636540949.

doc

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΚΠ61
2η ΕΡΓΑΣΙΑ
ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ: 2/2/2003
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΦΙΛΙΑΣ
Α.Μ.: 19069

Π Ι Ν Α Κ Α Σ Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Ω Ν

ΕΙΣΑΓΩΓΗ.......................................................................................................................................2

1. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ................................................................................2

Α) NORMAN FAIRCLOUGH................................................................................................................2
I. Η ΓΛΏΣΣΑ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΊΑ..........................................................................................................2
II. ΟΙ ΡΌΛΟΙ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΌΝΤΩΝ................................................................................................3
III. Η ΦΎΣΗ ΤΗΣ ΙΣΧΎΟΣ...................................................................................................................4
IV. Ο ΙΔΑΝΙΚΌΣ ΑΝΑΓΝΏΣΤΗΣ..........................................................................................................4
V. ΑΝΑΓΝΏΣΤΗΣ ΚΑΙ ΑΠΌΛΑΥΣΗ.....................................................................................................6
Β) ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ..........................................................................7
I. Η ΓΛΏΣΣΑ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΊΑ..........................................................................................................7
II. ΠΌΛΕΜΟΣ ΜΕΤΑΞΎ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΏΝ (ΙΣΧΎΣ)- ΑΤΟΜΙΚΉ ΤΑΥΤΌΤΗΤΑ...........................................7
III. ΣΧΈΣΗ ΑΤΟΜΙΚΉΣ ΤΑΥΤΌΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΊΑΣ........................................................................8

2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ................................................................................................... 9

3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΛΟΓΟΥ........................................................................10

ΒΙΒΛΙΟΡΑΦΙΑ................................................................................................................................ 11

Σελ. 1
636540949.doc

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Είναι γενικότερα αποδεκτό πως η γλώσσα αποτελεί σημαντικό παράγοντα δόμησης της
προσωπικότητας και της ατομικής ταυτότητας του ανθρώπου. Πολλοί ερευνητές προσπάθησαν να
προσεγγίσουν και αναλύσουν τον τρόπο και τους μηχανισμούς με τους οποίους η επίδραση αυτή
επιτυγχάνεται, το βαθμό στον οποίο το ένα επηρεάζει το άλλο, καθώς επίσης και ποιοι είναι οι
παράγοντες που συνδιαμορφώνουν το παραγόμενο αποτέλεσμα. Στην συγκεκριμένη εργασία θα
προσπαθήσουμε, αφού πρώτα κάνουμε μια περιήγηση στις απόψεις δυο σημαντικών
κοινωνιογλωσσολόγων, του Norman Fairclough και της Janet Holmes, να συγκρίνουμε και να
προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τυχόν διαφορές και ομοιότητες μεταξύ των απόψεων που
υποστηρίζουν. Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να ενισχύσουμε την ανάλυσή μας με αναφορές
σε συγκεκριμένα δεδομένα του λόγου όπως αυτά προκύπτουν μέσα από τη σχολική τάξη ή τη
διαφήμιση.

1. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Α) Norman Fairclough

i. Η γλώσσα και η κοινωνία

Ο Fairclough προσπαθεί να προσεγγίσει τη γλώσσα σφαιρικά μελετώντας κριτικά τους
παράγοντες οι οποίοι συντελούν στην διαμόρφωσή της. 1 Ο Fairclough υποστηρίζει πως είναι
απαραίτητο να εξετάζονται πρότυπα χρήσης και γλώσσας συμπεριλαμβανομένων προτύπων
ισχύος και κοινωνικής ανισότητας αλλά παράλληλα είναι αναγκαίο να επιχειρείται η ερμηνεία των
λόγων εμφάνισης αυτών των πρακτικών, καθώς επίσης και του τρόπου διαμόρφωσης μέρους
κοινωνικών διεργασιών.2 Παρόλο που δηλώνει από την αρχή καθαρά τις πολιτικές του
πεποιθήσεις, δεν διστάζει να εκφράσει τις απόψεις του σε σχέση με τη γλώσσα και το κοινωνικό
περιβάλλον. Η ερμηνεία που δίνει δεν πρέπει να κάνει τον αναγνώστη επιφυλακτικό μιας και όπως
αναφέρει « Η πολιτική του τοποθέτηση δεν απαλλάσσει κάποιον από την υποχρέωση να
προβάλλει λογικά επιχειρήματα ή να παρέχει αποδείξεις για τις απόψεις που εκφράζει». 3
Η κοινωνία λειτουργώντας ως πεδίο διαρκούς σύγκρουσης ή λανθασμένης σύγκρουσης
ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, ευνοεί την ύπαρξη ανταγωνισμού και αγώνα
επικράτησης με τη μορφή της εξουσίας. Η εξουσία σήμερα ασκείται από κάποιες κοινωνικές
τάξεις πάνω σε άλλες με «συναινετικά μέσα». Μέσω των κοινωνικών δομών 4 και με συστηματικό
τρόπο περιορίζονται οι δραστηριότητες των ατόμων προκειμένου να διατηρείται και διαιωνίζεται
1
«κριτική μελέτη της γλώσσας»
2
ιδιαίτερα εκείνων που οδηγούν σε άνιση κατανομή ισχύος
3
Κεφάλαιο 1 “Introduction: critical language study” του βιβλίου του Fairclough “ Language and Power” σελ. 5
4
θεσμοί, κοινωνική τάξη, γένος, εθνικότητα κλπ
Σελ. 2
636540949.doc

η υπάρχουσα κατάσταση και να μην παρατηρούνται περιπτώσεις κάθετης κοινωνικότητας στην

συγκεκριμένη κοινωνική διαστρωμάτωση. Το κύριο όργανο αναπαραγωγής της ιδεολογίας και της
κοινωνικής πραγματοποίησης είναι η γλώσσα και ως εκ τούτου μέσω της έρευνας πρέπει κανείς
να μελετά την κατανομή της ισχύος μέσα στην κοινωνία και τους θεσμούς που της συγκροτούν.

ii. Οι ρόλοι των συμμετεχόντων

Σε κάθε είδος λόγου κατά τον Fairclough οι συμμετέχοντες υποδύονται συγκεκριμένους
ρόλους και συμμετέχουν σε λόγους μέσω των οποίων αναλαμβάνουν ιδιαίτερες «θέσεις
υποκειμένου» 5
και εκδηλώνεται η συμμόρφωσή τους. Το «κείμενο» (πραγματικές λέξεις που
ανταλλάσσονται) και ο «συνεχής λόγος» (διαδικασίες παραγωγής και ερμηνείας του κειμένου)
είναι διαφορετικά πράγματα. Η σωστή μελέτη της γλώσσας προϋποθέτει μελέτη και των δυο και
ιδιαίτερα του δεύτερου. Αποτέλεσμα του ισχυρισμού αυτού είναι να λαμβάνονται τα κείμενα ως
συνάρτηση του κοινωνικού συμφραζόμενου και της γνώσης του κόσμου την οποία οι αναγνώστες
μεταφέρουν σ’ αυτά. Προσδιορίζονται τρία επίπεδα κοινωνικού συμφραζόμενου: η άμεση
κοινωνική περίσταση6, το θεσμικό συμφραζόμενο7 και οι δομές της κοινωνίας8.
Η γνώση και η κοινωνική εμπειρία 9 είναι αναγκαίες για να κατανοήσουν οι συμμετέχοντες
το λόγο. Ο λόγος ως «διάταξη συνεχούς λόγου» κατανοείται ως σύστημα το οποίο
χρησιμοποιείται από συγκεκριμένο θεσμό ή περιβάλλον. Συνεπώς τα είδη λόγων ως συστατικά
του συστήματος δομούνται μέσω της σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ τους . «Ο τρόπος με τον
οποίο δομούνται οι συνομιλίες σε μια δεδομένη διάταξη συνεχούς λόγου και ο τρόπος με τον
οποίο αυτές οι δομές μεταβάλλονται με τον καιρό, καθορίζεται από τις μεταβαλλόμενες σχέσεις
ισχύος στο επίπεδο των κοινωνικών θεσμών ή της κοινωνίας 10.
Με τον παραπάνω μηχανισμό οι άνθρωποι μπορούν να αναπαράγουν και διατηρούν τις
κοινωνικές και θεσμικές δομές οι οποίες αποτελούν προϋπόθεση για να γίνει κατανοητός ο λόγος.
Έτσι στο χώρο του σχολείου παραδείγματος χάρη κάθε φορά που ένας μαθητής ή ένας δάσκαλος
συνομιλούν ενδυναμώνετε η θεσμική σχέση δασκάλου μαθητή. Συνεπώς κατά τον Fairclough οι
συνομιλητές πρέπει να είναι ενήμεροι για το ρόλο που διαδραματίζουν πολύ περισσότερο όταν
αυτός διαμορφώνει την ήδη μειονεκτική θέση στην οποία βρίσκονται μέσα στην κοινωνία.

iii. Η φύση της ισχύος

Στη συνέχεια ο Fairclough αναφερόμενος στη φύση της ισχύος, προσπαθεί να αναδείξει
τον τρόπο με τον οποίο ένα άτομο ελέγχει το λόγο μέσω διακοπών ερωτήσεων κλπ με αποτέλεσμα
5
π.χ. μαθητές ή δάσκαλοι
6
τι έχει μόλις συμβεί, τι θέλει να πετύχει το υποκείμενο πχ ο μαθητής
7
σχέση μεταξύ υποκειμένων η οποία βασίζεται στο σύστημα
8
ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία τοποθετεί τους ανθρώπους σε ομάδες ανάλογα με την τάξη, το γένος κλπ
9
«πόροι των μελών» ή MR (=Members Resources) κατά τον Fairclough
10
Κεφάλαιο 2 “Discourse as social practice” του βιβλίου του Fairclough “ Language and Power” σελ. 30
Σελ. 3
636540949.doc

να εγκαθιδρύονται ασύμμετρες σχέσεις κατανομής ισχύος. Ο μηχανισμός επίτευξης συνίσταται

στη χρήση εκφράσεων ευγενείας από την πλευρά των δασκάλων προκειμένου να συγκαλύπτεται η
εξουσία του δασκάλου αλλά συγχρόνως να προκαλείται από την πλευρά των μαθητών ανάλογη
συμπεριφορά, η εκμαίευση των συμβολών των μαθητών μέσα στο διάλογο και τη διαδικασία της
μάθησης με χρήση στερεότυπων φράσεων, αγνόηση συμβολών, ταυτόχρονη ομιλία, πληθυντικοί
μεγαλοπρέπειας, επαναλαμβανόμενες φόρμες λόγου, υπαινικτική εκμαίευση συμβολών των
μαθητών, παραφραστικές ερμηνείες των συμβολών των μαθητών, συμπερασματικές
ανακεφαλαιώσεις, σιωπηρή και προϋποτιθέμενη γνώση. Οι παραπάνω τύποι λόγου που
περιγράφουν αναλυτικά οι Derek Edwards Neil και Mercer11 και χρησιμοποιούνται από τους
δασκάλους, ονομάζονται από τον Fairclough «τεχνολογία της συνομιλίας». Μέσω αυτών των
τύπων λόγου οι οποίοι παρέχουν θέσεις υποκειμένου δομείται η ατομική υποκειμενικότητα. 12

iv. Ο ιδανικός αναγνώστης

Τα κείμενα απαιτούν από τον αναγνώστη να λειτουργήσει ως ιδανικός αναγνώστης δηλαδή
να προσεγγίσει το κείμενο όχι μόνο με τις βασικές δεξιότητες γραμματισμού αλλά και με γνώση
άλλων συγκεκριμένων κειμένων ή συγκεκριμένη οπτική του κόσμου. Παρόλα αυτά οι
συμμετέχοντες έχουν την δυνατότητα να αντισταθούν στις θέσεις υποκειμένου τις οποίες τους
εμπλέκουν οι λόγοι και τα κείμενα. Ακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση όμως πρέπει να
κατανοήσουν το ρόλο του ιδανικού υποκειμένου / αναγνώστη και να προσδιορίσουν την
προσωπική τους θέση.13
Η προσωπική θέση μπορεί να είναι η υιοθέτηση συμβιβαστικής αντιμετώπισης έναντι του
κειμένου, δηλαδή αποδοχή της ιδεολογικής θέσης του κειμένου ή η απόρριψή της και η τρίτη είναι
η διαπραγματευτική που σύμφωνα με την οποία το κείμενο θα προσπαθήσει να τους πείσει και
δελεάσει προκειμένου να δεχτούν μια συμβιβαστική θέση. Ο Stuart Hall ισχυρίζεται πως
διαδικασία της επικοινωνίας με τη μορφή πομπός /μήνυμα /δέκτης δεν αποτελεί μια απλή
γραμμική διαδικασία αλλά μια σύνθετη δομή σχέσεων. Η κωδικοποίηση και η αποκωδικοποίηση
των μηνυμάτων αποτελούν καθοριστικές στιγμές κατά τον (Halloran1973). Ένα επικοινωνιακό
γεγονός εκτός από τον ήχο και την εικόνα πρέπει να συνοδεύεται από το νοηματοφόρο λόγο
υποταγμένο στους λεκτικούς τυπικούς κανόνες της γλώσσας. Κατά τη διάρκεια ανάπτυξης μιας
τηλεοπτικής διαφήμισης παραδείγματος χάρη το κάθε σημείο του λόγου έχει ένα κυριολεκτικό
νόημα που αναγνωρίζεται καθολικά 14 ιδίως αν πρόκειται για οπτικό λόγο και δεν απαιτεί τη χρήση

11
«Επικοινωνία και έλεγχος Derek Edwards Neil και Mercer» Κεφάλαιο 13 Γλωσσική Ανάπτυξη (Γλώσσα και Γραμματισμός στην
Κοινωνική Πρακτική)
12
Αυτό αναφέρεται τόσο στο μαθητή όσο και στο δάσκαλο, αφού και οι δύο αποτελούν «σύνθετα υποκέιμενα» με τη διαφορά πως
οι επιπτώσεις δεν είναι ενιαίες και ομοιογενείς.
13
Η πράξη της ανάγνωσης είναι πολιτική πράξη
14
«δήλωση» κατά τη γλωσσολογική θεωρία
Σελ. 4
636540949.doc

εκ μέρους του τηλεθεατή κώδικα. Ταυτόχρονα όμως εκπέμπεται και ένα άλλο νόημα 15
περισσότερο συμβατικοποιημένο και μεταβλητό και σε σχέση με προηγούμενα ή επόμενα
νοήματα, η αποκωδικοποίηση του οποίου απαιτεί τη χρήση κώδικα. Με αυτόν τον τρόπο
διακρίνεται σε ένα τηλεοπτικό σημείο ένα δηλωτικό επίπεδο το οποίο κατά κάποιο τρόπο είναι
παγιωμένο και διέπεται από κλειστούς κώδικες και ένα συνδηλωτικό επίπεδο και κώδικες οι
οποίοι δεν είναι πανομοιότυποι και διαφέρουν σε σχέση με την κοινωνία την τάξη και το
πολιτιστικό επίπεδο των τηλεθεατών.
Με βάση τα παραπάνω μπορεί κανείς εύκολα να καταλάβει τη έννοια ανάγνωση σαν
ικανότητα αναγνώρισης και αποκωδικοποίησης ενός αριθμού σημείων, αλλά συγχρόνως και την
υποκειμενική ικανότητα τοποθέτησής τους σε μια δημιουργική σχέση μεταξύ τους με άλλα
σημεία:. Μια ικανότητα η οποία είναι από μόνη της η προϋπόθεση για μια πλήρη επίγνωση του
συνολικού περιβάλλοντος του ανθρώπου. Είναι λοιπόν απολύτως φυσικό ένα παραγωγός
τηλεοπτικού μηνύματος να επιδιώκει να λειτουργεί ως κυρίαρχος κάποιος συγκεκριμένος
«προτιμώμενος κώδικας». Αυτό όμως αποτελεί ιδανική περίπτωση που όπως έχει αποδειχτεί δεν
υπάρχει. Υπάρχουν συχνά παρανοήσεις και παραμορφώσεις της επικοινωνίας. Το μόνο που
μπορεί να επιτευχθεί είναι η κατασκευή της κωδικοποίησης ώστε να στοχεύονται τα όρια μέσα
στα οποία θα κινηθεί η αποκωδικοποίηση.16
Οι υποθετικές θέσεις λοιπόν αποκωδικοποίησης μπορούν να είναι :
a) Κυρίαρχη – ηγεμονική θέση όπου λειτουργεί μέσα στον κυρίαρχο κώδικα.. 17 Ιδανική –
τυπική περίπτωση διαφανούς επικοινωνίας που προσεγγίζεται για εντελώς πρακτικούς
σκοπούς.18.
b) Υπό διαπραγμάτευση κώδικας ή προσαρμοσμένης θέσης. Χρησιμοποιούν περιστάσεις και
γεγονότα που βρίσκονται σε κυριαρχία. Κάνουν γενικές θεωρήσεις ζητημάτων , συνδέουν
τα γεγονότα με αδιαπραγμάτευτα και γενικώς αποδεκτές καταστάσεις έτσι ώστε να
ορίζουν τα πλαίσια μέσα στα οποία κατά κάποιο τρόπο θα γίνει η αποκωδικοποίηση.19
c) Αποκωδικοποίηση με καθολικά αντίθετο τρόπο20.
Μπορεί λοιπόν κανείς να ισχυρισθεί με βεβαιότητα ότι για
να υπάρξει αντίσταση θα πρέπει να μην παρεμβαίνει η ασύμμετρη κατανομή ισχύος μεταξύ των

15
«συνδήλωση» κατά τη γλωσσολογική θεωρία
16
Αν δεν υπήρχαν αυτά τα όρια ο καθένας θα μπορούσε να διαβάζει οτιδήποτε θέλει σε οποιοδήποτε μήνυμα.
17
Μπορούμε να διακρίνουμε κυρίως τις θέσεις που δημιουργούνται μέσα από τον επαγγελματικό κώδικα
18
Εξυπηρετούν την αναπαραγωγή ηγεμονικών ορισμών επηρεάζοντας συγκεκριμένα αλλά όχι απροκάλυπτα, τις λειτουργίες προς
την κατεύθυνση εκείνη που θα επιφέρει ιδεολογική αναπαραγωγή ασυνείδητα και πίσω απ’ τις πλάτες του υποκειμένου. Χωρίς
αυτό όμως να σημαίνει πως δεν προκύπτουν και εδώ αντιφάσεις και παρανοήσεις
19
Λειτουργούν ως φορέας νομιμότητας ή συνώνυμα του αναπόφευκτου αυτού που διασφαλίζει την τάξη της κοινωνίας. Μια σειρά
από αντιθέσεις και προσαρμογές οι οποίες απαιτούνται κατά τη διάρκεια της νοηματοδότησης οδηγούν σε κατασκευή προσωπικών
κανόνων και λειτουργία κατ εξαίρεση. Η ασυμφωνία είναι αναπόφευκτη και έτσι έχουμε αποτυχία επικοινωνίας μια και οι
διαπραγματευόμενοι κώδικες λειτουργού μέσω μερικής ή εντοπισμένης λογικής.
20
Παρόλο που υπάρχει κυριολεκτική όσο και συνδηλωτική ροπή κατανόηση το μήνυμα αναλύεται στο προτεινόμενο κώδικα και
ανασυντίθεται μέσα σε εναλλακτικό πλαίσιο αναφοράς δημιουργώντας αντιθετικό κώδικα .
Σελ. 5
636540949.doc

συμμετεχόντων. Μπορεί λοιπόν κάποιος να αντισταθεί σε ένα κείμενο ή σε μια διαφήμιση, έστω
και με δυσκολία, αλλά είναι πολύ δύσκολο αυτό να γίνει σε λόγους πρόσωπο με πρόσωπο όπου
παρέχονται μηχανισμοί στον ισχυρό να ελέγχει την συμμόρφωση. Η ακολουθία συγκεκριμένα
ερώτηση απάντηση του λόγου δασκάλου μαθητή εξασφαλίζει ότι η συμμόρφωση ενός μαθητή
στην προσφερόμενη θέση του υποκειμένου είναι υπό συνεχή επιτήρηση. Ακόμα και αν ο μαθητής
προσεγγίσει αντιτιθέμενες αναγνώσεις αυτές διατηρούνται μυστικές και κάτω από τον μανδύα της
προσποίησης. Ένας μαθητής που μπορεί να διατηρεί τον έλεγχο του συγκεκριμένου λόγου έχει
την δυνατότητα να επαναπροσδιορίσει τη θέση του και έτσι να συμμετάσχει ενεργά στη δόμηση
της υποκειμενικότητας του.

v. Αναγνώστης και απόλαυση

Παρόλο που ο Fairclough φαίνεται να μη θίγει την πλευρά αλληλεπίδρασης αναγνώστη
κειμένου σε σχέση με την ανάγνωση και την ευχαρίστηση – απόλαυση και τον ρόλο που παίζει
στην διαμόρφωση της υποκειμενικότητας, μπορεί κανείς να παραδεχτεί πως μια σιωπηρή
απάντηση στο θέμα υιοθετεί. Έτσι λοιπόν η απόλαυση που βρίσκει το άτομο στην ανάγνωση ενός
κειμένου ή στη συμμετοχή σε ένα λόγο έγκειται εν μέρει στην επιτυχία προηγούμενων λόγων να
τον διαμορφώσουν ως το είδος του ατόμου το οποίο θα απολαύσει τέτοιου είδους κείμενα.
Παρόλο που οι μορφές των λόγων ή των κειμένων είναι πολλοί και οι ρόλοι του αναγνώστη τον
οποίο διαμορφώνουν είναι σύνθετοι, αποτελεί πηγή απόλαυσης να αναγνωρίζει κανείς στον εαυτό
του ότι μπορεί να προσδιορίζει και να ανακαλύψει τις κειμενικές στρατηγικές που αναπτύσσει ο
συγγραφέας.
Η απόλαυση είναι λοιπόν μια λειτουργία της υποκειμενικότητας, αυτής της κοινωνικά και μέσω
του λόγου δομημένης περιοχής όπου εργάζεται το συνειδητό και το ασυνείδητο του ανθρώπου για
να παραγάγει νοήματα ατομικής και κοινωνικής εμπειρίας. Η απόλαυση αυτή δεν λειτουργεί για
την αλλαγή της κοινωνίας, αλλά για την αλλαγή της υποκειμενικότητας, έστω και προσωρινά. Σ’
αυτές τις φευγαλέες στιγμές απόλαυσης, όταν η υποκειμενικότητα ενοποιείται, απλοποιείται και
προφανώς απελευθερώνεται από τον κοινωνικό έλεγχο, ίσως αφήνει ένα απομεινάρι δυνατότητας
στο άτομο να υπομονεύσει της εξουσία, προς δυσαρέσκεια αυτών που ασκούν τον έλεγχο μέσα
στην κοινωνία.21

21
Fiske, 1989, σ. 84-86
Σελ. 6
636540949.doc

Β) ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ

i. Η γλώσσα και η κοινωνία

Η Janet Holmes ορίζει την κοινωνιογλωσσολογία ως μελέτη της σχέσης ανάμεσα στη
γλώσσα και την κοινωνία. Πιστεύει πως πρέπει να μελετήσει κανείς τη γλώσσα με ερωτήματα και
συστηματικό τρόπο. Η μελέτη των συμμετεχόντων, των κοινωνικά συμφραζόμενων, του θέματος
και της λειτουργίας είναι παράγοντες που πρέπει να απασχολήσουν οποιονδήποτε ασχοληθεί με
ζητήματα γλώσσας. Μπορεί λοιπόν κανείς να πει πως η Holmes ξεφεύγει απ’ τα όρια του
αυτόνομου γλωσσικού συστήματος και εντάσσεται σε ένα είδος κοινωνικής ή πολιτισμικής
θεωρίας. Στην προσπάθειά της να προσδιορίσει τους συμμετέχοντες ασχολείται με την κοινωνική
ταυτότητα. Μελετά δηλαδή τι είδους κοινωνικές ομάδες υπάρχουν στην υπό διερεύνηση κοινωνία,
ποιες είναι οι κοινωνικές τάξεις, το γένος, η εθνικότητα, η κάστα η ηλικία η θρησκεία και άλλα.
Αναφέρεται στη λέξη κώδικας ως συνώνυμο του όρου γλωσσική ποικιλία και δείχνει τον
τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι χρησιμοποιούν διαφορετικούς κατά περίπτωση κώδικες ανάλογα
με το κοινωνικό συμφραζόμενο. Πιστεύει πως η χρήση των διαφορετικών ποικιλιών γίνεται
περισσότερο προβλέψιμη, όταν λαμβάνεται υπόψη το κοινωνικό συμφραζόμενο. 22

ii. Πόλεμος μεταξύ των γλωσσών (ισχύς)- ατομική ταυτότητα

Στη συνέχεια η Holmes και αφού ισχυρίζεται πως οι τυπικές γλώσσες υπερέχουν γλωσσικά
από τις μη τυπικές γλώσσες, ισχυρίζεται πως η κοινωνιογλωσσολογία είναι μια φιλελεύθερη
ανθρωπιστική παράδοση. Θεωρεί πάντως πως η υπεροχή της τυπικής γλώσσας προέρχεται μέσα
από κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές επιδράσεις οι οποίες οδηγούν μια γλώσσα, χωρίς
ιδιαίτερα γλωσσικά προσόντα, να υπερισχύει έναντι κάποιων άλλων λόγω της πολιτικής δύναμης
των χρηστών.
Προχωρώντας η μελέτη της Holmes σε θέματα όπως είναι ο γλωσσικός προγραμματισμός
σε μια πολύγλωσση χώρα23 προκύπτει το θέμα της ατομικής ταυτότητας. Αναφέρει πως σε σχέση
με το θέμα της καθοδήγησης, εκ μέρους των γλωσσολόγων, προς μια κατεύθυνση η οποία θα
ευνοεί μια ποικιλία έναντι άλλων, αποτελεί προβληματική κατάσταση ακριβώς λόγω της ύπαρξης
του κινδύνου υποκίνησης από συγκεκριμένες πολιτικές απόψεις. Θεωρεί πως οι γλωσσολόγοι
ίσως δεν θα πρέπει να αναλαμβάνουν μια τέτοια πρωτοβουλία, έστω και αν έχουν εμπειρία σε
θέματα ανάπτυξης της γλώσσας. Καταλήγει αναφέροντας πως τελικά τα ίδια τα άτομα είναι αυτά
που θα αποφασίσουν. Γράφει συγκεκριμένα: «έχει γίνει φανερό πως σε τελευταία ανάλυση, τα

22
Κεφάλαιο 2 “Language choice in multilingual communities” του βιβλίου της Holmes “ introduction to sociolinguistics
23
Κεφάλαιο5 “National languages and language planing” του βιβλίου της Holmes “ introduction to sociolinguistics
Σελ. 7
636540949.doc

πρότυπα γλωσσικής συμπεριφοράς των ατομικών χρηστών της γλώσσας είναι εκείνα που θα
καθορίσουν αν η εθνική πολιτική θα στεφτεί από επιτυχία ή όχι».24
Είναι λοιπόν φανερή η θέση της Holmes σε σχέση με την ατομική ταυτότητα. Η ατομική
ελευθερία επικυρώνεται, χωρίς να μη λαμβάνεται υπόψη η δύναμη των θεσμών και άλλων
κοινωνικών σχηματισμών. Δεν δίνει παραδείγματος χάρη εξηγήσεις για τα μέτρα που συνήθως
λαμβάνονται στην προώθηση μιας επίσημης γλώσσας. 25 Η θέση αυτή της Holmes
επαναλαμβάνεται και ισχυροποιείται για μια ακόμα φορά όταν μελετώντας τη γλωσσική
ποικιλότητα προσπαθεί να καταλήξει σε συμπεράσματα αναλύοντας το κοινωνικό δίκτυο. Ακόμα
και σε τέτοιες περιπτώσεις όπως τα διαφορετικά πρότυπα αλληλεπίδρασης τα οποία βιώνουν
άντρες και γυναίκες στη μελέτη της Lesley Milroy για τα κοινωνικά δίκτυα στο Μπέλφαστ 26 δεν
εκμεταλλεύονται από την Holmes για να συνδεθεί η ατομική γλωσσική συμπεριφορά με
ευρύτερες κοινωνικές διεργασίες. Αντίθετα έχουμε εστίαση στην ικανότητα του ατόμου να
σημασιοδοτεί τις κοινωνικές του δεσμεύσεις. Έχουμε δηλαδή έμφαση στην αυτονομία του ατόμου
και στην ικανότητά του να κάνει τις γλωσσικές του επιλογές. Οι περιορισμοί που επιβάλλουν οι
κοινωνικο–οικονομικές δομές της κοινωνίας και οι οποίες καθοδηγούν τα άτομα σε συγκεκριμένα
πρότυπα συμπεριφοράς και κοινωνικών σχέσεων παραμένουν στο απυρόβλητο.

iii. Σχέση ατομικής ταυτότητα και κοινωνίας

Σε ένα επόμενο στάδιο η Holmes δείχνει πως η κοινωνιογλωσσολογία έχει τον τρόπο να
προσεγγίζει και περιγράφει τον τρόπο συμμετοχής στα επικοινωνιακά γεγονότα. 27 Αναφέρεται
μάλιστα στην κοινωνική ταυτότητα λέγοντας πως είναι αδύνατο να μιλάει κάποιος χωρίς να
δηλώνει έστω και σιωπηρά την κοινωνική του ταυτότητα. Σταματά όμως εδώ χωρίς να δίνει
περισσότερα στοιχεία για τη διαδρομή και του παράγοντες που επέδρασαν έως ότου διαμορφωθεί
η συγκεκριμένη κοινωνική ταυτότητα, που εν μέρει αποτελεί κομμάτι της ταυτότητας του ατόμου.
Προχωρώντας την εξέταση των απόψεων της Holmes σε σχέση με την αναπαραγωγή των
πολιτιστικών αξιών από μια γενιά στην άλλη θέτει το εξής ερώτημα: «Μπορεί μια γλώσσα να
συνεισφέρει στη διατήρηση των κοινωνικών ανισοτήτων ανάμεσα στα δυο φύλλα;» 28. Μια τέτοια
μελέτη έρχεται σε αντίθεση με τις φιλελεύθερες απόψεις και τον ανθρωπισμό της
κοινωνιογλωσσολογίας και όπως συμβαίνει συνήθως παραμένει απλώς ως απλή αναφορά χωρίς
να μελετάται σε βάθος τι πραγματικά συμβαίνει σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις.

24
Κεφάλαιο5 “National languages and language planing” του βιβλίου της Holmes “ introduction to sociolinguistics σελ. 129
25
Όπως να θεωρείται απαραίτητο προσόν για πρόσληψη σε κυβερνητικές θέσεις ή για επιτυχία σε εξετάσεις.
26
Κεφάλαιο8 “Ethnicity and social networks” του βιβλίου της Holmes “ introduction to sociolinguistics σελ. 202
27
Κεφάλαιο 9 “Language change” Ενότητα ΙΙτου βιβλίου της Holmes “ introduction to sociolinguistics
28
Κεφάλαιο 12 “Sex, politeness and stereotypes” του βιβλίου της Holmes “ introduction to sociolinguistics σελ..336
Σελ. 8
636540949.doc

2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ

Είναι πολύ εύκολο στον αναγνώστη αφού προηγήθηκε η περιγραφή των απόψεων να
εντοπίσει και αναλύσει τις διαφορές μεταξύ των δυο παραπάνω επιστημόνων. Αρχικά, έστω και
αν αυτό δεν είναι το ζητούμενο, είναι όμως απαραίτητο, προκειμένου να αναδυθούν ξεκάθαρα οι
διαφορές, να αναφέρουμε πως και οι δύο ξεκινούν να μελετούν τη γλώσσα κοιτώντας την
κοινωνία τους θεσμούς και τις σχέσεις που τη διέπουν. Μέσα όμως απ’ αυτή την κοινή πορεία και
αφού φανεί ξεκάθαρα η άποψη και των δύο πως η μελέτη της γλώσσας πρέπει να ξεκινά από το
χώρο μέσα στον οποίο αναπτύσσεται και διαφοροποιείται, ξεκινούν οι αντιθέσεις.
Πρώτα απ’ όλα μπορεί κανείς να διακρίνει πως οι ρόλοι το κοινωνικό συμφραζόμενο και
οι θεσμοί παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάλυση και των δύο. Η διαφορά τους όμως αρχίζει να
διαφαίνεται, όταν κατά τον Fairclough οι ρόλοι αποκτούν τη δύναμη της ισχύος και μάλιστα
ανισομερώς στα υποκείμενα, το κοινωνικό συμφραζόμενο φαίνεται να μπορεί να σκηνοθετείται
και καθοδηγείται από την πλευρά του ισχυρού και οι θεσμοί και το κατεστημένο να απαιτεί τη
διαιώνισή του και στις επόμενες γενιές.29
Στη συνέχεια και οι δυο βλέπουν συγκρούσεις και αντιθέσεις. Μόνο που ο Fairclough
αναφέρει συγκρούσεις μεταξύ τάξεων και κοινωνικών ομάδων ενώ η Holmes, έστω και αν
αναφέρεται στο ίδιο γεγονός, το παρουσιάζει ως πόλεμο μεταξύ των γλωσσών. Η απόσταση
μεταξύ τους αρχίζει να μεγαλώνει στο σημείο εκείνο που ο Fairclough αναλύει σε βάθος τη φύση
της ισχύος και τις μεθόδους που ακολουθεί ο ισχυρός προκειμένου να φτάσει στο επιθυμητό
αποτέλεσμα.
Προτού φτάσουμε στο αποτέλεσμα, που είναι και η σημαντικότερη διαφορά τους, θα
πρέπει να αναφέρουμε πως ο Fairclough όχι μόνο περιγράφει την διαδικασία αλλά δίνει και
σημαντικές παραμέτρους όπως ο τρόπος που μπορεί το υποκείμενο να αντισταθεί στην
επιφερόμενη καθοδήγηση, αφού βεβαίως πρώτα έχει δεχτεί ότι κάτι τέτοιο είναι δυνατό αλλά
πάρα πολύ δύσκολο έως αδύνατο.
Θα πρέπει ακόμα να αναφέρουμε και μια ακόμα περίπτωση, η οποία είναι χαρακτηριστική
του τρόπου εργασίας του καθενός απ’ τους δυο επιστήμονες, στην οποία ο Fairclough προχωρά
ακόμα πιο πολύ και δίνει μια άγνωστη πτυχή που έχει σχέση με την απόλαυση του αναγνώστη και
τη δόμηση της υποκειμενικότητας. Μας δίνει πολύ απλά το μηχανισμό μέσα από τον οποίο ο
αναγνώστης αποκολλημένος παροδικά από τις δεσμεύσεις της κοινωνίας κάνει αυτό που θέλει και
έτσι μεταβάλει την υποκειμενικότητα του.30
Τα παραπάνω οδηγούν στην τελευταία και σημαντικότερη διαφορά που έχει να κάνει με τη
δόμηση της ατομικότητας κατά την Holmes και της υποκειμενικότητας κατά τον Fairclough. Εδώ
29
η αναπαραγωγή του συστήματος αποτελεί και αυτή σημείο αναφοράς της Holmes αλλά όχι σε βαθμό τέτοιο που να μπορεί
κανείς να ισχυρισθεί πως έχουμε μια ομοιότητα και σύμπτωση απόψεων με τον Fairclough. Η Holmes την περιορίζει κατά κάποιο
τρόπο στο επίπεδο της γλωσσικής ποικιλίας.
30
Και φυσικά δεν προσπαθεί να μεταβάλλει την κοινωνία και τους θεσμούς, όπως πολλοί πιστεύουν .
Σελ. 9
636540949.doc

τα πράγματα είναι ξεκάθαρα. Ο Fairclough ισχυρίζεται ότι η υποκειμενικότητα καθοδηγείται και

διαπλάθεται μέσα από συγκεκριμένες διαδικασίες προκειμένου να εξυπηρετήσεις σκοπούς. Το
υποκείμενο ακόμα και αν καταλαβαίνει και θέλει να αντιδράσει λόγω της επίδρασης της ισχύος
δεν εκφράζει την αντίθεση του και συμμορφώνεται. Βέβαια ο Fairclough δεν είναι απόλυτος.
Αφού περιγράφει τον πιθανό τρόπο αντίδρασης του υποκειμένου, δέχεται ότι αυτό αποτελεί
σπάνιο γεγονός.
Η Holmes παρόλο που δέχεται τις πιέσεις της κοινωνίας πάνω στην ατομική ταυτότητα,
σαν γνήσια κοινωνιογλωσσολόγος καταλήγει – δέχεται ότι τελικά το άτομο είναι εκείνο που θα
επιλέξει και διαμορφώσει μέσα από τις επιλογές του την ατομική του ταυτότητα. Πολλές φορές
εξετάζοντας περιπτώσεις, όπως αυτή που προσπαθεί να μελετήσει ρόλο της γλώσσας στην
μεταβίβαση πολιτιστικών και ιδεολογικών σχηματισμών από γενιά σε γενιά, αλλά παρόλο που
προσεγγίζει, δεν προχωρά σε περαιτέρω ανάλυση μέσα από την οποία θα μπορούσε ίσως να
προσεγγίσει την θέση του Fairclough.

3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΛΟΓΟΥ

Με μια πρόχειρη ματιά ως εκπαιδευτικός, πολύ δύσκολα θα δεχόμουν την άποψη του
Fairclough.ότι αποτελώ μοχλό της κοινωνίας και συντελώ στην μεταβίβαση θεσμών αντιλήψεων
με την έννοια που ο ίδιος διαφαίνεται ότι υποστηρίζει. 31 Απ’ την άλλη όμως βλέποντας
προσεκτικά πράγματα όπως η καθημερινή πρωινή προσευχή (επαναλαμβανόμενη φόρμα λόγου),
τις στερεότυπες εκφράσεις που καθημερινά χρησιμοποιώ και επιμένω σε μερικές περιπτώσεις να
επαναλαμβάνονται από τους μαθητές32, τον τόνο της φωνής και το χρώμα του λόγου όταν θέλω να
τονίσω κάτι ή να το ξεχωρίσω μέσα από ένα σύνολο ομοειδών πραγμάτων(ιδιαίτερη
διατύπωση),την παράφραση στα λόγια του μαθητή, προκειμένου να ελέγξω αν αυτό που λέει το
έχει κατανοήσει ή αν το λέει τυχαία, ώστε να προκαλέσω την αντίδρασή του η οποία θα
επιβεβαιώσει την προηγούμενη απάντηση και έτσι να χαραχθεί πιο βαθιά, τη χρήση ευγενείας και
την επίκληση αυτής της χρήσης προκειμένου να πετύχω τη συμμόρφωση και τη ανάλογη χρήση
από τη μεριά των μαθητών, τις ανακεφαλαιώσεις στο τέλος κάθε ωριαίας διδασκαλίας ώστε να
εξαχθούν συμπεράσματα33 και γενικά την εκμαίευση των δεδομένων που το εκάστοτε μάθημα
προϋποθέτει όπως αυτό φυσικά προκύπτει από το αναλυτικό πρόγραμμα βάσει του οποίου
δουλεύουμε. Πράγματι όλα τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο δάσκαλος έχει τη
δύναμη να καθοδηγήσει και διαμορφώσει την υποκειμενικότητα του ατόμου όπως αυτή
περιγράφεται από τον Fairclough. Μάλιστα πολλές φορές, όταν προσπαθούμε να συζητήσουμε
31
Η έννοια της πάλης των τάξεων ή του καταναγκασμού.
32
«Δυο ψηφία έχει ο διαιρέτης δυο…», «Για να λύσω αυτό το πρόβλημα θα κάνω..», «Με τα λόγια αυτά ο συγγραφέας θέλει να
δείξει…»κ.α.
33
Η ανακεφαλαίωση και εξαγωγή συμπερασμάτων αποτελεί βασικό στάδιο της διδακτικής όπως αυτή λειτουργεί σήμερα τόσο σε
θεωρητικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο εντολών από μέρους του Υπουργείου Παιδείας.
Σελ. 10
636540949.doc

ελεύθερα με τους μαθητές είναι πολύ δύσκολο να τους απελευθερώσουμε από την κατάσταση
συμμόρφωσης στην οποία βρίσκονται και να εκφράσουν ελεύθερα τις απόψεις τους όπως θα τις
εξέφραζαν σε ένα διάλογο μεταξύ τους π.χ. Γι’ αυτό πολλές φορές βρισκόμαστε προ εκπλήξεων
όταν ακούσουμε μια συνομιλία μαθητών χωρίς αυτοί να έχουν αντιληφθεί την παρουσία μας ή
όταν βλέπουμε ένα κείμενο που έχει γραφεί απ’ αυτούς σε κατάσταση ελευθερίας και μάλιστα
μακριά από το περιβάλλον του σχολείου.
Τι γίνεται όμως όταν βλέπουμε μαθητές που έχουν διαμορφώσει την ατομική τους
ταυτότητα σε παρόμοια κοινωνικά περιβάλλοντα ή ακόμα και στο ίδιο και το αποτέλεσμα είναι
εντελώς διαφορετικό. Τι δεν πήγε καλά; Γιατί οι διαφορές είναι μεγάλες; Μήπως η Holmes έχει
και αυτή σωστή άποψη; Μήπως η ατομική ταυτότητα παρ’ όλες τις περιβαλλοντικές επιδράσεις
διαμορφώνεται με βάση χαρακτηριστικά τα οποία η επιστήμη δεν είναι σε θέση ακόμα να
μελετήσει; Μήπως έτσι εξηγείται η αξιωματική αποδοχή 34 εκ μέρους της Holmes ότι το άτομο
είναι αυτό που θα αποφασίσει κα θα διαμορφώσει την ταυτότητα που αυτό έχει κρίνει
καταλληλότερη.
Με την παρούσα εργασία δεν καλούμαστε να δώσουμε απάντηση στα παραπάνω
ερωτήματα, παρά μόνο να εντοπίσουμε τις διαφορές και να τις αναλύσουμε με αναφορές σε
συγκεκριμένα δεδομένα του λόγου, πράγμα το οποίο ελπίζουμε να επιτύχαμε σε σημαντικό
βαθμό.

ΒΙΒΛΙΟΡΑΦΙΑ
 “ introduction to sociolinguisticsFiske, Holmes 1989
 “ Language and Power” Fairclough 1989
 Γλωσσική Ανάπτυξη /Γλώσσα ,Γραμματισμός και Μάθηση στην Εκπαιδευτική Πρακτική
«Επικοινωνία και έλεγχος» Derek Edwards Neil και Mercer» Κεφάλαιο 13
 Γλωσσική Ανάπτυξη/Κείμενα των ΜΜΕ: Συγγραφείς και Αναγνώστες «Κωδικοποίηση/
αποκωδικοποίηση» Stuart Hall Άρθρο 14
 Γλωσσική Ανάπτυξη/Κείμενα των ΜΜΕ: Συγγραφείς και Αναγνώστες «Διπλή γλώσσα
στις ειδησεογραφικές εκπομπές» Ulrike Meinhof Άρθρο 15
 Γλωσσική Ανάπτυξη/Κείμενα των ΜΜΕ: Συγγραφείς και Αναγνώστες «Κείμενα ,
αναγνώστες και συμφραζόμενα ανάγνωσης» Shaun Moores Άρθρο 18
 Γλωσσική Ανάπτυξη/Κείμενα των ΜΜΕ: Συγγραφείς και Αναγνώστες «Οι απολάυσεις της
τηλεόρασης » John Fiske Άρθρο 17

34
Χωρίς απόδειξη
Σελ. 11