Državni Univerzitet u Novom Pazaru dunpgm@gmail.

com

Naziv predmeta:

Nastavnik:
Ljudmila Kudrjavceva

Lekcija 10: Isticanje tecnosti kroz otvore

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ OTVORE

Cesto tečnosti iz rezervoara slobodno isticu u okolinu kroz otvor u zidu rezervoara ili kroz kratku
izlaznu cev.

U zavisnosti od geometrije otvora kroz koji tecnost istice, moze biti isticanje:
 kroz male otvore
 kroz velike otvore

Prema spoljnim uslovima isticanja moguce je

 isticanje u atmosferu (nepotopljeno) i
 isticanje pod vodom (potopljeno).

Isticanje tečnosti proučavao je među prvima Toričeli.

On je izveo izraz za brzinu isticanja idealne tečnosti iz rezervoara u atmosferu kroz mali otvor
na dubini H od slobodne površine tečnosti:
v  2 gH

Toričelijev obrazac ZA IDEALNU TECNOST glasi: brzina kojom fluid ističe kroz mali otvor
koji se nalazi na dubini H od slobodne površine tečnosti jednaka je brzini koju bi fluid imao pri
slobodnom padu sa te iste visine.
DUNP Mehanika fluida 2
Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ OTVORE

KLASIFIKACIJA OTVORA

Prema VELIČINI OTVORA i poprečnog preseka, otvori se dele na

MALE i VELIKE.

Kod malih otvora brzina tečnosti po preseku otvora se neznatno menja.

Kod velikih otvora, promena brzine po preseku mlaza tečnosti je osetna.

Eksperimenti su pokazali da se otvor može smatrati MALIM ako je

D  0.1H , odnosno H  10D
D - prečnik otvora (ili je to vertikalna dimenzija otvora, ako isti nije kružnog oblika).
Prema DEBLЈINI ZIDA u kome se nalaze razlikuju se

otvori u TANKIM i
otvori u DEBELIM ZIDOVIMA.

DUNP Mehanika fluida 3

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ OTVORE

Pri isticanju kroz otvor u tankom zidu postoji samo lokalni otpor usled oštrih ivica otvora.
Razlika pri isticanju kroz otvore u tankom i debelom zidu nastaje isklјučivo zbog oblika ivica
otvora u samom zidu a ne zbog deblјine zidova.

Mali otvor oštrih ivica Mali otvor u debelom zidu

Delići tečnosti ne mogu, pri ulasku u otvor za vreme isticanja, naglo da skrenu za 90°, te zato
ulaze u otvor pod nekim uglom prema površi zida.

DUNP Mehanika fluida 4

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ OTVORE

Zbog toga je poprečni presek mlaza u blizini otvora manji od poprečnog preseka samog otvora
Ova pojava se naziva KONTRAKCIJOM MLAZA. (Dk=0,8D)
KOEFICIJENT KONTRAKCIJE ψ predstavlјa odnos
površina najužeg preseka mlaza ak i preseka otvora a i za
slučaj kružnog otvora ima vrednost

aK Dk2
y   2  0.64
a D
Oblik poprečnog preseka mlaza samo u blizini otvora je
sličan obliku samog otvora; nadalјe se oblik preseka mlaza
menja.

Kružni presek mlaza deformiše se u izduženu elipsu (a).

Pri isticanju kroz otvor u obliku kvadrata, mlaz dobija krstast
oblik (b).
Mlaz u obliku trougla deformiše se u trokraku zvezdu (v).
Ova pojava se naziva INVERZIJOM MLAZA.

DUNP Mehanika fluida 5

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE PRI STALNOM NIVOU
Razmotrimo idealnu tečnost, koja ističe kroz mali otvor na bočnom zidu.
Kod isticanja kroz male otvore smatra se da je otvor toliko mali da se moze zanemariti
promena hidrostatickog pritiska preko njegove povrsine. Onda p0=p=patm
Referentnu ravan postavljamo kroz sredinu izlaznog otvora (z=0).
Smatra se da je rezervoar toliko veliki da brzinu tecenja na povrsini tecnosti mozemo zanemariti.
2
Bernulijeva jednacina je p0 v0 p v2
Ao p o v o z0    z 
za ovaj slucaj: g 2 g g 2 g

v2
H  z0  z  v 2  2 gH
H 2g

p v v  2 gH - Toričelijev obrazac za idealnu tecnost.

A Protok: Q  vA  A 2 gH

Stvarna brzina kojom REALNA TEČNOST ističe kroz mali otvor je uvek manja od dobijene
Toričelijevim obrascem, zbog viskoznosti i lokalnog gubitka na ivicama otvora suda.

DUNP Mehanika fluida 6

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE PRI STALNOM NIVOU

Pri isticanju realne tečnosti kroz otvor sav gubitak energije odlazi na savlađivanje lokalnog
otpora K pri izlasku tečnosti iz suda.

Zapisimo Bernulijevu jednačinu koja uzima u obzir ovaj gubitak:

2
p0 v0 p v2
z0    z   hl
g 2 g g 2 g
v2 v2
H  z0  z   hl hl  K
H 2g 2g

d dk v2 2 gH
H (1  K ) v2 
2g 1 K

1
v 2 gH - stvarna brzina za realnu tečnost
1 K
BRZINSKI
KOEFICIJENT 1 Vrednost ovog koeficijenta za vodu je između 0.96 i
 
iIi koeficijent 1 K 0.99, a obično se usvaja  = 0.97, čemu odgovara
smanjenja brzine: koeficijent otpora K = 0.06.

DUNP Mehanika fluida 7

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE PRI STALNOM NIVOU

Sada brzinu isticanja kroz mali otvor zapisemo kao:

v   2 gH - korigovani Toričelijev obrazac za

brzinu
Sto znaci da protok tečnosti kroz mali otvor zavisi jos i od brzinskog koeficijenta , pa taj
koeficijent dodajemo u opstu formulu kontinuiteta :

Q  v  A    A 2 gH

Ali na izvesnom rastojanju d/2 od otvora se javlja i kontrakcija mlaza :

d k  0.8d.
d dk
KOEFICIJENT d k2
KONTRAKCIJE: y 2
d
d
2
Za kruzni mali otvor ostrih ivica: y  0.64

DUNP Mehanika fluida 8

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE PRI STALNOM NIVOU

Onda protok tečnosti kroz mali otvor :

Q   y  A 2 gH   A 2 gH

KOEFICIJENT ISTICANJA (protoka) µ =

brzinski koeficijent x koeficijent kontrakcije :    y

Za kruzni mali otvor ostrih ivica:    y  0.97  0.64  0.62

 - BRZINSKI KOEFICIJENT : y - KOEFICIJENT KONTRAKCIJE:
1 d k2
 y 2
1 K d

Brzina isticanja kroz mali otvor je konstantna po preseku i određivana za srednju vrednost
pritiska p=gH, gde H – visina od slobodne povrsine do tezista otvora.

Za povećanje koeficijenta isticanja, a znaci protoka i brzine isticanja koriste se posebni pribori
koji se nazivaju NAGLAVCIMA. Navedimo dva primera.

DUNP Mehanika fluida 9

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE PRI STALNOM NIVOU

Cilindrični naglavci: U suženom delu naglavka povećava se

 brzina strujanja,
 protok,
H
 koeficijent isticanja.
d
U preostalom delu naglavka dolazi do
L4d  gubitka energije i
“mrtva zona”  smanjenja brzine strujanja.
To znači da kraće cevi imaju bolji koeficijent isticanja.
Dužina mrtve zone (suzenja) je oko 4 prečnika naglavka za povećanje protoka koriste
naglavci dužine 4 prečnika.
Venturijev naglavak:
Kratka valjčasta cev kod koje je osenčena oblast (mrtva zona)
I II zamenjena profilisanom cevi.
H p1 pa
d Za Venturijev naglavak je koeficijent isticanja µ=0.82 (umesto 0.62).
v1 v
L
pa  p1 Ako visina H>9.5m, koeficijent isticanja µ se smanji na 0.62.
 0.74 H
g I II
DUNP Mehanika fluida 10
Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE PRI STALNOM NIVOU

1.slucaj. Isticanje kroz mali otvor ispod povrsine tecnosti

Za ovaj slucaj na desnoj strani Bernulijevoj jednacine se javlja i
hidrostaticki pritisak okolne tecnosti na mestu isticanja:
2
pA v A pB vB2
  hA   0
g 2 g g 2 g

p A  pa ; pB  pa  ghB ;

Onda Toricelijeva brzina (bez

gubitaka):
vB  2 g (hA  hB )
Za realnu tecnost brzina isticanja kroz mali otvor:

vB   2 g (hA  hB ) , gde   brzinski koeficijent

Protok tečnosti : Q  vB A , gde µ  koeficijent isticanja ili koeficijent protoka

DUNP Mehanika fluida 11

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE PRI STALNOM NIVOU

2. Isticanje kroz mali otvor iz zatvorenog rezervoara pod pritiskom

U ovom slucaju na levoj strani Bernulijevoj jednacine se
p javlja taj pritisak rezervoara:
2
pA v A pB vB2
 h  0
g 2 g g 2 g

pA  pa  p; pB  pa ;

Onda Toricelijeva brzina (bez gubitaka):

p vB2 p
h vB  2 g ( h  )
g 2g g
Za realnu tecnost brzina isticanja kroz mali otvor:
p
vB   2 g ( h  ) , gde   brzinski koeficijent
g
Protok tečnosti : Q  vB A , gde µ  koeficijent isticanja ili koeficijent protoka

DUNP Mehanika fluida 12

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE PRI STALNOM NIVOU

3. Isticanje kroz otvor ispred koga tecnost ne miruje

U ovom slucaju na desnoj strani
Bernulijevoj jednacine se javlja brzinski
clan:
2
pA v A pB vB2
 h  0
g 2 g g 2 g
p A  pa ; pB  pa ;

Onda Toricelijeva brzina (bez gubitaka):

v A2 vB2
h vB  2 gh  vA2
2g 2g
Za realnu tecnost brzina isticanja kroz mali otvor:

vB   2 gh  vA2 , gde   brzinski koeficijent

Protok tečnosti : Q  vB A , gde µ  koeficijent isticanja ili koeficijent protoka

DUNP Mehanika fluida 13

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ VELIKE OTVORE PRI STALNOM NIVOU

Isticanje kroz veliki otvor

Pri isticanju kroz velike otvore menja se - i pritisak po otvoru,
- i brzina.
Kod velikih otvora ne može se smatrati da je brzina isticanja tečnosti konstantna po njegovom
preseku.
Brzina i pritisak se znatno menja povećavajući se od gornje prema donjoj ivici otvora.

Pretpostavlja se da je veliki otvor sastavljen

od više uskih horizontalnih otvora povrsine
dA:
dA  x( z )dz

Elementarni protok kroz svaki od ovih malih

otvora možemo naci prema analogiji sa
obrascem za protok kroz mali otvor:

Q    v  A    2 gH  A
dA
gde H=z – dubina na kojoj se nalazi razmatrani mali otvor: dQ  µ 2 gz x( z ) dz 
DUNP Mehanika fluida 14
Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ VELIKE OTVORE PRI STALNOM NIVOU
Ukupni protok kroz veliki otvor je integral preko cele povrsine otvora od vrha do dna
otvora, gde koeficijent isticanja µ ne zavisi od z:
H2 1 1

 x( z )
x(z) H1 Q  µ 2g z dz 
z2
z dz  1
2 3
 z2
z 1 3
H1 2
H2 a
dz
Oblik funkcije x(z) određen je
geometrijom otvora kroz koji
tečnost ističe.

Na primer, ako tečnost ističe kroz veliki otvor u obliku

pravougaonika, onda je x(z)=b=const. pa je protok kroz ovaj otvor:
2  32 3

Q  µb 2 g  H 2  H1 
2
3  
Ako tečnost ističe kroz veliki otvor oblika jednakokrakog trougla visine h
iz uslova sličnosti trouglova dobija se x(z) , pa posle Q.
H
x( z ) b b 2

( H 2  z) h
Q  µ 2 g  ( H 2  z ) z dz
h H1
DUNP Mehanika fluida 15
Studijski program Građevinarstvo
Primer: Na bocnoj strani rezervoara se nalazi pravougaoni otvor dimenzija a i b. Odrediti protok kroz
otvor (integralnu interpretaciju).
2 2
0 0 pa v0 p v
B.j. za 0-0 i 1-1:   (H  z)  a  1  0
H g 2 g g 2 g
x( z )  a z
b dz v1  2 g ( H  z )
1 1
a
dQ1   v1 dA1

dA1  x(z)dz  a dz ;
1. Nalazimo brzinu v iz BJ.
Elementarni protok kroz otvor je:
dQ    v  dA

2.
dQ1  µ  2 g ( H  z ) · a dz
3. dA  x( z)dz;
z max
Sema resenja
geometrijski Q  dQ;
z min
zmin  0 ; zmax  b
z max
4. Q  dQ
z min
Q1  aµ 2 g
b

 ( H  z ) dz
0

DUNP Mehanika fluida 16

Studijski program Građevinarstvo
ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE PRI PROMENLJIVOM NIVOU

Razmotrimo isticanje iz rezervoara koji se istovremeno i puni.

Ako u sud dotiče manje tečnosti nego što iz njega
ističe, onda opadaće nivo tečnosti u sudu i
obrnuto.
Sa promenom nivoa tečnosti u sudu menja se i
brzina isticanja.
Imamo:
Qd - protok sa kojim tecnost ulazi u rezervoar,

Qist - protok sa kojim tecnost istice iz rezervoara,

h - trenutna dubina tecnosti u rezervoaru,

S - povrsina preseka rezervoara, A - povrsina preseka izlaznog otvora.

Rezervoar se prazni kroz otvor na dnu, a istovremeno u njega iz neke cevi dotice tecnost.

Protok kroz rupu na dnu rezervoara dat je od pre poznatim izrazom: Qist  µ  A 2gh
Od interesa je za praksu da se odredi vreme praznjenja suda. Razmotrimo nestacionarno isticanje.
DUNP Mehanika fluida 17
Studijski program Građevinarstvo
NESTACIONARNO (kvazistacionarno) ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE

1. Pod kvazistacionarnim isticanjem se podrazumeva

isticanje kod koga su promene fizičkih veličina u
vremenu relativno spore - smatracemo da u svakom
trenutku važe jednačine za stacionarno strujanje.

2. Treba odrediti vreme za koje slobodna povrsina

tecnosti promeni svoj polozaj (visinu) od pocetnog
(npr. H) do nekog zavrsnog (npr. do 0 – otvor na dnu).
Q(z)

3. Na primer, u početnom trenutku (t = 0) rezervoar koji je bio napunjen do visine H počinje da

se prazni kroz mali otvor na svom dnu.

4. Neka je zadat koeficijent protoka (isticanja) otvora o, kao i njegova površina Ao.

5. Treba odrediti vreme T za koje će se rezervoar isprazniti.

6. Ako isticanje smatramo kvazistacionarnim, protok u proizvoljnom trenutku vremena je

određen izrazom:

Q  µ0  A0 2 gz (svi gubici su smesteni u koeficijent isticanja/protoka o)

DUNP Mehanika fluida 18

Studijski program Građevinarstvo
NESTACIONARNO (kvazistacionarno) ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE

dV=A(z)dz druga formula za protok: Q  dV / dt , [m3/s] (1)

pa će za vreme dt iz rezervoara isteći zapremina dV=Qdt.

Istovremeno, nivo tečnosti u sudu će se smanjiti za dz, tako da
je s druge strane količina tečnosti koja istekne iz rezervoara za
dV=Qdt vreme dt jednaka dV=A(z)dz.

Prema tome, dolazi se do diferencijalne jednačine pražnjenja rezervoara (izjednacimo dve

jednacine za zapreminu dV):
Qdt   A( z)dz (2)

Znak minus sa desne strane jednačine potiče od činjenice da se koordinata z smanјuje tokom
vremena (ima negativan priraštaj), tj. dz< 0.

Ako koordinata z raste tokom vremena, onda sa desne strane jednačine neće stajati znak minus.

Generalno, pri punjenju ili pražnјenјu rezervoara za određivanјe vremena koje je potrebno da se
promenji nivo tečnosti za neku visinu, koristi se diferencijalna jednačina:
Qdt  A( z ) dz , (3)

DUNP Mehanika fluida 19

Studijski program Građevinarstvo
NESTACIONARNO (kvazistacionarno) ISTICANJE TECNOSTI KROZ MALE OTVORE
 dz, kada je dz  0 , koordinata z raste tokom vremena
dz  
 dz, kada je dz  0 , koordinata z se smanјuje tokom vremena

Zamenom jednacine (1) u (2) imamo:

Q  µ0  A0 2 gz

(1) A( z )dz
µ0  A0 2 gz dt   A( z )dz dt  
µ0  A0 2 gz
(2) Qdt   A( z)dz
T 0
1 A( z )dz
0 dt  
µ0  A0 2 g H z (3)

Konačno vreme koje je potrebno da se rezervoar isprazni je:

0
1 A( z )dz
Q(z) T 
µ0  A0 2 g H z

2A H
Ako je rezervoar oblika cilindra ili prizme, onda je A(z) =A=const: T 
µ0  A0 2 g
DUNP Mehanika fluida 20
STUDENT : Racunska vezba
Zadatak .

Zadatak – odrediti vreme isticanja.

Nalazimo brzinu v iz BJ.

Q  µv  A
dV  Q dt
1 1 dV   A( z)dz
Qdt   A( z)dz
T

 dt  t 0  T  0  T ;
T

Sema resenja

DUNP Mehanika fluida 21

Studijski program Građevinarstvo
Zadatak .

1. BJ za 0-0 i 1-1:
2 2
pa v0 p v
  z  a  1 0
g 2 g g 2 g
d 2
v1  2 gz ; A1  ; Q   v1 A1
4
1 1
d 2
Q  µ  A1 2 gz  µ  2 gz (1)
4
2. količina tečnosti koja istekne iz rezervoara za vreme dt jednaka
D 2
dV  Qdt   A0 ( z)dz ; A0  ; (2)
4
Zamenom jednacine (1) u (2) imamo:

(1) Q  µ  A1 2 gz d 2 D 2
µ 2 gz dt   dz
(2) Qdt   A0 ( z)dz 4 4

DUNP Mehanika fluida 22

Studijski program Građevinarstvo

d 2 D 2 D2
µ
4
2 gz dt  
4
dz dt  
µd 2
2 gz
dz

T 0
D2 1
0 dt   µ  d 2 2 g 
H z
dz

1 1
0

z p 1 0 0  12 1 1

 z dz  1 z H
p 2

 dz   z 2 dz 
1
p 1  0  2 H
z 1 1
H H  1
2 H 2
0
T 1
2
D z 2D 2
 dt  t
2

 T  0  T;
T
T     H
µ  d 2 2g 1 µ  d 2g
0 2
0
2 H
Ukupno vreme isticanja
DUNP Mehanika fluida 23
12/16/2022 DUNP: Građevinski materijali 29