MYŚL POLITYCZNA STAROŻYTNEJ GRECJI OKRESU KLASYCZNEGO

A. Ogólna charakterystyka
- struktura oparta na pracy niewolniczej, kultura starożytnej Grecji formowała się wśród ludzi wolnych
- fenomen cudu greckiego – renesans kultury greckiej wniósł trwałe wartości do kultury światowej
- przyczyny rozwoju greckiej kultury – ożywione kontakty z Bliskim Wschodem, wpływ starożytnego Egiptu i Babilonu,
geograficzne położenie, bliskość morza, opanowanie sztuki żeglarstwa, w związku z tym rozwinięcie handlu

- polis – miasto obwarowane murami obronnymi wraz z przyległymi terenami rolniczymi; w polis kształtowało się
poczucie jedności; organizacja ta miała niezależność polityczną, gospodarczą i militarną; ukształtowała się tam idea
obywatelstwa; polis miało boga opiekuna

- w polis dominowała idea monarchiczna

- świadomość roli ludu – jako czynnika aktywnego; sprawowanie władzy postrzegano jako określoną umiejętność

- eunomia – idea dobrego ustroju, opartego na ładzie, pokoju i sprawiedliwości

- anomia – źle zorganizowane państwo
- monarchia – ustrój dobry, odpowiadający rozsądkowi, król sprawuje rządy w interesie społeczeństwa i jest
aprobowany przez poddanych
- tyrania – tyran przejmuje władzę podstępem, dąży do ciągłego rozszerzania granic swojego władztwa, ustrój zły i
niebezpieczny dla społeczeństwa
- arystokracja – władza ludzi wykształconych, wyżej urodzonych, zamożnych lub posiadających inne cechy; określana
też jako władza najlepszych; w ramach arystokracji można wyróżnić plutokrację i oligarchię
- plutokracja – rządy najbogatszych (plutokracja i oligarchia są to ustroje elitarne i raczej zamknięte)
- oligarchia – rządy nielicznych
- demokracja – władza ludu zdyscyplinowanego, który dąży do osiągnięcia dobra powszechnego
- ochlokracja – władza tłumu, zdezorganizowana i zdegenerowana demokracja
- anarchia – zlikwidowanie władzy w polis, ustrój niebezpieczny dla życia polis
- timokracja – rządy osób, które mają na celu zdobycie jak największej ilości godności i zaszczytów, zazwyczaj były to
rządy wojskowych
- teokracja – rządy osoby, która powołuje się na pochodzenie swej władzy od Boga
- atraksja – poczucie spokoju i bezpieczeństwa, jakie powinno wiązać się z funkcjonowaniem poprawnie
zorganizowanej struktury politycznej

B. Sofiści
- V-VI wiek p.n.e.
- nawiązywali do problemów publicznych, w tym politycznych, dlatego przybliżali fundamentalne sprawy organizacji
państwa i prawa wyobrażeniom przeciętnego obywatela; głosili wszechstronność wiedzy i jej praktyczne zastosowanie;
doceniali rzemiosło
- nauczali wędrując i otrzymywali od zazwyczaj zamożnych uczniów wynagrodzeni
- rozwijali umiejętności retoryczne, właściwy dobór argumentów i przekonywanie słuchaczy
- dociekali prawdy poprzez dyskusję i obalanie lub obronę argumentów; nazywani burzycielami prawd i autorytetów
- uważali, że nie prawd wiecznych i niepodważalnych, a cała wiedza jest względna i zależna od okoliczności
- odrzucali mitologię
- uznawali poznanie racjonalne

o Protagoras z Abdery
- ‘człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i nieistniejących, że nie istnieją’ – wspólnota polis
powinna być zorganizowana stosowanie do potrzeb jednostki – pierwsza postać teorii umowy społecznej
- natura ludzka jest z natury zła, a ludzie dopiero na pewnym etapie zdobyli zdolności polityczne i zjednoczyli się we
wspólnocie

o Gorgiasz z Leontinoj
- przedstawiciel okazjonalizmu
- nie ma zasad obowiązujących wspólnie całą społeczność, dotyczy to również norm prawnych, wszystko bowiem
zależy od sytuacji i umiejętności zachowania się człowieka wobec konkretnych okoliczności

C. Rozwój szkoły sofistów

- podjęli problematykę prawa natury i jego częstej niezgodności z prawem stanowionym

o Hippiasz z Elidy
- V wiek p.n.e.
- przedstawił wizję wielkiej wspólnoty ludzkiej, w której wszyscy są krewnymi (i świat helleński i barbarzyńcy), a
pokrewieństwo wynika z prawa natury

1
- poznanie prawa natury jest konieczne, aby ustanowić sprawiedliwe prawo pisane
- prawa natury odkrywa i formułuje mędrzec, który jest doradcą władcy
- prawa natury odpowiadają harmonii ludzkich powiązań, a prawa pisane są zmienne, często niesprawiedliwe
- prawa natury to phisis, a prawa stanowione to nomos
- prawa natury łączą jednostki w harmonijną całość, a prawa stanowione mogą dzielić społeczeństwo
- istnieje wyraźna przewaga praw naturalnych, które mogą dokonać desakralizacji prawa pozytywnego

o Antyfon Sofista
- przeciwnik Sokratesa
- prawa pisane powstały w sztuczny sposób, a prawa naturalne wynikają ‘same przez się’
- naruszenie praw pisanych a praw naturalnych ma różne konsekwencje – naruszenie praw pisanych jest to
wykroczenie przeciwko ludzkiemu mniemaniu, dlatego można uniknąć kary, jeśli się je ukryje to wykroczenie;
naruszenie praw naturalnych jest wykroczeniem przeciwko prawdzie i wówczas naruszający ponosi szkodę niezależnie
od tego, czy ukrył wykroczenie przed innymi czy nie
- z prawa natury wyprowadza ideę równości ludzi, wobec Greków i barbarzyńców również
- bronił niewolników przed brutalnością w ich traktowaniu

o Kallikles zwany Negatywnym – postać fikcyjna, stworzona przez Platona; jego osoba dawała wyraz obawom i
niepokoi, jakie nieść może rozwój demokracji czy zbytnie zaufanie prawom natury; był on politykiem, który
wykorzystywał swoje umiejętności przemawiania, aby pokierować ludem i zdobyć korzyści; mit człowieka
mocnego, ale łamiącego prawo celem podporządkowania sobie innych; jego postać dowodzi narastających
wątpliwości co do sensowności odwoływania się do rządów demokratycznych

D. Sokrates i sokratycy

o Sokrates
- prowadził dyskusję z przygodnymi rozmówcami w obecności tłumu zebranego na placach czy ulicach
- krytykował sofistów za pobieranie opłat, ponieważ nauczanie jest obywatelskim obowiązkiem
- żył prawie w nędzy, ale był przykładem cnót obywatelskich, wzorowym żołnierzem, obrońcą Aten
- został oskarżony o bezbożność i kształcenie młodzieży w duchu ośmieszania autorytetów

- metoda Sokratesa – poszukiwanie prawdy poprzez zadawanie pytań i udzielanie odpowiedzi, obalających zazwyczaj
ugruntowane sądy
- humanizm Sokratesa – opierał się na założeniu poznaj samego siebie, by tą drogą ustalić prawdy służące
uszczęśliwieniu innych cierpiących i poniżonych w niewiedzy
- optymizm Sokratesa – idea połączenia się w człowieku piękna i dobra (podstawa greckiej idei olimpijskości)
- cnota umiarkowana – zasada postępowania jednostki i społeczności – powściągliwe korzystanie z bogactw,
przyjemności życia czy nawet umiarkowanie w traktowaniu pokonanego wroga; cnota umiarkowana dawała wyraz
dojrzałości duchowej jednostki
- sprawiedliwość i praca – zasady określające rozwój jednostki
- sprawiedliwość – umiarkowanie i poszanowanie godności innych, praworządność, poczucie współdziałania ze
zbiorowością
- praca – aby każda jednostka wykonywała pracę użyteczną dla polis

- Sokrates był patriotą – nie były mu obojętne sprawy ustroju politycznego

- wyróżniał podstawowe formy ustrojowe – monarchię, tyranię, arystokrację i demokrację
- monarchia to panowanie króla przebiegające zgodnie z prawami oraz poszanowaniem woli i godności poddanych
- tyrania – władca łamie obowiązujące prawa i dąży jedynie do ochrony swej władzy, majątku i przywilejów
- arystokracja – opiera się poszanowaniu prawa i zmierza do zabezpieczenia interesów zbiorowości; jej zdegenerowana
forma to plutokracja, czyli rządy najbogatszych
- demokracja – gwarantuje każdemu obywatelowi prawo dostępu do władzy
- Sokrates nie był zwolennikiem demokracji, ponieważ daje ona możliwość sprawowana urzędów ludziom bez
kwalifikacji

- relatywizm Sokratesa – dostrzega on zalety i wady każdej z form ustrojowych, jednocześnie stara się uświadomić
Ateńczykom, że wykonywanie władzy jest sztuką, gdzie cnoty i widza władcy powinny służyć wspólnemu dobru
- Sokrates opowiada się za elitarnymi rządami, pod warunkiem, że panujący będę mieć wiedzę i umiejętności do
rządzenia

- konserwatyzm Sokratesa – skłaniał się w kierunku rządów wąskiej grupy niż form demokratycznych
- Ksenofont i Isokrates – uczniowie Sokratesa

o Ksenofont
- dowodził doniosłości postaw moralno-etycznych oraz edukacji w zagwarantowaniu trwałości ustroju każdej polis

2
- opowiadał się za monarchią, zwłaszcza jeśli monarchia otacza się ludźmi światłymi
- przywiązuje znacznie do edukacji w duchu cnót obywatelskich
o Isokrates
- był przekonany, że dobór argumentów i sposób ich przedstawienia może przesądzić o słuszności jakiejś tezy
- założył szkołę wymowy przygotowującą mężów politycznych
- był rzecznikiem zjednoczenia państw helleńskich, ustanowienia zasad powszechnego pokoju
- zwolennik połączenia arystokracji i demokracji – lud wybiera swoich reprezentantów, którzy ponoszą
odpowiedzialność przed zgromadzeniem
- wyraźnie konserwatywne nastawienie

MYŚL POLITYCZNA ŚWIĘTEGO AUGUSTYNA

A. Osobowość filozofa i metody

- IV/V wiek
- Aureliusz Augustyn; Augustyn z Tagasty
- należał do religijnej sekty manichejczyków; na studiach przebywał w Mediolanie, gdzie zbliżył się do chrześcijaństwa i
przyjął nową wiarę, doszedł do święceń kapłańskich, po czym powrócił do Afryki

- reprezentuje on postawę teocentryczną, ujmującą personalistycznie istotę Boga nieskończonego

- człowiek ma w duszy zaszczepione poczucie prawdy i szuka jej w trakcie swojego życia; człowiek poznając życie
jednocześnie poznaje Boga, ponieważ to on stworzył świat; dlatego Augustyn nie odróżniał filozofii od teologii, a
traktował je w jedności

- Augustyn stał na stanowisku woluntaryzmu – człowiek kształtuje swe postępowanie w rezultacie świadomie i
swobodnie podejmowanych aktów woli
- wolność formalna – wybór między dobrem a złem
- wolność moralna – zasadnicza – wewnętrzna dyspozycja unikania zła, a czynienia dobra; prowadzi do obcowania z
Bogiem, a w najwyższym stopniu może zbliżyć do poznania ‘niemożności grzeszenia’

- Augustyn reprezentował pesymistyczną wizję świata – dostrzegał jak wiele zła istnieje w stosunkach ludzkich; jedynie
wybrańcy mają szansę na poznanie dobra; ten fatalizm został wyprowadzony z pesymistycznych ocen możliwości
przetrwania imperium rzymskiego

- De civitate Dei – najwybitniejsze dzieło Augustyna –bieg wypadków historycznych jest powodowany przez walkę
między państwem bożym a państwem ziemskim
- państwo boże – symbol dobroci, przebaczenia i miłości
- państwo ziemskie – zwane czasem państwem szatana – siedlisko grzechu, zła i nienawiści
- bieg historii to ciągła wojna między tymi państwami, która powinna zaprowadzić do tryumfu dobra nad złem
- zło jest zakorzenione w naturze człowieka, konieczne jest prowadzenie z nim ciągłej walki, by po wyrzeczeniach dojść
do dobra

- państwo boże i państwo ziemskie to jedynie symbole wspólnoty ludzi – państwo boże istnieje zatem w każdym
społeczeństwie, jest niewidzialną wspólnotą ludzi czyniących dobro
- oba te państwa istniały od początku istnienia człowieka

B. Praca i cnoty kardynalne

- Augustyn wyznawał filozofię pracy
- postawy człowieka wobec życia – pasywną (nie jest godna człowieka, ani chrześcijanina), aktywną (praca
wzbogacona kontemplacją), kontemplacyjną (refleksja nad wielkością dzieła bożego w stworzeniu świata)

- Augustyn zerwał z podziałem na pracę niewolników i pracę ludzi wolnych; praca niewolników to zajęcia wykonywane
w złej intencji, natomiast praca ludzi wolnych to działalność służąca kreacji nowych wartości

- cnoty kardynalne – sprawiedliwość (miłość służąca rozstrzyganiu spraw konfliktowych), roztropność (miłość w
niesieniu człowiekowi pomocy), męstwo (miłość przezwyciężania trudności), umiarkowanie (miłość oddawania się
celowi miłości wraz z umiejętnością ponoszenia wyrzeczeń) 🡪 traktował je łącznie, jako pochodne miłości i będące jej
częściami czy szczególniejszymi objawami

C. Filozofia sprawiedliwości
- najważniejsza, obok miłości, cnota kardynalna
- jest sprawnością, rodzajem wyższej kultury człowieka, formą świadomości człowieka
- oddanie każdemu tego, co się mu słusznie należy
- powinna być wsparta miłością
- jej prawzorem jest sprawiedliwość boska

3
- sprawiedliwość – boska, aksjologiczna, społeczna, prawna

- sprawiedliwość boska – wiedza najwyższa i powszechna; sprawiedliwość doskonała, która wyznacza granice
pozostałym jej postaciom, ale też pozwala w innych wypadkach stwierdzać niedoskonałości
- sprawiedliwość aksjologiczna – bierze za przedmiot katalog wspomnianych cnót fundamentalnych wyznaczających
zasady i cele postępowania; definicje tych cnót mają sens przy założeniu ich zdynamizowania przez miłość
chrześcijańską, prowadzącą do finalnego połączenia z Bogiem
- sprawiedliwość społeczna – umiejętność harmonijnego kształtowania zachowań zintegrowanych jednostek, które
zmierzają do urzeczywistnienia wspólnych celów; punktem wyjścia tej odmiany sprawiedliwości jest wolność
- sprawiedliwość prawna – leży u źródeł wspólnego porządku; państwo jest związkiem ludu i ustanawia zasady
społecznej i władczej organizacji, czego wyrazem jest prawo; organizacja taka musi zawierać sprawiedliwość

- państwo – lud jest wielką rozumną gromadą, zespoloną przez zgodną jedność w umiłowanych przez się sprawach;
państwo powinno urzeczywistniać zadania finalnie odpowiadające dobru jednostki; w praktyce bywa inaczej, co
oznacza pogwałcenie harmonizującej całość idei sprawiedliwości
- gwarantowany przez państwo porządek okazuje się spokojem, a ten daje wyraz sprawiedliwości w organizacji
- idea spokoju porządku – konieczność ustanowienia racjonalnych wzorców, odpowiadanych boskiemu posłannictwu
człowieka, w tym sensie dając wyraz sprawiedliwości prawnej jako sprawiedliwości ludzkiej

D. Teoria państwa
- Augustyn zakładał rozdział funkcji cesarskich i kościelnych; chrześcijanin szanuje nakazy państwowe do momentu,
kiedy nie są one sprzeczne z prawem bożym, wówczas bezwzględnie stosuje to ostatnie

- rzymskie respublica, odpowiadające greckiej polis traktuje w trzech znaczeniach:

*zespół obywateli stanowiących organizację polityczną
*organizację samej wspólnoty ustanowionej na podstawie uznanych zasad
*posiadanie obywatelstwa

- w pojmowaniu państwa Augustyn przejął definicję Cycerona – zespół ludzi uznających wspólne prawa i korzystających
ze wspólnego pożyciu bytowania; czynnikiem spajającym państwo jest poczucie dobra ogólnego
- główne cele państwa – porządek i pokój – oba te chrześcijańskie pojęcia opierają się na miłości jako poczuciu
sprawiedliwości
- państwo nie musi legitymować się poczuciem sprawiedliwości; czasami rządy bywają niesprawiedliwe, państwo staje
się wówczas biczem bożym; chrześcijanin powinien zaakceptować taki stan rzeczy; ustrój państwa nie jest sprawą
najważniejszą, chodzi o to aby spełniało swoje podstawowe funkcje

- uprawnienia państwa względem jednostki sprowadzają się do dwóch postaci władztwa – opieki (przebiega w
granicach rozsądku i praw naturalnych) i tyranii (despotia, budzi sprzeciw, jeśli narusza prawa boskie)
- Augustyn stworzył zarys teorii praw jednostki

E. Państwo a kościół
- rozdział państwa i Kościoła – państwo spełnia swe zadania wówczas jeśli zabezpiecza minimum porządku i spokoju;
natomiast do urzeczywistniania celów wyższych powołany jest Kościół
- państwo i Kościół różnią się w wielu kwestiach – państwo odnosi się do spraw materialnych, a Kościół do duchowych
(tak jak człowiek, który składa się z ciała i duszy); państwo interesuje się zewnętrznymi przejawami zachowania
człowieka, a Kościół życiem wewnętrznym człowieka; państwo jest zmienne, a Kościół stabilny; państwo istnieje w
określonych granicach terytorialnych i obywatelskich, a Kościół jest powszechny i zmierza do objęcia całej ludzkości
- zasadą jest autonomia obu tych instytucji, co nie oznacza, że nie mogą się wspierać
- Kościół obejmuje swym wpływem zarówno poddanych, jak i rządzących
- augustianizm polityczny – Kościół oddziałuje głównie na społeczeństwo, państwo zaś niejako pośrednio znajduje się w
zakresie jego zainteresowań
- zmuście ich – funkcje państwa polegająca na zwalczaniu herezji; państwo miało stać się pomocnikiem Kościoła

F. Pokój i teoria prawa

- w polityce wewnętrznej należy urzeczywistniać cele – porządek, jedność, pokój

- idea pokoju – pokój wewnętrzny promieniuje na zewnątrz; najpierw trzeba zaprowadzić pokój we własnym sumieniu,
potem można mówić o pokoju wewnętrznym i zewnętrznym w polityce państwowej
- wojna sprawiedliwa (obronne) i niesprawiedliwa – Augustyn uznawał konieczność istnienia wojska do celów jedynie
wojny sprawiedliwej

4
- teoria prawa – konieczność posiadania przez państwo instrumentów umożliwiających osiąganie zadań; na pierwszym
miejscu znajduje się prawo pisane, a za nim władza państwowa (mogąca zmusić każdego do poszanowania nakazów i
zakazów i stosująca kary)

- hierarchia źródeł prawa – prawo boskie (ponadczasowe, doskonałe, idealny ład, najwyższa wiedza i powszechna
mądrość, ocenia wewnętrzne myśli człowieka, nie posiada sankcji), prawo naturalne (wpisane przez Opatrzność w
duszę ludzką, katalog praw podstawowych znajdujących się w jaźni, wspólne dla wszystkich narodów, ocenia
wewnętrzne myśli człowieka, nie posiada sankcji), prawo doczesne (niedoskonałe, zmienne, zlokalizowane miejscowo i
czasowo, zagwarantowane przymusem państwowym, ocenia zewnętrzne zachowanie człowieka)
- prawo boskie i natury mają przewagę nad prawem doczesnym
- prawo oporu – należy stosować prawo doczesne do momentu, w którym nie jest sprzeczne z prawem boskim czy
natury

G. Rodzina i społeczeństwo
- zwolennik wspólnoty dóbr, ponieważ własność prywatna rozbudza indywidualne pragnienie bogactwa, co może
wyrządzić wiele zła
- idea równości – uznanie powszechności pracy, potępienie nieróbstwa i niewolnictwa; zrównanie pracy fizycznej i
umysłowej (każdy powinien po części uprawiać i jedną i drugą), ponieważ praca dowodzi godności i przydatności
człowieka
- potępienie niewolnictwa – jest ono zaprzeczeniem godności, równości i powszechności pracy; natura uczyniła
wszystkich wolnymi i równymi, a ułomność i zaślepienie poniżyły człowieka, sprawdzając do roli niewolnika; Augustyn
rozumiał, że niemożliwe jest nagłe i pełne zniesienie niewolnictwa, dlatego postulował minimum środków (wyzwalanie,
ludzkie traktowanie, przyjmowanie do rodzin)
- podstawową komórką jest rodzina – nawiązująca do starotestamentowego patriarchalizmu; odpowiada ona prawu
boskiemu i natury; stanowi podstawę dalszych form organizacji politycznej; władza państwowa opiera się na rodzinie

H. Dynamika systemu
- augustiańska antropologia – traktowała człowieka, społeczeństwo, państwo jako pozostające w ciągłym ruchu, w
dynamice narastających zmian, przedstawiała propozycje celów godnych osiągnięcia
- głosiła zwycięstwo nowego systemu wartości, kształtowała praktykę dnia codziennego, wskazywała cele wyższe
- ta drogą Augustyn starał się kształtować osobowość jednostki
- postać Augustyna zamyka okres starożytności w sensie otwarcia nowych perspektyw rozumowania w zakresie zasad
organizacji społeczeństwa i państwa

ŚWIĘTY TOMASZ Z AKWINU I ROZWÓJ MYŚLI ŚREDNIOWIECZNEJ

- tło – odnowienie cesarstwa zachodniego w 962, koronacja niemieckiego króla Ottona I na cesarza rzymskiego, spór
papieża Grzegorza VII z Henrykiem IV – poszukiwani i głoszenie argumentów odmawiających władzy cesarskiej
przesłanej boskich

A. Jan z Salisbury
- arcybiskup Canterbury, napisał Traktat Polycraticus, usystematyzował i rozwinął argumentację papalistyczną
- nawiązanie do praw natury – państwo przypomina organizm człowieka – posiada ciało i duszę, a w państwie istnieje
władza monarchy i duchowieństwa
- monarcha – jego władza powinna być silna i sprawa, ale nie może on posuwać się za daleko; jeśli monarcha zaczyna
naruszać prawa natury i staje się tyranem, wówczas należy się zastanowić czy nie jest to ‘bicz boży’, czyli kara za
grzechy poddanych; Jan z Salisbury dopuszcza ewentualne tyranobójstwo (w skrajnych przypadkach), ale nie
przysługuje ono ludowi, ponieważ ten nie ma władzy – tak dojrzewa świadomość prawa oporu

- doktryna papalizmu uformowała się w XIII wieku – papież jest niekwestionowanym zwierzchnikiem duchowieństwa, a
jego władza przewyższa władzę monarchy

Uzasadnienie przewagi władzy papieskiej

- symbolizm kościół jako dusza i państwo jako ciało – doskonalszy jest byt duchowy
- augustiańska teoria grzesznej genezy państwa i doskonałości duchowej kościoła – papież mógł nawet usunąć
panującego, jeśli ten poddał się szatanowi
- teoria wikariatu – powrót do władzy papieża jako wikariusza chrystusowego na ziemi, który dysponuje prawem
namaszczania władców
- teoria dwóch mieczy świętego Piotra – Bóg dał apostołowi dwa miecze symbolizujące władzę kościelną i świecką, a
papież jeden z tych mieczy oddaje w ręce panującego
- rzymskie teorie republikańskie – lud rzymski powierzył władzę papieżowi, a zatem tylko papież jest uprawniony do
rozdawania namiestnictw władzy świeckiej

- hierokratyzm – skrajna postawa w uzasadnianiu przewag papieża nad władcami świeckimi

5
 B. Myśl polityczna świętego Tomasza z Akwinu
- nowa interpretacja myśli Arystotelesa, dostosowana do potrzeb i wymogów ówczesnego świata chrześcijańskiego
- poszukiwanie doktryny skierowanej na praktykę

C. Metodologia i nauki społeczne Akwinaty

- wizja hierarchizmu i harmonii świata
- wszechświat to wielka piramida – u jej podstaw leży materia złożona z żywiołów – woda, ziemia, powietrze, ogień;
potem znajduje się świat roślin i zwierząt, a następnie człowiek – wszystko to wieńczy Bóg
- człowiek jest ogniwem pośrednim pomiędzy światem materialnym a duchowym; łączy się on przez duszę ze światem
niebieskim i tkwi ciałem w powiązaniach materialnych – hilemorfizm
- hierarchiczna i harmoniczna wizja świata składa się na wewnętrzną harmonię osobowości człowieka – dusza z ciałem
muszą pozostawać w jedności

- byt składa się z istoty (essentia) jako idealnej zasady, która określa jedność zjawisk i z istnienia (existentia) jako
materialnego i dostrzegalnego przez nas czynnika

- dowody istnienia Boga – związane z ruchem, samodzielnością świata, przypadkowością świata, stopniami
doskonałości, celowością przyrody

- odróżnienie wiedzy (filozofia) od wiary (wiara) – są te dwie różne płaszczyzny poznania – akt wiedzy jest dziełem
rozumu, a akt wiary funkcjonuje w płaszczyźnie emocji psychicznej

- poglądy społeczne – założenie naturalnego, aktywnego uczestnictwa człowieka w społeczności, a proces

uspołecznienia zawiera cechę celowości (rozumną wolność) i cechę porządku (organizację)

- najpierw była jednostka, a potem społeczność

- genetyczny porządek społeczności – rodzina, wieś, miasto, społeczność państwowa
- nie ma przeciwstawienia dobra jednostki i dobra zbiorowości – muszą się one uzupełniać i pozostawać w jedności

- idea ładu społecznego wymaga istnienia władzy, jako gwaranta porządku społecznego

- odszedł od tradycyjnego podziału na stany (duchowieństwo, szlachta, chłopstwo) – sformułował nowy podział na
zasadzie praw nabytych poprzez urodzenie i dziedziczenie – optymaci (świeccy i duchowni, którzy nie pracują w swoich
majątkach, ale czerpią największe korzyści), ludzie honoru (posiadacze, którzy bezpośrednio pracują w swoich
majątkach) i ludzie biedni (nie posiadają majątku, ale pracują na rzecz dwóch poprzednich grup)

D. Praca i teoria państwa

- idea pracy – praca jest wartością boską i odpowiada naturalnej potrzebie człowieka; praca powinna kierować
człowieka w stronę Boga
- organizatorem pracy jest państwo, które obowiązek rozumnego i rzeczowego jej zorganizowania; powinno
zagwarantować powszechność i obowiązek pracy
- teoria słusznej płacy – sprawiedliwa zapłata jest możliwa na zasadzie zawarcia umowy, a może ona być zawarta
między ludźmi wolnymi i równymi sobie; sprawiedliwa płaca powinna gwarantować możliwa utrzymania siebie i rodziny i
poczynienia bez dodatkowego wysiłku rozsądnych oszczędności

- teoria państwa – jedynie sama zasada i idea władzy pochodzi od Boga; ustrój ustanawiają natomiast ludzie
- u podstaw organizacji państwa leżą idee fundamentalne – porządek (ordo), pokój (pax), sprawiedliwość (iustitia)
- św. Tomasz uważa monarchię za najlepszy ustrój – monarcha symbolizuje porządek i ład państwowy; gdyby jednak
zszedł na drogę tyranii to społeczeństwo ma prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo

- rozdział Kościoła od państwa praktycznie ma charakter pozorny, a formalnie zakłada niezależność i równość tych
dwóch instytucji – Kościół w praktyce powinien oceniać politykę władcy z punktu widzenia kryteriów nie tylko
doczesnych, tak rysuje się przewaga moralna papieża jako autorytetu zarówno w sprawach kościelnych, jak i ocen
polityki państwowej

E. Teoria prawa Akwinaty

- hierarchiczne usystematyzowanie norm rangi moralnej i filozoficznej – porządkiem najwyższym jest prawo boskie, na
nim opiera się prawo natury, dalej jest prawo ustanowione przez ludzi w stosunkach społecznych i państwowych oraz
prawo kanoniczne, które też w jakimś zakresie obowiązuje wobec państwa
- prawo boskie jest niezmiennym zapisem sprawiedliwości, ale człowiek w każdej epoce interpretuje je inaczej, a tą
interpretacją jest właśnie prawo naturalne, które wskazuje sposób powiązań w prawie państwowym i kanonicznym

6
- wyróżnił dwa dodatkowe porządki – prawo narodów (ludów, część praw poszczególnych narodów, która jest wspólna
wszystkim, prawo własności) i prawo państwowe (cywilne, fakt ustanowienia konkretnych norm, prawo to posiada
charakter ogólny, dla całej społeczności, jego źródłem może być prawo pisane lub zwyczajowe, przy założeniu
wyższości tego pierwszego)

- skłonności istniejące w naturze człowieka stwarzają możliwość odczytania prawa naturalnego – dążenie do
podtrzymywania swojego życia i życia najbliższych, przedłużanie gatunku czyli zakładanie rodziny, skłonność do
współdziałania ze społeczeństwem czyli nieustanne doskonalenie się i poszukiwanie prawdy

F. Sprawiedliwość
- prawo powinno doprowadzić w praktyce do uformowania sprawiedliwego porządku społeczno-politycznego
- prawo i sprawiedliwość występują w nierozerwalnym związku, przy czym ius daje wyraz zakresowi praw
poszczególnych ludzi, a lex oznacza obowiązywanie zasady prawnej
- sprawiedliwość zmienna – określająca stosunek między poszczególnymi jednostkami w społeczeństwie
- sprawiedliwość rozdzielcza – zespół praw i obowiązków przyznanych społeczności w jej współdziałaniu z jednostką
- sprawiedliwość prawna – zespół praw i obowiązków przyznanych jednostce w jej współdziałaniu ze społecznością

KONIEC ŚREDNIOWIECZA

A. Marsyliusz z Padwy
- Marsilio Mainardini
- autor rewolucyjnej teorii suwerenności ludu (ludowładztwa), przedstawionej w pracy ‘obrońca pokoju’
- lud – wszyscy ludzie zamieszkujący państwo z całkowitym odrzuceniem różnic stanowych, przywilejów urodzenia czy
zamożności
- suwerenność ludu – człowiek jest istotą społeczną, skłania się do życia w zbiorowości; życie w zbiorowości zapewnia
skuteczniejsze zabezpieczenie praw poszczególnych jej członków; niebezpieczeństwem okazuje się egoizm jednostek,
dlatego niezbędne jest państwo, które gwarantuje bezpieczeństwo i pokojowy rozwój zbiorowości
- władza państwowa powinna opierać się na woli suwerennego ludu, zwanego prawodawcą
- przewaga rządów ludowych nad elitarnymi
- idea suwerenności ludu jest gwarancją wolności obywatelskich
- lud powinien wybierać hierarchię kościelną i urząd papieża – bardzo szeroko pomyślana suwerenność ludu

- organizacja państwowa – jest dziełem woli ludu; początkowo tworzyły się małe grupy, które broniły się przed
egoizmem brutalniejszych jednostek, stopniowo łączyły się w coraz większe grupy (gminy), a proces łączenia gmin
stworzył państwo, które ochrania prawa jednostki w najdoskonalszy sposób
- nikt nie posiada przewagi nad innymi

- podział społeczeństwa na 6 grup, według zdolności oraz wykonywanego zawodu – sprawujący władzę, rolnicy,
rzemieślnicy, finansiści, wojskowi i kapłani 🡪 każda grupa posiada twórczy udział w funkcjonowaniu państwa

- teoria rządu – rząd jest wybieralny przez lud; lud kontroluje działania rządu; władza rządu jest silna i sprawna,
podporządkowana prawu i działająca legalnie; rząd sprawuje do pewnego stopnia władzę totalitarną, posiada całość
uprawnień, ale zawsze działa według woli ludu; nie jest ważna kwestia formy rządu, ma on spełniać swoje zadania i
przestrzegać prawa
- Marsyliusz nie był zwolennikiem podziału prawa

- teoria prawa – ma zabarwienie pozytywistyczne – Marsyliusz dzieli źródła prawa począwszy od: prawa bożego, przez
prawo natury, do prawa pisanego
- prawo boże i prawo natury – zalecenia i zakazy postępowania, niemające mocy wiążącej
- prawo stanowione – musi mieć formę pisaną, ustanowioną przez ustawodawcę i posiadającą sankcję przymusu
państwowego

- wola ustawodawcy i przymus, czyli sankcja nadana przez państwo przesądzają o fakcie istnienia samego prawa;
sprawiedliwością okazują się jedynie treści uznane przez ustawodawcę za sprawiedliwe; inne formy sprawiedliwości
mogą obowiązywać w sferach, dla których są przeznaczone

- Kościół a państwo – konieczność utrzymania przewagi rządu nad organizacją kościelną; Kościół jest częścią państwa,
a zatem każde państwo powinno mieć swój wewnętrzny kościół; rząd i suweren powinni decydować o sprawach
organizacji kościelnej; prawa kościelne nie mają mocy wiążącej w stosunkach państwowych; nie można nikogo zmusić
do praktyk religijnych

B. Nominalizm Wilhelma Ockhama

7
- kryzys papiestwa związany z przeniesieniem stolicy apostolskiej i bezwzględna polityka finansowa ugruntowała
przekonanie myślicieli o konieczności przewartościowania tradycyjnych pojęć
- Ockham krytykował zasady organizacyjne średniowiecznego duchowieństwa

- założenia metodologiczne – nominalizm przyjmujący, że istnieją tylko konkretne byty indywidualne, poznawane
doświadczalnie; pojęcia ogólne, nie posiadają takich cech i dlatego powinny być odrzucone; w badaniach należy
zmierzać do poznania konkretnego bytu indywidualnego i odrzucać wszystko co zaciemnia proces poznania; jest to tak
zwana brzytwa Ockhama

- akt wiedzy – czyli poznania – wiedza pojęta racjonalnie dostępna jest każdemu, drogą poznania empirycznego
- akt wiary – funkcjonują w świecie pozaempirycznym i niekonkretnym
🡪 dwa zupełnie odmienne doznania człowieka, które nie mają ze sobą nic wspólnego

- indywidualizm polityczny – postulat zagwarantowania katalogu podstawowych praw jednostce ludzkiej; Ockham siłę
ataku kieruje przeciwko teoriom papalistycznym, dowodząc, iż postulaty pełni władzy papieskiej zaprzeczają
założeniom doktryny chrześcijańskiej

- teoria państwa –władza nie pochodzi od Boga, ale boskie jest prawo ustanowienia władzy przez społeczeństwo; to
Bóg wyposażył ludzi wprawo powoływania władców, ponieważ ludzie z natury rodzą się wolni i równi; idea
suwerennego ludu nie odgrywa takiej roli jak u Marsyliusz, gdyż raz ustanowiony porządek polityczny (poprzez wybór
władcy) sankcjonuje stabilność organizacji państwowej

- dobrze zorganizowane państwo łączy skuteczne zabezpieczenie interesu ogólnego i indywidualnego (rządy ludźmi
wolnymi w interesie ogólnym)

- wolność w sensie filozoficznym – wolność absolutna – człowiek może czynić wszystko, nawet wbrew zaleceniom
rozumu czy nakazom Boga, ale ponosi odpowiedzialność za swoje czyny
- wolność w sensie politycznym – oznacza konieczność ustanowienia katalogu praw i wolności obywatelskich; obywatel
może się zachowywać swobodnie w ramach społeczności, gdzie również będą zakreślone granice interwencji władzy

- formą najwłaściwszą państwa jest państwo suwerenne – reprezentantem i ostoją suwerenności jest panujący –
obrońca praw, zmierzający do zachowani dobra jednostkowego i jednocześnie do zabezpieczenia interesu zbiorowości
- funkcje suwerennej władzy panującego – karanie winnych, ustanawianie praw, gwarantowanie sprawiedliwości
- poddani mogą obalić panującego, jeśli nie będzie wykonywał swoich obowiązków
- teoria prawa – wychodzi z założenia wszechmocy i absolutu Boga w ustanawianiu praw i prawd objawionych
człowiekowi, w myśl których Bóg może dowolnie kształtować sferę obowiązków
- Ockham wyróżnia – prawo boże, naturalne i ludzkie

- prawo boże – suma nakazów i zakazów zawartych w Piśmie Świętym

- prawo naturalne – suma wyobrażeń odpowiadających naturalnemu rozumowi, wskazującemu człowiekowi drogi
rozsądnego zachowania się w różnych sytuacjach życiowych; porządek boży i naturalny pokrywają się w wielu
wypadkach, ale prawo boże jest wyższe
- prawo ludzkie – powinno być zgodne z prawem bożym i naturalnym; w sprawach nieujętych prawem bożym czy
naturalnym władca pozornie może ustanawiać dowolne regulacje, ale musi gwarantować wolność, poszanowanie
godności czy własności jednostki

- Ockham popiera teorie indywidualistyczne, jest przeciwnikiem przywilejów i stanowości

- Ockham rozróżnia Kościół Boga i Kościół Rzymski
- Kościół Boga – opiera się bezpośrednio na prawach bożych z Pisma Świętego, obejmuje całą społeczność
chrześcijańską; jest wieczny i nieprzemijający; Kościół Boży stroni od spraw państwowych
- Kościół Rzymski – został ustanowiony przez ludzi, bywa omylny, podlega ludzkim namiętnościom; powiada wymiar
doczesny i zmienny

- Ockham twierdzi, że Kościół nie powinien posiadać wpływu na politykę, ponieważ może to mieć zgubne konsekwencje
zarówno dla państwa jak i dla Kościoła; twierdzi, że wierni powinni osądzać hierarchię duchowną i dbać o harmonię
funkcjonowania Kościoła w ramach porządku państwowego
- Ockham głosił zatem poglądy podobne jak Marsyliusz z Padwy – rozdział Kościoła od państwa, a także
podporządkowanie duchowieństwa prawom państwowym

- z filozofii Ockhama czerpała ideologia koncyliaryzmu – czyli teoria władzy soboru w Kościele – ruch ten zaznaczył się
na tle wielkiej schizmy zachodniej (1378-1417) i był związany z osłabieniem autorytetu papiestwa, a wzmocnieniem
ruchu soborowego

RENESANS W MYŚLI POLITYCZNEJ

8
 A. Ogólna charakterystyka
- człowiek znalazł się w centrum zainteresowań filozofii, doktryny politycznej nauk przyrodniczych, moralności, estetyki
oraz sztuk pięknych
- dobro jednostki na czołowym miejscu, a zadaniem państwo powinno być zabezpieczenie praw obywatela

B. Niccolo Machiavelli
- jego rozmyślenia oparte były na poszukiwaniu sposobu zjednoczenia Włoch

- założenia metodologiczne – cały wszechświat, w tym jednostki, pozostaje w stanie ustawicznego ruchu i przemian,
charakteryzujących się wznoszeniem i upadaniem, stosownie do umiejętności przystosowania się
- podstawowym celem człowieka jest zachowanie życia i dążenie do powiększenia majątku, siłą sprawczą działania
jednostki jest zatem jej interes
- historia – dziejowe współzawodnictwo bogatych i potężnych z biednymi; sympatie Machiavellego pozostają po stronie
biednych, ale twórczych ludzi
- wojna – u jej podstaw leży zaborczość narodów i pańśtw, mająca za przyczynę sprawy majątkowe

- interpretacja losów jednostki państwa – virtu i fortuna

- virtu – cechy osobowości człowieka, jego sił duchowych i fizycznych, umiejętność interpretowania wypadków
historycznych, nie jest cnotą obywatelską, ale rodzajem dzielności jednostki w pokonywaniu trudności, zdolność i
inteligencja
- fortuna – zbieg historycznych wypadków, coś obiektywnego, fortuna działa zazwyczaj na niekorzyść jednostki

- nowocześnie pomyślana polityka – na politykę można patrzeć z dwóch punktów – etycznego i praktycznego – niektóre
działania zasługują na potępienie w świetle etyki czy moralności, ale jest to zupełnie inna sprawa; dobra i skuteczna
polityka to działalność nastawiona osiągnięcie wyznaczonych celów i nie ma nic wspólnego z moralnością

- teoria państwa – rozważania wokół prawidłowości powstania i upadku Rzymu; dynamiczne spojrzenie na państwo;
próbował zdefiniować siłę, która może wyprowadzić Włochy z upadku i doprowadzić do zjednoczenia

- klasyfikacja form politycznych – wychodzi z arystotelesowskiej systematyki i wyróżnia trzy formy właściwe i ich
zdegenerowane
- najlepszy byłby ustrój wzorowany na wymieszaniu form prawidłowych (republica mixta); republikanizm zagwarantuje
stabilność i praworządność, przewagę uzyskają interesy ludu, a szlachta i arystokracja zostaną wyeliminowane
- osiągnięcie stabilnych rządów republikańskich jest jednak trudne i nie byłyby one w stanie podźwignąć państwo z
narodowego upadku i zorganizować dobrze funkcjonującego państwa
- zjednoczenia musi dokonać jednostka dysponująca potężną virtu, która nie ma wątpliwości w odwołaniu się do
autorytarnych form władzy; jedynowładztwo powinno ustanowić państwo narodowe, a potem republikańskie rządy
zagwarantować stabilność rozwoju

- nowy książę – wzorzec osobowości niemający nic wspólnego z arystokracja, władca wyposażony w niezłomną virtu
- cel jest najwyższym dobrem historycznym i jemu należy podporządkować podejmowane środki

- sztuka rządzenia – Machiavelli wychodzi z założenia złej natury człowieka, ludzie są zawistni, obłudni i
niesprawiedliwi; władca powinien zatem dbać o pozory i rozważać znaczenie każdego swojego posunięcia;
nienaganność postawy moralnej księcia nie powinna wzbudzać podejrzeń poddanych
- władca powinien być zdecydowany w stosowaniu przemocy i brutalnej siły, winą jednak najlepiej obarczyć wyższych
funkcjonariuszy, wskazać ludzi odpowiedzialnych za zło, będące przyczyną odwołania się do tych środków
- władca powinien przyjemności rozdzielać umiarkowanie, rozrzutność prowadzi do zrujnowania władcy i ściąga na
niego nienawiść i pogardę ludu
- książę powinien cieszyć się szacunkiem, a gdy nie może tego osiągnąć powinien wywoływał lęk, ale trzeba odróżnić
lęk i respekt od nienawiści poddanych

- Machiavelli prezentował antyfeudalną postawę

- racjonalizm Machiavellego – dociekanie czystych prawidłowości, odrzucanie dogmatów, prawd wiary
- indywidualizm – jednostka powinna mieć zagwarantowany katalog praw podstawowych, wyzwolenie człowieka
determinuje wyzwolenie państwa

C. Jean Bodin
- czasy jego twórczości to okres wychodzenia Francji z feudalnej anarchii, wybuch wojen religijnych, które pogrążyły
kraj w sytuacji bez wyjścia; wiązały się z tym spory dotyczące istoty władzy

9
- metodologia – pogłębiał metodę komparatystyczną w sensie poszczególnych instytucji prawnych, całych systemów
prawa, także w szerszym ujęciu; uważał, że wiedza prawnicza i polityczna powinny służyć praktyce państwowej

- teoria państwa – istnieje konieczność nawiązywania naturalnych związków, jakimi są rodziny; Bodin nie był pewny, czy
państwo powstało na podstawie umowy społecznej czy przemocą, ale uważał, że państwo na wzór władzy ojcowskiej
gwarantuje sprawiedliwość i bezpieczeństwo, stąd stabilność moralna życia rodzinnego staje się przesłanką porządku
w państwie; porównywał zatem państwo do rodziny; Bodin upatrywał w rozkładających się więziach rodzinnych
osłabienie podstawowych zasad wiążących państwowość
- definicja państwa – sprawiedliwe rządy nad rodzinami z władzą suwerenną na czele
- sprawiedliwość – w państwie gwarantuje je rząd, będący wykonawcą prawa boskiego i naturalnego, bez czego
następują chaos i anarchia

- idea suwerenności – suwerenność jest zjawiskiem obiektywnym, związanym z każdym państwem, ponieważ bez niej
nie może być nawet mowy o istnieniu jakiejkolwiek struktury politycznej czy prawnej
- władzę suwerenną określają cechy – ciągłości, niepodzielności (próby jej dzielenia stają się fikcjami),
niepozbywalności, nieograniczoności (nie można jej ograniczyć w czasie), bezwarunkowości, niezależności
- sprawą drugorzędną jest, jaki podmiot powinien być suwerenem: jednostka czy lud, w każdym razie powinien on być
niezależny w polityce i zagranicznej i wewnętrznej

- formy ustrojowe – w zależności od trybu powoływania władcy – monarchia, arystokracja, demokracja

- Bodin opowiada się za monarchią

- podstawową cechą suwerenności jest władza stanowienia praw – Bodin popada tutaj w niekonsekwencję, ponieważ
twierdzi, że suweren w stanowieniu praw nie jest niczym skrępowany, a z drugiej uznaje podległość suwerena prawu
boskiemu i prawu natury; w sumie władza prawodawcza jest pierwszym i jedynym składnikiem suwerenności

- teoria prawa – prawo posiada formę rozkazodawczą, adresowaną przez monarchę do poddanych; suwerenność daje
panującemu możliwość wprowadzenia dowolnych praw, ale wyjątek stanowią prawa boże i prawa natury
- prawo pozytywne powinno być sprawiedliwe na zasadzie zgodności z prawem boskim i prawem natury

- filozofia sprawiedliwości – sprawiedliwość posiada cechy rewolucyjne i kreatywne; sprawiedliwość to właściwy podział
nagród i kar, i tego, co się prawnie komu należy; sprawiedliwość arytmetyczna (równy podział dóbr i korzyści, który jest
względnie prosty do osiągnięcia), geometryczna (nierówność w podziale dóbr na korzyść arystokracji), harmoniczna
(najlepsza, ponieważ łączy pożądane cechy obu poprzednich i prowadzi do wymieszania ustroju demokratycznego i
arystokratycznego)

- obywatele pozostają w sytuacji poddaństwa, będącego stanem naturalnym, muszą podporządkować się woli
suwerena i jeśli jego władza jest legalna, powinni przestrzegać praw

- Kościół i duchowieństwo – papież i Kościół nie mogą być zwierzchnikami suwerennych monarchów; to Kościół
powinien być podporządkowany prawom państwowym; kościół spełnia w państwie wiele pożytecznych funkcji,
duchowieństwo jest jednym ze stanów w państwie, chociaż samo państwo nie powinno wdawać się w spory religijne

- Bodin jest rzecznikiem silnych monarchii narodowych; monarchia powinien być obrońcą i gwarantem porządku,
bezwzględnym w tępieniu anarchii i rzecznikiem interesów narodowych

UTOPIE RENESANSOWE (renesans w myśli politycznej)

A. Tomasz More
- żył w dobie burzliwego rozwoju Anglii, wkraczającej na kapitalistyczną drogę, kosztem niekiedy aktów przemocy
ekonomicznej czy politycznej, to zrodziło w nim przekonanie o złych rządach władców i arystokracji, którzy poprzez
egoistyczną politykę prowadzą do ruiny najsłabszych

- przedstawił wizję idealnie zorganizowanego państwa – złota książeczka o najlepszym ustroju państwa i o nowej
wyspie Utopii (1516) – na podstawie fikcyjnej relacji żeglarzy opisał istniejący na dalekiej wyspie wzorzec idealnego
ustroju utopijnego komunizmu drobnych producentów
- dominują tam stosunki rzemieślniczo-rolnicze, które wystarczają dla zaspokojenia potrzeb wszystkich; obowiązuje
powszechność pracy, dzięki czemu ludność jest ogólnie zamożna i pracuje po sześć godzin dziennie
- tradycyjne wartości moralne mieszkańców utopii są oparte na więzach rodzinnych, państwo wpaja mieszkańcom
system wartości, oparty na pracy i godziwym życiu, z wyeliminowaniem pieniądza
- represje odgrywają rolę drugorzędną, lecz okazują się groźne, ponieważ obejmują rygory najcięższych prac
przymusowych
- organizacja władz – prosty wybór i rotacja urzędników, z zagwarantowaniem podstawowych uprawnień zgromadzeniu
ludowemu; urzędnicy są skromni i pracowici

10
- utopia prowadzi pokojową politykę, a decyduje się na wojny jedynie obronne (również w obronie szlaków handlowych)
lub wyzwalanie obcych ludów spod jarzma tyranii
- wolność religijna – różnice religijne mają znaczenie drugorzędne, a religia jest praktykowana głównie w rodzinach;
panuje tolerancja religijna, z której są wyłączni ateiści; duchowni pochodzą z powszechnych wyborów i są
pełnomocnikami ludu w sprawach wyznaniowych, nie posiadają praw jurysdykcyjnych

UTOPIE RENESANSOWE (doktryny polityczno-prawne XVII wieku)

A. Giovanni Domenico Campanella

- w zakonie przybrał imię Tomasz

- w swoim dziele Państwo Słońca przedstawił wizję uniwersalistycznej monarchii chrześcijańskiej (jednej wielkiej
wspólnoty chrześcijańskiej, która byłaby syntezą niższych form społecznych, pod zwierzchnictwem papieża)
- skrajny racjonalizm
- zbudowane na kształt państwa-miasta o architekturze obronnej, gdzie system zabudowań prowadzi do znajdującej się
na środkowej górze świątyni (z dwoma globusami, jeden przedstawia mapę ziemi, a drugi kosmosu)
- rezygnacja z prawa własności i przejście do całkowitej wspólnoty dóbr
- silnie występująca ideologia patriotyczna oparta na chrześcijańskiej miłości
- odrzucenie wojny, prowadzenie tylko działań obronnych, a pokonanym nieprzyjaciołom należy szybko wybaczać
- powszechność pracy, zapewniającej poczucie godności i dostęp do zaszczytów, pracuje się względnie krótko, a
pozostały czas poświęca się na działalność kulturalną, naukową i sport
- kult nauki – powszechne i wszechstronne nauczanie
- życie podlega wielu rygorom i przypomina hierarchiczną strukturę klasztorów, wszystko działa niemal automatycznie
- na czele państwa stoi Wielki Metafizyk, zwany również Słońcem, który jest wybierany z 25 kapłanów zasiadających w
centralnej świątyni, jest on uosobieniem wszelkich cnót, sprawuje władzę za pomocą współrządców: Moc (sprawy
obrony, dowodzenie w razie wojny), Mądrość (rozwój nauki, edukacji i kultury) i Miłość (prokreacja, wyżywienie, ubranie,
opieka nad dziećmi)
- nie istnieje rodzina w tradycyjnym tego słowa znaczeniu – rozmnażanie ma miejsce stosownie do zaleceń Miłości, a
wychowaniem dzieci zajmuje się państwa, poczucie rodzicielstwa i ojcostwa jest wspólne
- elementy demokratyczne – Zgromadzenie Ludowe obejmuje dorosłych obywateli, którzy przedstawiają swoje zdane w
razie niebezpieczeństwa wojny, przedstawia życzenia i skargi, wyraża swoje sugestie co do kandydatów na stanowiska
państwowe
- wojna sprawiedliwa – obronna, w obronie innych uciskanych ludów
- wymiar sprawiedliwości jest sprawowany przez sędziów, których wyroki mogą być łagodzone przez Wielkiego
Metafizyka; wymiar sprawiedliwości rozpatruje jedynie sprawy karne, ponieważ sprawy cywilne nie istnieją
- kara – ma na celu głównie resocjalizację, ale w przypadku poważniejszych przestępstw stosuje się zasadę talionu
- państwo to jest mieszanką elementów arystokratyczne i teokratyczne, z instytucjami demokratycznymi

B. Franciszek Bacon
- przedstawiciel empiryzmu

- wyszedł z założenia tkwiących w umyśle idoli, czyli mylnych wyobrażeń dotyczących otaczającej nas rzeczywistości,
idole należy weryfikować i odrzucać na podstawie badań empirycznych
- idole plemienne – mają źródło w naturze człowieka, rodu i całej ludzkości, fałszywe poznanie świata traktowane jako
prawda przekazywana z pokolenia na pokolenie
- idole jaskiń – formułowanie fałszywych ocen na podstawie indywidualnej osobowości każdego człowieka
- idole rynku – rezultat obcowania ludzi między sobą
- idole teatru – urojenia wprowadzone do umysłu ludzkiego poprzez złudne doktryny filozoficzne, które wywołują
utopistyczne obrazy

- umysł ludzki posiada tendencję do popełniania błędów – konserwatyzm (popieranie raz przyjętych tez, choćby były
błędne), człowiek woli zajmować się tym co twierdzące niż przeczące, człowiek ulega sądom gwałtownym i radykalnym,
a także uczuciom i własnej woli, człowiek jest często ociężały i nieudolny, umysł ludzki łatwo kieruje się do
niezweryfikowanych abstrakcji

- dążeniem ludzkości powinno być dążenie do ukształtowania systemu wiedzy empirycznej

- opanowanie przyrody stanowi główny cel, a osiągnięcie jego jest w równym stopniu uzależnione od jej poznania
- badania potrzeb poznawczych to eksperymenty niosące światło, a wynalazki produkcyjne to doświadczenia niosące
pożytki

11
- antycypacje przeciwstawia empirycznemu tłumaczeniu przyrody
- odrzuca stanowisko greckich sceptyków, akalepsję, głoszącą niepoznawalność przyrody

- teoria państwa – gloryfikacja centralistycznie pomyślanej władzy, sprawowanej w najwyższej instancji przez
monarchę, który nie traci kontaktu z parlamentem, dzięki czemu można zachować równowagę władzy
- działając na zasadzie równowagi władca powinien równo traktować wszystkie stany
- umiejętność rządzenia – umiejętność przewidywania skutków, jakie ono niesie
- podstawowe podpory każdego rządu – religia, sądy, administracja, skarbowość – załamanie choćby jednej z nich grozi
upadkiem państwa

- walka z kryzysem – pierwszym środkiem jest walka z nędzą, nakładanie podatków odpowiednio, aby zmniejszyć
bogactwo i jednym, a zwiększyć drugich; zagwarantowanie niezbędnego stopnia liberalizmu, który umożliwi każdemu
wypowiadanie swojego zdania; Bacon sformułował katalog zasad dobrego rządzenia opartych przede wszystkim na idei
umiarkowania; rządy należy powierzać ludziom kompetentnym; reformy powinny być stopniowe i prawie
niezauważalne; podatki powinny być ustanawiane za zgodą parlamentu
- wady urzędników – opieszałość, przekupstwo, opryskliwość i miękkość

- Nowa Atlantyda – idealne i utopijne społeczeństwo, gdzie organem decyzyjnym jest Dom Salomona jako kierowniczy
ośrodek naukowy i decyzyjny; społeczeństwo zorganizowane na zasadach nowoczesnej produkcji i wysokiej
konsumpcji

DOKTRYNY POLITYCZNO-PRAWNE XVII WIEKU

A. Myśl polityczna Hugona Grocjusza

- szkoła prawa natury
- młoda burżuazja – tej grupie odpowiadała myśl polityczna Grocjusza
- starał się przenieść prawo natury na grunt prawa międzynarodowego

- zmierzał do racjonalnej interpretacji ideologii prawa natury – wyprowadzenie z natury człowieka i zachowani się
społeczeństwa zasad posiadających cechę nieprzemijalności i niezaprzeczalności; w tym sensie prawo natury mogłoby
wskazywać drogi rozwoju na zasadzie pewnika
- źródła poznania prawa natury – poznanie społecznej natury człowieka opierając się na trwałej skłonności do życia z
innymi w sposób zorganizowany i pokojowy, opierając się na powszechnych zasadach zaakceptowanych przez ludzi
oraz opinii wybitnych autorytetów

- podstawowe prawa natury – obowiązek poszanowani cudzej własności, obowiązek wynagradzania szkód, obowiązek
dotrzymywania umów, obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwo – ponadczasowy i trwały katalog, w
rzeczywistości odpowiada on interesom niderlandzkiej burżuazji

- wojny sprawiedliwe – uprawnienie do prowadzenia wojen sprawiedliwych w sytuacji zagrożenia praw natury
- wojna jest środkiem ostatecznym, trzeba ją prowadzić w sposób humanitarny, oszczędzać przeciwnika, po ludzku
traktować kobiety i dzieci
- Grocjusza opowiadał się za niewolnictwem i nierównością narodów

- ustrój polityczny – Grocjusza wątpi w możliwość stworzenia idealnego wzorca zawsze niezawodnego; każda forma
ustrojowa niesie ze sobą niebezpieczeństwo wypaczeń; w konsekwencji o formie władzy powinien decydować lud, który
może zrzec się swojej suwerenności i przekazać sprawowanie władzy jednostce; wówczas jest związany umową i nie
może obalać władców dowolnie, jedynie w przypadku łamania postanowień przez władcę
- teoria prawa – nawiązuje do rzymskich konstrukcji prawa podmiotowego; wyróżnia szczególny zakres uprawnień
przysługujących konkretnej osobie jako jej prawa podmiotowe
- klasyfikacja praw podmiotowych (pierwsza) – uprawnienia (władza w stosunku do siebie, czyli wolność), prawa
podmiotowe oznaczające władzę w stosunku do innych, prawa dające władzę nad rzeczami w sposób pełny lub
niepełny

B. Samuel Pufendorf
- szkoła prawa natury
- interpretował prawo natury w odniesieniu do pozostałych dziedzin prawa
- dowodził, że możliwe jest racjonalne poznania natury człowieka, opierając się na towarzyskim instynkcie połączonym
z egoizmem
- człowiek posiada dwie skłonności – instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego
- z tych skłonności wypływają podstawowe prawa natury – każdy winien chronić swoje życie, dobro i majątek; nikt nie
może szkodzić społeczeństwu
- sociates – małżeństwo, rodzina, przyjaciele

12
- socialitas – społeczeństwo funkcjonujące w granicach państwowych, jednak z wyłączeniem samej organizacji
państwowej
- interpretacja małżeństwa i władz ojcowskiej – jako następstwa kontraktów cywilnych

- odrzuca twierdzenie o boskim pochodzeniu praw natury, ponieważ są one wspólne dla wszystkich ludzi i epok
- ludzką egzystencję przypisuje w sensie kreatywnym Bogu

- prawo natury – zbiór nakazów podyktowanych przez rozum, jego poznanie zakłada uwzględnienie wartości
moralnych, treści prawa natury jako ich podsumowania, rozumu jako instrumentu badawczego
- treści prawa natury zakładają – człowiek najbardziej miłuje samego siebie, bez pomocy bliźnich jednostka ludzka jest
bezbronna, człowiek szuka pomocy i poparcia u swoich bliźnich, w naturze ludzkiej tkwi często destruktywna chęć
szkodzenia sobie nawzajem

- konstrukcja prawa – jednostka posiada prawo i obowiązek obrony własnego życia, zdrowia i mienia, nikt nie ma prawa
naruszania spokoju i harmonii współżycia społecznego

- ideał suwerennego władcy gwarantującego spokój i bezpieczeństwo

- praźródłem powstania państwa i prawa jest umowa społeczna, która składa się z: umowy zrzeszenia się jednostek w
społeczeństwo, aktu nadającego społeczeństwu ustrój konstytucyjny, aktu poddania się społeczeństwa władzy
suwerena

C. Myśl polityczna Thomasa Hobbesa

- żył w dobie rewolucji angielskiej
- napisał Elementy prawa (konieczność utrzymywania absolutnej władzy broniącej wszystkich przed ich własnym
egoizmem) i Lewiathan (najwybitniejsze jego dzieło)

- metoda badawcza – sprecyzowanie idei w sprawach społeczno-politycznych na wzór pojęć

geometryczno-matematycznych; mechanika i determinizm; zadaniem filozofia jest wypracowanie zasad poprawnego
rozumowania, w sposób podstawowy opierającego się na analizie i syntezie

- system teoretyczny – filozofia przyrody (zajmuje się ciałami naturalnymi), filozofia człowieka (zajmuje się
usposobieniem i obyczajami ludzkimi), filozofia państwa (obowiązki obywatelskie)

- stan naturalny – hipoteza oparta na analizie składników osobowości człowieka; człowiek posiada nienasycone
pragnienie bogactw i zaszczytów, a także nieustanny strach przed niebezpieczeństwem utraty życia; w takiej sytuacji
pozostawienie ludzi samych sobie skazuje ich na ciągłą walkę i wzajemne wyniszczanie się
- stan natury jest więc anarchią z cechami: absolutna wolność, brak obowiązków i korzystanie z uprawnień,
subiektywizm gdyż każdy jest sędzią swojego postępowania

- kwestionuje teorię, że człowiek jest istotą społeczną – człowiek w pewnym momencie widzi bezsens dzikiego
bytowania i uświadamia sobie konieczność zorganizowania się w zbiorowość, nazywaną państwem

- umowa społeczna – ludzie powierzają pełnię władzy suwerenowi, jest to wyjście podyktowane rozsądkiem; nie jest to
umowa dwustronna, ponieważ władca do niczego się nie zobowiązuje, to poddani zrzekają się praw do swej naturalnej
wolności i w całości przekazują ją na rzecz suwerena; władza suwerenna jest niepodzielna oraz niezbywalna
- tak powstaje państwo – Lewiatan – śmiertelny bóg, któremu wszyscy są bezwzględnie podporządkowani
- zawarcie umowy społecznej oznacza wyjście ze stanu anarchii i osiągnięcie poziomu życia uporządkowanego i
bezpiecznego

- idea prawa – wyrasta z woli suwerena, to ona jest źródłem prawa i jednostronni przesądza o sposobie zachowani się
społeczeństwa
- dopiero funkcjonowanie państwa doprowadza do inkorporacji pewnym zasad rozsądku w normy prawne i te normy
możemy nazwać prawem natury; normy te regulują podstawowe zasady funkcjonowania społeczeństwa wedle reguły:
zachowaj się tak wobec innych, jakbyś chciał, aby zachowywano się wobec ciebie; prawa natury w państwie mają
zatem moc powszechnie wiążącą

- władza absolutna należąca do suwerena (Lewiatana) obejmuje wszelkie dziedziny życia społecznego, podlegają mu
Kościół i sprawy religijności obywateli
- odrzuca prawo oporu poddanych względem panującego – poddani w ramach państwa cieszą się pokojem,
porządkiem i bezpieczeństwem, ponosząc za to konsekwencję w postaci bezwzględnego podporządkowania się woli
Lewiatana, któremu sami oddali władzę
- alternatywą absolutyzmu jest anarchia – najgorsze zło, oznaczające kres państwa

13
- Hobbes uzasadniał absolutyzm inaczej niż inne doktryny monarchistyczne, ponieważ władza monarchy opierała się na
umowie społecznej, a nie na woli boskiej czy konstrukcji patrymonialnej
- monarchistyczna forma rządu jest drugorzędna, wystarczy by była to władza absolutna i jednolita

D. Liberalizm Johna Locke’a

- żył w dobie restauracji
- prekursor dojrzewającego liberalizmu politycznego i ekonomicznego

- stan natury – rozsądek podpowiadający człowiekowi zasady postępowania zgodne z prawem natury sprawia, że
bytowanie jednostek i grup ludzkich staje się znośne i łagodne; siła rozsądku kierująca ludźmi jest tak znaczna, że
respektują oni prawa; równość jest prawem naturalnym i nikt nie może ograniczać praw innych; Bóg wyposażył
wszystkich w jednakowy katalog praw naturalnych; prawa natury stanowią własność jednostki

- prawo własności – niepodważalny i nienaruszalny kanon organizacji życia człowieka; pochodzi ono od Boga i jest
zapisane w naturze ludzkiej; z jednej strojny gwarantuje swobodne dysponowanie majątkiem, a z drugiej stanowi
barierę określającą działania innych wobec osoby właściciela
- prawo własności uzasadnione jest pracą, człowiek może przywłaszczać produkty przez siebie wytworzone

- mimo zasadniczych korzyści bytowania człowieka w stanie natury – ludzie powinni z niego wyjść, ponieważ jest
rzeczą niewskazaną, aby ludzie byli sędziami we własnych sprawach, a sprawiedliwość należy powierzyć władzy
publicznej

- umowa społeczna – ochrona praw naturalnych, których jednostka nie zrzeka się, ale uzyskuje silniejszą ich obrona,
następującą w zorganizowanej społeczności ze strony władzy publicznej
- państwo – rezultat rozsądnego zachowania się człowieka, znajduje swoje źródło w woli poszczególnych obywateli
- umowa społeczna składa się dwóch umów – umowa o powstaniu społeczeństwa i umowa o powstaniu państwa
- powstanie społeczności wymaga wyrażenia zgody przez każdego obywatela, a powstanie instytucji państwowych
wymaga zgody większości obywateli
- umowa o powstaniu państwa – powierzenie rządowi pełnomocnictw na zasadzie powiernictwa, jeśli rząd narusza
postanowienia umowy to lud może wypowiedzieć mu władzę, a nawet odwołać się do rewolucji
- państwo ma kompetencję represjonowana ludzi naruszających prawa natury; ustalone są granice i cel
interwencjonistycznej działalności państwa; wzmocnione są gwarancje poszanowania praw naturalnych
- celem państwa jest obrona nienaruszalności praw podmiotowych

- podział władz na dziedziny sprawowania władzy – ustawodawstwo, wykonywanie praw, stosunki międzynarodowe
- podział na kierunki władzy w postaci – legislatywy, egzekutywy, władzy federalnej
- zasadnicza linia podziału przebiega między legislatywą a pozostałymi rodzajami władz, ponieważ władza wykonawcza
może się nawet łączyć z federacyjna
- idea podziału władzy nie oznacza ich równowagi – przewagę posiada władza ustawodawcza, jednak nie jest to władza
nieograniczona, jej granice wyznacza prawo natury i prawo pozytywne, na straży nienaruszalności tych praw stoją
niezawisłe sądy

- idea tolerancji – postulat oddzielenia Kościoła od państwa, niezależność i autonomiczność wszystkich wyznań
- tolerancja nie ma jednak wymiaru bezwzględnie powszechnego, należy ją uchylić względem ateistów, wyznań
nakazujących posłuszeństwo obcemu władcy, grup mogących po dojściu do władzy znieść tolerancję

Starożytna Grecja
1.Ogólna charakterystyka
a)społeczeństwo niewolnicze i położenie
-wolni tworzą pojęcia i wartości zupełnie obce niewolnikom
-ożywione kontakty z monarchiami Bliskiego wschodu i czerpanie z ich dorobku
-wykorzystanie położenia morza: rozwój handlu, poznanie innych ludów
b)fenomen polis
-miasta-państwa Greckie
-idea obywatelstwa
-świadomość określająca rolę ludu i monarchy
c)klasyfikacja ustrojów (+dobry, -zły)
*+eunomia (dobry ustrój: ład, pokój i sprawiedliwość)
*-anomia (zły ustrój)
+monarchia (król, rozsądek, interes poddanych)
-tyrania (tyran, egoizm - wywiodła się z monarchii)
+arystokracja (władza ludzi wykształconych, wyżej urodzonych, zamożnych)
-plutokracja (rządy najbogatszych – wywodziła się z arystokracji)
-oligarchia (rządy wąskiej grupy – wywodziła się z arystokracji)

14
+demokracja (rządy zdyscyplinowanego ludu, dobro powszechne)
-ochlokracja (rządy tłumu, egoizm – wywodziła się z demokracji)
-anarchia (bezrząd, demokracja-> ochlokracja-> anarchia)
+timokracja (rządy wojskowych, cel: godność, zaszczyt, sława na polu walki, prostota organizacji, surowość)
+teokracja (rządy boskie, pochodzące od Boga)
2.Sofiści (V-IV w. p. n. e.)
a)zakres nauki Sofistów
-problemy polityczne
-nauki prawne
-wszechstronność wiedzy i jej praktyczna przydatność (rzemiosło, żeglarstwo, kupiectwo)
-umiejętności retoryczne (dociekanie prawd poprzez dyskusję, obalanie lub obronę argumentów)
-nauczali za pieniądze
-odrzucali mitologię
-dyskusja nad zaletami i wadami poszczególnych form ustrojowych
b)przedstawiciele Sofistów
-Protagoras z Abdery (480-410rpne) (Indywidualizm: „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i
nie istniejących, że nie istnieją”, wspólnota polis powinna być zorganizowana stosownie do potrzeb jednostki)
-Gorgiasz z Leontinoi (483-375rpne) (Okazjonalizm: nie ma ogólnie obowiązujących zasad, wszystko zależy od sytuacji
i zachowania człowieka, dzielność i moralność)
c)rozwój szkoły Sofistów
-problematyka prawa natury (dystans między prawem pisanym a wymogami praw natury)
-prawo natury ponad prawem pisanym
-Hippiasz z Elidy (Vwpne) (przedstawił wizję wielkiej wspólnoty ludzkiej, harmonia ludzkich powiązań)
-Antyfon Sofista (Vwpne) (przeciwnik Sokratesa, zajmował się astronomią i teorią powstania świata, równością ludu,
wykazał sprzeczności między prawem pisanym i prawami natury)
3.Sokrates
a)ogólne informacje
-przeciwnik Sofistów
-nie ma jego praw pisanych
-wzorowy żołnierz, obrońca Aten
-patriota, miał szacunek do prawa
-oskarżony o bezbożność, demoralizację młodzieży, szerzenie materializmu i wrogość do demokracji ateńskiej
b)nauka i filozofia Sokratesa
-poszukiwanie prawdy zadawanie i udzielanie odpowiedzi
-humanizm- „poznaj samego siebie”
-optymista – propagowanie piękna i dobra
-cnota umiarkowana zasadą postępowania, dawała dojrzałość duchową
-sprawiedliwość i praca – zasady określające rozwój jednostki
*”Wiedzieć co jest sprawiedliwością to zarazem być sprawiedliwym”- doktryna Sokratesa
*cnota to wiedza, wiedza to mądrość
*cnota
-wiedza absolutna
-wiedza-> mądrość-> intelektualizm etyczny
-spokój i szczęście
*dialektyka (sztuka rozmowy)
-elenktyczna (zbijanie argumentów przeciwnika)
-maientyczna (umiejętne stawianie pytań)
c)cztery podstawowe formy ustrojowe wg Sokratesa: (opowiadał się za monarchia i arystokracją)
-monarchia : tyrania
-arystokracja (: plutokracja)
-demokracja
d)uczniowie Sokratesa:
-Platon
-Ksenofont
-Isokrates
e)Obrona Sokratesa
*oskarżyciele Sokratesa: Anytos poprosił Meletosa o napisanie pozwu, Lykonem podpisał pozew
*oskarżenie: bezbożność, demoralizacja młodzieży, szerzenie materializmu, wrogość do demokracji ateńskiej
*demokracja: Sokrates był jej przeciwnikiem, ponieważ osoby władające nie miały do tego kwalifikacji
*osoby w utworze: Anytos- grabarz, zapłacił Meletosowi za napisanie pozwu; Meletos- poeta, napisał pozew; Lykonen –
mówca, podpisał się pod pozwem
*uczniowie Sokratesa w utworze: Platon, Krioton, Kritobulas
4.Filozofia przyrody
*mit: myślenie oparte na rozumie

15
*filozofia: umiłowanie mądrości, sztuka dziwienia się światem
*filozofia przyrody:
-regres w nieskończoność (Sofiści)
-powstanie z niczego (creatio ex nihil)
a)Szkoła jońska, przedstawiciele:
*Tales z Miletu
-praprzyczyna powstania świata-> woda
-Tales stworzył projekt konfederacji jońskiej
-złote myśli Talesa: „Dla cierpiącego fizycznie potrzebny jest lekarz (…)”
*Anaksymenes
-praprzyczyna powstania świata-> powietrze, mgła
b)Szkoła Eleatów
*Parmenides
-oparcie wiedzy na rozumie i zmysłach
-milczenie to najdoskonalsza sztuka
*Heraklit z Efezu
-początkiem świata jest Bóg
-zwolennik arystokracji, przeciwnik demokracji, postawa walki
-„Dwa razy nie wchodzi się do tej samej rzeki”

Cynicy
1.Założyciel- Antystenes z Aten (ok. 436-366rpne), skrajnie ubogi
Przedstawiciel- Diogenes z Synopy (ok.421-323rpne), dobra materialne nie mają żadnego znaczenia
2.Ideologia
-upadek wiary w możliwość przetrwania polis
-zabezpieczanie jedynie potrzeb naturalnych
-doskonalenie cnoty mądrości i poznania ponad wartości materialne
-ideologia najniższych warstw społecznych
-równość społeczna (zrównanie niewolników i kobiet z innymi ludźmi)
-ideologia rewolucyjna
-wyrzekanie się majątku, względność wszystkich rzeczy
-dążenie do wartości bezwzględnych, czyli wiedzy, spokoju i równowagi mędrca
-nawiązanie do teorii praw natury przeciwstawnych z prawami pisanymi, „człowiek jest z natury równy”
-idea pracy
Epikurejczycy
1.Założyciel - Epikur (341-270rpne) pozostawał przez długi czas pod wpływem sceptyków
2.Ideologia- materializm
-zerwanie z koncepcjami idealistycznymi
-poza ciałami, czyli materią i pustą przestrzenią, nic nie istnieje
-materia jest poznawalna przez człowieka, odrzucanie ideałów
-dążenie do szczęścia poprzez uwolnienie się od potrzeb
-podział potrzeb na: pierwsze (potrzeby naturalne i konieczne, np. zdobywanie pożywienia), drugie (potrzeby naturalne i
niekonieczne, np. potrzeby seksualne) i trzecie (potrzeby nienaturalne i niekonieczne: ambicja, żądza władzy i majątku)
-rozwój jednostki powinien opierać się na wartościach umysłowych
-prawo powstało na skutek odejścia od pierwotnej wolności
-odrzucenie spraw państwowych, poszukiwanie przyjemności w sprawach osobistych

Sceptycy
1.Założyciel- Pirron z Elidy (376-286rpne), brał udział w wyprawach Aleksandra Macedońskiego
2.Ideologia i założenia
-pesymizm, osiągnięcie spokoju poprzez bierność i obojętność wobec otaczającego świata
-powstrzymanie się od głoszenia jakichkolwiek kategorycznych sądów i stwierdzeń
-niemożliwość poznania umysłu ludzkiego, zmysłów, przyrody, kwestii moralnych i etycznych
-trudność w ustaleniu wartości dobra i zła
-ważne są zwyczaje i prawa przekazywane z pokolenia na pokolenie
-obojętność wobec spraw państwowych
-koncentracja na osiągnięciu równowagi i harmonii jako podstawy szczęścia
-bierność i ideologia przetrwania

Stoicy
1.Założyciel- Zenon z Kition (Zenon z Cypru) (ok. 336-264rpne)
Poglądy upowszechnił- Chryzyp z Soloi w Cylicji (280-205rpne)
2.Trzy okresy rozwoju stoicyzmu: stoicyzm stary, średni i nowy
3.Ideologia i zalożenia

16
-monoistyczna budowa świata
-heraklitowska koncepcja rozwoju- Boga Ognia, od którego pochodzi świat
-determinizm- konieczność danego biegu wydarzeń, prawo opatrzności
-cierpliwe znoszenie przeciwności losu
-nawiązanie do mędrca doskonalącego swą wiedzę o świecie. Zenon uważał że powinien interesować się polityką,
następcy odeszli od tej postawy.
-doskonalenie rozumu związane z wytrwałością poszukiwań i dociekań nad prawdą, poznaniem dobra i zła
-podział ludności na mędrców i głupców (brak stadiów pośrednich)
-postawa jednostek ma podstawową rolę w kształtowaniu osobowość

17
 AWERROIZM
-twórca : Ibn Ruszd zwany Awerroesem- arabski filozof
-wiara i rozum nie mogą być zgodne (są od siebie niezależne, bez sensu jest je porównywać itd.)
-teza o wieczności istnienia : świata, czasu i rodzaju ludzkiego
-człowiek posiada fragment ZBIOROWEJ DUSZY LUDZKOŚCI (po śmierci ten fragment łączy się z duszą ludzkości,
nieśmiertelność dotyczy więc zbiorowości)
-niezależność monarchy od władzy Kościoła
-awerroiści byli zwolennikami prawa natury w takim sensie, że człowiek powinien wsłuchiwać się w głos swej natury i
działać zgodnie z jej prawami- to jest postepowanie pełne zalet i rozsądku
-postulowali UNIWERSALIZM ( nie indywidualizm)
-lud!-> suwerenność ludu

KONIEC ŚREDNIOWIECZA- OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

- monarchia narodowa- formacja państwowa, stabilizująca rozwój społeczny i gospodarczy w XIII i XIV wieku
-suwerenność panującego przeciwko doktrynie papalistycznej
-w XIII wieku ugruntowuje się pogląd głoszący przemijalność władców- w przeciwieństwie do stałości korony
-rzecznikami imperialnej polityki i doktryny państwowej byli cesarze niemieccy nawiązujący do rzymskich tradycji z okresy
pryncypatu i dominatu
-prawnopolityczna koncepcja: założenie że państwa europejskie są częściami dawnego Imperium Romanum, a jego
dziedzicem jest cesarz niemiecki (cesarz ma boskie posłannictwo, chce podporządkować sobie duchowieństwo)
-we Francji i Anglii również ugruntowała się władza królewska
-państwa chcą się uniezależnić od Kościoła ( wreszcie Francja w pewnym sensie podporządkowuje sobie Kościół-
przeniesienie stolicy Apostolskiej do Awinionu)
-okres ruchów mistycznych- poszukujących nowych dróg interpretacji Boga
-w XIV wieku powstały w Europie nowe uniwersytety🡪 większy wpływ ludzi wykształconych-🡪 większe oddziaływanie
filozofii i doktryn politycznych
-popularyzacja różnych szkół interpretacji filozoficznej i politycznej:
● Via antiqua- tradycyjne postawy,
● Via moderna- myśliciele poszukujący i tworzący nowe pojęcia w filozofii, np. Marsyliusz z Padwy i Wilhelm Ockham.
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI
- jego dzieło: „O poprawie Rzeczypospolitej” (później znalazło się na liście ksiąg zakazanych)
- przygotował program reorganizacji państwa
-uważał, że państwo będąc wartością najwyższą zespala inne formy społeczne: rodziny, stany, zawody
-państwo nie jest własnością jednego stanu, dlatego nie może służyć jedynie jego interesom,
-krytykował państwo stanowe
-klasyfikował ustroje: monarchia, oligarchia, politea
-tak jak Arystoteles opowiadał się za „środkiem”- politeą
-mówił o naprawie obyczajów
-ogólna krytyka szlachty
-4 podstawowe cnoty obywatela:
● Umiarkowanie
● Sprawiedliwość
● Męstwo
● Hojność
-idea powszechności i równości pracy (doceniał stan kupiecki i rolniczy)
-opowiadał się za silną władzą królewską
-prawo powinno być jednolite (oparte na zasadzie wolności o równości obywateli)
-zrównanie praw państwowych i kościelnych
-atak na przywileje stanowe szlachty i duchowieństwa
-zasada ustrojowa- praworządność
-idea tolerancji religijnej
-głęboki humanizm w obronie praw ludzkich
-racjonalizm (nie utopia)
-realizm
-choć poglądy jego były jak na tamten okres w Polsce rewolucyjne (demokracja szlachecka) – nie był rewolucjonistą; raczej
na wzór Arystotelesa charakteryzował się umiarkowaniem i konsekwencją w dążeniu do nowych celów.

18