Primarya at Sekundaryang Batis

Bahagi ng pag-aaral ng kasaysayan ang pagkilala sa mga bagay na

pinagkukunan ng mga tala at datos upang lubos na maunawaan ang
kronolohiya, saysay at katibayan ng mgakaganapan. Matapos na magbigay
ng paksa ay isinasaalang alang ng mga historyador ang
mga batis o sanggunian ng kasaysayan. Mahalaga ang papel na ginagampa
nan ng mga sangguniang pangkasaysayan sa pagtitiyak ng mga konklusyon a
t naratibo ng nakaraan. Dahil dito, mahalagang kilalanin ang dalawang uri ng
sangguniang pangkasaysayan na magsisilbing batayan sa pagsulat ng
kasaysayan.

Primaryang Batis

Pangunahing sanggunian sa pag-aaral ng kasaysayan ang mga tinatawag na

primaryangbatis.

Ang mga ito ay ang bagay at mga tala na naglalaman ng impormasyon na

galing mismo sa bagay o tao na pinag-uusapan sa kasaysayan
(de Viana, n.d.). Nangangahulugan na ang mga itoay mga uri ng bagay na
umiral kasabay ng mga pangyayaring tinatalakay.Ang mga primaryang batis
ay maaaring uriin sa dalawa: nakasulat at „di nakasulat.

Nakasulat na Primaryang Batis

Ang mga nakasulat na primaryang batis ay mga dokumento na naglalaman

ng mga ulat ng kaganapan,tala, opinyon, pananaw, at damdamin ng may-
akda. Ilan sa mga halimbawa nito ay ang mgasumusunod:

 Talaarawan- Tinatawag din itong diaryo journal . Ang mga ito ay naratibo
ng mga kaganapan na inakda ng mga tao na mismong nakaranas at
nakasaksi sa mga pangyayari.Kadalasan na ito ay isinusulat ng may-akda
araw-araw. Isang halimbawa nito ay ang diary ni Hen. Gregorio del Pilar
na naglalarawan ng kanyang karanasan sa pakikibaka samga
Amerikano. Nagtapos ang kanyang pagsusulat nang siya ay mapaslang
ng mgaAmerikano sa Pasong Tirad.
 Awtobiograpiya- Tinatawag din itong talambuhay na isinulat ng may-
akda na pumapatungkol sa kanyang sarili. Mahahalagang mga
kaganapan, lugar, tao at mga pangyayari ang kadalasang paksa ng
nasabing akda.
 Liham- Ito ay ang mga sulat ng may-akda na naglalaman ng mensahe,
pananaw o damdamin na nais niyang iparating sa taong kinauukulan.
Halimbawa nito ay ang Lihamni Rizal sa Kadalagahan ng Malolos na may
petsang Pebrero 22, 1889. Dito pinapurihanni Rizal ang kagitingan at
katapangan na ipinamalas ng kadalagahan ng Malolos naumalpas mula
 sa pagkaalipin ng kamangmangan sa pamamagitan ng paghiling nila
sagobernador-heneral na makapagtayo ng isang paaralan na
magtuturo ng wikangEspanyol.
 Diyaryo/Pahayagan- Isang dokumento na inilathala at inilimbag
kaalinsabay ng mgaisyung panlipunan na tinatalakay sa mismong
pahayagan. Maaari rin itong maglaman ngulat ukol sa mga
kaganapang pulitikal, pang-ekonomiko at panlipunan. Tumatalakay
dinang mga pahayagan sa mga opinyon at pananaw ng mga eksperto
sa isang partikular na isyu. Isang halimbawa ng pahayagan ay ang
Diariong Tagalog, na pinamatnugutan niMarcelo H. del Pilar. Ito ang
kauna-unahang bilingguwal na pahayagan na nasusulat sawikang
Tagalog at Espanyol (Almario, 2015). Isiniwalat ng nasabing pahayagan
ang pang- aabuso ng mga prayleng Kastila at ang pagmamalabis ng
mga opisyal nggobyernong kolonyal.
 Memoir- Isa itong uri ng primaryang batis na naglalarawan ng mga
pangyayari habang bumabanggit ng kanyang sariling kuro-kuro ang
may-akda. Ipinapaliwanag ng may-akdaang isang kaganapan sa
paraang naratibo gayundin ang paglalahok niya ng kanyangopinyon
base sa kanyang paniniwala. Isang sikat na memoir ay ang The
Philippine Revolution o ang La Revolucion Filipina na inakda ni Apolinario
Mabini. Tinalakay niyarito ang pagtatagumpay ng Himagsikang Pilipino
laban sa mga Espanyol gayundin ang pagtatatag ng isang Republika na
kinikilala ng mga bansa sa Asya at sa Europa noong1899.
 Mga Ulat- Kadalasang mga opisyal na dokumento ang mga ulat na
nanggaling sa isanggrupo ng tao na naglalayong maghatid ng
impormasyon ukol sa isang partikular nakaganapan. Ginagamit ang mga
ulat sa mga imbestigasyon o sa mga pagdinig upangmagamit na
basehan ng hakbangin ng pamahalaan. Halimbawa ng ulat ay ang
dokumentona inilabas ng Agrava Fact-Finding Commission na nagsiyasat
sa mga kaganapan ukol sa pagpaslang kay dating Senador Benigno
Aquino Jr. noong 1983. Ginamit ang ulat ngKomisyong Agrava sa
pagsasampa ng kaukulang asunto sa Sandiganbayan laban sa
mgaopisyal na pinaniniwalaang sangkot sa nasabing pagpaslang. Ilan
pang halimbawa ng ulatay ang mga ulat ng lupon na ginagamit ng mga
mambabatas sa pamahalaang lokal bilang basehan ng mga ordinansa
at gawaing lehislasyon.
 Mga Talumpati- Isa ring uri ng primaryang batis ang mga talumpati. Ito ay
ang mga pahayag na binigkas sa mga mahahalagang okasyon,
pagtitipon, gawaing panrelihiyono pulitikal. Kinakailangan na malathala
ang mga nasabing talumpati bago mauri bilang nasusulat na primaryang
batis. (de Viana, n.d.) Sa bisa ng Artikulo 2 ng Kodigong Sibilng Pilipinas,
minamandato ang paglalathala ng mga mahahalagang talumpati sa
OfficialGazette, ang opisyal na pahayagan ng pamahalaan ng Pilipinas.
 Ilan sa mga nalathala ayang mga talumpati ng Pangulo sa ilang
mahahalagang pagdiriwang. Maaari ring isama samga talumpati ang
mga privilege speech ng mga mambabatas na nailalathala naman
samga dokumento ng Kongreso na tinatawag na journal.
 Opisyal na mga Dokumento- Bahagi ng gampanin ng pamahalaan ang
maglathala ng mga opisyal na dokumento na naglalaman ng mga
mahahalagang kalatas, anunsyo omandato. Dahil dito, nagagamit ang
mga opisyal na dokumento bilang primaryang batis.Ilan sa mga ito ay
ang mga orihinal na kopya ng mga batas na ginawa ng Kongreso
at pinirmahan ng Pangulo gayundin ang mga desisyon ng hudikatura, kal
atas ng mgaadministratibong ahensya ng gobyerno, at iba pang mga
katulad nito. Halimbawa ng mgaopisyal na dokumento ay ang Acta de
la Proclamacion de la Independencia del Pueblo Filipino na inakda ni
Ambrosio Rianzares Bautista at binasa kaalinsabay ng deklarasyonng
kalayaan ng Pilipinas noong Hunyo 12, 1898. Isa ring primaryang batis ang
Proclamation No. 1081 ni dating Pangulong Marcos na nagdedeklara na
ang buong bansaay nasa ilalim ng Batas Militar.
 Mga Kasunduan- Kinokonsidera ring primaryang batis ang mga
kasunduan na nilagdaanng mga pinuno ng pamahalaan o ng mga
samahan. Isang halimbawa ng kasunduan ay ang Kasunduan sa Biak-na-
Bato na nilagdaan ng mga kinatawan ng pamahalaangrebolusyonaryo
at gobyernong kolonyal ng mga Espanyol.

Di nakasulat na Primaryang Batis

Ang mga primaryang batis naman na inuuri bilang „di –nakasulat ay yaong
mga hindimatatagpuan sa anyong pasulat. Ito ay mga bagay o gamit na
naiwan ng isang kaganapan nanaging saksi sa mga pangyayari. Ito ay
maaaring ginamit ng mga tao sa isang particular na panahon at mga
ebidensya ng pag- iral ng isang tao at pangyayari. Ang mga halimbawa nito
ayang mga sumusunod:

 Artefacts- Ito ay tinatawag ding liktao nahalaw sa aklat ni Prop. Zeus

Salazar nanalathala noong 2004. Ito ay mga bagay na nahukay ng mga
arkeologo mula pa saunang panahon na ginamit at hinubog ngtao ayon
sa kanilang kultura. Ilan sa mgahalimbawa ng artipakto ay ang balangay,
isang uri ng sinaunang sasakyang pandagat na nahukay at natagpuan
salungsod ng Butuan noong 1978. Ang balangay ay isang katunayan na
may kakayahan at kahusayan na ang mga sinaunangPilipino sa
pagsasagawa ng malalaking sasakyang-pandagat na sumasalamin
sakabihasnang maritimo bago pa man ang pagdating ng mga Europeo.
Isa rin halimbawa ngartipakto ang hikaw na natagpuan sa Yungib
 Duyong ng Palawan na tinatawag na Lingling-o na sumisimbolo sa
karangyaan ng sinaunang pamayanang Pilipino
 Relikya- Ito ay mga labi ng mga bagay na may buhay gaya ng tao,
hayop, halaman at iba pa. Ito ay maaaring mga buto ng hayop at tao o
mga bakas (imprints) ng mga halaman samga yungib o bato. Ilan sa mga
halimbawa nito ay ang buto ng daliri sa paa (metatarsal)ng Taong
Callao na natagpuan sa Yungib Callao sa Cagayan. Ayon sa mga
eksperto, itoay tinatayang may 67,000 taon na. Isa pa ring halimbawa ng
relikya ay ang natagpuang bagang (molar) ng stegodon. Ito ay isang
dambuhalang elepante na tinatayang nabuhay saPilipinas. Ang
nasabing relikya ay natagpuan sa Hilagang Luzon.
 Kasaysayang Oral- Isang uri ito ng primaryang batis na „di nakasulat. Ito
ay ang mgasali‟t salitang pahayag, kwento, o salaysay na maaaring tiyak
o hindi tiyak ang pinagmulan. Halimbawa ng mga kasaysayang oral ay
ang mga alamat, epiko, sawikain, bugtong, at kwentong bayan.
Halimbawa ng mga ito ay ang Biag ni Lam-ang, isang Ilokanong epikona
binigyang bikas ni Pedro Bukaneg.
 Larawan at dibuho- Ang mga ito ay nagsisilbing primaryang batis. Ito ay
bunga ng mgalikha ng tao sa pamamagitan ng dunong at teknolohiya.
Ebidensya ang mga larawan sa pagpapatibay na ang mga tao ay
naroon nga sa binabanggit na lugar o pagtitiyak na naganap nga ang
isang pangyayari. Ilan sa halimbawa ng dibuho ay ang Spolarium ni Juan
Luna nanakatanghal ngayon sa Pambansang Museo ng
Pilipinas.Ipinapakita ng dibuhong ito ang karahasan at pang-aabuso ng
mgamananakop na Espanyol sa mga Pilipino. Isa namang halimbawang
larawan ay ang larawan ng tatlong propagandistang sina Dr.Jose P. Rizal,
Marcelo H. del Pilar at Mariano Ponce habang sila aynasa Europa.

Sekundaryang Batis
Sa kabilang banda, angmga sekondaryang batis naman ay mga lathalain
nanakaangkla sa mga tala at impormasyon halaw sa primaryang batis.
Binibigyang-diin dito ang pagsangguni ng mga sekondaryang batis sa mga
primaryang batis bilang pinagmulan ng mga ito. Karaniwan na ang mga
batayang aklat, brochure at magazine ay halimbawa ng sekondaryang
batis.Dagdag pa rito ang mga nalathalang artikulo sa internet. Nakakatulong
ang mga sekondaryang batis upang makilala ng mga mananaliksik ang mga
primaryang batis. Nakakaambag sa paunang kaalaman ng mga mananaliksik
ang pagkakilala nila sa mga sekondaryang batis upang mas maunawaan ang
nilalaman,konteksto at naratibo ng mga primaryang batis (Navarro, 2000).
REPOSITORYO NG MGA SANGGUNIANG BATIS

Ang mga sangguniang batis na ito ay tinipon at kinalap ng mga mananaliksik,

historyador at mga arkeologo. Ang mga ito, maaaring primarya o
sekondaryang batis man ay maaaring matagpuan sa mga sumusunod
na repository sa Pilipinas:

Pambansang Museo ng Pilipinas (National Museum of the Philippines)

Matatagpuan sa Lungsod ng Maynila at dating gusaling lehislatibo ng

pamahalaang Komonwelt. Nakalagak dito ang mga sikat na primaryang batis
gaya ng bahagi ng balangay mula sa Lungsod ng Butuan, angdibuhong
Spolarium ni Juan Luna, ang bangang Manunggul, at ang hikawna Lingling-o.

Gusali ng Sentrong Pangkultura ng Pilipinas (Cultural Center of the Philippines)

Nakalagak sa repositoryong ito ang mga dokumento na maykinalaman sa

mga Pambansang Alagad ng Musika at Teatro na si Honorata “Atang” dela
Rama.

Gusali ng National Commission of the Philippines

Kinalalagakan ng mga mahahalagang pahayagan, peryodiko at mga aklatna

mga mapagkakatiwalaang manunulat ng kasaysayan ng Pilipinas.

Pambansang Aklatan ng Pilipinas (National Library of the Philippines)

Tahanan ng mga mahahalagang aklat, dokumento, artikulo, pahayagan

at peryodiko kagaya ng mga orihinal na kopya ng mga nobela ni Rizal na Noli
Me Tangere at El Filibusterismo.

Intramuros Administration

Isang ahensya na nasa ilalim ng Tanggapanng Pangulo ng Republika ng

Pilipinas na nangangalaga ng mgadokumento at gamit na gumanap ng
malaking papel sa kasaysayan ngIntramuros.

Mga museo at aklatang lokal

Karaniwan na may mga aklatan at museoang mga lalawigan at bayan sa

Pilipinas. Isang halimbawa nito angAklatang Panlalawigan ng Bulacan na
naglalaman ng mga aklat, peryodiko at artikulo na may kinalaman sa
kalinangan at kasaysayan ngLalawigan ng Bulacan. Gayundin ang Museo ng
Kasaysayang Pampulitikang Pilipinas na nasa Dambana ng Casa Real sa
Lungsod ng Malolos.Itinatanghal ng nasabing museo ang iba‟t ibang tagpo sa
kasaysayang pampulitika ng Pilipinas mula sa pagtatatag ng mga kabihasnan
sa ilaya atilawud hanggang sa pagkakamit ng soberanyang tinatamasa ng
bawatmamamayang Pilipino sa kasalukuyan.
Pambansang Dambana

Ang mga dambana ay lugar kung saan nakahimlay ang mga labi ng mga
kinikilalang bayani ng bayan. Kadalasanna may mga museo rin na
matatagpuan sa mga ito. Isang halimbawa ngdambana ay ang Dambana ni
Gat. Marcelo H. del Pilar na matatagpuan saBrgy. San Nicolas, Bulakan,
Bulacan. Dito ang pook-kapanganakan ni delPilar na ipinasunog ng mga
Espanyol, muling ipinatayo at ipinaayosng pamahalaan, at kinalalagakan ng
kanyang mga labi na buhat pa saBarcelona,Espanya.

Nagsisilbing lagakan ng mga primarya at sekondaryang batis ang mga gusalin

g ito. Itinuturing na yaman ng bayan ang mga primaryang batis maski ang
mga repositoryo kung saanito matatagpuan. Kung kaya, masidhi ang pag-
iingat na hinihingi ng pamahalaan sa mga mag-aaral, mananaliksik at
historyador na sumasadya sa mga repositoryo.

ALAM NIYO BA?

…na may batas tayo na nangangalaga atnagbibigay proteksyonsa mga

pamana ng atingmakulay na kultura atkasaysayan. Ito ay angBatas
Republika Bilang10066 o ang “NationalCultural Heritage Act” na
nilagdaan ni datingPangulong GloriaMacapagal Arroyo.Pinapahayag ng
batas naito ang pagkilala saambag ng mga pambansang kayamananat
pamanang kulturalkabilang ang mgarelikya, liktao, dokumento, mga
dibuhong mga PambansangAlagad ng Sining, mgadambana at
museo.Inilatag din ng batas naito ang mga kaukulangkaparusahan
sasinumang tao na sisira atmagdudulot nganumang pagbabago sa mga
pamanang ito nanghindi naaayon sa prosesong itinatadhana