Državni Univerzitet u Novom Pazaru dunpgm@gmail.

com

Naziv predmeta:

Nastavnik:
Ljudmila Kudrjavceva

Lekcija 9: Transport fluida 2

Studijski program Građevinarstvo
Kratki pregled: Pad pritiska u cevi sastoji se iz linijskih i lokalnih gubitaka

Gubici energije koji se javljaju pri strujanju realne tečnosti:

1. LINIJSKI GUBICI (gubici trenjem) za pravolinijske delove cevi i kanala kao posledica
trenja o zidove cevi i kanala :
2 l - koeficijent Darsi (faktor trenja)
L v
hL = l
DARSIJEV
OBRAZAC L – dužina cevi
D 2g D – prečnik poprečnog preseka cevi

Osim gubitaka energije usled trenja javljaju se

v2
2. LOKALNI GUBICI kao posledica nagle promene strujanja: hi = K
2g
Lokalni otpori definisu preko lokalnih koeficijenata K:
• K ulazni
• K izlazni
• K prosirenja
• K suzenja
• K zatvaraca itd.
DUNP Mehanika fluida 2
Studijski program Građevinarstvo
PRORACUN CEVOVODA

U hidrauličnom smislu svi cevovodi se dele na:

PROSTE i SLOŽENE CEVOVODE.
PROST CEVOVOD sastoji se iz jedne cevi istog prečnika ili više redno spojenih cevi različitih
prečnika.

Svaki od prostih cevovoda može da ima različite prečnike i dužine cevi.

SLOŽENI CEVOVOD - cevovod koji je sastavlјen od više prostih cevovoda.

METODE HIDRAULIČNOG PRORAČUNA PROSTOG CEVOVODA

Tečnost se kreće kroz cevovode zbog razlike strujnih energija na početku cevovoda i na
njegovom kraju.
DVA NAČINA za ostvarivanje razlike energija :
1. razlika nivoa tečnosti na početku i na kraju cevovoda (sto je bilo predmetom
razmatranja prethodne Lekcije)

2. Pomocu rada strujne mašine (npr. Pumpe)

DUNP Mehanika fluida 3

Studijski program Građevinarstvo
TRANSPORT FLUIDA

Kada je potrebno povecati energiju fluida koriste se pumpe.

PUMPE – masine pomocu kojih se tera tecnost na visi nivo.

Pumpa dodaje energiju fluidu, ali ne menja njen protok hp

(jednacina kontinuiteta).

Za potrebe proracuna koristi se tzv. idealna pumpa. idealna pumpa

Idealna pumpa na mestu gde je ugradena podize energiju fluida (energetsku liniju EL) za
energetsku visinu pumpe hp.

U stvarnosti uz energetsku visinu pumpe, mora se paziti i na hp

nacin na koji je pumpa ugradena u cevovod hpt
Realna pumpa uvlaci fluid sa usisne strane, podize energiju
fluida za visinu hus, i istiskuje fluid istom brzinom na
realna pumpa
potisnoj strani dalje u cevovod.
hus
Od konstrukciji pumpe zavisi kolike su te visine, odnosno
u kojim granicama trebaju biti, da bi pumpa ispravno radila.
DUNP Mehanika fluida 4
Studijski program Građevinarstvo
TRANSPORT FLUIDA

Teorijski maksimalna visina usisavanja je jednaka visini atmosferskog pritiska (≈10 m), a stvarno
je to i manje.

Osnovni radni parametri za pumpe su:

Protok Q, (m3/s)
Napor pumpe Hp (m)
Jedinični rad Y (J/kg);
Snaga Nk (W) i
Stepen iskorišćenja η (%). Shema pumpe

Energija, kojom raspolaže jedinica mase, p1

v
2

na ulazu u pumpu je: E1 = gz1   1

 2

Energija, kojom raspolaže jedinica mase, 2

p2
v
na izlazu iz pumpe je: E2 = gz2   2
 2

DUNP Mehanika fluida 5

Studijski program Građevinarstvo
TRANSPORT FLUIDA: Jedinični rad i napor pumpe
Razlika energije na izlazu i energije na ulazu je energija koju pumpa preda fluidu i definiše
se kao JEDINIČNI RAD pumpe:

 p2 v2  
2
p1 v1 
2
Y = E2  E1 =  gz2      gz1 
    , gde je E2  E1 = gH p
  2    2 

p2  p1 v22  v1
2
Y = gH p =   g ( z2  z1 ), J/kg , gde je Hp - napor pumpe, m
 2

Napor pumpe Hp (m) - visina na koju pumpa podize vodu

KORISNA (TEORIJSKA) SNAGA PUMPE izracuna se iz vrednosti pritiska tecnosti i

kolicine protoka u pumpi: pritisak p
YQ
N k = p  Q, W N k = gH pQ = YQ, W Nk = 3
, kW
10
gde su:
Nk – snaga pumpe, W; Q – kolicina protoka pumpe, m3/s, p – pritisak pumpe, Pa.

DUNP Mehanika fluida 6

Studijski program Građevinarstvo
TRANSPORT FLUIDA: Snaga i stepen korisnog dejstva pumpe

UKUPNA (stvarna) SNAGA PUMPE :

Nk gH pQ
N= = , W (ovde je   1 - ukupan stepen korisnog dejstva pumpe )
 

Gubici koji se javljaju pri radu pumpe mogu biti: zapreminski, hidraulički i mehanički.

Zapreminski stepen korisnosti v definiše gubitke do kojih dolazi pri pretakanju fluida u
procepima pumpe, pod dejstvom radnog pritiska.

Hidraulički stepen korisnosti h uzima u obzir sve gubitke koji nastaju u fluidu tokom
razmene energije (trenje, vrtloženje).

Mehanički stepen korisnosti m definiše gubitke nastale usled trenja u mehaničkim

elementima pumpe i iskazuje se preko gubitka snage

Ukupan stepen korisnosti pumpe je:  = V h m (obicno 0.6-0.8)

DUNP Mehanika fluida 7

Studijski program Građevinarstvo
TRANSPORT TECNOSTI PUMPAMA

Princip resavanja zadataka sa pumpom je isti kao i za prost cevovod:

potrebno je postaviti Bernulijevu jednacinu za dva preseka - od slobodne povrsine
tecnosti jednog rezervoara do slobodne povrsine tecnosti drugog rezervoara.

Uvek za referentni nivo proglasavamo

nizi od dva posmatrana, iz prakticnih
Usisni cevovod razloga.
H0
Potisni cevovod Jedina novina u Bernulijevoj
jednacini za pumpu je clan Hp
koji stoji sa leve strane znaka
jednakosti.

Taj clan se zove "radna visina", "visina energije"” ili pak

"napor pumpe Hp".

Ovaj clan nema nikakve veze sa geometrijom sistema (ne moze se videti sa slike) vec je to
izvedena velicina koja sluzi za izracunavanje korisne snage pumpe.

DUNP Mehanika fluida 8

Studijski program Građevinarstvo
TRANSPORT TECNOSTI PUMPAMA

Najcesci slucaj u praksi, kada su oba razmatrana rezervoara otvorena .

Slucaj 1: oba rezervoara (npr, 1 i 2) otvorena: nivo 1: z1= 0; p1= patm; v1= 0
nivo 2: z2= H0; p2= patm; v2= 0
Bernulijeva jednacina za 1-2:
2 2
p v p v
Usisni cevovod z1  1  1  H p = z2  2  2  huk
g 2 g g 2 g
H0
Potisni cevovod H p = z2-z1  huk ;
z2 - z1 = z = H 0 (razlika nivoa dva rezervoara)

h uk
(h L ili H g )  suma gubitaka (usisnog i
potisnog dela cevovoda)
Onda mozemo zapisati : H p = z   huk , gde je Hp napor pumpe ili visina na koju
pumpa mora podici vodu [m]

H p = H0  H g Y = gH p JEDINIČNI RAD PUMPE

DUNP Mehanika fluida 9

Studijski program Građevinarstvo
Bernulijeva jednacina za cevovod sa pumpom

Y (J/kg) je potrebni JEDINIČNI RAD da bi se tečnost kretala protokom Q kroz cevovod.

Slucaj 2. Rezervoari su zatvoreni Bernulijeva jednacina za A-B:

Apsolutni pritisak u usisnom rezervoaru
je
B pA=pa+pm ,
H0
Apsolutni pritisak u potisnom rezervoaru
je
pB=pa - pv

pA vA2 pB vB 2
A zA    H p = zB    Hg
 g 2g  g 2g

 zB  z A = z = H 0 
- ( p v  pm )
Hp =  H 0  H g ; H g  suma gubitaka ( usisnog i potisnog dela cevovoda )
g
g  Q  H p   koeficijen t korisnog dejstva pumpe
Snaga pumpe je: N = ;

DUNP Mehanika fluida 10
Studijski program Građevinarstvo
DEFINISANJE KARAKTERISTIKE CEVOVODA
Jednacina KARAKTERISTIKE CEVOVODA (mreze) izvodi se postavljanjem Bernulijeve
jednacine na vec opisani nacin i njenim resavanjem po H.
Napisimo B.j. za 1-2:

2 2
p v p v
z1  1  1  H p = z2  2  2  huk
Usisni cevovod g 2 g g 2 g
z
Potisni cevovod z = z2  z1;
huk = husis.  hpotis.

p1=p2=patm; d =D= const

vusis=vpotis=v;
(usisni i potisni cevovod istog unutrašnjeg prečnika, tako da je ista prosečna brzina duž njega).

4Q
Iz jednacine kontinuiteta imamo: Q = v  A v=
D 2

DUNP Mehanika fluida 11

Studijski program Građevinarstvo
DEFINISANJE KARAKTERISTIKE CEVOVODA

Zamenom huk odnosno zbira usisnih i potisnih gubitaka na zbir lokalnih i linijskih gubitaka
tokom tecenja dobijamo jednačinu za napor pumpe u sledecem obliku:

L v2 v2 v2  L  8  L  2
H p = z   l K = z    l  K  = z    l  K Q
D 2g 2g 2g  D  g D
2 4
 D 
4Q
huk = husis.  hpotis. v= m
D 2

H p = H C = z  mQ2 karakteristika cevovoda (mreze)

m - koeficijent karakteristike posmatranog cevovoda (hidraulički otpor cevovoda)

JEDNACINA KARAKTERISTIKE CEVOVODA neophodna je da bi dobili odgovor na

pitanja:
 koliki je kapacitet pumpe (zapreminski protok Q) i

 kolika je radna visina pumpe H=Hp (visina podizanja tecnosti) u odredjenoj

cevnoj mrezi,
odnosno da se nadje KARAKTERISTIKA PUMPE.
DUNP Mehanika fluida 12
Studijski program Građevinarstvo
DEFINISANJE KARAKTERISTIKE CEVOVODA

KARAKTERISTIKA PUMPE je graficka, tabelarna ili analiticka zavisnost radne visine pumpe
(ili radnog pritiska pumpe) od kapaciteta pumpe H=f(Q)

Ucrtavanjem jednacine karakteristike mreze u dijagram karakteristike pumpe dobija se

radna tacka (RT) iz preseka te dve linije.
Radna tacka (RT) u potpunosti definise kapacitet pumpe (Q) i radnu visinu pumpe (H) u
odredjenoj mrezi ( H = z  mQ2 ).
H,m
H,m

Q, l/min Q, l/min

Ako je karakteristika pumpe data analiticki kao H=f(Q) potrebno je 1 - izvesti jednacinu
karakteristike mreze i 2 - resiti sistem jednacina.
Resenje ovog sistema predstavlja koordinate radne tacke (RT) pumpe.
DUNP Mehanika fluida 13
Studijski program Građevinarstvo
DEFINISANJE KARAKTERISTIKE PUMPE

Definisanje radne tačke pumpe A za zapreminski protok (Q=q)

Proizvođač pumpe definiše:

- jedinični rad pumpe (Y [J/kg]),
- stepen korisnosti ([%]) i
- snagu (P ili N [kW]).

Sve ove veličine se predstavlјaju u funkciji od

zapreminskog protoka i predstavlјaju radne
karakteristike ili “pasoš” pumpe.

U praksi se dosta koristi pojam napora pumpe,

koji se definiše kao:
Hp [m] – karakteristika pumpe: Hp =Y / g
Hc [m] – karakteristika cevovoda;
z = hg .

Tacka A je radna tacka pumpe. H c = z  mQ2 ;

Pumpu treba izabrati tako da radna tačka padne u područje maksimalnog stepena korisnosti
pumpe.

DUNP Mehanika fluida 14

Studijski program Građevinarstvo
PRINCIP RADA PROTOČNE VODNE TURBINE
VODNE TURBINE – hidraulicne masine u kojima se snaga vodene struje posredstvom radnog
kola transformise u mehanicki rad .

Sl.1: Horizontalni dotok Sl.1: Vertikalni dotok

Razvodni sistem usmerava vodni mlaz tako, da

kroz venac lopatica ulazi u unutrašnji prostor obrtnog kola i

dalјe nastavlјa kroz drugi protok sa unutrašnje strane obrtnog
kola napolјe do kućišta turbine.
Iz kućišta turbine voda otiče ili slobodno, ili sifonom u odvod
ispod turbine.
http://cink-hydro-energy.com/sr/protochne-turbine/
DUNP Mehanika fluida 15
Studijski program Građevinarstvo
CEV U OBLIKU SIFONA

SIFON je kratka cev koja spaja dva nivoa tecnosti i u kojoj je strujanje ima pritisak manji od
atmosferskog

Sifon sluzi da zaštiti turbinu od poplava i da se bez gubitaka iskoristi čitava visina pada.
Bernulijeva jednačina za preseke u A i C, ako je referentna ravan u tački C, glasi
p<patm
pa v A2 pa vC2
  zA =   zC   huk
max 6-7m g 2 g g 2 g

 L  v2
H = z A  zC =  huk =   K  l  ,
 D  2g
gde je K – zbir svih koeficijenta lokalnog gubitka
H (na ulazu u cev, u krivinama i na izlazu iz cevi);
v – brzina strujanja kroz cev;
D – precnik cevi;
L – duzina cevi.

Ako su poznate visina H, svi K, l , L i D, onda mozemo D 2

najpre odrediti brzinu v, a zatim i protok: Q = v A = v
4
DUNP Mehanika fluida 16
Studijski program Građevinarstvo
PRORACUN CEVOVODA POMOCU ŠEZIJEVE FORMULE
Da bi se rešio kompleksni problem strujanja fluida kroz cevovode ili različite druge profile,
koriste se kriterijume sličnosti, ili bezdimenzionalne velicine.
Pomoću ovih velicina dobiju se jednostavniji izrazi.
vL
Jednu od takvih velicina smo vec razmatrali, a to je Reynoldsov broj Re: Re =

Za niske Reynoldsove brojeve strujanje je laminarno.
Za visoke Reynoldsove brojeve strujanje je turbulentno.

Laminarni i turbulentni
profil brzine strujanja u
cevi.

Iz seme se vidi da je profil brzine turbulentnog toka znatno razviniji.

U najvecem delu preseka brzina toka vrlo malo odstupa od maksimalne, a naglo se smanjuje tek u
blizini zida cevi.

DUNP Mehanika fluida 17

Studijski program Građevinarstvo
PRORACUN CEVOVODA POMOCU ŠEZIJEVE FORMULE

Kod laminarnog strujanja zavisnost pada pritiska usled trenja (viskoznosti) je linearna.
Kod turbulentnog strujanja – zavisnost nelinearna, sto otežava proracun hidrauličkih sistema,
pogotovo kod ventila.

Granicu laminarnog i turbulentnog strujanja određuje kritični Reynoldsov broj, koji je različit
1. za različite fluide,
2. za različite profile kroz koji fluid struji.

Na primer, za ulja obično se uzima laminarno strujanje za Re < 1400 (za vodu - 2300), dok je
turbulentno za Re > 3000 (za vodu - 4000).

Pad pritiska u ravnoj cevi usled trenja određuje se formulom L vsr2

Darsija (tacnije Darcy-Weisbachovom jednacinom) i naziva se hL = l  
“LINIJSKI GUBITAK”: d 2g

gde je λ - koeficijent trenja, koji je funkcija Reynoldsovog broja. 64

l=
Za laminarno strujanje koeficijent trenja (Darsi) λ se može izraziti kao: Re

DUNP Mehanika fluida 18

Studijski program Građevinarstvo
PRORACUN CEVOVODA POMOCU ŠEZIJEVE FORMULE

Ali u praksi cevi nikada nisu idealno glatki, vec poseduju manju ili
vecu hrapavost. llam > 4e

Ova hrapavost je posledica nacina izrade cevi, a najvise zavisi od

materijala zida.
Kod cevi koje su dugo u upotrebi hrapavost zida jos veca zbog
korozije i abrazije zida. Hidraulicki glatka cev
Ako je hrapavost (e) znatno manja od debljine granicnog laminarnog sloja (llam), onda turbulento
jezgro toka nece nju osetiti.
U takvom slucaju smatra se da je CEV HIDRAULICKI GLATKA i to dok llam > 4e.

Sa povecanjem Re-broja, a znaci i sa povecanjem brzine toka, debljina

granicnog laminarnog sloja se smanjuje.
2llam < e
I kod neke brzine debljina se toliko smanjiti da ce najvece neravnine
zida poceti izvirivati iz njega i uticati na turbulentno jezgro toka.
Ako je visina neravnina zida veca od dve debljine granicnog
laminarnog sloja, cev se naziva HIDRAULICKI HRAPAVA.
Hidraulicki hrapava cev
DUNP Mehanika fluida 19
Studijski program Građevinarstvo
PRORACUN CEVOVODA POMOCU ŠEZIJEVE FORMULE

Za hidraulicki hrapave cevi (ili drugi profil toka) eksperimenti i teorija pokazuju da koeficijent
trenja (Darsi) zavisi osim od Reynoldsovog broja, i od relativne hrapavosti zida profila e/d,
gde je d - hidraulicki precnik profila

U ovom slucaju i izrazi za koeficijent trenja λ postaju složeniji, i ima njih više.

Navedimo osnovne formule za odredjivanje koeficijenta trenja Darsi po kriterijumu Re

za vrste toka u cevima:
64
1. Laminarni rezim: 0 < Re < 2300 , jedini slucaj teorijskog odredjivanja l=
Re
2. Prelazni rezim: 2300  Re  4000 , retko koriscena formula Frenkelja
1d 0.316
3. Turbulentni rezim, glatki zid: 2300  Re  , Blasius-ova formula l=
2e Re 0.25
1d d
4. Turbulentni rezim, prelazni :  Re  500 , cesto koriscena – formula Aljtšulja
(pocetna hrapavost) 2 e e 0.25
e 68
l = 0.11 
d Re 0.25
d e
5. Turbulentni rezim, hrapavi zid: Re  500 , formula Šifrinsona l = 0.11
e d
DUNP Mehanika fluida 20
Studijski program Građevinarstvo
PRORACUN CEVOVODA POMOCU ŠEZIJEVE FORMULE
Danas se za proračun, kako prostih tako i složenih hidrauličkih sistema, koristi i tzv. tablična
metoda koji se zasniva na primeni ŠEZIJEVE FORMULE.
Jedan od glavnih problema hidraulike je proracun srednih brzina tokova (posebno recnih
tokova), koji je baziran na odredjivanju velicina hidraulicnih otpora.

Francuski inzenjer A.Sezi (Antoine de Chézy) 1769.g. predlozio je formulu za proracun srednih
brzina toka u obliku:
v = 50 Rhi

Kasnije ova formula bila je neznatno promenjena i dobila je naziv po autoru – formula Šezi:

v = C Rhi ,
gde je C – koeficijent otpora Sezi, koji zavisi od velicine otpora toka,
i – pad linije energije;
Rh– hidraulicni radijus poprecnog preseka vodotoka

Formula Sezi i formula Darsi bili su prve koji su ustanovili zavisnost tangentnih napona na
zidovima profila od osnovnih parametra toka: brzine, poprecnog preseka, gustine i dr.

DUNP Mehanika fluida 21

Studijski program Građevinarstvo
PRORACUN CEVOVODA POMOCU ŠEZIJEVE FORMULE

Empirijske formule Šezi i Darsi imaju istu namenu.

Ali formula Šezi je bolja za proracun slozenijih hidraulickih sistema.

Koeficijent otpora C povezan sa koeficijentom trenja Darsi l na sledeci nacin:

C = 8g / l .
Šezijev koeficijent otpora C ne zavisi od Re, vazi za strujanje sa izrazitom turbulencijom,
sto i najcesce pri eksploataciji vodovoda

Šezijev obrazac za brzinu v = C Rhi , narocito se koristi za proračune kod ravnomernog

strujanja sa slobodnim nivoom tečnosti, tj. sa slobodnom površinom.

Za određivanje Šezijevog koeficijenta C danas se uglavnom koristi Maningova formula

1
C = Rh1/ 6 , gde je n – koeficijent hrapavosti cevi ili korita
n

n=0.011 – za nove celicne cevi; n=0.012 – za obicne cevi; n=0.014 – za korodirane cevi

DUNP Mehanika fluida 22

Studijski program Građevinarstvo
TRANSPORT TECNOSTI POMOCU SLOZENOG CEVOVODA

SLOŽENI CEVOVOD je cevovod koji je sastavlјen od više prostih cevovoda.

Sastavni delovi složenog cevovoda međusobno se povezuju najčešće na dva načina:

paralelno i
povezivanje u obliku složenog razgranatog cevovoda.

Zbog toga postoje dva tipa vodovodnih mreža:

1. Razgranata (otvorena) za 2.Prstenasta za dvosmerno snabdevanje

jednosmerno snabdevanje vodom vodom (za veca urbana naselja)

DUNP Mehanika fluida 23

Studijski program Građevinarstvo
TRANSPORT TECNOSTI POMOCU SLOZENOG CEVOVODA
Osnovni zadatak pri proračunu složenog cevovoda svodi se na određivanje protoka Qi kroz svaku
od grana. Za resavanje koristimo Bernulijevu jednacinu i jednacinu kontinuiteta.

Razmotrimo cevovod bez pumpe koji se grana u
1. HB dve grane u cvoru J.
A v1 ,Q1 
Posto se cevovod grana u dve grane, mozemo
v2 ,Q2 2.
l1 , L1 , D1 napisati dve B.j.
HC B

l2 , L2 , D2 1. B.j. za A-B:
v3 ,Q3 J 2 2
p v p v
z A  A  A = z B  B  B  hg (1 J )  hg ( J 2)
g 2 g g 2 g

l3 , L3 , D3

3. HB=zA-zB H B = hg (1 J )  hg ( J 2)

C

2 2
p v p v
2. B.j. za A-C: z A  A  A = zC  C  C  hg (1 J )  hg ( J 3) H C = hg (1 J )  hg ( J 3)
g 2 g g 2 g
3. Iz jednacine kontinuiteta: Q1 = Q2  Q3 Imamo sistem tri jednacine i tri nepoznate,
sto znaci da zadatak ima resenje.
Ako bi imali strujanje od B ka J, onda bi: Q3 = Q1  Q2
DUNP Mehanika fluida 24