Mstqillik:

KNC CHD
blfz Eliby
(Keleki, Dekabr 1993) Gnc qiyam il balam v parlament yolu il baa atdrlm dvlt evrilii Azrbaycan mstqillik v ardcl demokratik inkiaf yolundan sapdrd. Az sonra respublikann Mstqil Dvltlr Birliyin daxil olmas bu evriliin mntiqi sonluu oldu v 4 iyun qiyamnn sl mqsdini aq gstrdi. ki il yaxn idi ki, bu taleykl msl trafnda Azrbaycanda qzn siyasi mbariz gedirdi. ndi artq respublika MDB-nin zv olduqdan sonra mn bu mddt rzind, xsusil son bir ild ba vermi v Gnc qiyam il yekunlam hadislr, onlarn sbblri v mahiyyti haqda bzi fikirlrimi aqlamaq istyirm.

I. BZ HANSI RATD HAKMYYT GLDK Son bir ild ba vernlri thlil etmk n ondan vvlki dvr d nzr salmaq, AXC-nin hans raitd hakimiyyt gldiyini, hans irs yiy durduunu qsaca da olsa aradrmaq lazmdr. Cmiyyt Azrbaycan dvltiliyinin 1988-ci ild hans vziyytd olduunu yqin ki, ham yax xatrlayr. Hmin dvrd cmiyytin, daha dqiq desk znidar prinsipin saslanan mlki cmiyytinin d n vziyytd olduunu is ndns unutmuuq. nsan hyatnn btn sahlri faktiki olaraq dvlt, daha dorusu kommunist partiyas trfindn idar olunurdu. Partiya insanlarn xsi hyatna bel nzart edirdi, xatrlayn: ail qurmaq, yas-toy keirmk msllrin d qarrd. Demokratik dvltin sasn tkil edn xsi azadlq v msuliyyt, znidarilik v iqtidar zrind ictimai nzart o zaman ninki yox drcsind idi, htta bel prinsiplrin vacibliyi v mmknly d ox az adam dndrrd. nsanlar btn problemlri il brabr z talelrini hll etmk hququnu da bir "Dahi Rhbrin" ixtiyarna buraxmdlar. Bu "Rhbr" bizim vzimiz btn qrarlar qbul etmkl brabr azadlmzn v msuliyytimizin da sahibi idi. Bu prinsiplr zrind qurulmu Sovet cmiyyti azadlq, xsi tbbskarlq v fikir mxtlifliyi prinsiplri zrind qurulmu qrb cmiyytlri il yarda iflasa uramal idi v bel d oldu. Digr trfdn knardan idar olunan mvcud hakimiyyti adamlar znnk kimi qbul etmir, ona yad baxrdlar. Btn bunlar son nticd yerlrd korrupsiyann, konformizmin drin kk salmasna, mnviyyatszla sbb olurdu. Hmin blalardan htta n yax halda bel bir, iki il qurtarmaq mmkn olan ey deyildi v tbiidir ki, hl bu gn d cmiyytimiz o dhtli qsurlarn zhrini canndan xara bilmmidir. Bellikl, 1988-ci ild ilk zamanlar ancaq ideoloji v siyasi xarakter ksb edn ermni tcavz balanarkn mlum oldu ki, Azrbaycanda bu tcavzn qarsn almaq n n dvlt, n d mqavimt gstr bilck mlki cmiyyt var: SSR xalq deputatlarn qurultaylarnda srbst fikir sylmyi, slist cml qurma bacarmayan deputatlarmz ermnilrin ideoloji tzyiqi v tbliat qarsnda zlrini tamamil itirmi kimi grnrdlr. Odur ki, milltin mqavimt gcn artrmaq v respublikann mdafisini tkil etmk istyn Azrbaycan demokratlarnn qarsnda iki byk msl dayanrd: azad, znidariliyi mnimsmi mlki cmiyyt yaratmaq v mstqil, demokratik bir dvlt qurmaq. Biz vvlc birinci vzifni yerin yetirmkl ikinci mqsd d yol ama qrara aldq. AXC siyasi mbarizni davam etdirmkl mlki cmiyytin formalamas msllri il fal mul olmaa balad. V Azrbaycan artq 1991-ci ild ermni tcavz qarsnda vvllr olduu qdr d gcsz v kmksiz deyildi. Artq ermni tcavzn AXC-nin tbbs il yaradlm v iki il yaxn mddtd torpaqlarmz dmndn mvffqiyytl qorumu znmdafi dstlri, hkumt tzyiq gstrrk onu faliyytsiz qalmaa qoymayan ictimai tkilatlar, ermni tbliatnn qarsn almaa alan mstqil informasiya orqanlar mqavimt gstrirdilr. V bu gn AXC-n bhtan atanlar unutmamaldrlar ki bu tkilatn 2 min yaxn zv vtn yolunda hid olmular.

Mstqilliyin Elan Demokratik qvvlrin ciddi tzyiqi il 1991-ci ilin oktyabrnda Azrbaycann mstqilliyi rsmn elan edils d, ad dyimi kommunist rejimi raitind formal xarakter dayrd. Hmin rejimin tmsililri mstqillik haqda Konstitusiya Aktndan zlrini mhafiz etmk mqsdi il qalxan kimi istifad edir, id is Azrbaycan Rusiyadan knar tsvvr etmirdilr. mumi iqtisadi, siyasi, razi, hrbi, gmrk v maliyy mkanndan xmaq istiqamtind he bir mli addm atlmr, demokratik qvvlr trfindn veriln tkliflr, hazrlanan qanun layihlri mxtlif vasitlrl rdd edilirdi. Lakin Rusiyann znd d hadislr artq baqa istiqamtd cryan edirdi. Grnrd ki, Sovet imperiyasn "tmir" etmk mmkn olmayacaq. Khnlmi idarilik mexanizminin dalmas, milli ziddiyytlr, Rusiyada demokratik meyllrin inkiaf, Qrbl mqayisd siyasi, iqtisadi, mdni geriliyin drk edilmsi v s. imperiyan diz kdrmd. Kommunist partiyasnn lv edilmsi mstmlk idariliyin ar zrb endirmidi. 1991-ci ilin avqustunda hrbi kommunist qiyamnn mlubiyyt uramas militarist dairlrin l-qolunu hiss edilck drcd balamd. Bel bir raitd Moskvaya z tutan yerli rhbrlik ondan el bir midverici yardm ala bilmirdi. Yerlrd ba qaldrm milli-azadlq hrkatlar imperiyan tamamil sarstmd. Artq dnya tarixilri d qbul etmilr ki, bu hrkatlarn n qvvtli, qabaqcllarndan biri d AXC-nin rhbrlik etdiyi Azrbaycan xalq hrkat olmudur. Lakin Azrbaycann mstqilliyinin reallamas yolunda respublika parlamenti n ciddi mane idi. Son bir ne ild Azrbaycann taleyind facili hadislr Azrbaycan parlamenti il bilavasit baldr. Parlament sekilrinin saxtaladrlmas, htta o dvr n d mvcud reallqlar ks etdirmyn, tarixi prosesin inkiafna v milli mnafey zidd parlamentin formaladrlmas kommunist rhbrliyin Azrbaycan xalq qarsnda byk cinaytidir. Mstqilliy qar mbarizd khn rejim MDB-y daxil olmaa byk mid bslyirdi. Kompartiya lv edildikdn sonra Moskvaya tabeiliyin lverili yolu hrbi birlik idi. MDB-nin lap vvldn Varava Mqavilsi Tkilatna bnzr bir qurum kimi nzrd tutulduu zn bruz verirdi (rqi Avropa lklrindki siyasi proseslr uzun mddt Sovetlr Birliyi Varava Mqavilsi vasitsil nzart edirdi). Bel bir raitd Azrbaycan rhbrliyi respublikan MDB-y srklmkl onu yenidn Rusiyann asllna salmaq fikrind idi. lk dvrlrd MDB SSR-nin digr formada brpasna xidmt edirdi. Lakin tarixi inkiafn gedii imperiya sisteminin bhran il mayit edildiyindn Sovet ttifaqnn hr hans formada brpas chdi uursuzlua dar olmal idi. Respublikalar MDB-ni SSR-y evrilmy qoymad. Bu yolda MDB l doulan uaa bnzdi. Bu reall Azrbaycann demokratik qvvlri baa drd. Mtallibov Moskvada MDB-y daxil olmaq haqqnda snd qol ks d son nticd Azrbaycan MDB-y daxil etmk bizim vaxtmzda mmkn olmad. Bununla da Azrbaycann glck real mstqilliyi n bnvr qoyuldu. Ordu Quruculuu Respublikada mhafizkar qvvlr MDB-y daxil olmaa rait yaratmaqdan tr Milli Ordu quruculuuna ciddi kild maneilik trdirdilr. Hkumt demokratlar trfindn byk tzyiq nticsind Mdafi nazirliyi yaradlmdsa da, bu srf formal xarakter dayr, trdiln mxtlif txribatlar vasitsi il xalqda z gcn inamszlq tlqin edilir, tslimilik hval-ruhiyysi yaradlr, slind milli ordu qurman qeyri-mmknly dolay yollarla "sbut" edilirdi. Htta Mdafi nazirliyinin o zamank qrargah risi d etiraf edirdi ki, alt ayda Milli Orduya cmi 150 sgr toplamaq mmkn olmudu. Yerlrd yaradlm znmdafi dstlri mxtlif mliyyatlarda mqsdynl kild sradan xarlrd. Bak hrind v yerlrd ayr-ayr vzifli xslr qeyri-qanuni silahl dstlr yaradr, yaxud knll batalyonlar zlrin tabe etdirirdilr. Bel hrc-mrclik raitind Azrbaycanda llrd klli miqdarda qanunsuz silah toplanmd. Bu silah yalnz siyasi tkbbrlr xidmt etdiyindn dvlt v millt, mumilikd is mstqillik prosesin qar evrilmidi. Azrbaycanda bel xaotik vziyytin yaranmasnda bzi xarici dvltlr d maraql idilr. Onlar respublika daxilindki qanunsuz silahl dstlr vasitsi il istniln zaman vtnda qardurmas yaratmaq imkan ld edirdilr. Vtnda Mharibsi rfsind Bel siyast Azrbaycan n ar nticlr verdi. Xocal facisi khn rejimin yararszln nmayi etdirn sonuncu hadis oldu. Xalqn dvlt qurumlarna olan midi v etimad he endi v Mtllibov hakimiyyti iflasa urad. Bundan sonra partnomenklatura dvlt mlak hesabna maliyy chtdn gclnmi mafioz qvvlrl

sazi girrk hakimiyyti ld saxlaman mxtlif variantlarn hazrlad. Bu variantlardan biri tcili prezident sekilri keirib z nmayndsini yenidn dvlt bas krssn gtirmk idi. lkd vziyytin olduqca grgin olmasn, qardurmann daha da gclnrk vtnda mharibsin evrilmsi thlksini drk edn AXC v digr demokratik qvvlr bu sekilrin leyhin x etslr d, parlamentd azlqda qaldlar. V biz partnomenklaturann diqt etdiyi "oyun qaydalarn" qbul etmy mcbur olub, 1992-ci ilin iyun aynn 7-n tyin edilmi prezident sekilrind itirak etmyi qrara aldq. Seki kampaniyasnn gediind khn qvvlrin mlubiyytinin bu variantda da labdly tezlikl akar oldu. Bunu hiss edn dairlr artq mxtlif vasitlrl prezident sekilrindn kinmy v hakimiyyti ld saxlaman digr variantlarn realladrmaa baladlar. lkd daxili v xarici qvvlrin birg txribat planlar i salnd. ua v Lann dmn tslim edilmsi bu planlarn kulminasiya nqtsi idi. Bunun ardnca srhd rayonlarndan, mnaqi blgsindn mlki halinin ktlvi v tkil edilmi formada xarlmas baland. Mayn birinci yarsnda Azrbaycan byk k karvanlarn xatrladrd. Bu txribatlarda mqsd respublika razisinin yarsn boaltmaqla artn sekilrin keirilmsini pozmaq, hkumt bhrann drinldirmk, btvlkd is Azrbaycanda vtnda mharibsi trtmkdn ibart idi. Btn variantlarda uduzmu khn rejim indi d z xilasn A.Mtllibovu bu yolla yenidn hakimiyyt qaytarmaqda grrd. V bunlar mayn 14-d Ali Sovetin arlmas, istefa vermi A.Mtllibovun sekisiz prezident vzifsin qaytarlmas il nticlndi. Lakin irticann qlbsi uzun srmdi. Bir gn sonra AXC-nin v digr demokratik qvvlrin rhbrlik etdiklri xalq ayaa qalxd, pozulmu Konstitusiyan brpa etdi. Mtallibov rus hrbi tyyarsi il Moskvaya qad. Prezident sekilri rfsind siyasi tlatmlrl mayit ediln iqtisadi hyat Azrbaycanda tamamil brbad vziyyt gtirilmidi. He bir iqtisadi mexanizm ilmirdi. Korrupsiya, dvlt v xalq mlaknn dadlmas ktlvi xarakter almd. Azrbaycann rzaq ambarlar bombo idi, yanacaq ehtiyatlar gy sovrulmudu. 7 milyondan ox halisi olan bir respublikann Milli Banknda cmi 1,5 milyon dollar, 10 milyon rubl pul qalmd. Respublikada istehsal olunan snaye mhsulunun hcmi 1992-ci ilin ilk drd ay rzind yarbayar aa dmd. Knd tsrrfatnda vziyyt daha acnacaql idi. vvlki ill mqayisd 1992-ci ild 40 min hektara qdr taxl, 20 min hektara qdr pambq nzrd tutulduundan az kilmidi. sas istehsal fondlar ktlvi kild dadlmd. Azrbaycann iqtisadiyyat Rusiyadan tam asl vziyytd olduundan v respublikann milli pul vahidi olmamasndan mt-pul mnasibtlri, btvlkd maliyy sistemi pozulmudu. Respublikada nd pul atmadna gr camaat 4 aylq (bzi tsrrfatlarda daha ox) mk haqqn ala bilmmidi. Bel iqtisadi sarsntlar irisind boulan Azrbaycanda dvlt srhdlri Rusiya hrbilri trfindn "qorunurdu" v bir hisssi tamam nzartsiz qaldndan, gmrk xidmti olmadndan srvtlrimiz ktlvi kild dadlrd. Qeyd edildiyi kimi, respublikada oxsayl qanunsuz silahl dstlr faliyyt gstrirdi. Bak hrind sabitlik tamam pozulmudu, odlu silahlardan alan atlr adi hala evrilmi, hava qaralandan sonra klr xmaq qeyri-mmkn olmudu. Bellikl, Azrbaycan vtnda mharibsi rfsind idi. Bel bir ar vziyytd AXC prezident sekilrind qlb ald v biz tamamil dalm bir respublikann idariliyini z zrimiz gtrdk. Sabitlik Prezident sekilrindn sonra qarda szn tam mnasnda taleykl msllr dayanrd. Azrbaycan el vziyyt salnmd ki, hr hans bir i balamaq n ilk nvbd respublikada nisbi d olsa, sabitliy nail olmaq lazm idi. Alternativ qaydada prezident sekilri, milli qardurmaya doru gedn yollarn balanmas vtnda mharibsi thlksini xeyli azaltmd. Qanunsuz silahl dstlrin ksriyytinin trksilah edilmsi, cinaytkarla qar gcl mbariznin balanmas myyn drcd sabitlik meyllri dourdu. Respublikada vtnda slhn nail olmaq n ciddi addmlar atld. Hakimiyyt strukturlarnn tkili zaman cmiyytin yeni siyasi qvvlri il yana khn rejimin nmayndlrinin byk bir hisssindn d idarilikd istifad imkanlar saxlanld. Dvlt aparatnda mhm siyasi postlara tyinatlar AXC v Msavat partiyas zvlrindn edils d, digr siyasi partiyalarn (XAP, Ana Vtn, AXDP, Azrbaycan Xalqnn Hmryliyi Partiyas, Azrbaycan Kndli Partiyas v s.) nmayndlri d rhbr ilr clb edildilr. Nazirlr Kabinetind is ciddi kadr dyiikliklri demk olar ki, aparlmad. Kabinetin msul iilrinin 80-90 faizi khn rejimin nmayndlri idi. Mssis rhbrlrinin ksriyyti d son bir ild z yerlrind qaldlar. Bellikl, siyasi hakimiyyt glmi AXC iqtisadi hakimiyytin myyn mnada khn rejimin lind qalmasna razlq verdi.

lbtt, bizim n bu byk risk idi. Lakin burada iki mhm amil sas gtrlmd. Birincisi, uzun mddt tsrrfatda ilmi, idarilik tcrbsi olan kadrlarn imkanlarndan istifad etmk. kincisi is, khn rejimin nmayndlrin dmn mnasibt bslnilmdiyini nmayi etdirib milli barq haqqnda veriln byanatlar mli id tsdiq etmk. El bu mqsdl khn tsrrfat sisteminin trtdiyi "iqtisadi cinaytkarlar"a bir nv amnistiya elan edildi. Sosializm dvrnd toplanm kapitaln respublikadan axb getmmsi, lknin iqtisadiyyatnn inkiafna srf olunmas n rait yaradld.

II. MSTQLLK YOLUNDA ATILAN ADDIMLAR Biz mxaliftd olanda xalqa ox ey vd etmidik v btn vdlrimizd smimi idik. Lakin reallq bizim tsvvr etdiyimizdn d qat-qat ar, mrkkbmi, manelr daha ciddi, dmn daha mkrli imi. Odur ki, bir il rzind bizim ed bildiyimizl vdlrimiz arasnda hqiqtn frq oldu. Lakin AXC-nin birillik hakimiyyti dvrnd yaratd il onlar vvlki v sonrak hakimiyytlrin etdiklri arasndak frq daha bykdr. Biz qarya xan v ox zaman sni kild yaradlan tinliklri aradan qaldraraq, sl mstqilliy v demokratiyaya doru addm-addm, qtiyytl irlilyn bir ne kemi sovet respublikasndan biri olduq. Bu is, tbii ki, bir trfdn yenidn Azrbaycan modernldirilmi imperiyann quluna evirmy alanlar, digr trfdn is khn sovet respublikalarnda itirilmi hakimiyytlrini brpa etmk istyn yerli kommunist qvvlri narahat etmy bilmzdi. Mhz bu iki qvvnin mara st-st drk Gnc qiyamnn detonatoru rolunu oynad. slahatlar Qeyd ediln mrkkb vziyytd qarmzda duran txirsalnmaz vziflr Azrbaycann dvlt mstqilliyini tam realladrmaq, ordu yaratmaq v mharibd mlubiyytlrin qarsn almaq idi. lk vaxtlar lknin btn imkanlar ordu quruculuuna sfrbr edildi. Dalq Qaraban azrbaycanl kndlrinin boaldlmas, Xocal soyqrm, ua v Lann txribatlar nticsind dmn verilmsi, srhd blglrimizin mdafisiz qalmas xalq ar bir midsizliy dar etdiyindn ordu quruculuu yalnz hrbi-strateji problem olmayb, xeyli drcd siyasi-psixoloji problem sviyysin qalxmd. Knll batalyonlardan nizami orduya doru ilk addm hrbi ar ilrinin qaydaya salnmasndan baland. Hrbi hisslrin formaladrlmas ii srtlndirildi. Grln tdbirlr nticsind Adr v Goranboy rayonlar ermni iallarndan tmizlndi. Lann ksr kndlri dmndn azad edildi. Azrbaycanda ordu quruculuu ilrinin qaydaya dmsi tkc xarici dairlri deyil, bir sra daxili siyasi qvvlri d narahat etdiyindn txribat llr yenidn orduya uzanmaa balad. Hakimiyyt urunda mbariz aparan mxtlif qvvlrl koalisiyaya girmi kemi Mdafi naziri R.Qazyev bu i klli miqdarda vsait xrclnmsin baxmayaraq, ordu quruculuunu btn vasitlrl pozmaa alrd. Rusiyann Mdafi nazirliyi trfindn himay olunduundan ona qar effektli cza sulu ttbiq ed bilmmyimizi shvimiz hesab edirik. Lakin bunlara baxmayaraq, kemi SSR ordusunda xidmt edn zabitlrin v bir sra digr hrbi mtxssislrin clb edilmsi hesabna ordu quruculuunda myyn irlilyilr nail olunmudu. Qismn hrbi sfrbrlik v orduya ar ii yoluna qoyulmudu. Sonralar hrbi v siyasi mxalift trfindn tnqid mruz qalsaq da, kemi sovet respublikalar arasnda birinci olaraq rus ordusunun Azrbaycandan xarlmasnn baa atdrlmasn biz tarixi nailiyyt hesab edirik. Bu, Azrbaycan xalqnn ox mhm qlbsi, son illrd Azrbaycanda gedn milli azadlq hrkatnn, milli demokratik prosesin mntiqi nticsi hesab edilmlidir. Eyni zamanda yeni yaranan dvltlr irisind birinci olaraq Azrbaycan z srhdlrinin mhafizsini z zrin gtrd. Srhd zolaqlarndak hrcmrcliyin qars tam da olmasa alnd v n balcas Azrbaycan srhd qounlar tkkl tapd. Dvlt n zruri olan gmrk xidmtinin yaradlmas iin baland, bu sahd myyn sistem yaratmaq mmkn oldu. Gmrk sisteminin yaradlmas Azrbaycann tbii ehtiyatlarnn xaric manesiz danmasnn qarsn xeyli drcd ald. 1992-ci ild biz tamamil taqtdn salnm, xzinsi bombo bir lk gtrmdk. Ona gr d tdricn ll-cvahirat fondunun yaradlmas iin baladq. Bir illik faliyyt nticsind bu fonda 1,5 ton qzl v digr qiymtli metallar topland. Byk hrbi xrclr baxmayaraq 1993-c ilin iyun aynn 1-n qdr Milli Bankda dvltin v ayr-ayr mssislrin hesabnda saxlanlan valyuta ehtiyat 1992-ci ilin mvafiq dvrn nisbtn 100 dfdn ox artaraq 156 milyon dollar tkil edirdi. Bu mblin 40 milyonu dvltin yeni yaradlm valyuta, stabillik v

Prezident fondlarnn vsaitlrindn ibart idi. Aldm mlumata gr, hazrk iqtidar bu ehtiyat 3 ay rzind insafszcasna dadb. AXC-nin hakimiyyti dvrnd htta n tin raitd bel dvlt bdcsinin ksiri 5 faizdn artq olmayb. Bu Beynlxalq valyuta fondunun tlblrin tam uyun glmkl brabr, Azrbaycann glcyin byk midlr doururdu. Yeni iqtidarn 5 aylq faliyyti nticsind dvlt bdcsinin ksiri 9,5 faiz qdr artmdr. Bu is artq hiperinflyasiyadan v son drc ar iqtisadi bhrandan xbr verir. 1993-c ilin birinci yarsna snaye mhsulu Rusiyada 17%, Azrbaycanda is cmi 10% az istehsal olunub. Hmn mddtd Rusiyada inflsiya 2700% Azrbaycanda is 1200% olub. Milli pul nianlarn dvriyyy buraxdq. Bu, lknin siyasi nfuzuna msbt tsir gstrmkl yana, nd pul sahsind yaranm grginliyi d(drd ay idi ki, maalar verilmirdi) aradan qaldrd. Uzun mddt manat rublla mqayisd z balanc 1:10 nisbtini qoruyub saxlad (qeyd edk ki, hmin dvr rzind rus puluna nisbtn Belorus rublu 300%, Ukrayna kuponu is 700% qiymtdn dmdr). Manatmz 1993-c ilin iyununda rus rubluna nisbtn 10% (1:9) ucuzlasa da artq mumqafqaz valyutasna evrilmidi. Bu gn is yeni iqtidarn sabatsz, iqtisadi siyasti nticsind 1 manata cmi 5 rus rublu verirlr. Digr trfdn, Rusiyada qfltn keiriln pul islahat bizim milli valyuta buraxmamzn vaxtnda atlan ciddi iqtisadi addm olduunu tsdiq etdi. Real hyat sbut etdi ki, bu msld mxaliftin bizi tnqid etmsi yalnz siyasi tkbbrn v iqtisadi sbatszln nticsi imi. lknin siyasi sistemini dyidirmk istiqamtind uurlu addmlar atld. Demokratik cmiyyt doru irlilmk n plyuralizmi v azadfikirliliyi brqrar etmk lazm idi. Totalitar sovet cmiyytinin squtundan sonra demokratik prinsiplr ktl trfindn he d birmnal qbul edilmirdi. Totalitarizm oxlar n hyat trzi v bir dnyagr sistemin evrildiyi n demokratizm prinsiplri gcl mqavimt rast glirdi. Siyasi partiyalar v ictimai tkilatlar haqqnda, ktlvi informasiya vasitlri haqqnda qanunlarn qbul edilmsi totalitarizm buzunu sndrd. Qbul edilmi qanunlar sasnda 30-a qdr siyasi partiya, 200-dn artq ictimai birlik, 500-dn artq mtbuat orqan v informasiya vasitsi qeydiyyata alnd. Hakimiyytin hr budann xalq trfindn seilrk legitimldirilmsi sas siyasi xttimiz oldu. Demokratik, alternativ prezident sekilri nticsind ali icra hakimiyyti mandat bilavasit xalqdan ald. Prezident aparat trfindn hazrlanm v Milli Mclis tqdim edilmi sekilr haqqnda Qanun Azrbaycanda ilk df olaraq parlament sekilrinin oxpartiyallq sasnda keirilmsini nzrd tuturdu. ox tssf ki, htta mxaliftin d razlqla qarlad bu layihnin qbulu Milli Mclis trfindn aylarla yubadld v hl d qbul olunmam qalr. Respublikada mhkm hakimiyytini realladrmaq n mhkmlrin statusu haqqnda qanun qbul edildi. Lakin respublika Konstitusiyasn bu istiqamtd tkmilldirmk v demokratikldirmk mqsdil prezident trfindn Milli Mclis tqdim olunmu Konstitusiyaya lav v dyiikliklrin layihsi d Milli Mclis trfindn baxlmam qald. Hquq-mhafiz orqanlarnda kkl islahatlarn balanc qoyuldu. slah-mk sistemi Daxili ilr nazirliyinin tabeiliyindn xarlb dliyy nazirliyinin tabeiliyin verildi. Maraqldr ki, hquq-mhafiz sisteminin artq demokratik lklrin oxunda qbul olunmu bu cr tkili mslsi Rusiyada hl yeni gndliy xarlr. qtisadi siyastimiz sasn, iki mqsd ynlmidi: Birincisi: khn dvlt tsrrfatn vaxtsz dalmaqdan qoruyub saxlamaq v bunun n dvlt mlaknn gndlik talannn qarsn almaq, mk intizamn, vzifli xslrin dvlt qarsnda msuliyytini, ictimai srvtin mhafizsini gclndirmk; khn iqtisadi laqlri brpa etmk yolu il iqtisadiyyatda nisbi d olsa, sabitliy nail olmaq. kincisi: liberal iqtisadi islahatlara balamaqla respublikada bazar iqtisadiyyatnn formalamasna nail olmaq. Bu mqsdl Dvlt mlak Komitsi, Sahibkarla Yardm v Antiinhisar Komitsi, qtisadiyyat Nazirliyi, Torpaq Komitsi v s. dvlt orqanlar yaradld. qtisadi islahatlar tnzimlmk mqsdil 34 qanun, o cmldn dvlt mlaknn zlldirilmsi haqqnda, banklar v bank faliyyti haqqnda (mumiyytl bazar iqtisadiyyatna uyun bank sistemin yaradlmas n btn lazm qanunlar qbul edilmidir), mlkiyyt haqqnda, xarici investisiyalarn qorunmas haqqnda, icar haqqnda, torpaq vergisi haqqnda, aksizlr haqqnda qanunlar qbul edildi. Btn bu qanunlar Beynlxalq Valyuta Fondunun, Dnya banknn v Avropa Rekonstruksiya v nkiaf banknn ekspertlri trfindn nzrdn keirilib, bynilmidir.

Ticartin liberalladrlmas, dvlt ticart mssislrinin kommersiyaladrlmas, yarmq qalm tikililrin icary verilmsi haqqnda, xrda sahibkarla kmk v onun inkiaf etdirilmsi haqqnda frmanlar qbul edildi. Bundan baqa zlldirm, sahibkarla yardm, fermer tsrrfatnn inkiaf, emal snayesinin inkiaf haqqnda dvlt proqramlar hazrland. Bellikl, respublikada iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsi n mkmml hquqi baza yaradlm v bu ynd ilkin addmlar atlmaa balanmd. Qsa mddtd respublikada minlrl xsusi mssislr, o cmldn xarici ortaqlarn itirak il yzlrl birg mssislr yaradlm, onlarla mstqil bank (o cmldn, xarici ortaqlarn itirak il) faliyyt balam, kndd fermer tsrrfatnn inkiafnn ilkin mrhlsi kimi 17 mindn artq srbst icar kollektivi yaradlm, ticartin liberalladrlmas haqqnda frman sasn icra olunmu, ksr dvlt ticart mssislri hquqi xs olaraq nisbi mstqillik ld etmidi, zlldirm proqramnn ilkin mrhlsi kimi taksilrin v yaay evlrinin zlldirilmsin balanmd. Respublikamz uzun illr Rusiyann xammal lavsi olmu, istehsal etdiyi knd tsrrfat mallarn - pamb, zm, ttn v s. emal etmdn ucuz qiymt satmd. Emal snayesinin inkiaf proqramna uyun olaraq il rzind onlarla emal mssissinin (yirici, boyayc, toxucu, siqaret v hazr rab istehsal n) tikintisin balanmd. Azrbaycan iqtisadiyyatna xarici kapitaln clb olunmas n mhm ilr grlmd. Hazrlanan mqavillr gr, AB, ngiltr, Norve v Trkiynin neft kompaniyalar trfindn respublika neft snayesin 10 milyard dollara yaxn kapital qoyulmas gzlnilirdi. Respublika rhbrliyinin mqsdynl faliyyti nticsind Avropa il Orta Asiyan birldirn neft v qaz kmrlri, dmiryolu, avtomobil yolu, elc d Bak-sgndrun neft kmri respublika razisindn kemli idi. Bu yollardan respublikann ild 100 milyonlarla dollar mnft gtrcyi gzlnilirdi. Tbii ki vtnimizin bel inkiaf istiqlalmzn dmnlrini narahat etmy bilmzdi... Glck nslin zamann tlblrin uyun inkiafna zmin yaradan elm, thsil v mdniyyt sahsind d mhm islahatlar balanmd. Bir sra nqsanl chtlri olsa da, thsil haqqnda qanun Milli Mclis trfindn qbul edilmidi. Bu qanuna sasn thsil sahsind zl mssislrin almasna icaz verilirdi v tezlikl bel mstqil thsil ocaqlar yarand. Ali v orta ixtisas thsili mktblrin qbulun test sulu il keirilmsi son bir ilin mhm uurlarndan hesab edilmlidir. Bu aadk ali mktblrd v texnikumlarda qbul imtahanlarnn hans vziyyt dmsi, proteksiya, rvtxorluq, qohumbazlq, yerlibazlq v digr neqativ hallarn artq bir sistem halna evrilmsi he ks n sirr deyildir. Buna gr d tlb qbulunda test sulunun ttbiqi gcl mqavimtl qarlasa da, onun msbt nticlri tkzib edilmzdir. Kiik nqsanlara v sritsizlikdn doan bzi shvlr baxmayaraq, mumn seiln tlblrin elmi v intellektual sviyysi vvlki illrl mqayisd xeyli yksk oldu. Xarici lklr gndriln tlblrin seilmsind d bu prinsip sasn gzlnilmi, respublikann ehtiyaclar nzr alnaraq yzlrl gnc onlarla xarici lkd nadir ixtisaslar zr thsil almaq n imkan yaradlmd. Uzun mddt mzakir obyektin evrilmi latn lifbasna keid d, nhayt, nail olduq. gr bu xtdn imtina edilms, bu tdbirin Azrbaycan mdniyytinin inkiafna byk tsiri tezlikl zn gstrckdir. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, bizim bu addmmz kemi SSR-nin digr trkdilli respublikalar n nmun oldu v tezlikl onlar da latn qrafikasna kemk haqda qrar qbul etdilr. mumiyytl is yeni Azrbaycan mdniyyt chtdn biz daha ox yaxn olan Orta Asiya respublikalarnn kommunizm irsin v onu brpa etmk chdlrin qar mbariz aparan demokratlar n bir rnk oldu. Son illrin grgin v ziddiyytli hadislri Azrbaycan mdniyytinin inkiafna ar tsir gstrmy bilmzdi. lbtt, tk bizd deyil, kemi ttifaq hdudlarnda tkkl tapan yeni respublikalarn hamsnda mdniyyt zamann arlqlarn z iyinlrind kmli olub. Lakin Azrbaycanda zc mharibnin davam etmsi mdniyyt lazmi sviyyd qay gstrmk imkanlarmz xsusil mhdudladrmd. Bununla bel biz mxtlif vasitlrl mdniyytin tnzzlnn qarsn almaa chd gstrirdik. Ayr-ayr mdniyyt tkilatlarn qoruyub saxlamaq n imkan ddkc prezident fondundan bu tkilatlara yardm edirdik. Bellikl, hrbi raitin tinliklrin, biz kemi kommunizm sistemindn miras qalm problemlrin arlna, parlamentin konservativ mvqed dayanm hisssinin kskin mqavimtin baxmayaraq, bir illik hakimiyytimiz rzind - 1992-ci ilin mayn 15-dn 1993-c il iyunun 17-dk - Milli Mclisd 118 qanun v 160 qrar qbul edildi v bununla da demokratik, suveren Azrbaycanda qanunvericiliyin sas qoyuldu. Milli Mnasibtlr

Uzun mddt Azrbaycanda siyasi proseslrin ziddiyytli inkiaf milli mnasibtlr sahsind qeyri-stabil vziyyt yaratmd. Bu sahd totalitar rejimdn qalma problemlr mxtlif siyasi qruplarn, hakimiyyt urunda mbariz aparan qvvlrin oyunlar da lav edilmidi. Problemi tnzimlmk n biz ilk nvbd milli azlqlar, azsayl xalqlar v etnik qruplar haqqnda frman hazrladq. Beynlxalq tkilatlarn ekspertlrin ryin gr, kemi Sovet ttifaq respublikalar irisind hl he bir dvltd milli mnasibtlr bel sivilizasiyal formada tnzim edilmmidir. Bizim milli siyast sahsind atdmz mli addmlar daxildki txribatlara, xarici qvvlr respublikamzda milltlraras qardurma yaratmaa imkan vermdi. Mhz bu mqsdynl iin nticsind hakimiyytd olduumuz bir ild he bir milli separatlq hrkat uur qazana bilmyib. Qondarma "Tal-Muan Respublikas" avantrasnn iflas bir daha tsdiq etdi ki, Azrbaycanda milltlraras qardurma n ciddi zmin yoxdur. Mlum frmandan sonra 30-a qdr milli mdniyyt mrkzi Bak hrind yerl v normal i raiti il tmin edildi. Azsayl xalqlarn xard 4 qzet prezident fondundan maliyy yardm ald. Onlara radio v televiziyadan istifad etmk imkan yaradld. Xarici Siyast Faliyytimizin ox mhm sahsi olan xarici siyastd uurlarmz da oldu, uursuzluqlarmz da. Lakin mumi kild gtrsk, demk olar ki, biz xarici siyast sahsind qazandmz nailiyytlrin qurban olduq. Xarici siyast mslsi ayrca bir shbtin mvzusu olsa da, qsaca qeyd etmliyik ki, son bir ild Azrbaycan beynlxalq mnasibtlr sistemin zn yer tapa bildi. BMT-d, ATM-d, slam Konfrans Tkilatnda, regional qtisadi mkdalq Tkilatnda v digr beynlxalq birliklrd Azrbaycan brabrhquqlu dvlt kimi tmsil olunmaa balad. BMT-nin Bakda nmayndliyi ald. Qonu dvltlrl - Rusiya, Trkiy, ran, Ukrayna v Grcstanla qarlql faydal, brabrhquqlu mkdaln saslar qoyuldu. Moldova, Qazaxstan, Trkmnistanla iqtisadi sazilr imzaland. Belika, AB, Almaniya, srail, Misir, Pakistan, ngiltr il sx laqlr n mhkm zmin yaradld. Rusiya, Trkiy, Grcstan kimi dvltlrl dostluq v mkdalq haqda ikitrfli mqavillr baland. Trkiy il mnasibtlrimiz imzalanm sazilr nticsind yeni mrhly daxil olmudur. Bu, lkmizin perspektiv inkiaf n midverici meyllr doururdu. Bizi qonu ran dvlti il mnasibtlrd soyuqlua gr daha ox tnqid edirlr, lakin opponentlrimiz bir fakt unudurlar ki, Azrbaycann iqtisadi-ticart laqlrind ran Rusiyadan sonra ikinci yerd dururdu v bu qarlql faydal, igzar mnasibtlrin brqrar edilmsinin nticsi idi. Bununla yana, qeyd etmliyik ki, biz he bir dvltin regionda birtrfli qaydada mhkmlnmsin imkan vermmiik. AB v Qrbi Avropa lklri il mnasibtlr xarici siyastimizin balca istiqamtlrindn biri olub. Bizim bel mstqil siyast hyata keirmyimiz Azrbaycan vvlkitk z tsir dairsind saxlamaa alan v cmiyytimizd getdikc geni vst alan demokratiklm prosesini zlri n thlk hesab edn bzi qonu dvltlr trfindn qsqanclqla qalansa da, mumilikd xarici siyastimizin hmin istiqamtd qazand uurlar ksizdir. Apardmz grgin diplomatik i nticsind dnya siyastini myyn edn lklrin Azrbaycana mnasibtini yaxla doru dyimk mmkn oldu. Qrbin v AB-n siyasi dairlri Azrbaycanda demokratik bir cmiyytin yarandn dflrl n yksk sviyyd tsdiq etdilr. Azrbaycan, sivilizasiyann inkiaf qanunlarnn mumbri xarakter dad haqda z ideyalarnn tsdiqini bizim demokratiyada tapan qrb politoloqlarnn diqqt mrkzin evrildi. Avropa v Amerikann transmilli kompaniyalar lverili iqtisadi mkan kimi Azrbaycana z tutmaa baladlar. AMOKO, BP, Yunokal, Statoyl, Penzoyl v digr byk kompaniyalarla neft snayesi sahsind sazilr hazrlanrd. Neftin Aralq dnizin nql edilmsi haqda ilkin snd imzalanmd. Bu planlarn reallamas Azrbaycann inkiaf n byk perspektivlr ard. lky gcl investisiya axn balayacaqd. Btn bunlar Qrbin v AB-n Azrbaycana siyasi mnasibtind d sasl tkamln sbblrindndir. Bununla bal bir mslni d xsusi qeyd etmk istrdim: bzilri bel dnrlr ki, AB v digr Qrb dvltlrini Azrbaycanda yalnz neft maraqlandrr. Qti minm ki, insan hquqlarnn etibarl kild qorunmasn

dnyada ox vacib thlksizlik faktoru kimi qbul edn qrb ictimaiyyti Azrbaycanda demokratiyann tmin edilmsini iqtisadi maraqlardan he d az qiymtlndirmir. Bizim Qrbd demokratik imicimiz formalamd v ona gr d lkmizin apard ar mharibd Qrb trfindn mdafi olunduumuz bir dvr balayrd. Srf dvltlraras mnasibtlrdn lav bir sra beynlxalq ictimai tkilatlarla, demokratik institutlarla, dnyann aparc ktlvi informasiya vasitlri il sx laqlr yaradld. Dnya miqyasl bir ox siyasi v ictimai xadimlr Azrbaycana rsmi sfrl gldilr. Bunlar beynlxalq almd respublikamzn yeni imicinin formalamasna xarici dvltlrl rsmi diplomatik mnasibtlr yaradlmasndan he d az tsir gstrmirdi. Biz Azrbaycan mhz demokratik dvlt kimi dnyada tantdrdq. Artq he ks azrbaycanllara fundamentalist, fanatik, mdniyyti demokratik prinsiplr uyun glmyn bir millt kimi baxmrd. Shvlr Btn bunlarla yana, son bir ild gr bilmdiyimiz ilr d ox oldu, ciddi shvlr yol verildi. Bu, bir trfdn obyektiv sbblrl, ilk nvbd mharibnin dourduu tinliklrl bal idis, digr trfdn subyektiv amillrin nticsi idi. Bhrandan xman balca rti olan sasl islahatlarn hyata keirilmsind lngliy yol verildi. qtisadi islahatlarn realladrlmas hddindn artq gecikdirildi. Knd tsrrfatnda icar mnasibtlri ttbiq edils d, torpaqlarn kndlilr verilmsin, fermer tsrrfatlarnn yaradlmasna nail ola bilmdik (1992-ci ilin dekabr ayndan torpaq islahat haqqnda qanun layihsi Milli Mclis tqdim edils d, hl d qbul olunmayb). Nticd aqrar sahdki trdddlr v qeyri-myynliklr yalnz iqtisadiyyata deyil, siyasi hyata da mnfi tsir gstrdi. Ordu quruculuunda grln ilr d qnatbx deyildi. Nizam-intizam zif olduundan, komandirlrin msuliyytsizliyi v s. zndn ilk nvdb is xaricd v lkd myyn qvvlrin mqsdynl ii nticsind ordunun formalamas prosesi baa atmad v Klbcri mdafi ed bilmdik. Son hadislr zaman ordunun ayrayr adamlarn ar il qanunsuz silahl dstlr klind hisslr paralanmas da bunu tsdiq etdi. Xarici siyastimizin mhm uurlar il yana Ermnistann tcavzkar kimi tannmasna nail ola bilmdik. mumilikd xarici siyast aparatnn yaradlmamasn da bu shvlr crgsin daxil etmk lazmdr. Vtnda hmryliyi namin kemi partokratiyan tmsil edn cinaytkar nsrlr qar amansz mbariz aparmadq. Halbuki xalq yeni hakimiyytdn bunu gzlyirdi. Kadrlarn seilib yerldirilmsind d ciddi shvlr yol verildi. Dorusunu desk, semk imkanmz da geni deyildi - bu 70 ild xalq hm siyasi savaddan, hm profesionallqdan xeyli uzaq dmd, mnviyyat ciddi deformasiyaya uramd... Respublikada mhkm qanunuluq rejimi yarada bilmdik. Bu is dvltiliy zidd olan meyllrin inkiaf n lverili rait yaratd. Grdymz ilri kifayt qdr tbli ed bilmdik. Televiziya v mtbuatdan lazmnca istifad edilmdi. Xalqmza mstqillik v mharibd qlb namin mvqqti mhrumiyytlr dzmk hissi alaya bilmdik. cra intizam, xsusil prezident frmanlarnn icra sviyysi qnatbx olmad. Nhayt, hquq-mhafiz orqanlarnda islahatlar ox gec baladq, bu orqanlarda aparlan kadr siyastind kobud shvlr yol verdik. On illr boyu bu orqanlarda kk salm neqativ hallar bizim hakimiyyt dvrnd d qalmaqda davam edirdi. Lakin btn bunlar Azrbaycanda hakimiyyt bhrannn balca sbblri deyildilr. Eyni zamanda sadaladmz shvlr v nqsanlar xeyli drcd obyektiv amillrl d bal idi. a) qtisadi tinliklrin obyektiv sbblri: Bunlar ilk nvbd tam iflasa uram sosialist tsrrfat sisteminin smrsizliyi, khn iqtisadi laqlrin pozulmas, kemi SSR-nin razisindki iqtisadi mkan hat etmi drin bhran, bazar iqtisadiyyatna keidl bal iqtisadi mexanizmin olmamas nticsind meydana xan tinliklr idi. oxillik mharibnin lk iqtisadiyyat-

na vurduu ar zrb, razimizin 10%-dn oxunun ial edilmsi, 400 mindn artq qaqnn problemlri bizim imkanlarmz xeyli drcd mhdudladrmd b) Hrbi sahdki uursuzluqlarmzn obyektiv sbblri: gr Ermnistanda nizami ordunun yaradlmasna 1988-89-cu illrd balanlmdsa, biz bu i 1992-ci ild baladq. Kemi sovet ordusunda azrbaycanl zabitlrin ermnilr nisbtn nnvi olaraq azlq tkil etmsi d ordu quruculuunda zn gstrdi. Rusiyann z daimi mttfiqi olan Ermnistan silahla daha yax tchiz etmsi v Ermnistan ordusunu rus hrbi mtxssislri il tmin etmsi bizim n ar nticlr verdi. mumiyytl, mnaqinin lap vvlindn Rusiyann Ermnistana strateji mttfiq kimi yanamas v btn msllrd onu ksiz mdafi etmsi (siyasi, iqtisadi, hrbi, diplomatik v s.) mharibnin aparlmasn hddindn artq tinldirdi. Bunu qeyd etmk kifaytdir ki Moskva mtbuatnn etirafna gr Rusiya Ermnistan bdcsinin 57% dyir. Beynlxalq almd zif v o qdr d fal olmayan Azrbaycan lobbisindn frqli olaraq ermni lobbisinin gcl olmas, ermni ordusunun masir silahlarla silahlandrlmasnda v muzdlu terrorularn ermni ordusuna clb olunmasnda onun yaxndan itirak, n nhayt, bu lobbinin beynlxalq ryi uzun mddt Ermnistann xeyrin ynltmsi bizi bir sra tinliklrl z-z qoydu. c) Siyasi qeyri-sabitliyin obyektiv sbblri: oxillik Rusiya sartind olduumuz n demokratik nnlrin v demokratik tsisatlarn (oxpartiyalln, siyasi hquq v azadlqlarn, hakimiyytin sekilr yolu il ld edilmsinin, mlkiyyt azadlnn v s.) olmamas siyasi proseslrin ziddiyytli inkiafn doururdu. Azrbaycanda mara olan xarici qvvlrin daxildki siyasi proseslr aktiv mdaxilsi v bzi hallarda bu proseslri idar etmk chdlri, z xsi hakimiyytlrini brpa etmk n Rusiyann imperiyaprst dairlrinin siyastin xidmt edn yerli kommunist tbqsinin mvcudluu, iqtidar v mxalifti tmsil edn bir ox siyasi xadimlrin normal siyasi mbarizy almamas, slind buna hazr olmamalar nticsind siyasi proseslrin nzartdn xmas, hquqa v qanunulua zidd mcraya ynlmsi siyasi hyatda qeyri-stabillik meyllri yaradrd. Qiyam rfsind Bu meyllrin v qeyri-qanuni yolla hakimiyyt glmyin qarsn almaq n parlament sekilrinin keirilmsi zruri idi. Bu mqsdl prezidentin dflrl tzyiqindn sonra sekilr haqqnda Qanunun mzakirsi, nhayt, Milli Mclisin gndliyin daxil edilmidi. Yaxn aylarda oxpartiyal sistem sasnda parlament sekilri keirilckdi. Parlament sekilri yaxnladqca, respublikada qeyri-konstitusion yolla hakimiyyt can atan qvvlr son midlrinin d pua xacan grb fallamdlar. Goranboy v Adr Azrbaycan Ordusu trfindn ermni qsbkarlarndan tmizlns d, qeyri-konstitusion yolla hakimiyyt can atan qvvlrin v onlarn xaricdki havadarlarnn destruktiv faliyyti nticsind qanuni hakimiyyti zorla devirmk v respublikada qeyri-stabillik yaratmaq mqsdi il Klbcr rayonunun ermnilr tslim edilmsi n rait yaradld. Klbcr rayonu ermnilr trfindn ial olundu. Lakin bu mrhld ermni hcumlarnn qarsn almaq v respublikada sabitliyi saxlamaq n fvqlad vziyyt elan edilmsi Klbcr facisindn istifad edrk qanuni hakimiyyti zorla devirmk istynlrin midini pua xard. Prezident trfindn yaradlm komissiyalarn Mdafi nazirliyind apard iki yoxlama (1993-c ilin fevral, aprel aylar) bu sahd xeyli cinayt hallarn akara xard. Fevral aynda mdafi naziri R.Qazyev idn azad edildikdn sonra nazirliyi ondan thvil almal olan dvlt komissiyas akar etdi ki, orduda ninki adi silahlarn v dy sursatnn, htta ar hrbi texnikann bel uotu olmam, baxmszlq, tsrrfatszlq zndn MN-nin silah, dy sursat v ar texnika ehtiyatlar dadlm, dvlt mlak klli miqdarda (yz milyon rubllarla) mnimsnilmidir. Orduda yksk rtbli komandirlr trfindn "l canlar" saxlamaq v bu yolla da dvlt mlakn mnimsmk hallar geni yaylmd. Yoxlama komissiyasnn materiallar prokurorluq orqanlarna gndrilmi v bu materiallar sasnda qaldrlm cinayt ii zr kemi mdafi nazirinin mavini ilmi Baba Nzrli bada olmaqla

xeyli yksk rtbli zabit hbs edilmidi, istintaq davam etdikc digr hrbi komandirlrin d bu cinaytlrd itirak sbut olunurdu. Bundan lav Xocal, ua, Lan v digr facilrin gnahkarlarnn da Respublika Prokurorluunun prinsipsizliyi nticsind akar edilmmsi mni prezident kimi vadar etdi ki, fevral aynda xsusi frman verib prokurorluq orqanlarna taprm ki, hrbi cinaytlrin, xsusil d Xocal, ua, Lan facilrin gr qaldrlm cinayt ilrinin istintaq srtlndirilsin. Bu frmandan sonra Respublika Prokurorluunun Milli Mclis verdiyi mlumata gr, hmin ilrin istintaq artq bitmk zr idi v yaxn vaxtlarda btn tqsirkarlarnn blli olaca gzlnilirdi. Bellikl, Milli Orduda korrupsiyaya quranm v milli xyant yolu tutmu cinaytkar nsrlr msuliyytdn yaxa qurtara bilmycklrini drk edrk xilas yollar axtarmaa baladlar. Bu mqsdl d onlar hkumt tabe olmaqdan imtina edn S.Hseynovun simasnda z mdafiilrini grb onun trafnda birldilr. Digr trfdn R.Qazyev idn azad edildikdn sonra mn gstri verib hrbi xidmt arlan 18 yal gnclrin xsusi hazrlq kemdn birbaa dy blglrin gndrilmsini qti qadaan etdim. 1993-c ilin yaz ar kemi ttifaq respublikalarnn hamsndan frqli olaraq 100% yerin yetirildi. Btn arlar ordu nizamnamlrin mvafiq hrbi tlim clb olundular. Bellikl, nizami Ordu yaradlmas n sasl ilr balanld v ordudan dvlt leyhin istifad etmyi nzrd tutan qvvlr drk etmy baladlar ki, bir qdr d gecikslr, onlarn niyytlri pua xacaq v artq yeni yaranm salam, nizami Ordudan hrbi evrili mqsdi il istifad etmk mmkn olmayacaq. Gnc qiyam n n baland v mvffqiyyt qazand? Azrbaycann tam siyasi v iqtisadi mstqillik xtti gtrmsi, qonu dvltlrin, xsusil Rusiyann, qismn rann nfuz dairsindn xmas bu lklrin narahatlna sbb olmudu. Qrb lklri il iqtisadi sahd aparlan danqlar artq yekun mrhly daxil olmaq zr idi. Neft mqavillri il bal ilkin razlamalar ld edilmi, niyyt protokollar imzalanmd. Payza qdr AMOKO, BP v digr transmilli kompaniyalarla mli mqavillr imzalanmal idi. yunun 30-da Azrbaycan prezidentinin Byk Britaniyaya rsmi sfri planladrlmd. Azrbaycan razisindn keck neft v qaz kmri, dmir v avtomobil yollar haqqnda ilk beynlxalq razlamalar ld edilmidi. BMT v ATM rivsind aparlan diplomatik i saysind iyunun 15-d Klbcrin azad edilmsi haqda plan hazrlanb imzalanmd v bununla da artq dy mliyyatlarna son qoyulacaq, Azrbaycan-Ermnistan mnaqisinin siyasi yolla hlli prosesi balanacaqd. Btn bu tdbirlrin reallamas Azrbaycann mstqilliyi n tkc iqtisadi tminatlar deyil, eyni zamanda siyasi tminatlar da verirdi. Bu baxmdan Gnc yaxnlndak hrbi hissd qiyamn iyun aynn vvllrind balanmasn tsadfi hesab etmk olmaz. Qiyamn balca mqsdlrindn biri Qrb lklri il imzalanmaq rfsind olan neft mqavillrini pozmaq idi. str Rusiyann, istrs d rann bu msld xsusi maraqlar olduundan hmin lklr nyin bahasna olursaolsun bu mqavillrin imzalanmasnn qarsn almaa chd gstrirdilr. nki Azrbaycan-Trkiy neft kmri ninki Azrbaycann, kmrdn istifad edn Orta Asiya v Qazaxstan respublikalarnn da Rusiyann tsir dairsindn qopub iqtisadi v siyasi mstqilliy xmasnda hmiyytli rol oynayacaqd. Gnc qiyamnda Rusiyann hrbi-siyasi dairlrinin bilavasit itirakn tsdiq edn oxlu faktlar vardr. Qiyamlarn randa da bel dairlr trfindn dstklnmsi d artq sirr deyildir. Qiyamn digr xarici aspekti Qaraba mharibsi il baldr. Klbcrin ialndan sonra ATM lklrinin bu msly mnasibti daha da aydnlam, BMT-nin 822-ci qtnamsi Minsk qrupunun sas ii sndin evrilmidi. AB v Trkiynin sylri il n Rusiya, n d Ermnistan trfli razlamalardan aq surtd imtina ed bilmirdi. Atin dayandrlmas v slh danqlarnn balanmas Rusiyann regiona nzartini xeyli drcd zifldirdi. Ona gr nyin bahasna olursa-olsun bu prosesi pozmaq lazm idi. Bu mqsdl Gnc qiyamndan mhartl istifad edildi. V qiyamdan sonra qsa mddtd Azrbaycann alt rayonunun ial edilmsi Gnc hadislrinin bilavasit mntiqi nticsi oldu. Bu ial faktndan artq indi Rusiya z rtlrini Azrbaycana dikt etmk, slind is yenidn Azrbaycana qaytmaq n bir vasit kimi istifad edir. Qiyamn daxili sbblrin gldikd is, lkd kommunist restavrasiyas chdlri n balca sbb idi. 1993-c ilin vvllrind 150-y qdr "xalq deputatnn" buraxlm Ali Sovetin sessiyasn ymaq ar bu istiqamtd atlm ilk addm idi.

Hadislrin sonrak inkiaf bir daha tsdiq etdi ki, Azrbaycanda kommunist inzibati idarilik sistemini yenidn brpa etmk chdi gstrilir. Hrbi cinaytlrd itirak etmi yksk rtbli zabitlrin msuliyytdn yaxa qurtarmaq n hr ey hazr olmas, siyasi mxaliftin hakimiyyt can atmas v qiyamlarla hmry olmas, qanuni seilmi hkumti qoruyacaq dvlt strukturlarnn formalamasnn bir il rzind baa atdrlmamas, dvlt v hkumt aparatnn bzi yksk vzifli xslrinin qiyamlarla gizli laqlri, cmiyytd demokratik nnlrin v tsisatlarn zif olmas v s. amillr qiyamlarn qlbsin xidmt etmidir. Qiyamn Nticlri Biz bu qiyamn Azrbaycan flakt apardn vaxtnda bildirmidik. Mqayis n deyk ki, bir illik hakimiyytimiz dvrnd Adr v Goranboyu azad edib Klbcri itirmidiks, yeni iqtidarn hakimiyytd olduu ilk iki ay rzind respublikann be rayonu - Adam, Adr, Fzuli, Cbrayl, Qubadl, daha sonra is Zngilan dmn thvil verilmidir. st-st bu razilr Qaraba mharibsinin balanmasndan bri itiriln torpaqlardan qat-qat bykdr. Bu gn ermni hrbi birlmlri 161 km msafd cnub srhdlrimiz nzart edirlr. Ba vermi dvlt evrilii Azrbaycann real mstqilliyi n ciddi thlk yaradr. Son bir ild formaladrlm siyasi kursdan imtina edilir. Milli Mclisin sentyabrn 3-d keiriln iclasnda is yeni rhbrliyin siyasi oriyentasiyas tamamil aydn oldu. Grnr, tarix qarsnda msuliyytdn ehtiyat edrk H.liyev respublikann taleyini yenidn Rusiyann hkmn vermyin cavabdehliyini parlamentin zrin qoydu v mhz parlamentdn lav slahiyyt (?) alaraq Rusiya il bu haqda danqlar apard. Son illrd bir ox siyasi cinaytlrin itiraks olan Azrbaycan parlamentinin kommunistlr bloku bu cinayti d z zrin gtrd. Azrbaycandak yaranm grginlikdn, torpaqlarn ial edilmsindn MDB-y daxil olmaq n mhartl istifad edildi. Unudulur ki, respublikann bu vziyyt dmsi he d MDB-y daxil olub-olmamaqdan asl deyildir. Sadc olaraq, MDB v ya baqa bir formada Rusiyann suverenliyimizi mhdudladran ar rtlrini qbul etmkdn, Rusiyann yenidn Azrbaycana qaytmasndan shbt gedir. Azrbaycann ran v Trkiy il srhdlrinin rus qounlar trfindn qorunmas, ksiz ki, imperiyann khn hdudlarda brpasnn balanc demk olard. Azrbaycanda Milli Ordu qsdn dadlr ki, biz hr vaxt baqa dvltin ordusuna mhtac olaq. Biz n ar vziyytimizd bel Dalq Qarabada yaranm qurumu trf kimi qbul etmmiik. Dvlt evrilii nticsind hakimiyyt glmi yeni qvvlr hakimiyytd mhkmlnmk namin Qarabaa dair hr cr svdlmlr, htta Azrbaycan n n lverisiz variantlara bel hazr olduqlarn nmayi etdirirlr. Yksk vzifli xslr, lk rhbrinin tapr il zdniraq "DQR"-in "xarici ilr naziri" il brabr trflr kimi sndlr imzalayrlar. Shbt Qarabada ermnilrin yaratdqlar v mstqil daxili, xarici siyasti, z ordusu olan bir qurumun Azrbaycan trfindn tannmas thlksindn gedir. Biz mharibni bundan lverili rtlrl baa atdra bilrdik, lakin milli xyant yolunu tutmadq. Addm-addm respublikann Qrbl byk tinliklrl yaradlm laqlrindn geri kilir. ld edilmi iqtisadi razlamalardan mxtlif bhanlrl imtina edilir. Qaraba problemi btvlkd Rusiyann inhisarna verilir. Btn bunlar son illrin tin mbarizd ld edilmi naliyytlrinin stndn qlm kmk demkdir. Biz indi d bu fikirdyik ki, ATM rivsindn knarda Qaraba probleminin hlli yoxdur v bunun hr hans separat formada mvqqti "hlli" olsa-olsa yeni mnaqinin balancn qoyur. bh etmirm ki, Azrbaycan xalq kimlrins vzif v hakimiyyt ehtiraslar namin torpaqlarnn qurban verilmsi il barmayacaqdr. Gec-tez hqiqt akarlanacaq, hakimiyyt hrislrinin sl simas grsnckdir. Lakin el indinin znd d ox eylr alr, quyu qazanlar zlri nvb il qazdqlar quyuya drlr. lbtt, btn qeyd edilnlr son bir ilin olsa-olsa qsa salnamsidir, vaxt tck, zaman keck yeni-yeni faktlar akarlanacaq v o zaman tn bir ilin uurlar il uursuzluqlarn demokratik qvvlrin Azrbaycann mstqilliyini brpa etmk n XX srd gstrdiklri ikinci chdi daha dolun qiymtlndirmk mmkn olacaq. N etmli? Bu mrhld mlubiyytimiz baxmayaraq, mn bu gn d tam minlikl dey bilrm ki, bizim strateji xttimiz, sediyimiz mstqillik, demokratiya v liberal islahatlar yolu Azrbaycan xalqnn mnafeyin uyun yegan dzgn yoldur. Milli mstqillik ld etmk imkanmza v Azrbaycanda demokratik cmiyyt qurman mmknlyn bh il yanaanlar da tezlikl bu szlrd n drcd byk hqiqt olduunun ahidi olacaqlar.

Uzun mddt nvanmza sylnn r v bhtanlara, sassz ittihamlara cavab olaraq mn burada Avropa Yenidnqurma v nkiaf Banknn 1993-c ilin mart aynda qbul etdiyi memorandumdan bir sitat gtirmk istyirm: "Azrbaycan bazar iqtisadiyyatna keid istiqamtind apard ilr, demokratiyann v oxpartiyaln inkiaf mrhlsin, iqtisadi potensialna, halisinin mentalitetin gr iqtisadi islahatlara balam kemi SSR respublikalar irisind n hazrlql respublikadr"... Azrbaycan dvltiliyini yaradb baa atdrmaa bu mrhld biz imkan vermdilr. Cmiyytin z d sviyysi etibar il eyni zamanda hm mharibnin mhrumiyytlrin, hm d bazar islahatlarnn arlqlarna dzmk iqtidarnda olmad. Lakin Azrbaycanda mlki cmiyytinin saslarn yaratmaq biz myssr oldu. Mstqil, demokratik dvltin yaranmasnn ilkin rtini, bnvrsini, onun zmantini d mhz bu keyfiyyt tkil edir. Bu gn biz midsizliy qaplmamalyq. Mlubiyytimiz n qdr ac olsa da mvqqti, zamana ehtiyac olan bir msldir. Azrbaycann mstqilliyi urunda mbarizd demokratik hrkat z qvvlrini yenidn sfrbr etmli, vvlki qdrtini brpa etmli, xalqn myyn mnada itirilmi etimadn zn qaytarmaldr. Maarifilik iini, demokratik ideallarn - insan hquqlarnn toxunulmazlnn, humanizm dyrlrinin tbliini davam etdirmk bizim balca vziflrimizdn biri olaraq qalr. Demokratik hrkatmz he bir gzt getmdn ilk nvbd mstqilliyimizin keiyind dayanmaldr, respublikann hazrk iqtidarna mstqilliyimiz, razi btvlymz, milli srvtlrimiz xll gtirck addmlar atmaa yol vermmk n btn siyasi mbariz sullarndan istifad etmlidir. Onlara Azrbaycan demokratik inkiaf yolundan dndrmy, yenidn totalitarizm qaytarmaa imkan vermmlidir. nanram ki, demokratik, mstqil Azrbaycann alternativi yoxdur. *** .