BIOLOGIA ŚWIATA ZWIERZĄT

ćwiczenia
Ćwiczenia 1
Ogólna charakterystyka pierwotniaków
1. Typy budowy komórki pierwotniaków.
Wyróżniamy kilka zasadniczych typów budowy pierwotniaków
 wiciowce – ma w zasadzie stały kształt ciała (dzięki nieco grubszej błonie plazmatycznej), porusza się
za pomocą jednej lub większej ilości wici.
 pełzaki – ma zmienny kształt ciała, który wyciąga się w płatowate lub nitkowate nibynóżki
(pseudopodia).
 słonecznice – mają ciało w kształcie kulistym i cienkie nibynóżki, które rozchodzą się promieniście we
wszystkie strony.
 sporowce – ciało pozbawione organelli ruchu.
 orzęski – mają ciało okryte równoległymi rzędami rzęsek.
Typ budowy ciała pierwotniaków stanowi główne kryterium podziału pierwotniaków na poszczególne typy.

2. Budowa pellikuli u euglenin, orzęsków i Apicomplexa.

Euglenidy – u pewnych gatunków pellikula może być bardzo gruba. Skład chemiczny jest mało znany, ale nie
zawiera celulozy. Często ma ozdobny ornament w postaci szeregów perełek lub guzków o różnych kształtach.
U niektórych gatunków jest spiralnie prążkowana, a wtedy odznacza się niezwykłą giętkością i umożliwia
znaczne zmiany kształtu ciała (metabolia). Pellikula może być poprzebijana małymi otworkami, przez które
wiciowiec w pewnych okresach wydziela substancje śluzowate; są one potrzebne przy przechodzeniu w stan
plamelii (częsty u gatunków posiadających chlorofil).
Orzęski (ciliata) – pellikula jest przeważnie cienka i elastyczna, ale u niektórych gatunków może być gruba i
sztywna – czasami może sprawiać wrażenie pancerza. Pod pellikulą leżą zanurzone w ektoplazmie
kinetosomy i struktury włókniste.
Apicomplexa – Eugregarinida; ciało pokryte grubą kutikulą, podłużnie prążkowaną. Na granicy ekto- i
endoplazmy leżą kurczliwe włókienka plazmatyczne, biegnące wzdłuż całego ciała (myonemy).
Archigregardinida – pellikula jest lekko zapadnięta i w ten sposób powstają na niej regularne podłużne
prążki.

3. Charakterystyka organelli komórek pierwotniaków.

Komórka tworząca ciało pierwotniaka jest bryłką protoplazmy (substancja złożona z koloidów, ma płynną i
lepką konsystencję i nie rozpuszcza się w otaczającej ją wodzie), otaczającej jedno lub kilka jader.
Protoplazma składa się z nieco gęstszej warstewki zewnętrznej zwanej ektoplazmą i rzadszej wewnętrznej –
endoplazmy. Ektoplazma wielu pierwotniaków zawiera trychocysty – twory w kształcie pręcików, ułożone
prostopadle do powierzchni ciała, które w razie podrażnienia lub ataku zostają wystrzelone na zewnątrz i
zastygają w wodzie w postaci cienkich nici. Cała komórka pokryta jest błonką – pellikulą. U większości
pierwotniaków jest ona bardzo cienka i delikatna, co umożliwia zmiany kształtu ciała, ale są takie formy,
gdzie pellikula jest gruba i sztywna, podobna do pancerza. Stanowi ona część żywej substancji pierwotniaka.
W niektórych wypadkach ektoplazma wydziela na powierzchni ciała odrębną otoczkę, która nie ma
właściwości żywiej pellikuli – kutikulę.
Jądro ma podobną budowę i pełni taką samą funkcję, jak u zwierząt wyższych: chromatyna jądrowa zawiera
kwas DNA, który jest nośnikiem cech dziedzicznych.
Aparat Golgiego, ma różny kształt u różnych grup. Najczęściej w formie wielu drobnych diktyosomów
rozrzuconych w cytoplazmie (wiciowce zwierzęce – duże, pojedyncze ciałko ->aparat parabazalny).
Diktysomy mnożą się w czasie wzrostu pierwotniaka i w czasie podziału przechodzą po połowie do obu
potomnych osobników. Funkcja aparatu nie jest o do końca poznana – u wiciowców roślinnych powstają tam
łuseczki pokrywające powierzchnię ich ciała; u innych służy przypuszczalnie do gromadzenia niektórych
substancji wydzielanych przez komórkę.
4. Jak oddychają pierwotniaki?
Pierwotniaki przebywające w środowisku tlenowym oddychają całą powierzchnią ciała, natomiast te
przebywające w środowisku o małej zawartości tlenu (najczęściej pasożyty) – uzyskują energię z rozkładu
związków zapasowych (głównie glikogenu). CO2 usuwają na zewnątrz całą powierzchnią ciała.

5. Jak odżywiają się pierwotniaki?

Pod względem sposobów odżywiania możemy podzielić pierwotniaki na dwie główne grupy:
 wiciowce roślinne – posiadają one chromatofory; asymilują i w drodze fotosyntezy wytwarzają
materię organiczną, podobnie jak rośliny zielone. Jest to odżywianie autotroficzne.
 pozostałe pierwotniaki, które nie posiadają chromatoforów i muszą zjadać gotową materię
organiczną, podobnie do zwierząt. Ten rodzaj odżywiania określa się mianem heterotroficznym.
Objawia się on w dwóch postaciach:
 (najprostszy) pierwotniak chłonie całą powierzchnią ciała materię organiczną rozpuszczoną
w wodzie (np. aminokwasy) -> sposób saprofityczny. Spotykany głównie u wiciowców
bezbarwnych (np. Astasia, Spongomonas) i większości gatunków pasożytniczych.
 polega na zjadaniu uformowanego pożywienia pod postacią innych organizmów lub ich
szczątków; muszą one dostać się jakoś do wnętrza ciała pierwotniaka – u korzeniówek (brak
stałego kształtu ciała) półpłynne nibynóżki oblewają napotkane pożywienie i wciągają je do
wnętrza; podobnie postępuje wiele wiciowców mających zdolność do wytwarzania
pseudopodiów.
Czyli pożywienie dostaje się do wnętrza pierwotniaka przez jakiekolwiek miejsce komórki i tak samo zostają
wyrzucone niestrawione resztki pokarmu. U pierwotniaków o bardziej skomplikowanej budowie pokarm
dostaje się przez specjalny otwór gębowy (cytostom), a niestrawione resztki są usuwane tylko przez
określone miejsce – cytopyge.
Pożywienie, które dostało się do wnętrza komórki zostaje wraz z wodą otoczone cieniutką błonką
plazmatyczną. W ten sposób powstaje kulista wodniczka (wakuola) pokarmowa, do której cytoplazma
wydziela fermenty trawienne. Strawione składniki pokarmowe zostają wchłonięte przez cytoplazmę, a
niestrawione resztki wyrzucone przez powierzchnię ciała na zewnątrz. Wodniczki pokarmowe o wydaleniu
niestrawionych resztek pokarmu kończą swoją czynność – są tworami okresowymi i występują głównie u
pierwotniaków wolnożyjących.
Pinocytoza przebiega podobnie, ale tworzą się z reguły mniejsze wodniczki (pinocytalne), a po ich zaniku cała
treść wodniczki przechodzi do cytoplazmy.
Substancje pokarmowe są bezpośrednio wykorzystywane w procesach przemiany materii albo są
gromadzone w cytoplazmie w postaci związków zapasowych (np. glikogenu).
Nadmiar wody, która na zasadzie osmozy wnika ciągle do ciała pierwotniaków słodkowodnych zbiera się przy
powierzchni ciała w tzw. wodniczkach tętniących, które o kilkadziesiąt sekund kurczą się i przez mały
otworek w błonce opróżniają do otoczenia. Płynne produkty przemiany materii są wydalane przez całą
powierzchnię ciała.
Niektóre pierwotniaki odżywiają się w sposób mieszany: asymilują, ale równocześnie wchłaniają płynną
materię organiczną z otoczenia.

6. Jak poruszają się pierwotniaki?

U pierwotniaków występują różne organella ruchu. Sarkodowe poruszają się za pomocą nibynóżek, czyli
nietrwałych wypustek cytoplazmatycznych, w kierunku których przelewają resztę cytoplazmy. Wiciowce
mają długie wici, umieszczone przeważnie w przedniej części ciała w liczbie 1-10 w zależności od gatunku; u
niektórych gatunków występuje dodatkowe organelllum w postaci błony falującej. Orzęski na całej lub części
powierzchni ciała pokryte są rzęskami. Wici i rzęski zbudowane są na tej samej zasadzie.
Pierwotniaki mogą się poruszać, pełzając po podłożu lub pływając. Umożliwiają im to organella ruchu w
postaci nibynóżek, wici lub rzęsek. Sposób poruszania się będzie ściśle związany z typem budowy
pierwotniaka.
7. Jak zbudowane jest undulipodium?
Wici i rzęski zbudowane są na tej samej zasadzie. Każda z nich zawiera grupę mikrotubul (kinet) osłonięty
wypustką błony komórkowej. Dziewięć par mikrotubul tworzy pierścień. W środku pierścienia znajdują się
dwie pojedyncze mikrotubule. Układ ten jest obecny (9+2) prawie u wszystkich eukariotyczny wici i rzęsek
ruchowych, a układ 9+0 jest charakterystyczny dla nieruchomych rzęsek i wici.

9+2 9+0
Wzdłuż kinety po jej prawej stronie biegnie włókno – kinetodesma, które łączy poszczególne kinetosomy.
Cała ta konstrukcja mieści się pod pellikulą i barwi się niektórymi solami srebra (stąd nazwa: system
srebrnochłonny). Wyróżnia się włókna osiowe – włókna obwodowe.

8. Jak rozmnażają się pierwotniaki?

Zwykle rozmnażają się bezpłciowo, ale występuje u nich również rozmnażanie płciowe, związane z
konieczności wymiany materiału genetycznego.
 rozmnażanie bezpłciowe – polega na podziale osobnika macierzystego na dwa lub kilka osobników
potomnych, przy czym rozpoczyna się on mitotycznym (kariokinetycznym) podziałem jądra. Podział
osobnika może przebiegać bezkierunkowo (np. u sarkodowych), podłużnie (np. u wiciowców) lub
poprzecznie (np. u orzęsków).
Niektóre gatunki pierwotniaków rozmnażają się bezpłciowo w inny sposób (np. przez pączkowanie – u
pierwotniaków osiadłych).
 rozmnażanie płciowe – biorą w nim udział gamety (komórki płciowe), które powstają przez podział
odpowiednio przekształconych trofozoitów (np. u toczka) bądź przez specjalizację osobników w
określonych stadiach rozwojowych (np. u zarodźca). Gamety zewnętrznie jednakowe, a różne tylko
fizjologicznie zwą się izogametami, natomiast gamety różne morfologicznie i fizjologicznie –
anizogametami. U niektórych gatunków gameta żeńska jest większa i mniej ruchliwa, niż gameta
męska, co jest powszechne u tkankowców. Proces tworzenia gamet poprzedzają przeważnie 2
podziały, z których jednej jest podziałem mejotycznym – redukcyjnym. Gamety zawierają w jądrze
pojedynczą liczbę chromosomów, w stosunku do osobnika macierzystego, są wiec komórkami
haploidalnymi. Gamety te łącząc się tworzą diploidalną zygotę (zapłodniona komórka żeńska), a więc
osobnik powstający z niej jest także diploidalny. U wielu gatunków pierwotniaków zygota stopniowo
dojrzewa i dopiero po pewnym czasie zaczyna się dzielić mitotycznie (np. u zarodźca). Mejoza może
zachodzić także w zygocie i w tym przypadku osobnik, z którego powstają gamety, zwany koniugacją

Każdy z tych sposobów poprzedzony jest dokładnym rozdzieleniem substancji jądra na drodze normalnej
kariogenezy: chromosomy rozszczepiają się podłużnie i rozdzielają po połowie na oba osobniki. Liczba
chromosomów jest różna. Podział mitotyczny może się różnić u poszczególnych grup pierwotniaków, ale
zawsze da się sprowadzić do jednego z dwóch głównych typów: ortomitozy (chromosomy przyczepiają się do
wrzeciona mitotycznego i przy końcu profazy układają się w płaszczyźnie równikowej, stąd rozchodzą się ku
obu biegunom; jak u zwierząt wielokom.) lub pleuromitozy (chromosomy nie umieszczają się na wrzecionie,
lecz na błonie jądrowej i po rozszczepieniu podłużnym rozchodzą się od razu na bieguny).
DNA obecne jest również w mitochondriach.

9. Mejoza postgamiczna i mejoza pregamiczna.

Mejoza postgamiczna – jest to typ mejozy zachodzący bezpośrednio po procesie zapłodnienia. Jest
charakterystyczny dla haloptów – występuje u przedstawicieli wiciowców i zarodnikowców oraz roślin.
Mejoza pregamiczna – zachodzi przed zapłodnieniem. Występuje np. u człowieka. Komórki macierzyste
gamet najpierw ulegają mejozie (R!), po czym zapłodnione zostają powstałe komórki haploidalne. W wyniku
mejozy pregamicznej rozwija się osobnik diploidalny, co daje większe szanse zabezpieczenia genetycznego
niż w przypadku osobnika haploidalnego, powstałego w wyniku mejozy postgamicznej.
10. Wrażliwość pierwotniaków na bodźce zewnętrzne.
Pierwotniaki są wrażliwe na bodźce ze środowiska zewnętrznego. Sarkodowe odbierają je całą powierzchnią
ciała, natomiast wiciowce i przede wszystkim orzęski, przyjmują je zakończeniami organelli ruchu, a
następnie przekazują je do ciałek podstawowych. Ciałka podstawowe orzęsków połączone są między sobą
włókienkami, dzięki czemu bodziec przenoszony jest również do innych ciałek. Pierwotniaki reagują na
bodźce przeważnie ruchem całego ciała lub jego częścią. Orzęski i niektóre wiciowce mają swoisty system
obronny, uruchamiany w czasie działania określonych bodźców (np. trychocysty u orzęsków).
Do odbierania bodźców zewnętrznych mogą służyć pierwotniakom specjalne organella (np. czerwona plamka
stigma reagująca na bodźce świetlne. Reagowanie na bodźce odbywa się dzięki polaryzacji – zmianie
potencjału elektrycznego błony komórkowej

11. Struktury obronne pierwotniaków (mukocysty, trichocysty, toksycysty).

Ektoplazma wielu pierwotniaków zawiera trichocysty – twory w kształcie pręcików, ułożone prostopadle do
powierzchni ciała, które w razie podrażnienia lub ataku zostają wystrzelone na zewnątrz i zastygają w wodzie
w postaci cienkich nici.
Toksycysty – występują u drapieżnych orzęsków; zlokalizowane są w pobliżu cytostomu i zawierają toksynę,
która paraliżuje ofierę.
Mukocysty - ?