt der Zeil VOIIca 1650-1680, Emddetten 1937.
Pall!yJ Realencyclapadie der ClaJJiJchCl! AltCl1l1mJwiJJenJchajt, wyd. G. Wissowa, Reilie, 13 Halbband, Stuttgart 1939. RIEDERER]., ROHR A. von, 10mJt ulIter Miklvi'/&;p ,md SOlide, Berlin 1973.
PAUSANlAS, Beschreibllng VOIIGliechenland, Bd.l, Berlin -Stuttgart 1855-1885. RIEGL A., GeJa1llmelt, AI/fiatze, Augsburg 1929.
PAVEL]., Der St. VeitJdam in Prag, Prag 1968. RIEGL A., Der maderne Denk111alkultm, Jeill l17mll und mi" EntJtebung, Wien-Leipzig 1903.
PAZDUR]., Światowe tmdencje w dziedzinie achl'oll)' zalrytkólv pIZ"'!yJ/1I i techniki, [w:] Ochrolla zalrytkólv techlliki. Ma- RIEGL A., Die EnlJlehll11f, der Barackkullst ill Ram, Wien 1908.
teriały z konferencji poświęconej ochronie zabytków techniki (Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków,
Seria B, t. 59) Warszawa 1980. RIEGL A., Gearg Dehio i kuli zalrytkólv, wyd. R. Kasperowicz, Warszawa 2002.
RIEGL A., Neue sh'oimll1f,en ill der Dmkmalpjlege, lYlitteilungen der k. k. Zentral-Kommission zur Erforschung
PENNICK N., Figllre (md Jql/en", [w:] Games oj the GadJ, London 1988.
und Ethaltung der Kunst-und-h.iSlorischen Denkmale, 1905.
PEROGALLI c., Manummti e metadi di valOlizzaziane saggi, stalia e (arrattCli delie teonehe Jul mtallro in Italia dal RIEGL A' Za,. Fmge der ReItolOicJ1.lJ1g von rpol1dmalereieJ1. :Mitteilungen der k. k. Zentral-Kommission zur Erfor-
mediaeva ad aggi, lVliIano 1954 (przekład]. Grabowskiej - maszynopis w archiwum Zakładu Konserwatorsrwa J

schung und Erhaltung der KunSl-und-hiSlorischen Denkmale, 1903.

UMK w Toruniu). .
RIETDORF A., P,;ed,icb Gil/y, l17iedeJgebll11 der Archilektl/I; Berlin 1940.
PElUUOT F., Lej Verliem dll XIIe Jiecle de la faJade am'd",tale (de la (athedrale de Chartm), Les Monwnents Histo-
riques de la France, 1977) nr 1. ROHLING L., Vertindemngen i/ll Parodie! des DOf/leJ il1 Miiniter. Westfalen 18, 1933.
PETTENKOFER M. von, Ober Olfa/be IlIId KanJerviet1l11f, der Gema/degalClie durch daj RegeueratiaJlJverfthren, Braun- RONNE L., Die Bal/palizei deJ PrelwiJchen staateJ, Berlin 1856.
schweig 1870.
ROSE H., Tagebuch deJ Hemll 11011 Chalelau iiber die ReiJe deJ Cm'l1/iere Bemilli lIacl) Frallk"ich, Miinchen 1919.
PETZET M., 75 Jahre BayCliJches LmdeJamt fiir Denk1llalpjlege, [w:] Dmkmalpjlege in B~'em (Arbeitsheft 18-Bayeris-
ROTHBARTH M., GeiItig' ZI/Jalll1JJenarbeil li,I Rah1l1en deJ Volkerbl/ndeJ, MiinSler 1931.
ches Landesamt fur Denkmalpflege), Miinchen 1983.
ROTHE 0., PrelIwIche BII1gellra1l1alll:1kall1 Rheill, Miinchen 1979.
PEVSNER N., Rmkill and Viallet-Ie-Duc, London 1969.
PFANDL L., Phtf/ip II, Miinchen 1948.
ROUBA B.j;, Pielęgnacja ŚWiątylli, Toruń 2000.
RUDKOWSJ<I T., Bohdana Marcol1iego działalność kOIlSe171/atorska 11/ zakresie llIalarsńva ściennego, (w:] Konserwator i
PILGER A., STEINER 1<., ErllIt FtiedlichZlVimer- seill Leben, Jeill W,,;t, mi" Zeit, [w:] DaJ KOiller DambaufeJt vall
zal?]tekJ in merlJoJiam Jerzego Remera. Warszawa 1991.
1842, hrsg. " N. Gussone, Ratingen-Hasel 1992.
RUF Katherjne, Der QlIedlillbllrger Dom liII DJitten Relch, Krirische Berichte 12, 1984.
PIPREK]., !PPOLD]., lVielki slalVllik Niemiecka-PaIJki, t. 1, Warszawa 1969.
RUPRlCHT R., Le tiJ1j1I1e/1cepJlblique SJlr la COl1servatioll des ancie/u l1J01JUmentJ, Paris 1882.
Pismo Święte Starego iNomego Testal1lelltu, opr. zespół pod red. Ks. M. Petera i Ks. M. Wolniewicza, t. I - IV; Poznań 2000.
RYMASZEWSKI B., Klllcze ochral!} zalcJ,tków w PolICe, Warszawa 1992.
PIWOCKI K., ff{'a/lera Frad/a "Paj(cia i krytet;a wartościOlvallia zabytkóI"", [w:] tenże, s'(fuka żywa, Wrocław 1970.
SALM J., OdblldOl"a f1IiasllvschodlliapmJkich pa l. '"ajllie światalvej, Olsztyn 2006.
PLASCHKA R., KLINGENSTEIN G., OeJlerreich ill Europa derA,if/eliimng, Bd. 1-2, Wien 1985.
SALMONOWICZ S., Pm'} - dziejepańJtwa i spaleczeńJuva, Poznań 1987.
PUNIUS CAJUS SECUNDUS, NaturgeJchichte, hrsg. Ch. Fr. L. Strack, Bremen 1855.
SARRE F., Die lVlIIJt deJ alteII Pmim, Berlin 1927.
POENSGEN, G., SCHMIDT-GLASSER H., Heidelbetg, Miinchen 1955.
SAYNTENCY P, L'AllaJtyloJe et la Restauratiall deJ Malll/fIlmtJ a la COllfer",,, IlItemational. d'Athell m Octahre 1931,
POST P, Die Grabft/!/Ir BanllmJ VI ill det·](j,rhe i',10Il'{, Deutsche Kunst und Denkmalpfłege 1939/40, (7/8). BruxelJes 1932.
240
SCHENCKENDORP M. von, Ein Beirpicl der Zmlbil/ngsl/chl in hwssen, Der Freimutige 136, 1803. SPRINGER Peter, Das Kijlner D01l1 MO<f'ik (Studien zum Kolner Dom, Bd. 3), Koln 1991.

SCHIF..JlLU, Di, detl!Jchspmchig' UlemiJlr'(flf1YerkslojJel//lIldTechnikm derMalerei VOII1550 bis CCl. 1950, Worms 1989. STANGE A., Die Golik in der Deulschell BalIkIInsi tl1I1 1600, Repertorium fiir Kustwissenschaft 49, 1928.

SCHIEllL u., Eim Skizze <fIr Ennvickll/ng der Reslal/rat01lllal/sbildl/ng am Beispiel der Gelllii/demtal/ratoren, [w:] Ges- S1EINBRECI-IT c., Die !f7ied,rberJt,lltlllg des MO/ienbllrger Schlasm, Centtalblatt der Bauverwaltung, 1896.
chichle der Restall1iCl1l11g in Ellropa, Bd. I, Worms J991. ST~LLER ~., Zu d'." AII/iillgen d,r GClniildepriifllllg lilii ROIIIg'lIJlrablm, [w:] Das 19. JabrblllldCl1ll11d die Reslamimlllg,
SCHIEllL 0., The COIlServal'r - mlorer. A .rhOli hlIIOry ol his profes.rion and Ih, d,ve/opmenl ol profwsiollal ,dllcaiJon, [w:] hrsg. H. AIthofer, Muncben 1987.
C011Servator-Resorers oj Cu/tllraf Heritage in Em'ope: Education Cenfuj and Instittlfes, Lurano 2000. STOBEL M., G'lIIii/dereslallralio"'n lin 18 Jabrhunder1, Der Cicerone 18, 1906, H. 6.
SCHIEllL u., Ueb,r Th,oli, IlIId Praxis ais Fiicher in der Reslatlralorenallsbi/dllllg, Zeitschrift fiir KunsttechnoJogie
SUETON, Kaiserbiographi"', hrsg. W Bubbe, br.
und Konservienmg l, 1987, H. 1.
Svenskl Biograft.rk LexikOll, Bd. Iv, Stoclcholm 1926.
SCHIEVELBUSCH W, Die Bibliolhek von uev"" Munchen 1988.
I
SVENSSON S., Das schwedische AnliqllitalslllemOlial al/s delii Jahre 1630, [w:] Die Bauemgesellschaft illl Oslmralll/J IlIId
Schinke/ S chrifttllm, red. P O. Rave [w:] S chrifttllm. der Delll.rch", KJlml, Beiheft, Berlin 1935j
illl Nore/", 11m 1600, (Acta Visbyesia II).
K. F. Scbink,~ AI/.rSI,lhlllg
. al/s d,r Dmlsch", Demokl'tJlischen Reńllblik
:r , Berun 1953. \ i SZYDŁOWSKI T., fujiII)' Polski. Opis SZkód IJYIZądzo/l)'cb przez mojllę IV dziedzillie <f/bylkólv sZluki na tf'1I1iac!J Malo-
SCHIPPERS A., DerStiftergrab in der LiebfrallCnkirche in Romnond, Zeitschrift fur Bildend.e Kunst 59, 1925/26. polski i fulsi C,<!nJ10Ile;;Lwów 1919.
SCHLEGEL Friedrich, Siimllich, f1Y'rke, Bd. VI, Wien 1823. : 4. Tagfiir DenkJJja!pjlege, Berlin 1903.
SCHMID B, ObClpraIid"'l von ScMn IlIId die Mari",bllrg, Schriften der Kon.igsberger Gelehrtengeselischaft, Gei- 5. Tagfiir Dellk1l1alpjlege, Berlin 1904.
steswissenschaftliche K1asse, 15/16 41940.
Tag fiir Denkma!pjl'ge IlIId HeimalschlllZ - BrulalI 1926, Berlin 1927.
SCHMID B., Di, fT7i,derhmle/blllg der Marienbllrg, Kon.igsberg 1934.
Th, KofcillJZko FUlIdaliolI Dicliona!]', Vol. I, Hague 1961.
SCHIvllDINGER H., Roma docla? Rom ais geisliges Zenlrum im lvIitle/aller (Salzburger Un.iversitatsreden 50), Salz-
blUg-Munchen 1973. Tbe Naliollal TnIJI, London 1985.

SCHNAYDER]., Podró,<! i IIID's!>,ka IVslaro,?;'llIofci, [w:] Grecja Ivspólczeslla istarot'llIa, red. W Madyda, K!aków 1960. TIETZE H., Dos Verhiilllliss der D",kmfllpjege '{filiJ geisligm Leben der Geg'IIIVO/1 (Stenographische Berichte zum 14
Tag der DenkmalpAege), Miinster 1921. ::'
SCHNEIDER F., Rom IlIId Romgedclllk, im Mittelalter, Munchen 1926.
TIETZE H., Romalli"h, Ki/llsl IInd funaissance, Vortrage der Bibliochek Warburg, H.6, 1926/27.
SCHONICHEN W, Nallmchl/IV Heimalschllf'<, Stuttgart 1954.
Tradilioll ais bislori"he Kraft, hrsg. v. V N. Kamp,]. Woliasch, Berlin-New York 1982.
SCHRAM:M P. E., Kaiser, Rom IlIId Renovalio, Studien der Bibuothek Warburg, 17, Berlin-Leipzig 1929.
TREUE W, Ub,r die Scbicksale Ilon Killlsńll'rken i1l1Klieg, Revolllń'on IlIId Frieden, Dusseldorf 1957.
SCHREINER Ludwig, Korl Friedrich Schinkel IlIId die mle west[alische Denkmal-Illvenlari.ralioll, ReckUnghausen 1968.
TUCHMANN B. W,AlIgml 1914, Bem 1964.
SCHULLER M., Ball/i,,"chllllg - Dokllmenlalion IInd AIISlverltlllg, red. K. Knopp, Koln 1992.
UMMEL H, ForscbllllgJgeschichle li, Delllschland, Berlin 1?38.
SCHULLER M., Ballfomhllllg, [w:] Der Dom '(f/ R'g'mbllrg, Munchen 1990.
UNGER E., AS'l'iscbe IlIId babylonisch, Killlsl, Breslau 1927.
SCJ-IWIDEFSKI K.,Albrechl Mrydenbal/er- Inilialor der Pbologral1l1llClli' in DeI/IJch/and, Bildmessung und Luftbild-
wesen 39, 1971. UNGER F. W, Q",I/ell der b)'zalltillischen Killlstgescbicble, Wien 1878.
SEIDLER M., Di, KolIICr Domglock"" [w:] Das KOlner Dom Jtlbiliillf/1sbllcb 1980, Koln 1980. UNlmN R., Gmlldlag'" des S laelteballes, Berlin 1910.
SEKLER E. F., Denkma!pjlege in Grossbrilani"" Osterreichische Zeitsclu:ift fiir Kunst und denkmalpAege 2, 1948. Vademecum KOllu17va/ora Zal!JtkóJJJ, Warszawa 1996.
SEKLER E. F., Wr'" and bis Place in Etlropian Arcbit,kll/l", London 1956. I VALJAVEC F., Der Josepbinisf/1l/s, Miinchen 1945.
SIEBENHUEHNER, Delllscb, Kiillst/er allllvIailiilldCl' DOili, Miinchen 1944. I{ VASARI G., tywo!>, lIajslOlvniejs'(Jcb 1I1a10l"{y,rzeźbiOIi)' i arcbileklóII1, t. Iv, Warszawa-Kraków 1985.
SIEROSZEWSKI W, Ochl~na dóbr kulilID' IlIlIslamodO/vsnvi, UNESCO, Bibuoteka Muzelln.ictwa i Ochrony Za- VEGH ].V, Di, Bi/dmlii,.,,"r, Strassburg 1915.
bytków, Seria B, t. LIv, Warszawa 1978. I
VERDIER A., CAlTOISE F., A"hileclllre civile el d01l1esiJ'qllCal/1I1ąyen age, Paris, 1864.
SIlTE c., Der Sla'dleball nacb Jei"," kiillsllCliscb", GI'JllldJa'izm, Wien 1889.
Verhandlzlllg", der Heide/herg,r SchlaJJballkonferellZ VOJJJl. Oklober 1901. Amtliche Aktenstiicke veroffentlicbt im
Skarby Ślvialowega Dziedzicnva, t. 1 - 5, Monachium 2001-2002.
Auftrage des Grossherzoglich-Badischen Finanzministeciums, Karlsrube 1902. '
SKRZYDLEWSKA B., Ur'gll/omallia prO/vlle kościola I'i)IlIIsko kalolicki'go dotycZące och"oll)' zabytków, Archiwa, Bi-
blioteki i Muzea Kościelne 77, 2002.
VERZONE P.: Werden des Abmdlandes, Baden-Baden 1967.

VIOLLET-LE-DUC E. E., Reslal/ralioll, [w:] Diclionaire RoiuollC d7e Archilectm, FrallcaiJe, Pacis 1854 (przekład A.
S lomllik laci/iskopolski, opr. K. Kuman.iecki, Warszawa 1977.
Krawczyk - maszynopis w archiwum Zakładu Konserwatorstwa UMK).
SMORĄG-RÓŻYCKA M., Prob/elllalyka badOI! lIad s'<i"ką bizall!piską - gló'v'" kimIlIki ipersp,k!>,IJY badO/vcz" [w:]
VIOLLET-LE-DUC E. E., Hisloire de I babilaliolI hl/1I1aill, Paris 1875.
StI"ka lredlliolviec'(f"go ff'7"bodl/ i ZacbodlI, (Ars velus et nova, t. VI.) Kraków 2002.
VOGEL H., Eine lalldesfiirslb'cbe V.rordl1l/llg am der Friihzeil der del/Iscbell Detlk111a!pjl'ge, Deutsche Kunst und Den-
SOMMER 111eo, D,r ZlIkllllft "'(gegen, Hamburg 1999.
kmalpAege, 1964, H 1. .
SPAMSEL L., Fiirslmbi!dllisse alls de1l1HallJe IWetlill, Dresden 1906.
VOGELSANG 0., GeJJJiildemlamimlllg i111 19 Jb., a111BeispielAlldr,as Eigll'r, Stuttgart 1985.
SPOERL J., Das Alle IlIId das Nelle if/1lvIittelaIICl; Historisches Jahrbuch 50, 1930.
VOGTS H., VillcellZ Slalz (1819-1898), Lebensbild IlIId Lei"'lSIverk eines kOlller Ball1l1,isiers, Monchengladbach 1960.
SPRINGER E., ZlIr wisJellJchaftlichen IlIId kllllurpolilischell Tiitigkeil Edllard Melb's, !Vfitteilungen des Oesterreichis-
che n Staatsarchivs 30, 1977. VOIGT]., Enea Silvio d, Piccolomilli, ais PapJI PillJ II. I/nd Jeill ZeilaltCl; Berlin 1863.
VOIGT M., Die romiscben Baugeselze, Berichte der Ki:iniglich-Siichsischen Gesellschaft der Wissenschaften in
Leipzig, PhiIosophisch - historische Klasse 55, 1903.
VOLMAR E., Dallz'gs Bauwerkc llI1d ibre WiederbersleJlulIg. Eill Recbenscbajtsbe,;cbl der Balldenkmalpflege, Kulturpoli-
tische Schrifteoreihe fur den Reichsgau Danzig-Westpreussen Nr. 2, 1940. . l. S cella zbierallia ka'JJielli Z dlla rzeki JordaJJ mającycb IpamiętJJić jq cud07V11eprzekroczenie przez I <I'fIelitÓ1Vw ich dt~dze Z
l1ie!~pli egipskięj do Ziemi Obieconęj.
VONDUNG K., Magie IIlId Mallipll!alioll, Ide%giscber KJlilulld poliliscbe Re/igiOIl des Naliollalsoziahfmlls, Gi:ittiogen 1971.
2. rf:~JjJ ściana skaty i}vanęj Bilu111m Z reliefem upami€lniqjąeym slaJv!le 'iY'!Y Dariusza.
WAGNER C, Arbeilsweisen llI1d Anscbamll1gen ill der Gemit/dereslamiemng 1I1n 1800, Miinchen 1888.
3. Giza, SfilIks i piramitfy - docelO7veobiekty "lmJstyki kullllmlnej"JIIŻ na przełomie starej i 1I00vejery ,gipskiq hislo,;i,
WAGNER M., A/ICltJlJlJSklll1de, Miinchen 1951. l1ostq;l1źe Zaś IV okresie grecko-'ZJIJJJkiego antyku.
WAGNER w., Die Gmbicble der Akademie der ScbiJllm KJll1sle ,i, Wim, Wien 1967. 4. Grecja, rekollsll7lkga dOJJJlliemanego'ryg!4du pOSt/gil Z"'sa OliIJpijskiego, klóry pOlvstal w V wieku przed Chr. i dollwa/ do roku
462po Ol:
WAGNER-RIEGER R., Wiens Archileklllr im 19 ]abd)undClt, Wien 1970.
5. EJe" ji'flgmelll Jasatfy IZw. Biblioleki Ce/sllsa, klóry po jq roifeglyclJ IISzkodzmiacb plzez !tzęsienie ziemi nykor1YstallY
WANGERMANN E., The Amhian AcbievemenI1700-1800, London 1973. zoslal w II wiekIl po ChI: joko dekorag" powsla/ego w tyIJI miqsclI lI1iJljeum.
WASCHER H., Der Bllrgberg in Qued/inbllrg, Berlin 1959. 6. Rzym) pogańska flviq!Jl1ia ilVt1J1O Panteonem zamieniona 1Vpienvs1J',h wiekach chrzeJcz}a1ishlJo 110 kościół p.w. NMP.
WATI<IN B., Der mgliscbe Naliolla/Trusl, OeSterreichische Zeitschrift fur KunSt und DenkmaJpflege, 1966. 7. Tr'wir (Niemcy), t<lv. POIta N{gra - alli'Y'<I'a brama mi'lfka. Jeden Zpó:(!,ycb p'1Ykllldólv przeks'(falcenia zal!Jllkll
O1ltyC,<!lejarchilektury IV kościól chlzcścijatiski. l!Yidok Z kOlielI XVIII Ivi,ku.
WAŹBIŃSKI Z., Muzeum i ZbiOlJ artys!J'c<l" epoki nowotylmj, cz. L i II, Toruń 1980-1988.
8. T"lvit; IZW POlta N/gra - III/dok IvspólczeSJIy"ka<lijący obieklmvo/niollY zPÓ'f/'i'lf1Ycb dobudówek.
WECKBECKER w., Das Rechl der Den/wwlpflege ,i, PreuJJen, MitteiIungen der Centralkomrrllssion .. VI. F. Bd.
VII,1908. 9. Cesarz rvtpta1iatl pallJijący w lalacb 69-79 po Chr. .
l O. KOlIstaIJljllopo~ makiela odllvatzająca nygląd Ba1Yliki KOlIslantylJa.
WEDGWOOD C v., The Tbirty Years War, London 1957.
11. Wizenmlk Teodoryka, króla Osll~golów (454-526 po Gbr).
\X'EISE G., Renaissance IIl1dAlllikc, Tiibingen 1953.
12. RalveJ1I11 widok wnęllza ba'(J/iki Sali Apollillare Nllovo.
WERNER A.E.,A mlv de Mqyeme mall1lScripl, Studies in Conservation 9, 1964.
13. KoIJstalltynopo~ makiela odhval,,<!,jąca nygląl1 Br~PIJ Cba/ke prOlvadzącq do zespoili cesal1kich re'(JdCllcji.
WERNICKE E., Beschreibende Darsle/1t1l1g der iilt"," BalldenktJliikC!' Sachsens, H. 1, Halle 1898.
14a. Akwizgmll, katedra, widok ZeJvllęll'{!lY.
WIBlRAL N., Restamiergeschichle bis 1969, [w:] M. Koller, N. WibiraJ, Der Pacber-Allar ill SI. Woij,gallg UulmUChllllg, 74b. Aklvizgrall, kaledra, widok wllęllza.
KOlIservimll1g und Reslamierullg 1969-1976 (Studien zu DenkrnaJschutz und Denkrnalpflege), Wien 1981.
15. 1Pizenlllek GiaJJ Frallwco Poggio Braccio/iniego (1380-1459).
Wiederaujball der d"rcb dm Klieg zmlOrlen Orlscbaften Ostpre"ssens, Beticht !iber die mle Tagllflg der Ableilug Wiedemu/bau
16. l!Yizenmek Flavio BiolJdo.
zmlo'ter Ottscbajten a, l. Dezember 1914, Ki:inigsberg 1915.
17 . .&om) widok /IIoslll Ponle Rotto.
WIELAND L., Belgim 1914, Frankfurt 1984.
18. Rzym, widok moslu POllle Ceslio.
\'{11il) A. M. de, Hel flaltl1l1welenschappe/ijk ol1derzoek vall scbilderijen, 's Gravenshage 1928.
19. Rzym, lv/dok KolllmJJ)' Trajalla.
WILPERT l, Die riJiJliscbefl Mosaikcll llI1d Malereim der kircblichen Baulen vom W bif <I"n XIII ]ahrhufldClt, Bd. I,
20. WiZet1l11ek papie'?P ElIgellillSza IV.
Freiberg 1917.
21 a, b. Pmyt kościól opactwa SI. Denis. Rysllllk07va rekol1Slmkg" domlJi,manego ll)'f,lądll Jasac!J' zacbodni'l'Po rozbIIdowie
WINTER C, DerJoseJillismus, Berlin 1962. p'zez opala SlIgera, O''fIZ lvidok plzeblldowallego IVÓWCZasobejścia preZbil'';lIm.
\'{flTRUWIUSZ, O archilekll1rze ksiąg dZiesięć, Warszawa 1956. 22. Xantell (Niemcy), lvidok ogó/IlY kaledry, klórej ,,<!,chodlliFOllllvieżol'!)', Z l'!)'m:(}!JIll zamiarem zacb07vallia hannolIii
WOHLLEBEN M., KOlIservieretl oder Restamierm, Stlldien <III'Disskllssionliber Allfgaben, Ziele ufld Prob/eme der Dm- kompo1Ycyjlll!j; rozblldol'!)'wall)' I!JIIw XIV i początkach XVI wiekIJ w sposób lIawią<lijący do Ivczeilliqs:v'ch fOrm m<hilekto-
kmalpflege IItII die ]ahrb1l1lderllvende, Miinchen 1979. lIicZ'!Jch lej blldow/i.
23. Cba1tres) katedra. Pr1Jklad rysrmkolJ}~f dokuJlJenfogi ll!Y1JikóJVaua/ii)' komer11Jatorskilj ręjesln!Jącęj ko/~jne l1apralJ.!Y
WOJCIECHOWSKI]., TRO]ANOWSKI E., OTTO Z., Odbudowa zal!Jllk6lvarcbileklmy, Warszawa 1915.
jednego Z lv/lraty, ląc<l'ie Z ich deta/mm:
WOLFF A., Die Baugescbicble der Domvo//enduflg, [w:) Re/iogioll-Ktmsl- Valerlafld. Der Ko/mr Dom im 19. ]b., hrsg. v. O. 24 a, b. S'(fandar mal1zalka wojsk inflal/ckiej galęzi zakoflll k''O'żackiego (a) oraz s'(fal/dar komllll'f1 brodllickiego (h).
Damm, Ki:iIn·1983. Reprod/{kfje i
.,BandeJia P17ttbel1om1JlJ~ il/(s/r01vanego przez 5/a"isI01va Drm"nlea rqkopiJ1l Z roku 1448 Za11Jierq;"qcegoodry!)
WOLFF A., Die Vo//mdulIg des Domes im 19. ]ahrlJ1llldClt, [w:] Das KiJlller Dom Jubiliillmsbllch 1980, Kain 1890. i opi!J s'(fal/efarów kl'O'żackich Zdol!Jl!J'chw billvie pod Gl1IlJIvaldem w I: 1410.

WOLTERS C, Nalul7v/fsel1Scbajt/iche Methoden in der Ktll1silvissenschajt (Meth.oden der Kunst-und Musikwissens- 25a. Weneq~ Palac Dożólv (pa/azzo Duca/e).
chaft, 6, Lieferung), Miinchen 1970. 25b. Flormq~, Pa/azzo Veccbio.
WOLTERS Chr., Die Bedeullmg der Gemiilded1l1<blenchtllllg mit RiJlltgmstmb/eu fiir die KJlI1stgescbichle, Frankfurt 1936. 26. POltret p~pieża Leolla X..

\WSSOW A. von, Die Erhallfll1g der Denkmiiler ill den Kullurslaaten der Gegemvatt, Bd. I, Berlin 1885. 27. Porlt"1 Baldassare CasligliollC.
28. Rzeźba ttiP. ,,1f:Vilc1Y9' Kapiloliliskię)'; lI'{'pełniol/a pod koniec XV wiekIl figurkami RamII/lisa i RemlIsa.
WUTZKE J. C, Bemerkllllgen iiber die IiJi,dlicbCII Gebitl/de, besollders in Prellssen, Preussische ProvinziaJbliitter, II, 1829.
29. Rzeźba I<lv. "GI1Py lAokoolla" - kopie Iq gntP.J'p'zedslatviające I'!)'niki poprzedlIIch prób "konslrJIkcji (1-2) OI'f1Zstall
ZADOW M., Karl Ftiedrich Schinkc/, Berlin 1980.
po ostaltliq próbie rekollstrukcji IV rok" 1960 (3).
ZARĘBSKA T., Kalis" [w:] Zab;'lki lIrbanistyki i a"hileklmy w Polsce, OdbIIdowa i konserwacja, t. 1, red ..W. Kalinow- 30. Pl"{Jklatfy barok07'!)'cb przeróbek ,zeźb al/tycZ'!Ych odl/a/eziol!Jch w slal/ie lIiekomplelll)"'} -jedl/a zposlaci Z t'{lv. "GI1Py
ski, Warszawa 1986. Niobidó,v" plzerobiona 1/0 posqgpolva/onego Ivojolvllika(I);pienvolnie ca/opostaliol'!)' posąg Zellsa plz'robiony lIa hetmę (2).
ZELLER A., Die KJIIIstdmkenitler der ProJJinz Hannover, Bd. II/4, Stadl Hildesb"'JJ, Kirchliche BaIlICII, Hannover 1911. 31. Rzym, ŁJlk Komlantylla - IJJidok IvspólcZestIJ.
 32. Rzym, obeliIk na Plaetl fIP. Piolra. 66. Aloj'(J Ri'g~ (1858-1905) czo-Iouy at/IMacki biIloryk f'(j1lki i I,oretyk konwwatorIwa.
33 . .R.:v'JJJ) pozostałoici anfYcZI1~i fJlIią!)'J1~'AJ1tol1i1l1lJa i FatlItyJ!)' ut/te JJJ charakterze kim!) paraJJJaJlolv~i dla kościoła San 67. Max Dw0"Zak (1874-1921), czololl!) fII{ff1iacki hiIlolyk fZl1lki, kOI/Ienvalor i pop1llaryzalor id,i ochrOlry i komenpacji
Lorenzo ill MiralIda zbarokizO/vamgo w l: 1602 l: zabytM,v.
34. 'Proc/m" pÓ,?!,oro.wańIki pOItai kofciola flv. lf7ilJcentego pt:zeniCIiony IV l: 1540 do tamlejIzego kofeiola fIP. Magdaleny. 68, Zsall1bek, kościół premo1JJtratemów - widok wItaniepa zniIzcze"iach powodolJJatD'dJ trzęsieniem ziellJi w rokt! 1763~
35. Porlrel GtlItawa II Adolfa, króla I'{Jvedzkiego (1594-1632). orai; w f talii, po kOllfCnJJacji w Ivk1l 1889 zabezpieczającej go IVjomli' t/wale;· milry.
36. Portret Jana BJtreustJ (1568-1652)) '1J!bitnego siJvedzkiego htmianiJ!}; kró/eJvskiego archiwontJsza Ż. bibliotekarza, bada- 69. 'Portr't "!Olza Allsl"i Józefa II (1741-1790), illicjatom racfykC/ligch I-e[omlpallItlva ij'go IIoIJIllk1l do koicio/a, których
cza staro?ytności oraz ńJJÓrcypmlsńJ.lOJvcgo .rystemll badania i ocbrony zalijtków 11JSiJvegz. sklltki lIliały iftOllg wpływ lIa 10f)l zabylkól"-

37. Strona tyttllowa IZMdzkiej lIIIal':)' Z roktl 1666, dotycZącej badania i ochrollY zabytkóU'. 70. SI. M0I1ill (AlI!tlia), kofeiól pi,lgl'(JtJlkO/ry. Pó:f!/ogotycJea t:zeźba NlvIP wjedlryJJl Z barokolrych oltalT)'. Obok reprod1lkcja
dokJlmelltJl odkrylego 110 jej rClvmi, któr'go /ldl illfomlJlj" Ż' IV rok1l 1784 pozbawiolla ZOItala ona !I':)'ch dodalkolrycb OZdób 1Ia
38 a, b, c. Pr'(Jklacfy IiedemnaItowiec'{}lej T),Itll/kowej inwentmy,?!,cji zabytkólv mllic'{}rych i miejIc zabylkoll!)ch w S'{}VeCJi.
lIJocy warf/ei'go d,k,·,tu.
39. Prv'klad Iiede1JlllaIlolvieczpej rywllkO/vej ill/ventaryzacji zabytków architekmry w Si}vecji.
71. St. Wolfgallg (A1IIIIia), pó,?!,ogo!)'cki o!tar:vj,dllo Z lIajważnie;s'(Jch dZi'/ M. Pach,ra. Jego mtmllYlcja w rokJl 1857
40. GdmiIk, klaI'(jor i kofciól karlJJelitów - pr'(Jkiad pomiarO/vo rym11kowej illwentaryzacji B. RalliIcha (1695 I:). inattgJlnge proces odwrotJI od bmta"rych metoa "odlJaJJJżaniaJ> zaf!ytkÓ1J11zeźby i lJJalarstwa niszczących wm10ści ich aJltelJ!ycz-
l

41. Pmtrel Th",do,. TUllJtletde M'!J"7J~ lekOlza i milara CeJllI'f!'h-aktahl Z dZiedz!i!J ma1elialo'?!'OIvmm i techlliki malarmm, lIapisall'f!' w nej mbItallcji.
L 1620-1644. 72. Zam,k RJmkelflein (AlIIlria), MalOlvid/o fei'lII" Z ko,iea XIV wi,kll. Emglllent jego kolorowallej akwarelolvo imvenla-
42. Schwaaz (AtlIllia), nialowit/lo fciCIJlleIV kmigallktl koiciola i klaIztom jiYlllcifzkallów Z 1011519-1528, IIIzkodzone ryzagi ry!lmkO/ve;··'ryieollallej 110tI'ceni' Cenlmlll'jKolIJiIji w ,·okIl1880.
pO/vaż"ie W Imkcie prób odllOJviellia IV roktl 1662. 73. Hartberg (.Austria). Fragment il1WeJJtaryzagi ryIJl1Jkowę} rOJJla1iskich JlJaloJvidel ściel1lrych w tamtę}sw kOItnicy cmentar-
43. KellZ (NielJJry), kofciól parafialllY, Izeźba lIagrobna kIilcia Bamima VI. 1Iej, któr' o"flollilt' rpod pÓ:f!'iejf'(Jch pobiał, lI/'gły lIaftęjJlli, '(}liIZCZCllill w 'rymkll mtauracji plzeprowadzollej lIiefachowo IV
latach 189 1894.
44. MIlIlIter (Niemry), widok ogólny katedl)l Z dobtldowallymi okolo roktl 1660 kaplicami dOIlofOlvO/rymi do rpofobtl Ityh~ 11
ItyC'{}lCjartyknlaCji jej /redtliowiec'{}lCgo kOlptlm. 74. Areisre ~, Callmollt (1801-1872), czolOlry badacz hiItOlii i zabytków omzpiolli',. ich illwetltaryzaCJi i ochrolry w, Ercmgi.

45. Portret ChriItophera W"na (1632-1723), allgielIkiego tlczomgo i arcNlekta. 75. Lollif Vitel,jedell Z czo/O/rycb pJlbliryftów ipohJyków omzglówl!)' orgallizalorpmiIńvowej IllIŻby kollICnvatorIkiej IV' FrallCJi

46. LOllcfyll, kaledm fm Palllla IV IIV~i średniowiecznej pOItaci, pt:zed pożarem w roktl 1666. 76. Prorp'1'Mćrimć, (1803-18 70), WZ'~ty lIoweliIta i dralllatl/rg, a ZalYlZ"JJ dblgol'IJJi i wi,iee zaIllIżol!)' kOJJtynualor dziela
Louisa Vitet'a na stano1J/żskJl kierolvjJika Inspektora!'.! Generalnego POJJJ1JjkóJVHistoryc!{!!ych we FraJl~ij.
47. Lc",cfyll, kaledm fm PawIa odbl/dO/valla po pożarze Z roktl 1666 w kI'(jalcie zaprojeklowalrym pt:zez Ch. WrCIJa.
77. ElIgenillIZ EmanIleI Violl,t-I,-Dllc (1814-1879), czo/OJva pOIlai jimlCJl!kiego i '"ropejIkiego komBnvatOlJ!Jva w)(IX IV.
48. SI. I.Po!/iallg (AIlIllia), Ivtlętlze koiciola pamfialIlego Z wJdoki,mlla oltarz fU'. Wo!/iallga.
78. VeZelay (FranCJa), kofciól St. Madel,i"" JYIllnek E. E. Violl,t-Ie-Dllc'a pt:zedIlawiająry wygląd jej wnlt'iflw chwili
49. Holendeł1ki res/(ltJrtltorJall ten Compe IJJI1JJOJy}racowJlipr{ed IztaiJ.lgą Z restallroJJJa'!)'JJJJczę1ciOJJlo
JIIŻ OC?JIZCZ01!JllI
r~oczęcia prac kOJlselJl/atorskich.
obrazelli (1754 1:)
79. VeZelay (RYlllcja), kofció/ St. Madeleille, JYIIIII,k E. E. Viollet-Ie-Dllc'a pt:zedItawiająry jaIadl zachodllią, Itan plZ,d
50. Portl·,1 Jalla If7o!/iallga Goelh, (1749-1832), czolO/v'go po,ty i myślici,la doby Romallty'(flll/.
TOiJloczęciem prac konserwatorskich.
51. StmIbllrg, kal,dra - lVIaok lIajbardziej charakt,ryrtycznych jragmClltólV jaIacfy zachodlliej.
80. VeZ,lay (Francja), kofciól SI. Madel'i"', widok wrpólcZC!lry.
52 - l, 2, 3. If{ybór obmzóll' Carpara DC/lVida E,;,d,icha (1774-1840). Wj'go tlvórczoici malarIkiej lellJatyka zabylkól" a
81. Pary t kaplica król,wIka St Chapdle, widok Z'Wllęlr<:!ry (1) omz widok wnęt'ifljej górnego pomiCIzcZCllia lPIlani,
'(lp/a/zcza ich lIJa/owllic<)'ch mili, dochodzi/a do g/ofll IV rpoIób fzcZ'gÓ/lli, ,krpmY/iry.
dZifiejf'(JllI (2).
53. Józef AI,kfalld,r Helfel1, IV latach 1863-1910 pr''(Jdenl allItliacki'j C. K KOllJiIji Celllm/llej do Spmw BadClli i Zacho-
82. Pary t kat,dra Nolr, Dam', rymlIki plz,dItmviające Irygląd jafac/y zachodniej w wi,kll XVIII (1), oraz w wi,kll XIX
Ivallia Zabytkólv Archit,ktmy (od 1873 r ZabylkólV SiI"ki i POllJllików HiItmii).
po zakOlicZCllillj~j mlcmmcji Pt:z'Z E. E. Viollel-I,-DIIC'a (2).
54. PI1!'klacfy ryfllllkólI' dok1l1llenttljący,·h pt:z,bi'gprollladzollllj wA1Isllii akcji badallia i ochroID' zabylkó", archil,kl1lry
dreJJ,JJJianęj.
83. Pary t katecha Nolr, DOIli' widok ogóhD' od ItlWry pld.-wIcb.
84. CarCaSfOl/llC (Frallcja), Itall obwarolvOli mie;skich pt:zed pOdjlciCIIIprac reIlmlratOl,kich pt:zez E. E. Violl,t-I,-Dllc'a.
55. Pr'(Jklacj)' ryI/mM,,' dohIll1Cl/t1lj'l[YchlI!)ni/e:ip,zepIVII~dzollej ok po!. ",i,h, XIX lIa terenie WeIl'CJiakcji illJ/lClltaryzaCJid,ta/II
althil,/etolli'i!/ega 85. CarCaIIOl/IlC (Frallcja), ryIllI/ki alllOl,twa E. E. Vio~et-Ie-Dtlc'a do proj,ktll mtamYlcji j,dnej Z bram miejskich.
56. Graz (AuItria), JJJidok dZiulzilica znmkOJJJego zparadJ'!]1J1i schodami. l\fimo Itarali amtriackich komenJJalorÓJ1J 11ie Jldalo 86. Carcossonne (FraJJga)J stan obJJlarOJJJańmiyskicJJ "zyskaJ!) w JJ!Jf1ikllprac restaJJratorskich E, E, Viollet-le-DJJcJa.
się ,?!,pobiec ich Ivzbiórce IV rokJl 1854. 87. Zam,k PierrefoJJclI (RYlllcja), wlaok Itanll pt:z,d mtallracją (1) oraz rymIlek E. E. Vio/I,I-/,-DlIc'a do proj,k/JJjego
57. Zalll,k Stm!!bl/rg (AlIItria),jego dalIzej delVaItacjipo Jld"zelnlC pio"ma IlarallO Iię Zapobiec Pt:z'Z zbudOlvallie plvwizo- rCIlallracji (2).
rycznego dachJl. 88. S ,m (Frallcja), palac biIkllp/; widok JaIacfy plZ,d mtallragą (1), oraz ryIllnek E. E. Violl,t-I,-D IIc'a do proj,ktll jej
58. Soben (Allilrio), zab'<pieCZCllie wiiloCiJlegow prawej CZJŚciobraill opaclwa bCII,cfyktyliI/eiego ogmlliczollo do zbJldowallia tym- reItaUTagi (f).
czalowegO dachII. 89. C/ermolrFermnd (Fra1icja), katedra, ry!JInef< E. E. Viollet-Ie-Dllc'a do projektlljej restamYlcji.
59 - l, 2. Sp/ii, Palac DioklegrJlla - pr'(Jklad 1Iclallejilltenv'"gi aJlIlliarki'j IIJlżby kOIl!CIwatorIkiej, która zapobiegla 90. Pary t '(eal,dra Nolr, DallJe, jiYlgmCllty t:zeŹbiarrkie;· dekomcji porlalJl ijaIacfy zachodlliej, rozbitej i zatopionej w S ,kwa-
pOIlIItalliII OI<peCa;ącejzabylek zabtldo,,!) lIJieI~kalnej nie JJJ czasiei ekscesóJJJ lf7ielkiej ReJ1Jo!J'g'z'FralJclIIkie./
60. Bi,d,ich VOIIScbmidt, profi,or Ivi,d,IIIkiej Akad,mii S'(j1lk Pięklrych, od 1860 r ak!;yWlry czlon,k Centmlllej KOllJiIjI; 91. Pary t kaledm Nolr, DOili" /pielok t:z'ŹbiOl,kiej dekoragi porlalll zachodni,go odwlallrO/vall'go Pt:z'Z E. E. Violl,t-I,-
proj,ktallt i kierowllik /ic'{}gcb prac reslaJlmto"kich PIT)' zabytkach archd,kllllY. Dllc'a po ZJJiszcz,"iacb dokollalgch IV czaIi, Wi,lkie;· RJiJvolllcji Fmllcwkiej
61. Zctgt:z'b, katec/m, widokPt:z,d mla1lraCJą i po jej wykonani1l w rokll 1875 wg. proj,klJl Er. VOIISchlJJidl'a. 92. J,j," zwieIII rymn/e6/p E. E. Viollet-I,-Dllc'a illlIlmjących j'go lIa;iVtI~!,iejIze dZielo lIallkow, - wielototJlOlry "S /o/Pllik
62. Zamek EiIChhom, Ilall pt:z,d podjęci,m prac mta1lmtorIkich. roZlllIJOWtl'!y architektury jr01JC1IIkięjH ~JDictiołlaire raissoJJJJc de rarchitecture FrancaiselJ.
63. Zalll,k EiIchhom, projekt j'go hiltOryZ"Jącej mtallracji uykollOlg p1z'z Er. POIIS chmit/I'a. 93. Zam,k [P'It'r (Niemcy),j,dCII zP'T!'k/adólv cZęIlej w wiekIl XIX eI'waIlaCJi zabytków archit,klllry Iktltki'm niIzczące-
go ich Wa110ści za!?ytkOJJle zagospodaroJJJaJJia /la cele Prz8l1!yIlolJJe.
64. Zalll,k Vajda HJilryad (I-!J/IIedoara), Ilall po rac/yka/lle;; biIlory'(lJjącej mtauracji rO<pocZęlej w rohl 1870.
94. Korol Fryderyk Schillkel (1781-1841), IrybitJry m.hilekt, malar'V scellograj oraz animator dzia/mi na t:z"Z ocbrOlry i
65 - l, 2. EIIII! (AIlIllia), wlaok wllltlza kofcio/a pamftalllego P"Z,d i pojego p1lryfikacji w dllCh1lj,dnoici Ityltl.
ieollIenvacji zabytkó/p w Ni,mczecb.
 95. Aleksander Ferdynand von Qllasl (1807-1877), al<hilekl i historyk sztuki,pimVJiJ kierOIvnik pOlistu'owej sluŻby 120. Katedra 11) Kolonil~ fragment kolor01JJOnego l]stmklt p'zcdstaIviajqcego gIÓlIl'!)' człon lVielkiegoJ kostiltflloJJJego kono zorgo~
kOllJen1Ja/orskięj 111Prusach. niZ01val1ego "' ramach urocrystości Z okarji zakol1cZC11iajęj budoll!J" TreN znoczel1iOJva dekAraqiprzedsto1ViollCgo 110 rysunku
96. Ęyslmek przedstd1viqjąry XIX-wiecz'!)'cb ifZJJJ811to')'zattnrhv za!?J,tkóJ1J architektury P1"1)1 pmf)'- pojazdu ma ''!J'ra~1t'epoli!Jci!1Cll1!Y1I10J1J€.Jej domim!JqJ:JI!JIelemmtem jest miaflolV1'de "Germania" - postać s]'11Jbolii!łjąca
odrodzone, lecz zm-azem zakorzenione IV bisto1J'cip~j fra4Ygi Niemry - U)ZJlosząca !lad modelem katedr)' kolOfiskż~j Jvieniec
97. Jedna Z kaJt illJlleJ1tarza zabytków architektury IWarmii tUł!orshva F. v. QUaIt'a ("Balldenkmiiler in PreuJsen nach Pro· triumfu. Otaczajvąpostaa'e pcr.ronifikl!Jące nq]lvd?Jlię)sze okodki :ada po/i!J'c~lego IV Niemczecb - P17(lj~ Balvan'€J Badeuię i
vinzen geonim!, Bd. 1, Das Erml.al1d'?J prezentr!Jąca JI!idok ogób!J koted')l II/e Fromborku oraz 1Jlslf11kipomiarOllJ8 jęjJasady 11Iii1~ro hanzeat)'ckie.
zachodniej oraz delali OIrhitektonic'<]lJch.
121. Katedra U) Kolollit~ stan budomlipod koniec wieku Xl)(, po zak01lczcl1iu glóIVllego etapu prac budo11J/Of!Jch.
98. Zamek II' lvlalborku, ryJIIllek F Gilfy'ego Z końca XVI1l '" IVgraftc'<]lej trallspoiJcji F Fn,ka, przedstOJIn·ający u,idok
kościoła NMP od strOI!} 1IJschodl1ięj 122. ZaJ77ek WaJtbllrg, lVidok ogó!l'J zplze/omll XVII i XVIII lViekll.

99. Zamek Malborku, arkusz illwmlaryzacji pomiarowo-rysullkolVej

II' F Rabego i F F1icka zprzełomu XVIII/XIX IV, 123. Zamek WaJtbll/g, I)'cina plzecl.rtawiająca malli{eJiacyji'J pochód niemieckiej mlod<fe'{y akademickiej lIa zamek IV dm!! 18
prezelltujący przekroje przez kaplią zamkową oraz detale archilektolliC'{Jle tej ezęfci obiektu. X 1917rokJl.
124. Zamek WOltbll/g, widok elelvacji zachodlliej blldyllkl/ re'{)'delicjollal11egopized odslof1ięciem piel71'otnej artyklllacji archi-
100. Zamek u' Malborku,Jotografia gnlpOlva lIa tle brt111ryu:JazdOlvej do Zamku 'i:J'sokiego; u' Ś/"Odkr' gmpy K S teillbrecht i
B. Schmtd . kole.J11tkzer01vmry prac bada11lcrYcb t k01lSe17vatorskicb. tektonici}lej.

101. Zamek IV Malborku, arkusz ryrunkóIV K Sleillbrecbta dokummtująC)'ch "!l"ikijego inIVelltal),Jcji i badań odnalezione- 125. Zamek WaJtbmg, lVidok elelvadi zachodniej blIdylIkIl re'{),delicjona/lIego po IIczytelnieJ/ill jej pimvotnej arD'klllaCji arcbi-
go iVg17lzon,żrku delalu archilektonic'?]lego. Idelltyfikacja '{flakóu, kaJ1l1eniaIJkich odkrytych na posZcZ~ólll)'chJego ji"agmmtach tektonic'<]lej.
IItJJo#iwila pr011JidloJJlc Odh1Jorzenie struktury tpższczolD'cb na p'zełomie XVIII i XIX 1JJ. sklepieli. ' 126. Zamek lV'aJiburg, "'spó/cZeJ1!y 11lidok zamkI/ od strony ZeJVl1ęlJ'{fiej.
102. Zamek IV Malbork", ividok dzied<fllca ZamkI( Wysokiego przed podjęciem prac zmielzająC)'ch do odtwOIze11ia gotyckiej 127. Zamek WaJtbmg, l1,żdok ogó/lIyjedl1ego Z IVl1ęhZ bl1<!J'IIkllre'{),del1cjollallJego zjol1taWlląpJelldohistoi)'C'<]lą malarrką
artykulaCji Jego elelVacji. dekoraqą ornamentalną·
103. Zamek w MalborkI(, lVidok elelvacji d<fed<fiicoi'!J'cb ZamkI( [ji)sokiego ", lrakcie odlll'alzania ich gotyckiej artykulacji. 128. Zamek WaJtbllrg, I1mętize bu<!J'1Ikl/ reiJdenCjollal11ego Z IItii)!mal1ą II' stylll historyZJljąC)'m ftg/llwll1ą dekoracją malarską
104. Zamek tv Malborku, Ilidok l1J11eńzaskri)!dła lVJchod!liego Zamku U:Ysokiego IV m01l1ende orgallizatjipiem)szego clapuprac Pęd<fa M01it':(p 1'011S cfJ1vind. .
'<]"ielza;ąC)'ch do odhl'olzenia średnio11,żec'<]!ychfcia11 d<faloi'!J'ch isklepieli l1!Jbl(rzonych 11aprzelomie Xl/III iXIX Iviekll. 129. Zamek Warlb!łJg, prz:ykladoi1!J szcZegól mO/lll77telltal11ejdekoracji ftgllralnej·JVf1ętrzpęd<fa MOll/za VOf1Schivind.
105. Zamek iV MalborkII, prace 11ad odhvar':(pniem IIsZkodZ0llego oraz hrakl(jącego detal II arcbitekto11ic'<]iego. 130. MOf1achimn, kaledra, lVidok IVnętlza plzed (1) ipo r"lamwcji (2) oraz ':(pbiegach pllryftkaCY;li;dl plzeprol1,adzol!J'ch ok.
106. Zamek 11) lVlalbo1'k"J uIN€"ze gl.ówny kaplic)' na Zamku lr:j'sokill1 po zakol1czeniu gló1/l11ego etapu prac kOI1Sen1Jotor- 1850 r
skich I( schylku XIX iviekll. 131. Zamek IV HeidelbeJgu,.Jllidok ogó!lry calofci zaloŻeliia ok. 1900 r
107. Zamek II' MalborkI(, gmpa żolnier'{)' miejrcOlvego gamizo111( pnIskiego, plzebral!ych za l)'ceI'?)' krz:yiJtckicb, t11'OIząca 132. Zamek III Heidelbelgu, 1'<]" "BIIdolVIa Ottona-Henryka" w stallie /7(i'l)' (1) orazprojekt jej odblld01/J)' Ivedlllg kol1cepcji C
sztafaż dla steatm/iZ011JOl1ęj cercmol1;;p01,)ittt11ia l1a zamku cesmza niemieckiego IV rok" 1910. Jeden Z lIne'" Pr.v'CiJ"kÓIV do Schifera (2).
problemu angażowania za'?J,tku 111 s/"Żb~po/i!J'ki IVICbodl1iy' ÓlvCZ~snęj RzestJ' NieJl1iec~ięj.
133. Georg Dehio (1850-t932), czololll)' niemiecki hirtOlyk r'?i"ki oraz hirtol)'k i teOl·etyk koI1SeJ11!af01Jllva,glól"'!J' ,zeC'{Jlik
108. Katedra Iv Kolonii, lvidok Z roku 1798 obraz,!ją()' stan ZOatl)allsoUJallia gO!J'ckiej budom/i 11) 1II0mmcie ostatecif1ego p,.ze~ irodomiska opol1liadającego się za kOllcepgq komem1agi Zamku 11JHeidelberll' IVformie tnvalej mil!)l.
prac budom/al!]cb ll1 rok" 1560.
171/1111ia
134. Zamek iV Heidelbergll, UJidok IVJjJólcZeJ1!y.
109. Porll.ty braci Sl(ipicjllr':(p (1783-1854) iMekbiora (1786-1851) Boissel7!e, l1!Jbitnych lIiemieckicll '<]iawcóivs'(fuki i kolek-
135. Max Pettel1kofer, profesor chemii medycif/ej,jedel1 zpr,kllnorów I1lspólpraC)'plzedstaJvicieli nauk ek.rperymef1taIJ!ych Z
cjommil! ,<?rlii,!!'chszerolieli)! )Ja izecz idei opieki 11ad':(pbytkami. SlIipiCjlIJZ 10,1glóivl!ym a11imatoreJJl17lchl( 11arzecz lIkOliczenia
resta1f1-atorami dziel sztuki, i11)ÓrCam.in. meto4J "egmeragi JVerniksótv.
bl(doi1!J katedry kolOllskiej.
136. Gi/belt Scott,jeden Z czolO11!Jcbal1gie/rkich arcbitektólv doby histol)'Wf!f i wtal/ratoróIV zabytków a,·chileklllry.
110. Katedra Iv Kolonii, próba lJ1stmkol1lego przedstaJI)iel1io lI)irJi' zamżerZ011ego pienvotnie ksztaltu j9 zocbodl1i~j e/ell)a~ji 11)
opracOJva11i1l S. Boisserie IV 1'ok" 1811. ) 137. Salirbllry (Al1glia), katedra odmtallroJVanaprzez G. Scotta, i",dok iVJjJóIcZ"II)'·

111. /(Ptedra w Kolonii, próba rySl/nkolVego przedsl",viellia ':(pmielZ01IegOpienvolnie ksifaltll jej pollld~i01vej elewacji ill op"'co- 138. Exeter (AlIglia), katedra odmtallrowalla plzez G. Scotta, lvidok "'JjJóIcZeJ1I)'·
wanill S. Boimr'e Z rokll 1811. 139. Lo11(!yI1, lł7estlllin.rter Abbf!)" l1viqfyllia odrestam'oll/(J11a przez G. Scotta, 11Jidok mspól.cZeI'!Jl.
112. /(Pted", 11/ Kolollii~ orygillalny rysIInek prqj,kt011J jej zachod11iej elelllacji Z lat 1310-1320, odllalekiollY iV Pary~!, plzez 140. Johll RJlJkl!i (1819-1900), allgieLrki mala/"i} iilerat, '!77)'fliciel, a także teoretyk kollJenJ/aCjl Zalo'lkóJv.
S. Boimnie w rokll 1816. II 141. Fragment podró,<!"go notatnika a zamZ"I! sZkicolV11ika Johf1a RJlskina. Na Jego kOltach 1I1I,,,,,lal 011f1a gorąco JjJostrze-
113. Józef 11011GOIm (1776-1848), czolOl1!J lIiemiecki pllbli,pta i 77IJf/iciel, gorąry oi~dow1llk idei dokoiiczenia budol1!J kate- żenia dokollane J1Jczasie i}viedzonia za'D,tkó1V arcbitekllf'.)'.
dl)1 1/) Kolol1ii.
142. William Moms (1834-1896), al1gieLrki poela, malar'<J projektaf1t i'!J'robólV rzemiosla a'1Js!ycznego, dzialacz spolec'<]l)' i
114. Emst FlJedlich ZII,żrner (/802-1861), od rokll 1833 gló""IJ projeklOJit i kierow11ik prac Pl'?)' katedrze kolońrkiej. teoretyk komCl1vatorr!:lJJa.
115. K.atedra IV ](%l1it~ rycil1a przedstalviajqca SZC!iJ't01'!Yepizod ttroc:f)'stości 11I1I11/1'0111al1ia
kamiC11ia wqgie/nego i1fOllgu'-'!jącej 143. PometOktawii Hill, a11gieLrki~j dzialaczki spolecznej, inicjatorki ruchll JjJoleciPego f1a rzecz opieki nad ':(p0'fkami,
glówl1Y elap daLr<!J hl1doi1!J kafedry w,·okl1 1842. Polityc'<]'J cbarakter cere77l011iipodkreśla pl7lski O1zel ipmiJhvo11'e flagi I1!spólzalo'{ycielki "Tbe Natlonal T,."rt'~
stal10Jviące dekorację. ko,pustf mie?) i prezbiterium.
144. Zatoka Carcligal1 (117alia), I1l1dok ogó!Jl)'jedl1ego Zpiel"'s'{)'cb krtJjoblwzoivo szczególnie ivartofci0111)'ch miejsc objętych
116. Katedra 111 K%nit~ repmdukcja plakatu lViJ1lvt!Jącego do udziału 111piem)stJ1m ci4gnieniu loterii IV roku 1865, który' opieką przez "The Natlońal Tl1fsl".
docbód Zasilić mial jimdllsz na dokoliczenie budoi1!J.
14 5. ~I/ll, ogóhry widok FOr/mI Romom"", obszom al1!J'ct!'ego miasta na któf)'IIJ przede wS1J'stki", skol1cel1tr01J/a/a sże
117. Katedra Jl)KO/OI1;'~ 1J sunek przedsta11liqjąD' ceremonialne umOC01val1ie kamitmnego kwiatonu
1 11Iie1lcZtl.cegolvierzcbolek tfJvaga ,arche%gólv i k01JsenvatorÓl1) l1apOCZątku )(]X IviekN.
jednej Z ivież zachodllich koiciola iV ramach urociJJlofci k01lcZących jej bl1d01Vę.
146. Rzvm, I..Jlk Tj'tllsa, sfal1 przed i po mlallmcji przeprowadzol1ej iV XIX iviekll przez Gillseppe Valadier
118. /(Pl<dra w Kolo11i~paradny pmviloll p011,żlah!y dla pary cesmJkiej prz:yl!)'wającej l1a !lI"oCi)'stofćofidalmgo zakoilC<f11ia bl1dol,!!'w
roku 1880. 147. Trento (Wlocby),fasada kofciola St. Pietro J"estau1"OwalJegoIV XIX iviekll przez Pierro Salllatico.
148. Mediolan, katedra, illidok odrestallrol1'al1ej fasady zacbodniej.
119. Katedra ill Kolol1ii, !JJlf11ek plzedrtalJ,żający rcenęPOl.ilalJia przezprzedstalJ,żciela lokalll)'ch ivladzpmiJtJlJOIiI)'cb, pary
cesa,.ski~j ,vkraczającej do kaled')l 11/czasie uroc1Ystoici Z oka1Ji Zok01icZC11iajęj budol1!)'. Biskup SHfragol1, rzec?{yl1)isty go.rj)O~ 149. Trento (117locl!J'), kafedra, lVidok ogólII)'po XIX- Iviecznej mtauraCjI, IV której plzebiegl1jej koplllę XVI-mec'{fią Zaslą-
darz ŚI1Jiąryl1i,lfJ1l11ięty zostal 111głębokie tlo i zdegradol/J01!} ~llko do mli niemego świadka tej ceremonii. piono koplllą l1eorolllaliską·
 150. Ag,igento (W'locJLv . ~'&.Jlia), 1ili,!y t111!YCZnę;' Iwią!}ni Jun01!J restaurowane Z zallosolvoniem meto4)' 0I10J!y!oil
151. Camillo Boilo (1836-1914), ar,bitek; bistoryk a"bitekttlry,jedell ZgłówlI)'cb twórców XIX-wiec'(l,ej włoskiej m)'śli
kol1serJvatorskiq.
152. Wenego} dt!volznico na Plam śm l'1arka IV czasie kataJtrąfy budollllanęj 1~lvolanęj trzęsieniem ziemi IV 1902 roku.
·Zr,ódła drukowane:
153. WeIIega, gru'{)' ZOlvalollej skutkiem trzęsienia ,?:iemi d'(l"olmicy na placlI śm Marka w rokll 1902. ,(
154. (.J7e",ga, ,vidok ogóftry PlaclI śm Mmka po odbIIdowie d'(lvOImicy.
Das At/alltisbuch derKJmsl, ZUrieb, br.: il. 30
155. Kardyllal Bartbolomeo Pacca (1756-1844), twórca watykOliJkiego ryste"lI/ prawnej ocbrOlry Za0,tkó'v ("Lex Pacca'J Z
Die DenkmalpAege, 1931: il. 38, 39
roku 1820.
Denkmalpjlege il1 Oslerreich, hrsg. v Prandrstetten, Wien 1981:;], 48
156. Le',"eII (Belgia), wnęllze zabytkowej biblioleki zniszczonej luraz Z bezcelllrymi zbiorami w czasie('acyjikacji miastaplzez
111Ojskomen1/ecku IV 1914 roku. i Del1kmalpjleg' il1 der Blmdmepublik Del1tscblal1d, Miineben 1974: il. 8
Deutsebe Kunst und DenkmalpAege, 1939/40: il. 4
157. Lelmell (Belgia), widok ralusza przed '(Ifiszczellie111 ,i, c'?:flsiepacyjikagi miasla przez "'ojska lIirieckie w 1914 rokII.
W G. Deurer, Dal1zig - d" Dokl1111elltatiol1 52 bi;lolische Kirchen, Wesel 1996: il. 40, 177
158. Ltllven (BeJgia),J1Jidok rafJlJza IV stanie mi,!)!. ~
S. EkdaW, Die Bal1deria Pmlhenoru111 des fali D/rr,os'(, Gottingen 1976: il. 24
159. Ypru (Belgia), lvidok ~!i"0111(1}legO Iródmidcia ze IZczqtkiem wief(y .fredl1io1Jliect!!ychS1fkiet1l1icIII tle.
S. EkdaW, Die Sch/achl bei Tmlllellberg, Bd. 1., Berlin 1982: il. 175
160. Ypm (Belgia), widok '(I1tjllOlvallego śródmieścia.
Capar David Fiiedrich, hrsg. v. C. v. Lorek, Kon.igsberg 1940: il. 52
161. Ypres (Belgia), wpólczeI11)' lvidok odblldoW01!)'ch mkiermic.
W Frodl, Idee Imd Vem'irklichmlg. DaJ Werdell der slaat/ichell Denkmalpjlege ill Oesterreicb (Studien zu Denkmalsebutz
162. Arras (Frallcja), ,vidok zrujllowallego pÓ?JlOgotyckiego ratmza. und DenkmalpAege, Bd. XIII), Wicn 1998: il. 53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,68,72,148
163. Arras (Frallcja), wpólczesll)' widok odbtldowallego ratmza. Geniusze sztuki - Rafael, Warszawa 1990: il. 26, 27· .
164. AmIJ (Frallga), widok lVllęhza '("tjnolVanej kaled'J'. Gelchichte der Restamiemng in Ellropa, Acten des internationalen Kongresses "Restauriergesch.ichte" Bd. L, Worms,
165. VerdulI (Frallga), widok '("tjllowallego śródmieścia. 1991: il. 42, 49, 70, 72, 78, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 91

166. n.ims (Francja), kaledra, 'I'idok calości plzed '(Iliszczeniem (1) oraz '(I/iSzcZOllegO IVllęh,a (2). E. G. Gdmme, Der Dom zu Aachel1, Aaehen 1994: il. 14
Ha1lJbuch D,ulscber Dic)Jlll11g, hrsg. v. R. W Pins~·n, Bayreuth 1982: il. 50
167. Nid'{jca (1) i SZC'{Jtno (2) (lvówC'(l1sPruS)' H"schodm,), ,vidok '("gnowallej w czasie '!feIlSJ":J roaJskiej zabtldoll:J mi'l,kie;:
N. Huse, Dellkmalpjleg~ Mi.ineben 1984: il. 88, 130, 133
168. Patll Cle"'m, czolOlry m"l1iecki hisloryk s'<fllki i kollsClwalor,jako oficer ląC'(l1ikOlry do praw ocbrOl!)''?:f//;ytków IV czasie I
1l-'0j1!'y iwiato]1l(j. ICOMOS BuJJeti.n 6, 1981: il. 36, 37

169. Gellerl'a, siedziba Ugi Narodóm D. I<impel, PaIis, Miinehen 1982: il. 81-1, 90

170. Za"'ek rf"ewelsbtlrg (Nier"')>), ,vidok ogóft!)' (1) oraz Ividok jednego Z ',",ę1rz (2) po mlatlragi ifa"taw"ej adaptagi lIa R. Klapbeck, Der Dom <" Xanlell, Berlin 1930: il. 22
balęplze'(llaczollą lIa psetldomistery/ne tlroc!{Jslości orgallizagi SS. Dos Kolner Dom fubiliimJ1Sbuch, Koln 1980: 11.117, 118, 119
171. Quedllnbmg (Nie"'')>), rommiska kolegiala p,,?:yęta przez orgallizagę SS i plZ)'slosolVaua do fUllkcji flvieckiego mallzole- Malborski kapit111arz ijego wyposażenie, red. J. Trupinda, Malbork 2004: il. 101
11mJednego Z historyC'(lrych idoli lIazizmtl- króla SasólI' Henryka 1. Marienbmg-ArchilJ Hambl1rg: il. 100, 176
172. Brrms'(lvik (fViemcy), katedra, widok ogóbry. Les MOIl1",,,,,tS Hisloliql1es de la Frallce, Nr. l, 1977: il. 23
173. Bmlls'(lvik (Niemcy), widok IImętlza przed reslauracją ipodjęciem prac adaptafYJl1Jch. i W Notb, Die IVartbmg, Le.ipzig br.: H. 123, 124, 125
174. Bmns'(l'rik (Niemcy), kal,dra, midok lII11ęhzapo restatlracji i adaptacji na cele lIazistolllskiej propagal1dy pmtyjnej. Oesterre.iebische Zetsehrift fi.ir Kunst und Denkmalpflege, XVIII, 1974: i1. 65, 66
175. Bl7ml!{Jllik (!Yiemcy)} katedra, k'Jplagrobo/JJ(/ Hem)'ka Ll1la,jednego Z hilto'J'cZ'!Jlch ido/i nazibnu, przebudowana JV F C. Paolo, Rv'm i IVal)'kall II' kolorach, Rzym br.: il. 6
stylll sZluki III RzeszY i PIZf'(l1aczona l1a miejsce Jego fM,ckiego kIditI. Ii F C. PaviJo, RvW/1V kolorach, Roma bL: il. 31; 144·
176. Aifalbo1-k, 1VII~trze lf9'telkzego Rifektarza na ZOil/ku Średnim JP 'ZOlie coroczny' ceremonii Z«Pr:o'liężenio} IV przededniu Cb. Prieske, B,Mer fiir jedermalll1, Mi.ineben 1988: il. 131
"rodzi,] A. Hit/era} reprezelJlagi 1100vegoro'tfJika niemieckicb dZifJ1VCZqti chlopcólv l111fęjJtgąrychJV sztregi lJoZiJt01vskiej
Propyl"," KJl/1stgeschichte, Das Mitte/alter II, Oldenburg, \ 972: il. 25, 52, 136, 137, 138
orgol1izag"i mlodzieżowęj.
F v. Quast, Dellkmale der Bauk'l/1sl ill PmlJJC1111ach Provillzengeordnet, Bd. I Das Ermlalld, Berlin 1852-1860: il. 96, 97
177. Malbolk, zorgal1iZOlval1a 19 V 1940 roktl ceremollia plzekazal1ia l1a zamkoll!)'''' dzied'{jliC11 zabrmrych Z Walllell1
kopii Jztfll1darólv g17lmvaldzkich gOIf/eiterowi P17t1 Zachodnich A. ForsterolIIi. &ligiOl1-KJl/1sl- Valerlalld, Der KOIller Dom im 19. fahrhl/11dert, brsg. O Damm, I<iiln 1983: il. 110, 111, 112, 114,
115,116, 120, 121
178. Gdmisk, ji-agmellt pierzei u/ Dlrr,iej plzed podjęcie'" pmc mtauratOlskich II' kOliclI lat fr{)'dziesl)'Cb XX 111,
G. Scbiifer, Die Wmtbmg, Leipzig 1991: H. 122, 127, 128, 129
179. Gdmisk,ji-agmel1t pierzei 11/ Długiej po zakOliczenitl prac mtallratolSkich IV kOlicl1 lat hzyd,/estych XX III,
O. v. Simson, Di, golj;che Kulbedrale, Darmstadt 1972: il. 21
180. ViJJklil1gell (Niemcy), htlta żelaza, lIIaż"e f,viadech"o malerialne rO'{Jvo/lIplzel1!)';11I hl1tl1iCZegoIVXIX i XX lIliekIl,
Skarby 511'ialowego Dziedzichl'a, t. 1. Warszawa 2001: il. 28, 178
lupisal1a 1111994 r.,jako pienvs!{J za0'tek techllik~ l1a Ustl ŚlIIiatolVego Dzied'{jclma KJJlt11ry UNESCO.
P. Springer, Das kOlller Dom-Mosaik, KoIn 1991: il. 81-2
181. Albert Schmeilzer (1875-1965), latlreat Nagrotiy Nobla, lrybitl1] fim1Ctlski lekarZ! teolog "vallgelickl; I1J11!{Jki społecZ-
nik; zamzem zaś inigator mchu 110 rzecz ochrOJ!) zai?J'tkOI1!Jchorganó1V. Sloria de/~ art, italialla, V 3/3, Torino 1981: il. 29
R. Rząd, Zamek ,vMalborku- DieMaIiellbl1rg 1882-1945, Malbork 2002: il. 102, 103, 104, 105, 106, 107
S cbloss Marienbmg ill PmlJJeII, hrsg. v. W SaJewski, Diisseldorf 1965: il. 98, 99
E.E. Viollet-Ie-Due, Dicliollaire Raisso'" d,YArchitecil1re Frallcaise, t. VIII, Pads, br.: il. 92
J. Zaebwatowicz, Arcbitektl1ra Po/;ka do polOl'J XIX iviekl1, Warszawa 1956: il. 034
 http://wwwuni-regensburg.de/Fakultaeren/phil_Fak.JII/Geschichte/w98vsmm57.htrnl:li.113
wwwuni-muenster.de/ .../Dehio/Dehio,shtrnl: li. 132 a
http://www:mythfolk1ore.net/lahaye/: U.l www.skd-dresden.de/ .../zeitschichten.htrnl: il. 132 b
http://www.guarrlians.net/egypt/sphin.x/: U. 3 hrtp:/ / cledening.kumc.edu/ dcl pc/ p.htrnl: li. 134
http://www.ilpaesedeibambinichesorridono.ir/statua_zeus_a_olimpia.htm: U. 4a http>/ /W\vwvam.ac,uk/ collections/metalwork/hereford/george--.gilbert/: il. 135
http://merliadleek.thinkquest.n!/ -kIa003/afb/zeus2.jpg: U. 4c http:// /wwwgutenberg.org/files/12933/12933-h/images/ljvl-4.jpg: U. 139 a
http://www.odysseyadventures.ca/articles/olympia/figure9_zeustemple_interior.htm: U. 4b http://yalepress.yale.edu/yupbooks/images/ full/0300090994.jpg: U. 139b
http://baugeschichte.a. tu-berlin.de/bg/lehre/ veranstaltun&--dokumentation.php?deUd = 161 &veranscJd = 51 http://www.libll.ru/pre-raph/img/Ruskin-book2.jpg: U. 139c
&veranstaltung=vorlesung&semester: U. 7
http://www.lancs.ac.uk/users/ruskinlib/france.htm: U. 140
httpJ / perso.orange.fr/ ajphotos/images/ treves/ thumb/IlYI1635-ga.jpg: li. 8c
htrp:/ /wwwllorin,ms/williammorris,jpg: li. 141
http://wwwthais.it/architettura/Romana/ Alte/00177.jpg: U. 8d
http://wwwwebritish.co,uk/personalities.asp?Gender=Female: U. 142a
http://www.vam.ac.uk/images/image/12517-1arge.jpg: U. 9a
http://,V\vw.dolgochmill.co.uk/imagep.jpg: il. 143
www.accla.org/actaaccla/vespasian.htrnl: U. 9b
htrp:/ /sights.seindal.dk/img/orig/10039.jpg: U. 145-1
http://wwwspiritrestoration.o;g/~ages/model%200f%20contantinian%20basilica.jpg: li. 10
hup:/ /pythacli.chez-alice.fr/recenr04/ arctirus.jpg: iI. 145-2
http://W\V\v.search.com/reference/Theodorie_the_Great;li.ll
'htrp:/ /WW\v'ulliTIondodimmagini.net/bianconero/trento/Trento_via_S._Pietro.jpg: U. 146
htt?,: / / www.paradoxplace.com/Pers p ectives /Venice%20&%20N%201 taly /Ravenna/
San Yo20Apollinare%20Nuovo.hrm: U. 12 htrp:/ / www.gregoryferdinandsen.com/MUC2001/J:vru C_Images/ Cathedral%200f%20J:vWan, %20F ront%20
Fa~ade'Jpg: ~. 147
http://140.112.2.84/-theatre/course/th6_520/ sty_hyz/minor/ cad.htm: li. 13
htrp:/ / galle~y.hd.org/ _exhibirs/ places-and-sights/ _more 1999 / _more04/Italy-Sicily-Agrigenro- TempIe-o f-
httpJ/,V\vw.uni-mannheirn.de/mateo/desbillons/aport/ seitellO.htrnl: U. 15 Juno-1-AJHp.jpg: U. 149
http://www.britannica.com/eb/article-9079269/FJavio-Biondo: li. 16 http://wwwliberliber.it/biblioteca/b/boito/index.hrm: U. 150
httpJ/expositions.bnf.fr/fouquet/grand/f216.htm:U. 20 htrpJ /ww,~venice-art-tours.com/gentournew.htrnl: U. 151
htrpJ /wW\v'bibleufo,com/ancconsto,=!elital2.htm: li 32a http://library.wustl.edu/ units/ spec/ archives/ guides/bysubject_stlouis/ srurgis-link-photos/boxlll-venice-
http:// exhibits.slpl.org/ sreetiman/ data/Steetiman240094205.asp?thread=240091118: U. 32b smarco.jpg: iI. 152
http://'v\v\v'casali.com/ autori/ acquaroni.htm: li. 33a, Antonio Acquaroni; Tempio rIi Antonino, e Faustina; hup:/ / community.webshots,coln/photo/228878817 /1228903017055543591ikQGos: iI. 153
acquaforte; 1830 ca.; 227 x 179 WW\v.dombibliothek-koeln.de/ .../bild09.html: U. 154
http://W\V\v.umellOn.maine.edu/civilizations/ll1/forum-b.htm: U.33b http://,V\V\v.lombardmaps.com/ cat/viewsforeign/belgiurn/ townhalJ. jpg: U. 156
httpJ /www.dragonhaven.plus.com/archaeology/archaeology.htJ:n!: U. 33c http://W\VW.firstaif.info/42/images-42/ypres-1917.jpg: U. 158
http://co1l11TIons.wiltin1erlia.org/'''ili/lmage:Roma-Tempio_rli_antonio_cfaustina.jpg: U. 33 d htrp:/ /ww'v'n!s,uk/ experiencesofwar/weewindows/pie-ypres-large.htrnl: iI. 159a
WW\v'uni-regensburg:de/ .../w97vsmm3.htrnl: U. 35 http://wwwnls.uk/experiencesofwar/weewindows/pic-ypres-large.html: U. 159b
http://artwork.barewalJs.com/ artwork/PortraitofSirTheodoreTurquetdeMayerne.htrnl%3FArtworkID%3D 13 htrp:/ /static.flickr.com/42/94901120_2a531e3a4f.jpg: U. 160
1293%26thumbs%3Dl %26producnd%3DI50449&h=260&w=205&sz=3&hJ=pl&start=20&tbrud=CGX7R
kzMłvIZKNXM:&tbnh=112&tbnw=88&grev= /images%3Fq%3D%2B%2522De%2BMayerne%2522%26irn http://\vww.wardiaries.co.uk/Diaryse!ection/arras,jpg: U. 161
gsz%3DsmalJ%257Cmedium%257Clarge Yo257Cx.large%26svnum%3Dl 0%26hJ%3Dpl%26sa%3DG: U. 41a http://pleje.free.fr/ Arras/Phot03.hrm: U. 162
hup:/ /WW\v.rhul.ac.uk/History/Research/ cecils/resources/images/vOOI7985.htrnl: U. 41b (© WelJcome Libra- htrp:/ /W\VW.firstworldwar.com/photos/graphics/gw_arrascathedral_01.jpg: U. 163
ry, Londyn)
htrp:/ /W\vwgreatwarrlifferent.com/Great_ War/Verdun_Color/Verdun_Color_03.htm: ił. 164 a,b
http://wwwkkv-muensrer.de/main.htrnl: il. 44
http://W\vw.firstworldwar.com/photos/graphics/ C11p_notre_rheims_01.jpg: U. 165b
htrpJ /wW\v.thetemplebar.info/History/Sir_Christopher_Wren.htm: li. 45
http://WW\v.firstworldwar.com/photos/graplucs/n\v_rheims_01.jpg: U. 165a
httpJ / maraudeJ:.millersville.edu/ -resound/*vol1issl / suitable/ oldpauls_spire.gif: li. 46
http://\v\v\v'greatwarclifferent.com/Greac War/Verdun_Color/Verdun_Colo,-03,htm: U. 164
htrp:/ /www-groups.dcs.st-and.ac.uk/-lustory/Miscellaneous/Wren/StPauls.htrnl: li. 47
http://ww\v.deutsche-schutzgebiete.de/webpages /N eidenburg... Os tpreussen_1914_. jpg: U. 166-1
http://wwwunivie.ac.at/kunstgeschichte-tutorium/wienerschule/fotos/ riegI.jpg: li. 66
http://www.deutsche-schutzgebiete.de/webpages/ Ortelsbur&--Rastenburge,-Strasse_. jpg: U. 166-2
http://www.rozhJas.cz/toulky/vysila_praha/ _zprava/256824: li. 69a
worldatwar.qet/ timeline/ other/league18-46.htrnl: U. 168
htrp:/ /WW\v,gemaelderestaurierung.at/gemaelde5.hrm: U. 69b, 69c
htrp:/ / nacis!nus.mysteria,cz/ ss-rad/wewelsburg,php: il. 169-1,2
http://W\vwcolleziOlu.f.it/pacher1.htrnl: li. 71
, http://ww~nUttelalter.uni-ruebingen.de/?q=personen/frauenknecht/repetitoriumOl02/bild_41.htm: U. 171a
W\vwmetimee.culture.fr/fr/htrnl/mh/mh_l_6.htrnl: U. 74a (© Bibliothi:que nationale de France)
http://,V\vvJ. fbgg.de/bs /braunschweig.htrnl; http://W\V\v.nUttelalter.uni-ruebingen.de/?q=personen/ fraue-
WW\v.etab.ac-caen.fr/ caumonr/journal/ caumonr.htm: U. 74b nknecht/repetitoriumOl02/bild_ 41.hrm: U. 171b
perso.orange.fr/ dieppe76/personnages.htrnl: li. 75 http://wwwlernzeit.de.bilder/dok030604.gif: U. 173
http://W\vwartcom/asp/sp-asp/Jpd-11727306/sp-A/Portrai.-oLProsper_Metimee_180370_1853.htm: ił. 76 htrp:/lwwwvernetztes-gedaechtnis.de: il. 174
http://www.artcom/ asp/ sp-asp/ Jpd-11725801/ sp--A/The_Facade_of-La_Madeleine_de_ Vezelay.hrm: ił. 79 W\V\v.schaefer-westerhofen.dejschwcitzer.han: ił. 179 a
wwwyonne-89.net/regions.htm: ił. 80 http://albertsif.tripod.com/: ił. 179b
httpJ /WW\v'carcassonne.culrure.fr/culrure/ carcassonne/it/rt403.htm: li. 85-2
htrp:/ /web.mit.edu/museum/ware/violleUcduc38.htrnl: 11. 87-2
httpJ /wikimedia,org/wiki/lmage:Alfred_Redlel_OOl.jpg: il. 93
252
 Damian - 23 Forlali, Ferdinando - 199
Damophon -19, 20 Forster A - 223
Dante- 33 Forster G. - 163
Dadusz - 14, 15 France, Anatol- 127
A Boita, Camillo - 198, 199 Deiuo, Georg - 147, 177-179, 230 Frick, Fryderyk - 152, 153
Aaron -13 Bosio, Pietro - 195 Dehn-Rotfelser H. - 150 Friedrich, Caspar Dawid - 92, 93
Abaelie, arch. - '125 Bracdolini G. F. P. - 32, 33 Delecluze, Etienne -123 Frod1, Wałter - 109, 200
Abraham, dr - 99 Bramante - 58 Della Valle, kardynał - 53 Fryderyk I - 84
Achanaeus, :Martin- 67 Brentano C. - 140 Denzinger J. - 229 Fryderyk I Barbarossa - 39
Adelison Joseph - 88 Bruck L. von - 97 Diana -23 Fryderyk II, książę Hesji - 138
Albani A, kardynał - 78 Brunelleschi - 48, 49 Didron -119 Fryderyk Szwabski - 79
Albrecht, margrabia brandenburski - 222 Brums - 55 Dillis, Georg von - 180 Fryderyk Wilhelm III - 154
Albrecht Niedźwiedż - 223 Bruyere, arch. - 125 Długosz]. - 43, 44 Fryderyk Wilhelm IV - 141, 166
Aleksander VII, papież - 65 Bureus, Johannes - 65-68 Domicjav - 20 Fu1vioA -49
Aleksander, margrabia Bayreuth - 138 Butterfield W - 184, 185 Donatell~ - 48, 53
Algareli,AUesandro - 77, 78 Byron]. G. - 89
"

J
Droysen G. - 11 G
Du Bos ~ 88 Garelie, Magnus de la, kanclerz - 69, 71
Altensrein, minister - 140
Dugdale)Williarn - 65 Gerkan, A von - 229
Apelles - 20 C
Camporese, Giuseppe - 195 Durer - 76 Gertruda, cesarzowa - 79
Apollo-l?
Durink S. - 43, 44 Gervilie M. de -118
Arndt-165 Camporese, Pietro - 195
Canova, Antonio - 193, 202 Dworzak, Max - 30, 99,106-108,224,225,228 Geymiiller - 134
Arnim, A von - 140
Dyck, A van - 74 Gibbon E. - 21
Arnim, B. von - 140 Carnevale, Domenico - 59
Giliy, Dawid - 139
Arnold z Bresd - 35 Castiglione B. - 49
E Giliy, Fryderyk - 94,152,153
Athatuf - 27 Castro, Giacomo eli- 74
Edwards, Peter - 111-113 Girardon, Fr. - 78
Attyla -77 Caurnont, Ardsse de - 118, 119
Eigner, Andreas - 180 Gladston - 191
AzzanioJ.i,Niccolo - 59 Cavaceppi, Bartolomeo - 78, 79
Einstein, Albert - 215 Goes, Hugon van der - 64
Caylus - 88
Eitelberger R. - 115 Goethe,Jan Wolfgang-90, 112, 165, 212
B Celsus - 20, 21
Elgin - 89, Elżbieta I - 52 Gorgas -19
Balelinucci- 74 Cesic, kardynał - 53
Elżbieta Turyngska, św. - 171 Gones, Józef von - 164, 165
Baudat, arch. - 125 Cezar- 55
Epikur - 18, 24 Gout, arch. - 125
Beaconsfield - 191 Chodowiecki, Daniel- 180
Eschenbach W von - 171 Gregoire, Henryk - 116
Beckmann, D. - 84 CJemen, Paw- 211
Eugeniusz IV; papież - 37 Grimthorp -186
Belizariusz - 24, 212 Colonna 0., kardynał - 37
Grzegorz Wielki - 22
Belli, Pasquale - 195 Compe, Jan ten - 85
Gu.izot, Francoise - 119
Bellori, Giovanni Pietro - 74 Corelied N. (zw. Franciosine) - 55 F J
Faber, Nfksander - 182, 183 Gu1.io,Romano - 50
Beltrami, Luca - 199 Cornelis van Haarlem - 64
FankideJ~ki,J., ks. - 77 GurJ.ittW - 228
Benedykt XV, papież - 203 Cosimo I - 46
Faraday M. - 191 Gustaw II Adolf - 66, 68, 69
Benedykt, senator - 34 Costenoble -154,157
Farnese, kardynał - 53
Berger E. -115 Cunn.ingham - 88
Faucard, Cesare - 96 H
Biondo F. - 33 Curie-Skłodowska M. - 215 Habler, Ludwik - 155
Ferdynand Maksymilian - 96
Bode, Wilhelm _ 231 Cyceron - 18, 24 Hadrian - 20, 28
Ferrara, kardynał - 53
Boeswilwald, arch. - 125 Czaernig von Czernhausen C. - 98 Hals F. - 229
Fenata, Ercole - 78
Boetticller, Adolf - 150 Heine, Heinrich - 165
Fieliasz -19
Boisser':e, Melchior - 162 Heise, Johannes - 150
Filip II-50
Boisse"'e, Stupiciusz - 162, 163, 165, 166, 170 Helfert Józef Aleksander - 96, 98
Fischer von Erlach J. B. - 85
 Henryk l, król Sasów - 218, 219, 220
Henryk Lew - 220, 221, 222
Herkules - 54
Herman I, landgraf turyngski - 171
Herodot-18
Herzog, Jan - 75
Hiecke R. - 220
Hieronim - 23
Hill, Oktawia - 190
Himmler, Heinrich - 218-220
Hitler, Adolf - 220, 223, 224
Honoriusz - 22
Hiittiger, Georg i Andreas - 76
Hubel A. -177
Hugo, Wiktor -118,119,121,130
Humbold, Aleksander von - 146, 165
Hunter, Robert - 190
Innocenty X, papież - 65
Innocenty XI, papież - 65.
Irena, cesarzowa - 29
J Lorenzetto - 53
Jakub -13
Jeningham - 88
Joachim E. - 157
Jozue - 12, 13
Józef II, cesarz - 109
Justynian - 24
Jutta, blogosla"'~ona - 77
K Macpherson, James - 89
Kambyzes - 14
Karlinger - 231
Karol August, arcyksiążę - 174
Karol \'(lielki - 16, 30, 33, 39, 69
Karol V, cesarz - 56
Karo1X-69
Karpiński - 89
Klemens XI, papież - 83
Klemens XIII, papież - 202
Klenze L - 229
Koldewey, Robert - 229
Konstantyn - 25, 26, 27, 30, 69
Kosma-23
Krasicki - 89
Krystyna, królowa - 69
Kugler F. T. -140,141
L Mell'y,Edward - 96
Langloise H. -118 "
Laokoon - 50, 54
Lasteyrie, Robert de - 134
Lauterbach, Alfred - 216
Leclerc A. F. - 123
Leland J. T. - 52
Lenoire, Aleksander - 117
Leon, cesarz - 25, 28
Leon III lzauryjczyk, cesarz - 29
Leon V, cesarz - 29
Leon I, papież - 77
Leon X, papież - 48, 49, 51
Leon XI, papież - 77
Leroy-Beaulien, Anatol- 134
Ligorio, Pirro - 50
Linde, Samuel Bogumil - 189
Lindner - 231
Liszt, Franciszek - 174
Lotz W-150
Ludovisi, kardynal- 77
Ludwik Filip, król Francji - 119
Ludwik XN - 78, 178
Luter, Marcin - 172
Lutsch H. - 148, 231
M Pacca, Bartholomeo, kardynal - 202
Maini, G. B. - 78
Maiorian - 25, 28
Maksymilian I, cesarz - 62
Maksymilian, arcyksiążę - 105
Manetti G. - 51
Mannl-180
Maratti, Carlo - 74
Marcin V, papież - 37
Marconi, Bohdan - 180
Marek Agrypa - 24
Marek Aureliusz - 35
Maria Teresa - 84, 85, 95
Matylda- 218,220
Mayeme de, Turquet Theodore - 74 Plituusz - 18, 20, 24
Medyceusze - 46 Poletri, Luigi - 195
Meissen A. v., opatka - 40 Poliglot-20
Mellitus -22 Pompejusz - 28
Portaluppi, Pierro - 199
Memn.Uusz-18, 24 Pozzo A. - 114
Merimee, Prosper - 120, 121, 123 Primaticcio - 59
Metternich K. L. W, kanclerz - 230 Prowański (zob. Wladyslawski) - 77
Meydenbauer, Alfred - 155, 156 Prudencjusz - 23
lvlichal Aniol- 50, 53, 54, 56, 59 Przyluski, Jakub - 213
Mnemozyne - 17 Pugin A. W. N. -184, 185
Montalembert Ch. F. -119, 121
Monteskiusz - 88 Q
Moretti, Gaetano -195,199,200 Quast, Ferdynand von-140, 141, 145, 148, 149,
150,151,155,157,181
Morris, William - 127, 160, 176, 188, 189, 191
Moszyński A. - 1"12
R
Rabe, Fryderyk - 153
N
Rafael Santi - 49,50,51,74
Nadolny, A., ks. - 77
Ramboux J. A. - 180
Napoleon - 117, 136,213
Napoleon III -131 . Ramsay - 88, 82
Ramzes II - 15
Neron - 20
Ranisch, Bartlonl.iej - 72, 73
Niemcewicz J. U. - 89
Ratl1gen, Friedrich - 182
Noel, Matluas Joseph de - 180
Rawnsley, Hardwick - 190
Redtenbacher R. - 147, 230
O
Odoaker -16, 27 Reichensperger, August - 151
Odrzywolski, Slawomir - 188 Remus - 23, 53
Osjan- 89 Renner, Jan August -181
Ricci, Corrado -199
p Ried!,Johann Anton - 180
Riegl, Alojzy - 90, 99, 107-109, 177,224,228
Pacher M. - 85, 86, 113 RiemerschoUed - 231
Paillet, Antowe - 86 Rienzo, Cola cli- 33, 69
Parker, arcybiskup - 65 Roland - 41
Pauzaniasz - 18, 20, 50 Romulus - 23, 53
Pawe! III, papież - 51, 52 Rentgen W - 183
Petrarka - 27, 33 Rossi, Francesco - 73
Pettenkofer, Max von - 182, 183, 231 Rubens-74
Pin.i.t\ski,Leon - 99 Rudorf, Ernst - 146
Piotr, "malarz- 42 Runge-165
Pius II, papież - 37 Ruskin, John -108,127,160,176,187,188,191,198
Pius VI, papież - 202
Pius VII, papież - 202 S
Pius X, papież - 203 Salvati, Antonio - 201
Plarioa, Bartolomeo - 57 Salvatico, Piwo - 96, 195, 198
 Savigny,F. C. von - 140
Scanneli, Francesco - 74
Schafer, Carl- 178, 179
Schinkel, Karol Fryderyk ~ 89,139-140,141,148,
150,151,154,157,164,165,167,229
ScWilter,Andrzej - 140
Schmid, Bernard - 156
Schmidt, Friedrich von - 105, 106, 170, 177
Schon, Teodor von - 155
Schonthaler, T. - 84, 85
SchuJtze-Naumburg, Paweł - 225
Schweitzer, Albert - 227
Schwind, Moritz von - 173, 174
Scott, Gilbert - 184-186
Scott G. G. - 105
Scott, Walter - 89
Septymiusz Sewer - 20, 24
Sine, Camillo - 225
Stanisław August - 112
Statz,Vinzenz - 170
Stein - 165
Steinbach, Envin von - 90
Steinbrecht, Konrad -156,
Stern, Raffaelo - 195
Stifter, Adalbert - 113
Strabon -18
StrackJ. H. -141
Stliler A. - 149
Stiiler A. F. - 141
Succi, Pellegrino - 201
Suger - 38
Sykstus V, papież - 52, 57, 66
Symeon- 23
T
Tacyt - 65
Teodoryk Wielki - 27, 30, 69
Teodozjusz Wiellci- 16, 23
Teofil, prezbiter - 115
Terrin - 78
Thutmosis N- 15
Tomasz z Akwinu - 130
Tomkowicz W - 99
Tornow, Paul - 179
Totila-24
Trajan - 19,28, 35, 36, 37
U
Urban VIII, papież - 65, 66
V
A~, Berlin -139,142,153,180-182
Vacca, Flaminio - 55
Acllan - 81 Berne - 218
Valaclier,Giuseppe - 194, 195
Aerschot - 205 Berry-au-Bac - 208
Vasari - 53, 59
Agrigento - 197, 198 Birka -71
Vatello E. de - 213
Akwizgran - 30, 31 Bizancjum - 16
Veccia, Pietro - 74
Albi - 135 Blois - 116, 125
Verrocchio - 53
Alfriston - 190 Bolonia - 58, 113
Vigilius - 28
Alpy - 59, 78 Bonn-l70
Villet F. - 135
Altenburg - 139 Botzen - 62
Vinci, Leonardo da - 115
Alzacja - 81 Brandenburgia - 84, 136, 142
Viollet-le-Duc, Eugeniusz Emanuel- 105, 122-
134,152,160,169,170,188,195,196,198-200, ·Amalfi- ~96 Brema - 41,170
229 Amiens -1)26,134 Brlll1szwik- 220,221,222,226
Visscher, Charles de - 214 Anglia - 5?, 81, 88, 89, 105, 144, 176, 185, 187,227 Budapeszt - 98
Vitet, Louis -119-121,123,130,146,151 Angouleme -125
Vogelweide W von - 171 Apeniński! półwysep - 202 C
Voigr, Johannes - 155 Arezzo -196
Cahors -125
Voigtel, Richard - 167 Arles -134
Carcassonne - 123, 125, 126, 131
Vogts - 231 Arls -78
Cardigan - 190, 191
157,158,160,161,181 Volpato, Giovanni - 79 Arras - 205, 207 '
Caucy-130
Ateny'- 18, 215, 229
Celje - 106
W Audenne - 205
Cbartres - 40,41,94
Waagen G. F. - 140 Augsburg - 60, 75, 180
Chełmno-89
Wagner, Ryszard - 174 Austria - 75, 76, 84, 85, 95, 97, 99-103, 107, 109,
110,114,115,136,189,214 Chełroża - 77, 181
Wenera-20
Alltun-116 Chiaravalle - 196
Wenus-20
Auxerre - 135 Clennont-Ferrand - 125, 128
Wespazjan - 20, 25
Avignon - 133 Como-197
Wiktor Emanuel II - 192
WjJhelm II, cesarz - 161 Awinion -133 Compiegne -131
Winckelmann, Jan Joachim - 88, 202 Azja-H Cremona - 196
Witruwiusz - 19 Czechy - 95, 97, 101, 105
Władysław N - 77 B Czerwone Morze - 12
Władysławski (prowańslci), Gabriel-77 Babilon-229
Wojciechowski, Jarosław - 216 Badenia - h 68 D
Wren, Christopher - 82, 83, 129 Badenia-~irtembergia - 178 Dalmacja - 95
WyattJ. -186 Bad Hofg~stein - 86 Darmstadt - 163
Ballensted~ - 223 Delfy - 17, 20
Z Bałkański Pólwysep - 101 Delos -18
Ziesemer, \X7a1ter
- 157 Bamberg- 39, 229 Dinant- 205
Zwirner, Emst Friedrich - 165,167, 170 Bawaria - 60,136,137,142,168 Dinas Olen - 190
Zygmunt III - 77 Bayreuth -138 DiJqnuiden - 205
Beallcaire - 133 Drezno -145,180, 181
Becelaere .- 205 Durham-186
Belgia - 205, 206, 210, 211 Działdowo - 208
 ----------------- ....•,.•---------------------------- :)
I
E Hesja - 138, 142 I Lejda - 63 Norymberga - 76,138
'I
Ehrach - 79 HiJdesheim - 75
J Leuven - 205, 206 Nymwegen - 38
Efez -20, 21 Hiszpania - 50 l Iichfield - 82, 184, 186
Egipt-12,15 ",I
Hochelten - 39
I, Iier- 205 o
Eisenach - 62 Holandia - 64, 190, 205, 229 Olimpia - 18, 19, 20
Iip~k -164,172
Ekwador - 216 :;j
Hunedoara - 106 ... ;.•. Iisieux - 60 Olsztyn - 208
Eteusis -17 Olsztynek - 208
Lombardia - 84, 95, 98, 193,200
Ely- 82,184 l Orange -134
Londyn - 82,83,89,129,184,186,191,210,229
Ełk-208 Indochiny - 216 Oxford -191
Lubeka - 81
Eons -107 lnflanty- 68 Luksemburg - 205
Erfurt-147 lngelheim - 38 p
Lwów- 98
Eskwilin - 201 lran-14,15 Paderhom - 218
Esztergom - 42 Issaire - 116 Palatynat - 178, 213
M
Exeter - 82,184,185 Istria - 95 Palmyra - 88
Magdeburg- 41, 60, 62,136,154
lzrael- 11, 12 Malbork - 37, 42,89,94,137,138,152-161,171, Parma -113
F 174,178,201,223,224,229 Pamawa - 67
Flandria - 50 J Manchester - 191 Paryż-38,39, 116, 119, 123-130, 133, 163, 169,
Florencja - 46, 47, 196 Jordan - 12, 13 Mannheim - 180 210,222,227
Francja - 52,60,110, 116-128, 133-141, 144, 148, Maria Saal - 86 Pascbendaele - 205
152,156,163,164,169,170,178,179,192,205, K Paulinzelle - 92
Maroko-216
207,208,211,213,216,227,229
Kair- 229 Mechelen - 205 Pawia -193
Frombork - 150
Kalmar- 68 Mediolan - 81, 84,102,195,196 Pecs -105
Fryburg - 228
Kanaan - 12, 13 Meklemburgia - 50 Pelplin - 77
Karlsruhe - 178 Metz-116 Perfine - 62
G
Karlsteio - 105 Miśnia- 60 Persja - 14
Galicja - 95, 101
Karyntia- 95 Modena-59 Petersberg - 62
Gdańsk - 68, 72, 73, 180, 224, 225, 226
Kefermarkt - 113 Moguncja-147 Pierrefonds - 123, 127
Genewa - 214
Kenz-79 M61ding -114 Pikardia - 134
Gierdawy - 208
KJostemeuburg - 105 I Monachium - 174, 175, 182, 229 Poitiers - 125
Giza -15,18
Kolonia - 81,94,104,105,139,161-171,174, Mont St. Michele -125 Polska - 95, 101, 222, 224
Gołdap-208 177,178,180,181 I Morawy-lOl Pomorze - 142, 222
Gotha- 62 K6nigsberg (Królewiec) -149,115
Moskwa-68 Pompeje':'" 19, 88, 195, 198, 201
Graz -102 Konstancja - 37 I
Miinster - 63, 80, 81, 149, 170 Portugalia - 84
Grecja -18,19,89,216,229 Konstantynopol- 16, 19, 23, 25, 26, 27, 29, 77
Grunwald - 43, 44 Praga - 96, 97, 105, 170
Kos -20
Gumbinnen - 208 N Prus)' -136-145,150,155,156,164,168,205,
Krajna- 95 208, 209, 222, 223
Nadrenia - 142
Kraków- 99
H Neapol- 59, 74, 95
Krosno- 208
Q
Haga- 210 Kwidzyn -139, 181 Quedlinburg- 41,218,219,220
Halle- 60, 62 Nidzica - 208, 209
Hamburg - 185 Nieuport - 205
L R
Hanower -136,142 Nie~cy-36, 40, 50, 80, 115, 136-139, 142, 144,
Lam berth - 114 Ratyzhona - 229
145--148,150,151,156,164,165,167,170-174,
Hartberg -114,115 Landeck- 62 178,179,188,191,198,204,211,214,218-;228 Rawenna - 27, 28, 30
Heidelberg-177, 178, 179, 198, 211 Laon ~ 116, 125 Nil-17 Reims - 134,208
Herford - 186 Laufen - 60 Nimes -134 Ren - 39,163,165,167
Herkulanum - 19, 195, 198, 201 Leitzkau - 60 Normandia - 117 Roermond - 62
260
 Runkelstein - 62 Teby-17 Wittenberga - 140 y
Ryga- 68 Tuol-l02 Wlochy-36, 50, 59, 60,78,81,101,192,195,197, Ypres - 205, 206
Rzym - 16, 18, 20-22, 24-27, 30, 32-37, 48-51, 53, Toruń - 46, 77, 144 201,202,216,217
55-59,78,87,88,113,192-195,198,201-203, WQ{macja - 33
Toskania - 192, 193 Z
212, 215, 229
Trento - 195, 196, 197 Wrći'cław - 60, 61, 228 Zagrzeb - 105
Trewir - 22, 23 Wiirzburg - 79 Zsambek - 108, 109
S
Trianon- 214 Zwickau -64
Siiben -103
Triest- 95 X Zwickau - 181
Saint-Germain - 214
Troja - 18 Xanten - 39, 40 Zwiefalten - 138
Saksonia - 60, 136, 142
Tuluza -126
Salisbury - 184, 185, 186
Turyn-199
Salzburg - 86, 106
Tyrol- 95
Schleissheim - 182
Schwaaz - 75, 76, 109
U
Sel'wana - 128
UJm - 94,144,170
Seulis - 20B
Uppsala - 66,70
Sens - 123, 126, 127
Siedmiogród - 106
V
Słowacja - 101
Verdun - 207,208
Soest- 170
Vezelay - 122, 123
Soissons - 208
Villeneuve-les-Avignon - 133
Sparta - 18
Viiłklingen - 226, 227
Split - 102, 104
St. Albans - 186
W
St, Martin -110
Walia-190, 191
St. Quentin - 208
Wandei -116
St, Wolfgang - 113, 114
Warmia -149,150
Straden- 86
Warszawa - 180, 200, 216
Strasburg - 63, 90, 91, 178, 222
Wartburg-171, 172, 173, 174,223
Strassburg (Austria) - 102, 103
Waszyngton - 214
Stycia -101,106,114
Watykan - 37,52
Sussex -190
Weimar-183
Suza - 14
Wenecja - 46,47,60,95,96,98,101, 110, 111"
Sycylia - 193, 197 112,191,192,193,198,199,200,201
Szczytno - 208, 209 Werneck - 138
Szlezwik-Holsztyn - 142 Wersal- 214
Szwecja - 66, 67, 70, 71, 73, 83, 84 Wesel-151
Westfalia - 142
Ś Westminster - 82
Śląsk-l0l,142 Wetter-138
Śródziemne Morze - '17 Wewelsburg- 218,219,223
Węgry- 42, 95, 98, 101, 109, 214
T Wiedeń - 80, 97, 99, lOS, 115, 177, 180,227,228
Tabork - 102 WielkaBrytania-184,186,187,190,191,229
Tamines - 205 Wielkopolska - 142
Tartagona - 28 UłlIWlRSYlH ~IKOlA!h K01lRI1IKA Winchester - 82, 184
w Toruniu
Bibliol,l" Wyd1i'!u \,Iul, Pię\mych