54 Matematyka dla studentów I roku kierunku

hemia Autor: Piotr Pikuta

5. Po hodna funk ji
5.1. Po hodna funk ji w punk ie i funk je ró»ni zkowalne
Deni ja 5.1. Je»eli funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest okre±lona w pewnym
oto zeniu punktu x ∈ A oraz istnieje grani a
0

f (x) − f (x0)
lim
x→x0 x − x0
i jest ona sko« zona, to grani  t nazywamy f
po hodn¡ funk ji x . Mó- w punk ie
wimy te» wtedy, »e x oraz »e
0
ffunk ja ma po hodn¡ w punk ie f funk ja jest
x . Po hodn¡ funk ji f w punk ie x ozna zamy symbolem
0
ró»ni zkowalna w punk ie
f (x ) lub gdy h emy zazna zy¢, »e f jest funk j¡ zmiennej x symbolem (x ).
0 0
′ df
0 ( ) 0
dx

Przykªad 5.1. Obli zymy po hodn¡ funk ji f : R → R okre±lonej wzorem f (x) = xn,
gdzie n ∈ N, w dowolnym punk ie a∈R

f (x) − f (a) xn − an
f ′(a) = x→a
lim = x→a
lim
x−a x−a
n−1
(x − a)(x + x a + xn−3a2 + . . . + an−1)
n−2
= x→a
lim
x−a
n−1
= x→a
lim (x + x a + . . . + an−1) = nan−1 .
n−2

Zatem funk ja f jest ró»ni zkowalna w ka»dym punk ie swojej dziedziny i mamy f ′ (x) =
nxn−1 dla ka»dego x ∈ R.
Przykªad 5.2. Obli zymy po hodn¡ funk ji f : R → R okre±lonej wzorem f (x) = sin x
w dowolnym punk ie a∈R

′ f (x) − f (a) sin x − sin a 2 sin x−a x+a

2 cos 2
f (a) = x→a
lim = x→a
lim = x→a
lim
x−a x−a x−a
x−a
sin x+a
lim x−a2 · x→a
= x→a lim cos = 1 · cos a = cos a.
2 2

Zatem funk ja f jest ró»ni zkowalna w ka»dym punk ie swojej dziedziny i mamy f ′ (x) =
cos x dla ka»dego x ∈ R.
Przykªad 5.3. Funk ja f : R → R okre±lona wzorem f (x) = |x| nie jest ró»ni zkowalna
w punk ie x 0 = 0, gdy» nie istnieje grani a

f (x) − f (0) |x| − |0| |x|

lim = lim = lim .
x→0 x x→0 x x→0 x

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 55

Mamy bowiem

|x| x |x| −x
lim+ = lim+ = 1 oraz lim− = lim− = −1.
x→0 x x→0 x x→0 x x→0 x

Uwaga 5.1. Do obli zania po hodnej funk ji f w punk ie x0 zamiast wzoru podanego

w deni ji mo»na równie» u»ywa¢ wzoru

f (x0 + h) − f (x0)
f ′(x0) = lim .
h→0 h

Przykªad 5.4. Obli zymy po hodn¡ funk ji f : R → R okre±lonej wzorem f (x) = ex

w dowolnym punk ie a∈R

′ f (a + h) − f (a) ea+h − ea a eh − 1
f (a) = lim = lim = e · lim = ea .
h→0 h h→0 h h→0 h
Zatem funk ja f jest ró»ni zkowalna w ka»dym punk ie swojej dziedziny i mamy f ′(x) = ex
dla ka»dego x ∈ R.
Twierdzenie 5.1 (interpreta ja geometry zna po hodnej funk ji w punk ie).
Je»eli funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, ma po hodn¡ w punk ie x , to istnieje sty zna do
wykresu funk ji f w punk ie (x , f (x )). Tangens k¡ta, jaki tworzy ta sty zna z poziom¡
0

osi¡ ukªadu wspóªrzdny h, jest równy f (x ), natomiast równanie tej sty znej ma posta¢
0 0
′
0

y = f ′(x0)(x − x0) + f (x0).

sty zna

(x0 , f (x0 ))

tg α = f ′ (x0 )
α
x0

Przykªad 5.5. Wyzna zymy sty zn¡ do wykresu funk ji

f (x) = x3

w punk ie (x0, f (x0)), gdzie x 0 = 2. Dla ka»dego x∈R mamy

f ′(x) = 3x2,

wi f ′(x0) = f ′(2) = 12. Ponadto f (x0) = f (2) = 8, wi równanie sty znej ma posta¢

y = 12(x − 2) + 8,

2022/23
56 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

zyli

y = 12x − 16.

Deni ja 5.2. Mówimy, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest ró»ni zkowalna w

zbiorze B ⊂ A, je»eli jest ró»ni zkowalna w ka»dym punk ie zbioru B .
Deni ja 5.3. Mówimy, »e funk ja f jest , je»eli jest ró»ni zkowalna
ró»ni zkowalna
w swojej dziedzinie.
Przykªad 5.6. Funk ja f : R → R okre±lona wzorem f (x) = |x| jest ró»ni zkowalna
w przedziale (0, +∞), gdy» dla ka»dego x>0 mamy f (x) = x oraz f ′(x) = 1. Jednak»e

funk ja f nie jest funk j¡ ró»ni zkowaln¡ w aªej swojej dziedzinie, gdy» nie istnieje f ′ (0).

5.2. Po hodne jednostronne

Je»eli funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest okre±lona w punk ie x
Deni ja 5.4. ∈A
oraz w pewnym jego lewostronnym s¡siedztwie, a ponadto istnieje grani a
0

f (x) − f (x0)
lim−
x→x0 x − x0

i jest ona sko« zona, to grani  t nazywamy f

po hodn¡ lewostronn¡ funk ji w punk-
ie x i ozna zamy symbolem f (x ).
0
′
− 0

Deni ja 5.5. Je»eli funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest okre±lona w punk ie x ∈A

oraz w pewnym jego prawostronnym s¡siedztwie, a ponadto istnieje grani a
0

f (x) − f (x0)
lim+
x→x0 x − x0

i jest ona sko« zona, to grani  t nazywamy po hodn¡ prawostronn¡ funk ji f w

punk ie x i ozna zamy symbolem f (x ).
0
′
+ 0

Przykªad 5.7. Obli zymy po hodn¡ prawostronn¡ i po hodn¡ lewostronn¡ funk ji

f: R→ R okre±lonej wzorem f (x) = |x| w punk ie 0. Mamy

f (x) − f (0) |x| − |0| x

f+′ (0) = lim+ = lim+ = lim+ = 1
x→0 x x→0 x x→0 x

oraz
f (x) − f (0) |x| − |0| −x
f−′ (0) = lim− = lim− = lim− = −1.
x→0 x x→0 x x→0 x
2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 57

Twierdzenie 5.2. Zaªó»my, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest okre±lona w

pewnym oto zeniu punktu x ∈ A. 0
a) Je»eli istnieje po hodna f (x ) funk ji f w punk ie x , to istniej¡ równie» po hodne
′

jednostronne f (x ), f (x ) funk ji f w punk ie x i za hodzi równo±¢

0 0
′ ′
+ 0 − 0 0

f ′(x0) = f+′ (x0) = f−′ (x0).

b) Je»eli po hodne jednostronne f (x ), f (x ) funk ji f w punk ie x istniej¡ i s¡ równe,

′ ′

to istnieje równie» po hodna f (x ) funk ji f w punk ie x i za hodzi równo±¢

+ 0 − 0 0
′
0 0

f ′(x0) = f+′ (x0) = f−′ (x0).

Uwaga 5.2. Z deni ji po hodnej wynika, »e funk ja mo»e mie¢ po hodn¡ tylko w

punkta h wewntrzny h swojej dziedziny. Natomiast funk je, które s¡ okre±lone w prze-

dziale jednostronnie lub obustronnie domknitym, zyli takie funk je, który h dziedzina ma

jeden lub dwa punkty brzegowe, mog¡ mie¢ w ty h punkta h brzegowy h jedynie po hodne

jednostronne. O taki h funk ja h bdziemy mówi¢, »e s¡ ró»ni zkowalne, je»eli maj¡ po-

hodn¡ w ka»dym punk ie wewntrznym swojej dziedziny oraz maj¡ odpowiednie po hodne

jednostronne we wszystki h punkta h brzegowy h swojej dziedziny.

5.3. Po hodna jako funk ja

Deni ja 5.6. Nie h B ⊂ R bdzie zbiorem taki h punktów, w który h istnieje po hodna
funk ji f . Je»eli zbiór B jest niepusty, to funk j f : B → R, która ka»demu punktowi
′

x ∈ B przyporz¡dkowuje li zb f (x), nazywamy ′

f lub kró ej
funk j¡ po hodn¡ funk ji
 po hodn¡ funk ji f . Po hodn¡ funk ji f mo»emy te» ozna za¢ przez Df lub gdy (

h emy zazna zy¢, »e f jest funk j¡ zmiennej x symbolem . )

df
dx

Uwaga 5.3. Sªowo ró»ni zkowanie ozna za obli zanie funk ji po hodnej. Symbolami
opera ji ( zyli operatorami) ró»ni zkowania s¡ na przykªad symbole , D oraz
′ d
dx .

Twierdzenie 5.3 (wzory na po hodne wybrany h funk ji).

(funk ja staªa ,
)′ = 0
(xa)′ = axa−1 dla ka»dej li zby a ∈ R \ {0},
√
( x)′ = 2√1 x,
( x1 )′ = − x12

(sin x)′ = cos x ,

(cos x)′ = − sin x ,
2022/23
58 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

(tg x)′ = 1 + tg2 x = cos12 x , gdy

cos x 6= 0 ,
(ctg x)′ = −(1 + ctg2 x) = − sin12 x sin x 6= 0, gdy ,
(ex)′ = ex ,
dla a > 0,
(ax )′ = ax ln a

(ln x) = , gdy x > 0,

′ 1

, gdy x > 0, a > 0 oraz a 6= 1,

x
′ 1
(log x) =a x ln a

(arc sin x) = , gdy x ∈ (−1, 1),

′ √ 1

, gdy x ∈ (−1, 1),

1−x2
(arc cos x) = − ′ √ 1

,
1−x2
′ 1
(arc tg x) =
,
1+x2
′ 1
(arc ctg x) = − 1+x2

(sinh x) = cosh x,
′

(cosh x) = sinh x.′

Deni ja 5.7. Nie h funk ja f bdzie ró»ni zkowalna w punk ie x ∈ R. Ró»ni zk¡
x nazywamy odwzorowanie L : R → R okre±lone wzorem L(u) =
0
funk ji f w punk ie
f (x )u.
0
′
0

Uwaga 5.4. Ró»ni zk funk ji f w punk ie x0 ozna za si zazwy zaj symbolem df (x0),
dfx0 lub df , a jej argument symbolem dx. Przy taki h ozna zenia h wzór deniuj¡ y ró»-

ni zk ma posta¢

df (x0) = f ′(x0)dx, dfx0 = f ′ (x0)dx lub df = f ′(x0)dx.

Ró»ni zki stosuje si zsto w zy e i hemii do wykonywania ra hunków na po hodny h

oraz do sza owania bªdów obli ze« przybli»ony h.

5.4. Podstawowe wªasno± i po hodny h

Twierdzenie 5.4. Je»eli funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest ró»ni zkowalna w
punk ie x ∈ A, to jest w tym punk ie i¡gªa.
Uwaga 5.5. Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe: funk ja, która nie ma po hodnej
w punk ie x mo»e by¢ w tym punk ie i¡gªa. Na przykªad funk ja f (x) = |x|, gdzie x ∈ R,
nie ma po hodnej w punk ie x = 0, ale jest w tym punk ie i¡gªa.

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 59

Twierdzenie 5.5. Je»eli funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest ró»ni zkowalna w

punk ie x ∈ A oraz a ∈ R, to funk ja af te» jest ró»ni zkowalna w punk ie x i za hodzi
wzór
(af )′(x) = af ′ (x).

Twierdzenie 5.6. Je»eli funk je f : A → R i g : A → R, gdzie A ⊂ R, s¡ ró»ni zko-

walne w punk ie x ∈ A, to i h suma, ró»ni a i ilo zyn te» s¡ ró»ni zkowalne w punk ie x
i za hodz¡ wzory
(f + g)′ (x) = f ′(x) + g ′ (x),
(f − g)′ (x) = f ′(x) − g ′ (x),
(f g)′(x) = f ′(x)g(x) + f (x)g ′(x).

Je»eli zaªo»ymy dodatkowo, »e g(x) 6= 0, to równie» funk ja jest ró»ni zkowalna w punk ie
f

x i za hodzi wzór
g
!′ ′ ′
f f (x)g(x) − f (x)g (x)
(x) = .
g [g(x)]2
W sz zególno± i, gdy f jest funk j¡ staª¡ równ¡ , mamy 1
1 ′ −g ′ (x)
!
(x) = .
g [g(x)]2

Przykªad 5.8. Obli zmy

a) (x2 − 2x + 3)′ = (x2)′ − (2x)′ + (3)′ = 2x − 2(x)′ + 0 = 2x − 2,
b) (ex · tg x)′ = (ex)′ · tg x + ex · (tg x)′ = ex · tg x + ex · (1 + tg2 x),
√ √ √ √
) ( x · sin x)′ = ( x)′ · sin x + x · (sin x)′ = 2√1 x sin x + x cos x,
!′ 1 1
ln x (ln x)′ · arc tg x − ln x · (arc tg x)′ x · arc tg x − ln x · 1+x 2
d) = = .
arc tg x (arc tg x)2 (arc tg x)2
Twierdzenie 5.7. Je»eli funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest ró»ni zkowalna w
punk ie x ∈ A oraz funk ja g : B → R, gdzie f (A) ⊂ B ⊂ R, jest ró»ni zkowalna w
punk ie f (x), to zªo»enie g ◦ f : A → R jest funk j¡ ró»ni zkowaln¡ w punk ie x i za hodzi
wzór
(g ◦ f )′(x) = g ′ (f (x)) · f ′(x).

Przykªad 5.9. Obli zmy

1 1
a) [ln(2x2 − 3x + 5)]′ = 2x2 −3x+5 · (2x2 − 3x + 5)′ = 2x2 −3x+5 · (4x − 3),
1
b) (earc sin x )′ = earc sin x · (arc sin x)′ = earc sin x · √1−x2,
√ 1 1 1
) ( cos 2x)′ = 2√cos x
· (cos 2x)′ = 2√cos x
· (− sin 2x) · (2x)′ = 2√cos x
· (− sin 2x) · 2,
d) [(3x2 + x − 1)3]′ = 3(3x2 + x − 1)2 · (3x2 + x − 1)′ = 3(3x2 + x − 1)2(6x + 1).

2022/23
60 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

Uwaga 5.6. Je»eli funk ja jest okre±lona wzorem, który ma posta¢ potgi, gdzie za-

równo podstawa, jak i wykªadnik zawieraj¡ zmienn¡, to po hodn¡ tej funk ji mo»na ªatwo

obli zy¢, zapisuj¡ jej wzór w posta i potgi o wykªadniku równym e, na przykªad

ln x 2 2
(xln x)′ = (eln(x ) = (eln x·ln x )′ = (eln x)′ = eln x · (ln2 x)′
) ′

2 2 1 1
= eln x · 2 ln x · (ln x)′ = eln x · 2 ln x · = xln x · 2 ln x ·
x x

Deni ja 5.8. Je»eli funk ja f : A → (0, +∞), gdzie A ⊂ R, jest ró»ni zkowalna, to
zªo»enie g ◦f : A → R, gdzie g : (0, +∞) → R jest funk j¡ logarytmi zn¡ okre±lon¡ wzorem
g(x) = ln x, jest funk j¡ ró»ni zkowaln¡. Po hodna tego zªo»enia, zyli po hodna funk ji
(g ◦ f )(x) = ln f (x) nazywa si funk ji f . Jest ona okre±lona
po hodn¡ logarytmi zn¡
wzorem f ′
′
(ln f ) = .
f
Uwaga 5.7. Je»eli ªatwiej jest obli zy¢ (ln f )′ ni» f ′, to f′ mo»emy obli zy¢, stosuj¡
′ ′
wzór f = f · (ln f ) .
Przykªad 5.10.
a) Dla funk ji f: R→R okre±lonej wzorem f (x) = 2x, mamy

(ln f (x))′ = (ln 2x)′ = (x ln 2)′ = ln 2,

wi f ′(x) = 2x · ln 2. r
1−x
b) Dla funk ji f : (−1, 1) → R okre±lonej wzorem f (x) = 1+x
, mamy

!1 ′
 
1− 1 1−x ′ 1 x 
" #
2
(ln f (x)) = ′
ln

= ln = [ln(1 − x) − ln(1 + x)]′
1+x 2 1+x 2


1 1 1 1
" #
= − − =−
2 1−x 1+x 1 − x2
wi
!1 ′
 
!1
1−x 1−x 1
!
2 2
′
f (x) =  
= · − .
1+x 1+x 1 − x2
 

) Dla funk ji f : (0, +∞) → R okre±lonej wzorem f (x) = xln x mamy

′ 1
(ln f (x))′ = ln(xln x ) = (ln x · ln x)′ = (ln x)′ · ln x + ln x · (ln x)′ = 2 ln x · .


x
Zatem
1
f ′ (x) = (xln x)′ = xln x · 2 ln x · .
x
2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 61

Je»eli funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest ± i±le monotoni zna

Twierdzenie 5.8.
( zyli rosn¡ a lub malej¡ a w pewnym oto zeniu punktu x ∈ A i jest ró»ni zkowalna w
)

punk ie x, a jej po hodna w tym punk ie jest ró»na od zera, to funk ja do niej odwrotna
f jest ró»ni zkowalna w punk ie f (x) i za hodzi wzór
−1

1
[f −1]′(f (x)) = .
f ′(x)

Przykªad 5.11. Wyzna zymy wzór na po hodn¡ funk ji odwrotnej do funk ji f : R →

R okre±lonej wzorem f (x) = ax , gdzie a ∈ (0, 1) ∪ (1, +∞), zyli wzór na (loga x)′. Zapi-
′
sujemy f (x) za pomo ¡ f (x)

f ′ (x) = ax ln a = f (x) ln a,

wyli zamy
1 1
=
f ′ (x) f (x) ln a
i w otrzymanym wzorze zamieniamy f (x) na x, otrzymuj¡

1
(loga x)′ = .
x ln a

5.5. Po hodne wy»szy h rzdów i wzór Taylora

Deni ja 5.9. Zaªó»my, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest okre±lona i ró»-
ni zkowalna w pewnym oto zeniu punktu x ∈ A. Je»eli istnieje po hodna funk ji f w ′

punk ie x , to nazywamy j¡ lub

0
drug¡ po hodn¡ ( po hodn¡ rzdu drugiego ) funk ji
x , a o funk ji f mówimy, »e jest w punk ie
0
f w punk ie dwukrotnie ró»ni zkowalna
x . Drug¡ po hodn¡ funk ji f ozna zamy symbolem f (x ) lub gdy h emy zazna zy¢, »e f
0
′′
(

jest funk j¡ zmiennej x symbolem (x ). Po hodne wy»szy h rzdów funk ji f w punk ie

0 0
d2 f
)

x , zyli trze i¡, zwart¡ itd. po hodn¡ funk ji f w punk ie x , deniujemy analogi znie i
dx2 0

ozna zamy symbolami f (x ), f (x ), f (x ) itd. lub (x ), (x ) itd.

0 0
′′′ (4) (5) d3 f d4 f
0 0 0 dx3 0 dx4 0

Deni ja 5.10. Nie h B ⊂ R bdzie zbiorem taki h punktów, w który h istnieje druga
po hodna funk ji f . Je»eli zbiór B jest niepusty, to funk j f : B → R, która ka»demu ′′

punktowi x ∈ B przyporz¡dkowuje li zb f (x) nazywamy ′′

lub drug¡ po hodn¡ ( po hodn¡
rzdu drugiego ) funk ji f . Drug¡ po hodn¡ funk ji f mo»emy ozna za¢ równie» przez
D f lub gdy h emy zazna zy¢, »e f jest funk j¡ zmiennej x symbolem
2
( . Funk je )
d2 f

po hodne wy»szy h rzdów deniujemy analogi znie i ozna zamy symbolami f , f , f dx2
′′′ (4) (5)

itd. Mo»emy te» u»ywa¢ symboli D f , D f itd. lub , itd.3 4 d3 f

dx3
d4 f
dx4

2022/23
62 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

Przykªad 5.12. Dla funk ji f : R → R okre±lonej wzorem f (x) = x4 − 2x3 + x2 + x − 5

mamy

f ′ (x) = (x4 − 2x3 + x2 + x − 5)′ = 4x3 − 6x2 + 2x + 1,

f ′′ (x) = (4x3 − 6x2 + 2x + 1)′ = 12x2 − 12x + 2,
f ′′′(x) = (12x2 − 12x + 2)′ = 24x − 12.

Twierdzenie 5.9. Je»eli funk ja f ma w pewnym oto zeniu A punktu x po hodne do

rzdu n − 1 wª¡ znie i w punk ie x ma po hodn¡ rzdu n ∈ N, to dla ka»dego h ∈ R, które
0

speªnia warunek x + h ∈ A, prawdziwy jest wzór, który nazywamy dla

0
wzorem Taylora
funk ji f
0

n
X f (k) (x0) k
f (x0 + h) = f (x0) + h + Rn (x0, h),
k=1 k!
przy zym ostatni zªon tego wzoru, nazywany reszt¡ w posta i Peano, speªnia warunek
Rn (x0, h)
lim = 0. (5.1)
h→0 hn

Uwaga 5.8. Podstawiaj¡ x = x0 + h otrzymamy równowa»n¡ posta¢ wzoru Taylora

n f (k) (x0)
(x − x0)k + Rn (x0, x − x0).
X
f (x) = f (x0) +
k=1 k!

Uwaga 5.9. Warunek (5.1) ozna za, »e reszta w posta i Peano we wzorze Taylora,

jest dla h bliski h zeru maªo zna z¡ a (i dlatego w ra hunka h przybli»ony h zsto bywa

opusz zana).

Twierdzenie 5.10. Je»eli funk ja f ma w pewnym oto zeniu A punktu x po hodne do

rzdu n ∈ N wª¡ znie, to dla ka»dego h ∈ R, które speªnia warunek x + h ∈ A, prawdziwy
0

jest wzór, który nazywamy

0
wzorem Taylora z reszt¡ w posta i Lagrange'a

n−1
X f (k) (x0) k f (n) (c) n
f (x0 + h) = f (x0) + h + h , (5.2)
k=1 k! n!

gdzie c ∈ A jest pewn¡ li zb¡ z przedziaªu otwartego o ko« a h x i x 0 0 .

+h
Przykªad 5.13 (wzór Taylora z reszt¡ w posta i Lagrange'a mo»na u»ywa¢ do
sza owania bªdów obli ze«). Za pomo ¡ wzoru Taylora osza ujemy bª¡d bezwzgldny,
jaki popeªniamy przy obli zaniu pola powierz hni kwadratowego pla u, którego bok o dªu-

go± i 10 m zmierzono z dokªadno± i¡ do 0,01 m. Dla funk ji f (x) = x2, której u»ywamy do

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 63

obli zenia pola pla u, przyjmujemy, »e we wzorze (5.2) mamy x0 = 10, h ∈ [−0,01, 0,01]
oraz n = 1. Zatem
f ′ (c)
f (10 + h) = f (10) + · h,
1!
gdzie c jest pewn¡ li zb¡ z przedziaªu o ko« a h 9,99 i 10,01. Poniewa» f ′(c) = 2c, to

szukany bª¡d bezwzgldny mo»na osza owa¢ nastpuj¡ o

 ′
 
 f (c)

|f (10 + h) − f (10)| = · h ¬ |2c · 0,01| ¬ 2 · 10,01 · 0,01 = 0,2002.


 1!



Deni ja 5.11. Wzór Taylora zapisany w oto zeniu punktu x =0 nazywamy wzorem
.
0
Ma laurina

Przykªad 5.14. Stosuj¡ wzór Ma laurina, przybli»ymy funk j f (x) = cos x wielo-

mianem stopnia drugiego, a nastpnie osza ujemy bª¡d tego przybli»enia przy zaªo»eniu,
1 1
»e x ∈ (− 10 , 10 ). Szukane przybli»enie ma posta¢

f ′ (0) f ′′(0) 2
f (x) ≈ f (0) + x+ x.
1! 2!
Mamy

f (x) = cos x, f ′ (x) = − sin x, f ′′(x) = − cos x,

wi f (0) = 1, f ′ (0) = 0, f ′′(0) = −1 i st¡d

x2
cos x ≈ 1 − .
2
1 1
Bª¡d, jaki popeªniamy, stosuj¡ takie przybli»enie dla x ∈ (− 10 , 10 ), mo»emy osza owa¢

przy u»y iu pominitej reszty ze wzoru Ma laurina

 ′′′
 
 f (c) 3  | sin c| 1 1

bª¡d =  x  = · 3¬ .
 3! 6 10 6000
 


Twierdzenie 5.11. Je»eli funk ja f ma w pewnym oto zeniu A punktu x po hodne

dowolnego rzdu oraz dla ka»dego h ∈ R, dla którego x + h ∈ A, reszta R (x , h) we
0

wzorze Taylora speªnia warunek lim R (x , h) = 0, to funk j f mo»na

0 n 0
rozwin¡¢ w
x . Rozwini ie to ma posta¢
n→∞ n 0
szereg Taylora w oto zeniu A punktu 0

∞
X f (k) (x0) k
f (x0 + h) = f (x0) + h .
k=1 k!
Podstawiaj¡ x = x 0 +h otrzymamy posta¢ równowa»n¡
∞ f (k) (x0)
(x − x0 )k .
X
f (x) = f (x0) +
k=1 k!
2022/23
64 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

Deni ja 5.12. Szereg Taylora zapisany w oto zeniu punktu x =0 nazywamy szere-
.
0
giem Ma laurina

5.6. Zastosowania po hodny h w zy e i hemii

Przykªad 5.15 (niektóre zastosowania po hodny h w zy e i hemii).
a) Je»eli funk ja opisuje poªo»enie punktu na krzywej w zale»no± i od zasu, to jej po-

hodna opisuje prdko±¢ tego punktu w zale»no± i od zasu, a druga po hodna 

przyspieszenie tego punktu w zale»no± i od zasu.

b) Je»eli funk ja opisuje zale»no±¢ ilo± i ªadunku elektry znego znajduj¡ ego w jakim±

punk ie od zasu, to po hodna tej funk ji opisuje zale»no±¢ nat»enia przepªywaj¡ ego

pr¡du przez ten punkt od zasu.

) Je»eli funk ja opisuje zale»no±¢ ilo± i substan ji (masy, ªadunku elektry znego itp.)

znajduj¡ ej w jakim± punk ie od zasu, to po hodna tej funk ji opisuje prdko±¢ prze-

pªywu tej substan ji (masy, ªadunku elektry znego itp.) przez ten punkt od zasu.

d) Równanie kinety zne reak ji hemi znej opisuj¡ e zmian st»enia [A] jakiego± sub-

stratu A mo»na zapisa¢ z u»y iem po hodny h, na przykªad:

d[A]
= −k[A] (dla reak ji pierwszego rzdu),
dt
d[A]
= −k[A]2 (dla reak ji drugiego rzdu),
dt
gdzie k jest staª¡ szybko± i reak ji. Pierwsze z ty h równa« bdzie opisywa¢ równie»

rozpad promieniotwór zy pierwiastków, gdy [A] bdziemy rozumie¢ jako ilo±¢ substan-

ji promieniotwór zej.

e) Równanie S hrödingera opisuj¡ e ru h z¡stki o masie m i energii E, poruszaj¡ ej si

po prostej, ma posta¢ zawieraj¡ ¡ drug¡ po hodn¡:

~ d2 φ
− (x) + V (x)φ(x) = Eφ(x),
2m dx2
h
gdzie~ = 2π jest zredukowan¡ staª¡ Planka, V (x) jest energi¡ poten jaln¡ z¡stki w

punk ie x, a φ jej funk j¡ falow¡.

5.7. Zastosowanie po hodny h do obli zania grani

Twierdzenie 5.12 (reguªa de L'Hospitala). Zaªó»my, »e funk je f : A → R i
g : A → R, gdzie A ⊂ R, s¡ ró»ni zkowalne w pewnym s¡siedztwie S punktu x ∈ R, 0

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 65

który jest punktem skupienia zbioru A, oraz g (x) 6= 0 dla ka»dego x ∈ S . Je»eli
′

lim f (x) = lim g(x) = 0

x→x0 x→x0
lub lim g(x) = +∞, lub lim g(x) = −∞
x→x0 x→x0

oraz istnieje wªa± iwa lub niewªa± iwa grani a lim , to istnieje te» grani a lim
( )
f ′ (x) f (x)

i za hodzi równo±¢ f (x) f (x)

x→x0 g ′ (x)
′
x→x0 g(x)

lim = x→x
lim .
x→x 0 g(x) 0 g ′ (x)
Analogi zne twierdzenie dla grani jednostronny h równie» jest prawdziwe.
Przykªad 5.16 (obli zanie grani wyra»e« nieozna zony h posta i 0
0
i ∞
∞
).
a) Obli zymy grani 
sin x − x cos x
lim .
x→0 x3
Zauwa»my najpierw, »e

lim (sin x − x cos x) = 0 oraz lim x3 = 0,

x→0 x→0
sin x−x cos x 0
wi
x3
jest przy x→0 wyra»eniem nieozna zonym posta i
0
.Obli zmy

(sin x − x cos x)′ cos x − [cos x + x(− sin x)]

lim = lim
x→0 (x3)′ x→0 3x2
x sin x 1 sin x 1
= lim 2
= lim = .
x→0 3x 3 x→0 x 3
Zatem, stosuj¡ reguª de L'Hospitala, otrzymujemy

sin x − x cos x 1
lim = .
x→0 x3 3
b) Obli zymy grani 
ln(1 + ex )
lim .
x→+∞ x
Zauwa»my najpierw, »e

lim ln(1 + ex ) = +∞ oraz lim x = +∞,

x→+∞ x→+∞

ln(1+ex ) ∞
wi
x jest przy x → +∞ wyra»eniem nieozna zonym posta i
∞ .Obli zmy
1
[ln(1 + ex)]′ 1+ex · ex ex 1
lim = lim = lim = lim 1 = 1.
x→+∞ (x)′ x→+∞ 1 x→+∞ 1 + ex x→+∞
e x + 1
Zatem, stosuj¡ reguª de L'Hospitala, otrzymujemy

ln(1 + ex )
lim = 1.
x→+∞ x
2022/23
66 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

Grani e wyra»e« nieozna zony h posta i 0·∞ lub ∞−∞ mo»na próbowa¢ obli za¢,
0 ∞
sprowadzaj¡ te wyra»enia do posta i
0 lub ∞ za pomo ¡ nastpuj¡ y h przeksztaª e«

1 1
a 1 1 b − a
ab = 1 oraz a−b= 1 − 1 = 1 .
b a b ab

Przykªad 5.17 (obli zanie grani wyra»e« nieozna zony h posta i 0 · ∞ i

∞ − ∞).
a) Obli zymy grani 

lim [x(π − 2 arc tg x)].

x→+∞

Zauwa»my najpierw, »e x(π−2 arc tg x) jest przy x → +∞ wyra»eniem nieozna zonym

posta i 0 · ∞, gdy»

lim x = +∞ oraz lim (π − 2 arc tg x) = 0.

x→+∞ x→+∞

0
Przeksztaª amy to wyra»enie do posta i
0

π − 2 arc tg x
x(π − 2 arc tg x) = 1
x

i obli zamy

2
(π − 2 arc tg x)′ − 1+x2 2x2
lim = lim = lim = 2.
x→+∞ ( x1 )′ x→+∞ − 12
x
x→+∞ 1 + x2

Zatem, stosuj¡ reguª de L'Hospitala, otrzymujemy

lim [x(π − 2 arc tg x)] = 2.

x→+∞

b) Obli zymy grani 

1 1
!
lim − .
x→0+ x sin x
1
Zauwa»my najpierw, »e
x − sin1 x jest przy x → 0+ wyra»eniem nieozna zonym posta i

∞ − ∞, gdy»
1 1
lim+ = +∞ oraz lim+ = +∞.
x→0 x x→0 sin x
0
Przeksztaª amy to wyra»enie do posta i
0

1 1 sin x − x
− =
x sin x x sin x
2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 67

i obli zamy
(sin x − x)′ cos x − 1
lim+ = lim ,
x→0 (x sin x)′ x→0+ sin x + x cos x
0
otrzymuj¡ wyra»enie nieozna zone posta i
0 . Po obli zeniu

(cos x − 1)′ − sin x

lim+ = lim =0
x→0 (sin x + x cos x)′ x→0+ cos x + cos x − x sin x

stosujemy dwukrotnie reguª de L'Hospitala i otrzymujemy

1 1 cos x − 1 − sin x
!
lim − = lim+ = lim+ = 0.
x→0+ x sin x x→0 sin x + x cos x x→0 2 cos x − x sin x

Wyra»enia nieozna zone posta i 00, 1∞ , ∞0 mo»na przeksztaª i¢ do posta i e0·∞ , sto-
0 ∞
suj¡ wzór ab = eb ln a , a nastpnie wyra»enie b ln a mo»na sprowadzi¢ do posta i
0 lub ∞
w sposób podany w ze±niej.

Przykªad 5.18. Obli zymy grani  lim xx. Wyra»enie xx jest przy x → 0+ wyra»e-
x→0+
niem nieozna zonym posta i 00 , wi stosuj¡ podany wy»ej wzór, otrzymujemy

x ln x
lim+ xx = lim+ eln x = lim+ ex ln x = lim+ e 1/x .
x→0 x→0 x→0 x→0

ln x ∞
Wyra»enie
1/x jest przy x → 0+ wyra»eniem nieozna zonym posta i
∞ . Obli zamy

1
(ln x)′ x
lim = lim+ 1 = lim+ (−x) = 0
x→0+ ( 1 )′ x→0 − 2 x→0
x x

i stosuj¡ reguª de L'Hospitala, otrzymujemy

ln x
lim+ 1 = 0.
x→0
x

Zatem
ln x
lim+ xx = lim+ e 1/x = e0 = 1.
x→0 x→0

5.8. Zastosowanie po hodny h do badania funk ji

Twierdzenie 5.13 (Rolle'a). Je»eli funk ja f : [a, b] → R jest i¡gªa w przedziale
[a, b] i ró»ni zkowalna w przedziale (a, b) oraz f (a) = f (b), to istnieje taki punkt c ∈ (a, b),
»e
f ′ (c) = 0

2022/23
68 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

( o ozna za, »e sty zna do wykresu funk ji f w punk ie (c, f (c)) jest równolegªa do osi X . )

a c b

Twierdzenie 5.14 (Lagrange'a o warto± i ±redniej). Je»eli funk ja f : [a, b] → R

jest i¡gªa w przedziale [a, b] i ró»ni zkowalna w przedziale (a, b), to istnieje taki punkt
c ∈ (a, b), »e
f (b) − f (a)
f ′ (c) =
b−a
( o ozna za, »e sty zna do wykresu funk ji f w punk ie (c, f (c)) jest równolegªa do od inka
ª¡ z¡ ego punkty (a, f (a)) i (b, f (b)) . )

a c b

Twierdzenie 5.15. Zaªó»my, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest ró»ni zkowalna

w pewnym przedziale otwartym P ⊂ A. Wtedy:
je»eli dla ka»dego x ∈ P mamy f (x) > 0, to f jest funk j¡ rosn¡ ¡ przedziale P ,
a)
′

je»eli dla ka»dego x ∈ P mamy f (x) < 0, to f jest funk j¡ malej¡ ¡ przedziale P ,
b)
′

je»eli dla ka»dego x ∈ P mamy f (x) = 0, to f jest funk j¡ staª¡ w przedziale P ,

)
′

je»eli funk ja f jest rosn¡ a w przedziale P , to f (x) ­ 0 dla ka»dego x ∈ P ,

d)
′

je»eli funk ja f jest malej¡ a w przedziale P , to f (x) ¬ 0 dla ka»dego x ∈ P ,

e)
′

je»eli funk ja f jest staªa w przedziale P , to f (x) = 0 dla ka»dego x ∈ P .

f)
′

Przykªad 5.19. Dla funk ji f : R → R okre±lonej wzorem f (x) = x3 − 3x2 − 9x + 2

mamy

f ′ (x) = 3x2 − 6x − 9 = 3(x2 − 2x − 3) = 3(x + 1)(x − 3)

i st¡d

• f ′(x) < 0, gdy x ∈ (−1, 3),

• f ′(x) > 0, gdy x ∈ (−∞, −1) ∪ (3, +∞).

f′ > 0 f′ < 0 f′ > 0

f jest rosn¡ a −1 f jest malej¡ a 3 f jest rosn¡ a

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 69

Zatem funk ja f jest:

• rosn¡ a w przedziale (−∞, −1),

• malej¡ a w przedziale (−1, 3),

• rosn¡ a przedziale (3, +∞).

Uwaga 5.10. Funk ja f z powy»szego przykªadu jest rosn¡ a w ka»dym z przedziaªów

(−∞, −1) oraz (3, +∞), ale nie jest rosn¡ a w zbiorze (−∞, −1) ∪ (3, +∞).
Deni ja 5.13. Mówimy, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, ma w punk ie x ∈ A: 0
a) minimum lokalne , je»eli istnieje takie s¡siedztwo S ⊂ A punktu x , »e dla ka»dego
x ∈ S speªniona jest nierówno±¢ f (x ) ¬ f (x),
0

, je»eli istnieje takie s¡siedztwo S ⊂ A punktu x , »e

0
b) minimum lokalne wªa± iwe

dla ka»dego x ∈ S speªniona jest nierówno±¢ f (x ) < f (x),

0

, je»eli istnieje takie s¡siedztwo S ⊂ A punktu x , »e dla ka»dego

0
) maksimum lokalne

x ∈ S speªniona jest nierówno±¢ f (x ) ­ f (x),

0

, je»eli istnieje takie s¡siedztwo S ⊂ A punktu x , »e

0
d) maksimum lokalne wªa± iwe

dla ka»dego x ∈ S speªniona jest nierówno±¢ f (x ) > f (x),

0

, je»eli ma w tym punk ie minimum lokalne lub maksimum lokal-

0
e) ekstremum lokalne

ne,
f ) ekstremum lokalne wªa± iwe , je»eli ma w tym punk ie minimum lokalne wªa± iwe
lub maksimum lokalne wªa± iwe.
Je»eli nie prowadzi to do nieporozumie«, sªowa ilokalne opusz za si.
wªa± iwe

Uwaga 5.11. Z powy»szej deni ji wynika, »e w punkta h brzegowy h dziedziny funk-

ja nie mo»e mie¢ ekstremum lokalnego. Jednak»e mo»na te» spotka¢ deni j minimum

i maksimum lokalnego, która dopusz za, aby w punkta h brzegowy h dziedziny funk ja

miaªa ekstrema lokalne.

Twierdzenie 5.16. Zaªó»my, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest ró»ni zkowalna

w pewnym oto zeniu punktu x ∈ A. Wtedy: 0
a) je»eli w pewnym lewostronnym s¡siedztwie punktu x funk ja f przyjmuje tylko warto- ′

± i dodatnie oraz w pewnym prawostronnym s¡siedztwie tego punktu  tylko warto± i

0

ujemne, to funk ja f ma w punk ie x maksimum lokalne wªa± iwe,

je»eli w pewnym lewostronnym s¡siedztwie punktu x funk ja f przyjmuje tylko war-
0
′
b)

to± i ujemne oraz w pewnym prawostronnym s¡siedztwie tego punktu  tylko warto± i
0

dodatnie, to funk ja f ma w punk ie x minimum lokalne wªa± iwe.

0

Przykªad 5.20. f (x) = x3 − 3x2 − 9x + 2, gdzie x ∈ R, ma maksimum

Funk ja

lokalne w punk ie x = −1 równe f (−1) = 7 oraz minimum lokalne w punk ie x = 3 równe

f (3) = −25 (patrz poprzedni przykªad).

2022/23
70 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

w tym punk ie f ma w tym punk ie f ma

maksimum minimum

f jest rosn¡ a −1 f jest malej¡ a 3 f jest rosn¡ a

Twierdzenie 5.17 (Fermata). Je»eli funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest ró»ni z-

kowalna w punk ie x ∈ A i ma w tym punk ie ekstremum lokalne, to f (x ) = 0.
0
′
0

Uwaga 5.12. f ′ (x0) = 0, to funk ja f nie

Twierdzenie odwrotne jest faªszywe. Je»eli

musi mie¢ w punk ie x0 ekstremum lokalnego. Na przykªad, funk ja f : R → R okre±lona

3 ′
wzorem f (x) = x nie ma ekstremum w punk ie x0 = 0 pomimo tego, »e f (x0 ) = 0.

Deni ja 5.14. Zaªó»my, »e dana jest funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, oraz punkt

x , który jest punktem wewntrznym zbioru A. Mówimy, »e punkt x jest:
0 0
a) punktem kryty znym funk ji f , je»eli f (x ) nie istnieje lub f (x ) = 0,′ ′

f , je»eli f (x ) = 0.
0 0
′
b) punktem sta jonarnym funk ji 0

Uwaga 5.13. Funk ja mo»e mie¢ ekstrema lokalne jedynie w taki h punkta h, które

s¡ jej punktami kryty znymi.

Przykªad 5.21. Znajdziemy ekstrema lokalne funk ji f : R → R okre±lonej wzorem


+ x2 + x + 1,  x3 gdy x ­ 0,
3 2
f (x) = x + x + |x| + 1 =  3
x + x2 − x + 1, gdy x < 0.

Jej po hodna jest równa


 3x2
+ 2x + 1, gdy x > 0,
f ′ (x) =  2
3x + 2x − 1, gdy x < 0.

W punk ie x = 0 funk ja f nie ma po hodnej, gdy» po hodne jednostronne f+′ (0) oraz

f−′ (0) s¡ ró»ne:

f (x) − f (0) x3 + x2 + |x|

f+′ (0) = lim+ = lim+ x2 + x + 1 = 1,
 
= lim+
x→0 x−0 x→0 x x→0
3 2
f (x) − f (0) x + x + |x|
f−′ (0) = lim− = lim− x2 + x − 1 = −1.
 
= lim−
x→0 x−0 x→0 x x→0

Zatem punkt x=0 jest punktem kryty znym funk ji f. Pozostaªe punkty kryty zne znaj-
′
dujemy, rozwi¡zuj¡ równanie f (x) = 0 ( zyli szukaj¡ punktów sta jonarny h). Dla x > 0
mamy

f ′(x) = 3x2 + 2x + 1 = 2x2 + (x + 1)2 > 0,

wi f nie ma punktów sta jonarny h w przedziale (0, +∞). Natomiast dla x<0 mamy

f ′(x) = 3x2 + 2x − 1 = 3(x + 1)(x − 13 )

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 71

i rozwi¡zaniem równania f ′(x) = 0 jest punkt x = −1. (Rozwi¡zanie x = 13 odrzu amy,

gdy» nie jest ujemne). Punkty kryty zne, zyli punkty x = −1 oraz x = 0 s¡ jedynymi

punktami, w który h funk ja f mo»e mie¢ ekstremum lokalne. Poniewa»

• dla x < −1 mamy f ′ (x) = 3(x + 1)(x − 13 ) > 0,

• dla x ∈ (−1, 0) mamy f ′ (x) = 3(x + 1)(x − 31 ) < 0,
• dla x > 0 mamy f ′ (x) = 3x2 + 2x + 1 > 0,
f′ > 0 f′ < 0 f′ > 0

f jest rosn¡ a −1 f jest malej¡ a 0 f jest rosn¡ a

to funk ja f ma:

• w punk ie x = −1 maksimum lokalne równe f (−1) = 2,

• w punk ie x = 0 minimum lokalne równe f (0) = 1.
Twierdzenie 5.18. Zaªó»my, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, jest ró»ni zkowalna
w pewnym oto zeniu punktu x ∈ A i istnieje f (x ). Wtedy:
0
′′
0
a) je»eli f (x ) = 0 i f (x ) < 0, to funk ja f ma w punk ie x maksimum lokalne
′ ′′

wªa± iwe,
0 0 0

b) je»eli f (x ) = 0 i f (x ) > 0, to funk ja f ma w punk ie x minimum lokalne

′ ′′

wªa± iwe,
0 0 0

)je»eli f (x ) = 0 i f (x ) = 0, to funk ja f nie musi mie¢ ekstremum w punk ie x .

′
0
′′
0 0

Przykªad 5.22. Druga po hodna funk ji

f (x) = x3 + x2 + |x| + 1
z poprzedniego przykªadu jest równa

f ′′(x) = 6x + 2 dla x 6= 0.
Poniewa» f ′(−1) = 0 i f ′′(−1) = −4 < 0, to f ma w punk ie x = −1 maksimum lokalne.

Twierdzenie 5.19. Zaªó»my, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, ma w pewnym

oto zeniu punktu x ∈ A po hodn¡ rzdu n − 1, gdzie n ­ 2, n ∈ N, a ponadto
0

f ′(x0) = f ′′(x0) = . . . = f (n−1)(x0) = 0

i istnieje f (x ) 6= 0. Wtedy:
(n)
0
a) je»eli n jest parzyste i f (x ) < 0, to funk ja f ma w punk ie x maksimum lokalne
(n)

wªa± iwe,
0 0

b) je»eli n jest parzyste i f (x ) > 0, to funk ja f ma w punk ie x minimum lokalne

(n)

wªa± iwe,
0 0

) je»eli n jest nieparzyste, to funk ja f nie ma ekstremum w punk ie x . 0

2022/23
72 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

Przykªad 5.23. Dla funk ji f : R → R okre±lonej wzorem f (x) = x4 mamy

f ′(x) = 4x3, f ′′(x) = 12x2, f ′′′ (x) = 24x, f (4) (x) = 24

i st¡d

f ′(0) = 0, f ′′(0) = 0, f ′′′ (0) = 0, f (4) (0) > 0,

wi funk ja f ma w punk ie x=0 minimum lokalne.

Uwaga 5.14. Aby wyzna zy¢ ekstrema lokalne funk ji f , mo»na postpowa¢ nastpu-
j¡ o:

(1) wyzna zy¢ dziedzin funk ji f (je»eli nie zostaªa ona podana),

(2) obli zy¢ po hodn¡ funk ji f,

(3) znale¹¢ punkty kryty zne funk ji f,
(4) zbada¢, kiedy po hodna funk ji f jest dodatnia i kiedy jest ujemna, a nastpnie spraw-

dzi¢, w który h punkta h kryty zny h zmienia ona znak (w punkta h sta jonarny h

mo»na sprawdza¢, jaki znak ma druga po hodna funk ji f, o ile ona istnieje).

Przykªad 5.24. Wyzna zymy ekstrema lokalne funk ji f okre±lonej wzorem

f (x) = x4 − 4x3 + 2x2 + 4x − 3.

(1) Dziedzin¡ funk ji f jest zbiór R.

(2) Po hodna funk ji f jest równa f ′ (x) = 4x3 − 12x2 + 4x + 4 dla ka»dego x ∈ R.
(3) Rozwi¡zujemy równanie f ′ (x) = 0 i dostajemy punkty kryty zne:

√ √
x=1 lub x=1+ 2 lub x=1− 2.

(4) Badamy, kiedy f′ jest dodatnia, a kiedy jest ujemna i otrzymujemy

√ √
• f ′(x) > 0, gdy x ∈ (1 − 2, 1) ∪ (1 + 2, +∞),
√ √
• f ′(x) < 0, gdy x ∈ (−∞, 1 − 2) ∪ (1, 1 + 2).
f′ < 0 f′ > 0 f′ < 0 f′ > 0
√ √
f jest malej¡ a 1− 2 f jest rosn¡ a 1 f jest malej¡ a 1+ 2 f jest rosn¡ a

Zatem funk ja f ma:

√ √
• w punk ie x = 1 − 2 minimum lokalne równe f (1 − 2) = −4,
• w punk ie x = 1 maksimum lokalne równe f (1) = 0,
√ √
• w punk ie x = 1 + 2 minimum lokalne równe f (1 + 2) = −4.

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 73

(4*) Zamiast bada¢, kiedy f′ jest dodatnia, a kiedy jest ujemna, mo»emy obli zy¢ drug¡

po hodn¡

f ′′(x) = 12x2 − 24x + 4

w punkta h sta jonarny h:

√ √ √ √
• f ′′(1 − 2) = 12(3 − 2 2) − 24(1
√ − 2) + 4 > 0 , wi f ma w punk ie x = 1 − 2

minimum lokalne równe f (1 − 2) = −4,

• f ′′(1) = −8 < 0, wi f ma w punk ie x = 1 maksimum lokalne równe f (1) = 0,
√ √ √ √
• f ′′(1 + 2) = 12(3 + 2 2) − 24(1
√ + 2) + 4 > 0 , wi f ma w punk ie x = 1 + 2

minimum lokalne równe f (1 + 2) = −4.

Deni ja 5.15. Nie h dana bdzie funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R.
a) Najwiksz¡ oraz najmniejsz¡ warto±¢ funk ji f B ⊂ A ozna zamy
w zbiorze
odpowiednio symbolami max f (x) oraz min f (x).
funk ji f nazywamy najwiksz¡ warto±¢, jak¡ osi¡ga ta funk-
x∈B x∈B
b) Maksimum globalnym

ja w swojej dziedzinie, zyli max f (x).

funk ji f nazywamy najmniejsz¡ warto±¢, jak¡ osi¡ga ta funk-
x∈A
) Minimum globalnym

ja w swojej dziedzinie, zyli min f (x).

x∈A

Przykªad 5.25. Funk ja f : (−1, 2] → R okre±lona wzorem f (x) = x2 osi¡ga warto±¢

najmniejsz¡ w punk ie x = 0, a warto±¢ najwiksz¡ w punk ie x = 2. Mamy zatem

min f (x) = f (0) = 0 oraz max f (x) = f (2) = 4.

x∈(−1,2] x∈(−1,2]

−1 1 2

Przykªad 5.26. Funk ja f : (−1, 1) → R okre±lona wzorem f (x) = x nie osi¡-

ga ani warto± i najmniejszej, ani najwikszej w zbiorze (−1, 1), a zatem nie istnieje ani

min f (x), ani max f (x).

x∈(−1,1) x∈(−1,1)

−1 1
−1

2022/23
74 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

Twierdzenie 5.20 (Weierstrassa). Funk ja i¡gªa, która jest okre±lona w przedziale

domknitym i ograni zonym, osi¡ga w tym przedziale warto±¢ najwiksz¡ i warto±¢ naj-
mniejsz¡.
Uwaga 5.15. Aby wyzna zy¢ najwiksz¡ i najmniejsz¡ warto±¢ funk ji i¡gªej f w

danym przedziale P mo»na postpowa¢ nastpuj¡ o:

(A) obli zy¢ warto± i funk ji f w punkta h kryty zny h,

(B) obli zy¢ warto± i funk ji f w ty h ko« a h przedziaªu P, które do niego nale»¡,

(C) obli zy¢ grani e jednostronne funk ji f w ty h ko« a h przedziaªu P, które do niego

nie nale»¡,

(D1 ) je»eli najwiksza spo±ród otrzymany h li zb jest warto± i¡ funk ji f, zyli byªa obli-

zona w punk ie (A) lub (B), to jest ona najwiksz¡ warto± i¡ funk ji f w przedziale

P, w prze iwnym razie najwiksza warto±¢ funk ji f w przedziale P nie istnieje,

(D2 ) je»eli najmniejsza spo±ród otrzymany h li zb jest warto± i¡ funk jif , zyli byªa obli-
zona w punk ie (A) lub (B), to jest ona najmniejsz¡ warto± i¡ funk ji f w przedziale

P , w prze iwnym razie najmniejsza warto±¢ funk ji f w przedziale P nie istnieje.

Przykªad 5.27. Wyzna zymy najwiksz¡ i najmniejsz¡ warto±¢ funk ji f okre±lonej
4 3 2
wzorem f (x) = x − 4x + 2x + 4x − 3 w przedziale [0, 4).
(A) Punkty kryty zne wyzna zyli±my ju» we w ze±niejszym przykªadzie:

• f (1) = 0,
√
• f (1 + 2) = −4,
√
• punkt x = 1 − 2 nie nale»y do przedziaªu [0, 4), wi nie bierzemy go pod uwag.
(B) Obli zamy f (0) = −3.

(C) Obli zamy lim f (x) = 45.

−x→4
(D) W±ród li zb 0, −4, −3, 45 najwiksz¡ jest 45, a najmniejsz¡ −4.
Zatem max f (x) nie istnieje, a min f (x) = −4.
x∈[0,4) x∈[0,4)

Deni ja 5.16. Mówimy, »e zbiór A ⊂ R jest , je»eli ka»dy od inek, którego

n
wypukªy
ko« ami s¡ punkty tego zbioru, jest w aªo± i zawarty w tym zbiorze.

Przykªad 5.28. Przykªady zbiorów wypukªy h:

a) Na pªasz zy¹nie R2 ka»dy trójk¡t (wraz ze swoim wntrzem) jest zbiorem wypukªym.

b) W przestrzeni R3 kula o dowolnym promieniu jest zbiorem wypukªym.

) W zbiorze li zb rze zywisty h ka»dy przedziaª jest zbiorem wypukªym.

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 75

Deni ja 5.17. Zaªó»my, »e A ⊂ R i zbiór P ⊂ A jest przedziaªem. Mówimy, »e

funk ja f : A → R jest:
a) wypukªa w przedziale P , je»eli zbiór punktów

{(x, y) : x ∈ P, y ­ f (x)},

zyli zbiór punktów le»¡ y h na wykresie funk ji f : P → R i nad nim, jest wypukªy.
b) wklsªa w przedziale P , je»eli zbiór punktów

{(x, y) : x ∈ P, y ¬ f (x)},

zyli zbiór punktów le»¡ y h na wykresie funk ji f : P → R i pod nim, jest wypukªy.
Przykªad 5.29. Funk ja f : R → R okre±lona wzorem f (x) = sin x jest wklsªa w

przedziale (0, π) i wypukªa w przedziale (π, 2π).

π 2π

Twierdzenie 5.21. Zaªó»my, »e A ⊂ R i zbiór P ⊂ A jest przedziaªem. Funk ja

f : A → R jest wypukªa w przedziale P wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolny h x, y ∈ P i
dowolnego t ∈ [0, 1] za hodzi nierówno±¢
 
f (1 − t)x + ty ¬ (1 − t)f (x) + tf (y).

Twierdzenie 5.22. Zaªó»my, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, ma drug¡ po hodn¡

w pewnym przedziale otwartym P ⊂ A. Wtedy:
a) funk ja f jest funk j¡ wypukª¡ w przedziale P wtedy i tylko wtedy, gdy dla ka»dego
x ∈ P za hodzi nierówno±¢ f (x) ­ 0, ′′

b) funk ja f jest funk j¡ wklsª¡ w przedziale P wtedy i tylko wtedy, gdy dla ka»dego
x ∈ P za hodzi nierówno±¢ f (x) ¬ 0, ′′

)funk ja f jest funk j¡ liniow¡ w przedziale P wtedy i tylko wtedy, gdy dla ka»dego
x ∈ P za hodzi równo±¢ f (x) = 0. ′′

Przykªad 5.30. Funk ja f : R → R okre±lona wzorem f (x) = x2 jest wypukªa w

zbiorze R, gdy» dla ka»dego x ∈ R mamy f ′′ (x) = 2 ­ 0.

Deni ja 5.18. Zaªó»my, »e dana jest funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, oraz punkt x ,
który jest punktem wewntrznym zbioru A. Punkt (x , f (x )) nazywamy
0
punktem prze-
f , je»eli istnieje takie lewostronne s¡siedztwo punktu x i takie
0 0
gi ia wykresu funk ji 0

2022/23
76 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

prawostronne s¡siedztwo punktu x , »e w jednym z ni h funk ja f jest wypukªa, a w drugim

jest wklsªa.
0

Twierdzenie 5.23. Zaªó»my, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, ma drug¡ po hodn¡

w pewnym oto zeniu punktu x ∈ A. Wtedy: 0
a) je»eli punkt (x , f (x )) jest punktem przegi ia wykresu funk ji f , to f (x ) = 0, ′′

je»eli f (x ) = 0, to punkt (x , f (x )) nie musi by¢ punktem przegi ia wykresu funk ji

0 0 0
′′
b)

f,
0 0 0

) punkt (x , f (x )) jest punktem przegi ia wykresu funk ji f wtedy i tylko wtedy, gdy
istnieje takie lewostronne s¡siedztwo punktu x i takie prawostronne s¡siedztwo punktu
0 0

x , »e w jednym z ni h f przyjmuje tylko warto± i dodatnie a w drugim  tylko

0
′′

warto± i ujemne.
0

Przykªad 5.31. Punktem przegi ia wykresu funk ji f : R → R okre±lonej wzorem

f (x) = sin x

jest midzy innymi punkt (0, 0), gdy» druga po hodna

f ′′(x) = − sin x

przyjmuje w przedziale (0, π2 ) tylko warto± i ujemne, natomiast w przedziale (− π2 , 0) tylko

warto± i dodatnie.

y = sin x
1

-π π

Przykªad 5.32. Punkt (0, 0) nie jest punktem przegi ia wykresu funk ji f : R → R
okre±lonej wzorem f (x) = x4 , pomimo »e f ′′ (0) = 0. Druga po hodna f ′′(x) = 12x2 jest

bowiem dodatnia w ka»dym prawostronnym i ka»dym lewostronnym s¡siedztwie punktu

x = 0.
y = x4

Twierdzenie 5.24.Zaªó»my, »e funk ja f : A → R, gdzie A ⊂ R, ma w pewnym

oto zeniu punktu x ∈ A po hodn¡ rzdu n − 1, gdzie n ­ 2, n ∈ N, a ponadto
0

f ′(x0) = f ′′(x0) = . . . = f (n−1)(x0) = 0

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 77

i istnieje f (x ) 6= 0. Wtedy punkt (x , f (x )) jest punktem przegi ia wykresu funk ji f

(n)

wtedy i tylko wtedy, gdy n jest nieparzyste.

0 0 0

Uwaga 5.16. Badaj¡ przebieg zmienno± i funk ji f , mo»na postpowa¢ nastpuj¡ o:

(1) wyzna zy¢ dziedzin funk ji f (je»eli nie zostaªa ona podana),

(2) wyzna zy¢ punkty wspólne wykresu funk ji f z osiami ukªadu wspóªrzdny h,

(3) sprawdzi¢, zy funk ja f ma pewne sz zególne wªasno± i, które pozwol¡ j¡ bada¢ nie

w aªej dziedzinie, ale w pewnym jej podzbiorze (na przykªad sprawdzi¢ parzysto±¢ i

okresowo±¢),

(4) obli zy¢:

• warto± i funk jif w ty h punkta h brzegowy h dziedziny, które do niej nie nale»¡,
• grani e funk ji f w ty h punkta h brzegowy h dziedziny, które do niej nie nale»¡,

• grani e funk ji f w +∞ i w −∞, je»eli s¡ one punktami skupienia dziedziny,

(5) wyzna zy¢ asymptoty wykresu funk ji f ,

(6) obli zy¢ po hodn¡ funk ji f i znale¹¢ punkty, w który h ta po hodna jest równa zero

lub nie istnieje oraz przedziaªy, w który h ma ona staªy znak,

(7) obli zy¢ drug¡ po hodn¡ funk ji f i znale¹¢ punkty, w który h ta po hodna jest równa

zero lub nie istnieje oraz przedziaªy, w który h ma ona staªy znak,

(8) zebra¢ uzyskane informa je o funk ji f (mo»na w formie tabeli), wy i¡gaj¡ przy tym

wnioski doty z¡ e monotoni zno± i, ekstremów lokalny h, wypukªo± i i punktów prze-

gi ia, a nastpnie narysowa¢ wykres funk ji f.

Przykªad 5.33. Zbadamy funk j okre±lon¡ wzorem
(x − 1)3 (x − 1)3
f (x) = 2 =
x − x − 2 (x + 1)(x − 2)
i narysujemy jej wykres.

(1) Dziedzin¡ funk ji f R \ {−1, 2}.

jest zbiór
1
(2) Wyzna zamy miejs e zerowe x = 1 i obli zamy f (0) = . Punkty wspólne wykresu
2
1
funk ji f z osiami ukªadu to (1, 0) i (0, ).
2
(3) Funk ja f nie jest okresowa, nie jest te» ani parzysta, ani nieparzysta.

(4) Li zymy grani e:

(x − 1)3 (x − 1)3
lim + = +∞, lim − = −∞,
x→−1 (x + 1)(x − 2) x→−1 (x + 1)(x − 2)

(x − 1)3 (x − 1)3
lim = +∞, lim = −∞,
x→2+ (x + 1)(x − 2) x→2− (x + 1)(x − 2)

(x − 1)3 (x − 1)3
lim = +∞, lim = −∞.
x→+∞ (x + 1)(x − 2) x→−∞ (x + 1)(x − 2)

2022/23
78 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

(5) Proste x = −1 i x = 2 s¡ asymptotami pionowymi. Sprawdzamy, zy istniej¡ asymp-

toty przy x → +∞ i przy x → −∞:

f (x) (x − 1)3
lim = lim = 1,
x→+∞ x x→+∞ x(x2 − x − 2)
3
 
(x − 1)
lim [f (x) − x] = lim  2 − x
x→+∞ x→+∞ x − x − 2

x3 − 3x2 + 3x − 1 − x(x2 − x − 2)
= lim
x→+∞ x2 − x − 2
−2x2 + 5x − 1
= lim = −2.
x→+∞ x2 − x − 2

Zatem prosta y = x−2 jest asymptot¡ przy x → +∞. W podobny sposób stwierdzamy,
»e jest ona równie» asymptot¡ przy x → −∞.

(6) Obli zamy po hodn¡

′ 3(x − 1)2(x2 − x − 2) − (x − 1)3(2x − 1)

f (x)=
(x − 2)2(x + 1)2
(x − 1)2[3(x2 − x − 2) − (x − 1)(2x − 1)]
=
(x − 2)2(x + 1)2
(x − 1)2[3x2 − 3x − 6 − (2x2 − 3x + 1)]
=
(x − 2)2(x + 1)2
√ √
(x − 1)2(x2 − 7) (x − 1)2(x − 7)(x + 7)
= = .
(x − 2)2(x + 1)2 (x − 2)2(x + 1)2

Po hodna ta istnieje w ka»dym punk ie dziedziny funk ji f. Wyzna zamy jej miejs a

zerowe ( zyli punkty sta jonarne) i przedziaªy, w który h ma staªy znak:

√ √
• f ′(x) = 0 ⇔ x = 1 ∨ x = 7 ∨ x = − 7,

f′ > 0 f′ < 0 f′ < 0 f′ < 0 f′ < 0 f′ > 0

√ √
− 7 −1 1 2 7

√ √
• f ′(x) > 0 ⇔ x ∈ (−∞, − 7) ∪ ( 7, +∞),
√ √
• f ′(x) < 0 ⇔ x ∈ (− 7, −1) ∪ (−1, 1) ∪ (1, 2) ∪ (2, 7).

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 79

(7) Obli zamy drug¡ po hodn¡

′′ [2(x − 1)(x2 − 7) + (x − 1)2 · 2x](x − 2)2(x + 1)2

f (x)=
(x − 2)4(x + 1)4
−(x − 1)2(x2 − 7)[2(x + 1)(x − 2)2 + (x + 1)2 · 2(x − 2)]
+
(x − 2)4(x + 1)4
(x − 1)[2x2 − 14 + 2x2 − 2x](x − 2)(x + 1) − (x − 1)2(x2 − 7)[2(2x − 1)]
=
(x − 2)3(x + 1)3
2(x − 1)[(2x2 − x − 7)(x − 2)(x + 1) − (x − 1)(x2 − 7)(2x − 1)]
=
(x − 2)3(x + 1)3
2(x − 1)[2x4 − 3x3 − 10x2 + 9x + 14 − (2x4 − 3x3 − 13x2 + 21x − 7)]
=
(x − 2)3(x + 1)3
2(x − 1)(3x2 − 12x + 21) 6(x − 1)(x2 − 4x + 7)
= = .
(x − 2)3(x + 1)3 (x − 2)3(x + 1)3

Po hodna ta istnieje w ka»dym punk ie dziedziny funk ji f. Wyzna zamy jej miejs a

zerowe i przedziaªy, w który h ma staªy znak:

• f ′′(x) = 0 ⇔ x = 1,

f′ < 0 f′ > 0 f′ < 0 f′ > 0

−1 1 2

• f ′′(x) > 0 ⇔ x ∈ (−1, 1) ∪ (2, +∞),

• f ′′(x) < 0 ⇔ x ∈ (−∞, −1) ∪ (1, 2).
(8) Zbieramy informa je o funk ji f i rysujemy jej wykres.

√
x −∞ − 7 −1 0
maksimum
−∞
rosn¡ a lokalne malej¡ a malej¡ a malej¡ a
f (x) asymptota równe −∞ +∞ 1
wklsªa √ wklsªa wypukªa 2 wypukªa
y =x−2 2(7 7+10)
− 9
f ′ (x) + 0 − − − −
f ′′ (x) − − − + + +

√
x 1 2 7 +∞
minimum
lokalne +∞
(1, 0)  punkt malej¡ a malej¡ a rosn¡ a
f (x) −∞ +∞ równe asymptota
przegi ia wklsªa wypukªa √ wypukªa
2(7 7−10) y = x−2
9
f ′ (x) 0 − − 0 +
f ′′ (x) 0 − + + +

2022/23
80 Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia Autor: Piotr Pikuta

x = −1
(x−1)3
y=
x2 −x−2

√ y = x−2
2(7 7−10)
9
1
2
√ √
− 7 1 7

√
2(7 7+10)
− 9

x=2

Przykªad 5.34.
1
Zbadamy funk j okre±lon¡ wzorem f (x) = x2e x i narysujemy jej

wykres.

(1) Dziedzin¡ funk ji f jest zbiór R \ {0}.

(2) Poniewa» funk ja f nie ma miejs zerowy h i nie jest okre±lona w punk ie zero, to

wykres funk ji f nie ma punktów wspólny h z osiami ukªadu wspóªrzdny h.

(3) Funk ja f nie jest okresowa, nie jest te» ani parzysta, ani nieparzysta.

(4) Li zymy grani e:

1 1
lim+ x2e x = lim t−2 et = +∞, lim x2e x = +∞,
x→0 t→+∞ x→+∞
1 1
lim− x2e = 0,
x lim x2e x = +∞.
x→0 x→−∞

(5) Prosta x = 0 jest asymptot¡ pionow¡. Sprawdzamy, zy istniej¡ asymptoty przy x→

+∞ i przy x → −∞:

f (x) 1
lim = lim xe x = +∞,
x→+∞ x x→+∞
f (x) 1
lim = lim xe x = −∞.
x→−∞ x x→−∞

Asymptot przy x → +∞ i przy x → −∞ nie ma.

(6) Obli zamy po hodn¡

1
f ′(x) = e x (2x − 1).
Po hodna ta istnieje w ka»dym punk ie dziedziny funk ji f. Wyzna zamy jej miejs a

zerowe ( zyli punkty sta jonarne) i przedziaªy, w który h ma staªy znak:

1
• f ′(x) = 0 ⇔ x = 2,

2022/23
Autor: Piotr Pikuta Matematyka dla studentów I roku kierunku hemia 81

f′ < 0 f′ < 0 f′ > 0

1
0 2

• f ′(x) < 0 ⇔ x ∈ (−∞, 0) ∪ (0, 21 ),

• f ′(x) > 0 ⇔ x ∈ ( 21 , +∞).
(7) Obli zamy drug¡ po hodn¡

1 1
2x2 −2x+1 1 x2 +(x−1)2
f ′′(x) = e x (2 − 2
x
+ 1
x2
) = ex · x2
= ex · x2
.

Po hodna ta istnieje w ka»dym punk ie dziedziny funk ji f. Nie ma ona miejs zero-

wy h i jest dodatnia.

(8) Zbieramy informa je o funk ji f i rysujemy jej wykres.

1
x −∞ 0 2 +∞
minimum
malej¡ a malej¡ a lokalne rosn¡ a
f (x) +∞ 0 +∞ +∞
wypukªa wypukªa równe wypukªa
f ( 21 ) = 14 e2
f ′ (x) − − 0 +
f ′′ (x) + + + +

y = x2 e1/x
e2
4

1
2

2022/23