Ο Σωλήνας Pitot και οι παραδοχές του…

Το παρακάτω σχήµα αναπαριστά ένα σωλήνα Pitot µε τη βοήθεια του οποίου

µπορούµε να µετρήσουµε την ταχύτητα ενός ρευστού ή ενός κινούµενου σώµατος
όπως είναι ένα αεροπλάνο. Πρόκειται για µία απλή κατασκευή η οποία αποτελείται
Γ
Δ
B


Ε V A

h2
h1

h
Β΄ Α΄

από δύο οµόκεντρους σωλήνες οι οποίοι είναι έτσι συνδεδεµένοι ώστε να

δηµιουργούν δύο ανεξάρτητους χώρους. Στο σχήµα φαίνονται καθαρά τα δύο
διαµερίσµατα του σωλήνα τα οποία µπορούν να επικοινωνούν έµµεσα µέσα από ένα
σωλήνα τύπου U οποίος περιέχει υγρό που είναι συνήθως υδράργυρος.
Μέσω της υψοµετρικής διαφοράς που παρουσιάζει ο υδράργυρος µπορούµε να
µετρήσουµε την διαφορά πίεσης µεταξύ των δύο διαµερισµάτων και τελικά την
ταχύτητα της ροής. Η πυκνότητα του υδραργύρου είναι ρυδ=13.600kg/m3.
Αν ένα αεροπλάνο πετά στα 10.000 πόδια και η πυκνότητα του αέρα στο ύψος αυτό
είναι 0,905 Kg/m3 καθώς και η υψοµετρική διαφορά h που παρουσιάζει ο υδράργυρος
είναι 5cm τότε:
α) Τι ονοµάζουµε σηµείο ανακοπής (stagnation point) και τι πίεση ανακοπής
(stagnation pressure).
β) Εξηγήστε τις παραδοχές που κάνουµε στην εξίσωση Bernoulli και πως
εφαρµόζεται τελικά στον σωλήνα Pitot.
γ) Υπολογίστε την ταχύτητα του αεροπλάνου και βρείτε κατά πόσο διαφέρει η
ταχύτητα αν ληφθεί υπόψη και η υδροστατική πίεση του αέρα µέσα στο σωλήνα.
δ) Αν ο υδράργυρος καταλαµβάνει µήκος σωλήνα 20cm βρείτε αν το αεροπλάνο
είναι µαχητικό όπου u>uηχ ή επιβατικό όπου u<uηχ.
Θεωρείστε ότι ο αέρας είναι ακίνητος και ασυµπίεστος. ∆ίνεται ότι η ταχύτητα του
ήχου σε ακίνητο αέρα είναι uηχ=340m/s.

1
 Απάντηση:

α) Σηµείο ανακοπής ονοµάζεται το σηµείο εκείνο στο οποίο η ταχύτητα τοπικά είναι
µηδέν. Αντίστοιχα στο σηµείο αυτό η πίεση
καλείται πίεση ανακοπής. Η ρευµατική γραµµή που Α
κατευθύνεται ακριβώς κάθετα στο σώµα
επιβραδύνεται και στο σηµείο Α η ταχύτητα είναι µηδέν. Το σηµείο αυτό είναι το
σηµείο ανακοπής. Από την εξίσωση του Bernoulli προκύπτει ότι η πίεση στο σηµείο
αυτό είναι η µέγιστη. Αποδεικνύεται
ότι σε κάθε σώµα που βρίσκεται µέσα
σε ροή ρευστού υπάρχει ένα σηµείο
ανακοπής στο οποίο καταλήγει µία
ροϊκή γραµµή ανακοπής.

β) Η εφαρµογή της εξίσωσης Bernoulli προϋποθέτει ασυµπίεστη, µόνιµη στάσιµη

στρωτή µη τυρβώδη ροή, (µηδενικό ιξώδες) και εφαρµόζεται κατά µήκος µιας
ρευµατικής γραµµής. Επιπλέον δεν συµβαίνει ροή θερµότητας και δεν υπάρχουν
µηχανισµοί που να προσφέρουν ή να
αφαιρούν ενέργεια.
Το σχήµα του σωλήνα Pitot είναι
αεροδυναµικό και προκαλεί γύρω του
E
µικρή αλλαγή στην ταχύτητα της ροής,
εκτός από το σηµείο ανακοπής. Έτσι
µπορούµε να υποθέσουµε ότι uE=u∆=
uΓ=uΒ=V. Επιπλέον οι δυναµικές
γραµµές είναι ευθείες και παράλληλες
και δεν υπάρχει επιτάχυνση κατά µήκος
αυτών. Η υψοµετρική διαφορά Β και Γ δεν λαµβάνεται υπόψη, ενώ δεν υπάρχει και
ταχύτητα κατά µήκος του τµήµατος ΒΓ που ενώνει τα Β και Γ και έτσι pB=pΓ=p∆=pΕ.
(Η εξίσωση Bernoulli δεν ικανοποιείται από τις συνιστώσες της ταχύτητας ενώ
σύµφωνα µε την εξίσωση του Euler στη κάθετη n–διεύθυνση η πίεση δεν µεταβάλλεται
όταν οι ροϊκές γραµµές είναι οριζόντιες και η υψοµετρική διαφορά των σηµείων Β και
Γ µικρή. Η εξίσωση του Euler κάθετα στις ροϊκές γραµµές για µόνιµη ροή
1 ∂p ∂z V 2
είναι: +g = . Εάν οι ροϊκές γραµµές είναι ευθύγραµµες τότε R→∞ και
ρ ∂n ∂n R
1 ∂p ∂z
αυτό δίνει: +g = 0 . Εάν επίσης οι µετρήσεις γίνονται σε οριζόντιο αγωγό µε
ρ ∂n ∂n
µικρή διάµετρο τότε οι υψοµετρικές διαφορές µπορούν να αγνοηθούν και καταλήγουµε:
1 ∂p
= 0 . Το οποίο µας λέει ότι δεν υπάρχει αλλαγή της πίεσης κάθετα στις ροϊκές
ρ ∂n
ευθύγραµµες γραµµές.)

2
H υψοµετρική διαφορά µεταξύ των Α και Β είναι πολύ µικρή και αγνοείται, όπως και
η υψοµετρική διαφορά µεταξύ των σηµείων Α και Α΄ καθώς και Β και Β΄, έτσι ώστε
pA=pA΄ = ptotal και pB=pB΄= pstatic.
Επιπλέον απαραίτητη προϋπόθεση εφαρµογής του νόµου του Bernoulli είναι η ροή να
είναι στάσιµη. Ως προς ένα σύστηµα αναφοράς ακίνητο στην γη η ροή δεν είναι
στάσιµη. Αντιθέτως ως προς ένα σύστηµα αναφοράς συνδεδεµένο µε το αεροπλάνο
η ροή είναι στάσιµη. Εποµένως, αν θέλουµε να εφαρµόσουµε τον νόµο του
Bernoulli, επιλέγουµε, (είµαστε υποχρεωµένοι) να µελετήσουµε το φαινόµενο µε
σύστηµα αναφοράς το αεροπλάνο. Βλ. παρατήρηση 3

Η εφαρµογή της εξίσωσης Bernoulli γίνεται στα σηµεία Α και Ε ενώ τελικά µε όλες
τις παραπάνω παραδοχές καταλήγει στα Α και Β και σαν σύστηµα αναφοράς
επιλέγεται το αεροπλάνο.
γ) Εφαρµόζοντας την εξίσωση του Bernoulli στα σηµεία A και Β έχουµε:
y1 = y2
1 1 1
p1 + ραερυ12 + ραερ gy1 = p2 + ραερυ22 + ραερ gy2 ⇒ p1 = p2 + ραερV 2 ⇒
2 2 υ1 = 0, υ2 =V 2

1
⇒ p1 − p2 = ραερV 2 (1)
2

Το τµήµα του υδραργύρου βρίσκεται σε ισορροπία. Σύµφωνα µε την αρχή των

συγκοινωνούντων δοχείων αν πάρουµε δύο σηµεία Α΄ και Β΄ που βρίσκονται στο ίδιο
οριζόντιο επίπεδο εντός του ίδιου υγρού, θα ισχύει pΑ΄ = pΒ΄.

p A′ = pB′ ⇒ p1 + ραερ gh1 = p2 + ρυδ gh + ραερ gh2 ⇒ p1 − p2 = ρυδ gh − ραερ g ( h1 − h2 ) ⇒

ρυδ >> ραερ
p1 − p2 = ρυδ gh − ραερ gh ⇒ p1 − p2 = ( ρυδ − ραερ ) gh ⇒ p1 − p2 = ρυδ gh (2)

(2)
1 2 ρυδ gh 2·13.600·10·0, 05
(1)⇒ ραερV 2 = ρυδ gh ⇒ V = = ≃ 122,5872m / s
2 ραερ 0,905

Αν λάβουµε και την υδροστατική πίεση που εµφανίζει ο αέρας µέσα στο σωλήνα τότε
καταλήγουµε p1 − p2 = ( ρυδ − ραερ ) gh και τελικά η (1) δίνει

2( ρυδ − ραερ ) gh 2·(13.600 − 0,905)·10·0, 05

V′ = = ≃ 122,5831m / s
ραερ 0,905

Τελικά η ποσοστιαία µεταβολή από την πραγµατική τιµή είναι:

V ′ −V 122, 5831 − 122,5872

100% = 100% = 0, 003%
V′ 122,5831

3
Έτσι φαίνεται ότι καλώς δεν λαµβάνεται η υδροστατική πίεση του αέρα µέσα στο
σωλήνα.

δ) Θεωρούµε ότι ο σωλήνας Pitot του

αεροπλάνου είναι τέτοιος ώστε να µπορεί να
µετράει την µέγιστη ταχύτητα που µπορεί να
αναπτύξει το αεροπλάνο. Η µέγιστη ταχύτητα θα
2 ρυδ ghmax
δίνεται από τη σχέση Vmax = . Η
ραερ
µέγιστη ταχύτητα προκύπτει όταν η υψοµετρική
διαφορά του υδραργύρου γίνει ίση µε το µήκος
που καταλαµβάνει στο σωλήνα δηλ. 20cm όπως
φαίνεται στο διπλανό σχήµα.

2 ρυδ ghmax 2·13.600·10·0, 2

Vmax = = = 245,17 m / s
ραερ 0,905

∆εδοµένου ότι τα µαχητικά αναπτύσσουν πολύ µεγαλύτερες ταχύτητες,

(υπερηχητικά, υ>υηχ.) από αυτή των 245,17m/s το αεροπλάνο είναι επιβατικό.

Σχόλια

1. Το αέριο µέσα στο σωλήνα είναι σε ηρεµία. Στο σηµείο Α δηµιουργείται

υπερπίεση ενώ στο Β λόγω της ροής υποπίεση. Έτσι στον σωλήνα U ανασηκώνεται ο
υδράργυρος προκειµένου να υπάρξει ισορροπία.

1
2. Στην εξίσωση του Bernoulli η ποσότητα p + ρ υ 2 + ρ gy = const. ο 1ος όρος
2
ος 1 2
καλείται στατική πίεση ενώ ο 2 όρος ρ υ δυναµική. Το άθροισµα στατικής και
2
δυναµικής πίεσης είναι η ολική πίεση. Η στατική πίεση είναι αυτή που µετρά ένας
παρατηρητής όταν κινείται µε την ταχύτητα του ρευστού δήλ. είναι ακίνητος ως προς
το ρευστό γι΄αυτό και ο όρος στατική. Ο όρος στατική πίεση δεν είναι µονοσήµαντα
ορισµένος. Έχει διάφορες έννοιες όπως για παράδειγµα στο σχεδιασµό και λειτουργία
των αεροσκαφών ο όρος στατική πίεση αναφέρεται στην πίεση της ατµόσφαιρας στο
ύψος που πετά το αεροσκάφος. Στην µηχανική των ρευστών χρησιµοποιείται για να
διαχωρίζεται από την ολική και τη δυναµική πίεση, (βλ. παρακάτω). Οι δύο αυτές
πιέσεις δεν είναι πιέσεις µε την συνηθισµένη έννοια της πίεσης και δεν µπορούν να
µετρηθούν χρησιµοποιώντας ένα σωλήνα Bourdon ή µια στήλη υδραργύρου για
παράδειγµα. Η στατική πίεση είναι ταυτόσηµη µε την συνήθη έννοια της πίεσης και
µπορεί να προσδιοριστεί για κάθε σηµείο σε ένα πεδίο ροής.
Μικροσκοπικά η πίεση στα αέρια έχει να κάνει µε τις κρούσεις των µορίων.
Τα µόρια ενός αερίου βρίσκονται σε συνεχή τυχαία κίνηση το καθένα και
συγκρούονται τόσο µεταξύ τους όσο και µε τα τοιχώµατα του δοχείου στο οποίο
περιέχονται. Κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων µε τα τοιχώµατα υπάρχει µεταβολή
στην ταχύτητα και εποµένως αλλαγή στην ορµή τους. Η µεταβολή στην ορµή παράγει

4
µία δύναµη στα τοιχώµατα η οποία σχετίζεται µε την πίεση του αερίου. Η πίεση του
αερίου είναι ένα µέτρο της µέσης γραµµικής ορµής των µορίων του αερίου.
Εάν το αέριο δεν βρίσκεται σε ροή, (ηρεµία) όλες οι κινήσεις των µορίων
είναι τυχαίες και η πίεση που ανιχνεύουµε είναι η ολική η οποία στη συγκεκριµένη
περίπτωση είναι ίση µε τη στατική. Στο στατικό αέριο όπου δεν υπάρχει ροή, η
µετρούµενη πίεση είναι η ίδια σε όλες τις διευθύνσεις. Όταν το αέριο βρίσκεται σε ροή
κάποιες από τις συνιστώσες των ταχυτήτων αλλάζουν προς την κατεύθυνση της κίνησης
του ρευστού µε αποτέλεσµα η µετρούµενη πίεση να εξαρτάται από την διεύθυνση της
κίνησης. Την κατευθυνόµενη αυτή κίνηση την αποκαλούµε διατεταγµένη, (σε τάξη,
ordered) καθώς έρχεται σε αντίθεση µε την προηγούµενη τυχαία κίνηση των µορίων
σε κάθε διεύθυνση.
Μπορούµε να συσχετίσουµε µία πίεση µε την ορµή που προκύπτει από την
κατευθυνόµενη κίνηση του αερίου, (κινητική ενέργεια). Η πίεση αυτή ονοµάζεται
δυναµική. Η εναποµένουσα τυχαία κίνηση των µορίων συνεχίζει να παράγει µία πίεση
η οποία είναι η στατική πίεση. Σε µοριακό επίπεδο δεν υπάρχει διαφορά µεταξύ της
δυναµικής και της στατικής πίεσης. Και οι δύο πιέσεις προκύπτουν από τις κρούσεις
των µορίων του αερίου είτε λόγω της κατευθυνόµενης κίνησης είτε λόγω των τυχαίων
κρούσεων.
Η δυναµική πίεση εξαιτίας της κινητικής ενέργειας του ρευστού ισούται µε
2
½·ρU και ονοµάζεται έτσι διότι προκαλεί αύξηση της πίεση κατά ρυδ gh όταν
ακινητοποιηθεί το ρευστό.

Όπως φαίνεται και στο διπλανό σχήµα σε µία παραλλαγή

του σωλήνα Pitot αυτό συµβαίνει στο σηµείο (2) που είναι το ∆υναµική
σηµείο ανακοπής, όπου η αρχική ταχύτητα U1 του ρευστού έχει πίεση

µηδενιστεί και η πίεση εκεί ισούται µε ρgΗ. Η δυναµική πίεση

ισούται µε p2–p1= ρ g ( H − h) . Η πίεση ανακοπής ισούται µε
p2=p1+(1/2)ρU12 όπως προκύπτει εάν εφαρµόσουµε την εξίσωση
του Bernoulli.

3. Σε ένα σύστηµα ακίνητο στη Γη η ροή δεν είναι στάσιµη. Για παράδειγµα
έστω ότι ένας ποδηλάτης κινείται µε ταχύτητα V0 σε ακίνητο αέρα. Ως προς ένα
σύστηµα ακίνητο στη Γη, βλ. σχήµα 1, η ταχύτητα του αέρα σε ένα σηµείο δεν είναι
∂VA
σταθερή δηλ. ≠ 0 . Στη θέση (Α) και όταν το ποδήλατο είναι στη θέση (Β) η
∂t
ταχύτητα του αέρα είναι µηδέν VΑ= 0. Αντίστοιχα στη θέση (Β) είναι V0. Τη στιγµή


που το ποδήλατο είναι στη θέση Α η ταχύτητα του αέρα είναι τότε VA = V0iˆ ενώ στο
Β είναι µηδέν.
Η εφαρµογή της εξίσωσης Bernoulli στα σηµεία (A) και (B) θα δώσει λανθασµένο
1
αποτέλεσµα p A = pB + ρV02 . Το αποτέλεσµα είναι λανθασµένο µιας και η στατική
2
πίεση στο Α βγαίνει µεγαλύτερη από την πίεση ανακοπής στο σηµείο Β.

5
 (Α)
(Β) παρατηρητής
V0

Σχήμα 1.

Αντίθετα στο σύστηµα του ποδηλάτου, βλ. σχήµα 2, η ροή είναι στάσιµη.

VΒ=0 VΑ=V0 Vαέρα = V0

(Β) (Α) αέρας

Σχήμα 2.

1
Η χρήση της εξίσωσης Bernoulli δίνει σωστό αποτέλεσµα pA + ρV02 = pB .
2
Επιπλέον αν ο ποδηλάτης επιταχυνόταν η ροή θα ήταν πάλι µη στάσιµη.

4. ∆εδοµένου ότι οι τρύπες στον σωλήνα, (σηµείο Β) είναι κάθετες στη

διεύθυνση της ροής του αέρα η πίεση που προκύπτει εκεί οφείλεται στην τυχαία
κίνηση των µορίων, γι΄αυτό και λέµε ότι στο τµήµα αυτό του σωλήνα µετράµε
στατική πίεση όπως αυτή αναφέρεται στην εξίσωση του Bernoulli. Ο κεντρικός
σωλήνας βρίσκεται στην διεύθυνση της ροής, (σηµείο ανακοπής) οπότε η πίεση που
προκύπτει παράγεται και από την τυχαία κίνηση και από την διατεταγµένη κίνηση
του αέρα και έτσι µετράµε την ολική πίεση.

5. Αν και ο σωλήνας Pitot–static είναι ένας εύχρηστος και οικονοµικός τρόπος

για τη µέτρηση της ταχύτητας, πρέπει η
πίεση να µετράται µε ακρίβεια. Σε
περίπτωση όπου οι οπές µέτρησης της
στατικής πίεσης δεν είναι λείες, όπως
φαίνεται στο παρακάτω σχήµα, η
µέτρηση περιέχει σφάλµα.

6. Υπάρχουν ορισµένοι πρακτικοί περιορισµοί στη χρήση ενός σωλήνα Pitot-

static:
Εάν η ταχύτητα είναι χαµηλή, η διαφορά των πιέσεων είναι πολύ µικρή και
άρα και πολύ δύσκολο να µετρηθεί µε ακρίβεια από τον µετατροπέα πίεσης που φέρει
ο σωλήνας. Το ποσοστό λάθους στη συσκευή µπορεί να είναι µεγαλύτερο από την
ίδια την µέτρηση. Έτσι οι σωλήνες Pitot-static δεν λειτουργούν πολύ καλά για πολύ
χαµηλές ταχύτητες.

6
 Επίσης εάν η ταχύτητα είναι πολύ υψηλή (υπερηχητική), έχουµε παραβιάσει
τις υποθέσεις της εξίσωσης Bernoulli και η µέτρηση είναι λάθος και πάλι. Στο
µπροστινό µέρος του σωλήνα, εµφανίζεται ένα κρουστικό κύµα το οποίο αλλάζει την
συνολική πίεση. Παρόλα αυτά υπάρχουν διορθώσεις που µπορούν να εφαρµοστούν
για να εξοµαλύνουν τις επιπτώσεις του κρουστικού κύµατος και να µας επιτρέψει να
χρησιµοποιήσουµε τους σωλήνες Pitot-static για αεροσκάφη υψηλής ταχύτητας.

7. Η πραγµατική µορφή και διαστάσεις του σωλήνα Pitot–static µπορεί να

µεταβάλλονται ανάλογα µε το πεδίο εφαρµογής,
όπως φαίνεται στο διπλανό σχήµα.

8. Επίσης η θέση των πλευρικών οπών πρέπει να είναι σωστή διότι η κατανοµή
της πίεσης στα τοιχώµατα ενός σώµατος µέσα στη ροή µεταβάλλεται µεταξύ της
πίεσης ανακοπής (στο σηµείο ανακοπής) έως
και µικρότερη της στατικής πίεσης στη ροή,
όπως φαίνεται στο διπλανό σχήµα. Αν και η
γωνιακή απόκλιση του σωλήνα από την
ταχύτητα της ροής δίνει σφάλµα εντούτοις (Πίεση ανακοπής (Πίεση ανακοπής
ο στην ακµή) στον κορµό)
όταν η γωνία είναι 12÷20 το σφάλµα είναι
µικρότερο του 1%.
(Στατική
πίεση)

Χ. Αγριόδηµας