T.

C
İstanbul Aydın Üniversitesi
Anadolu Bil Meslek Yüksekokulu
Uçak Teknolojisi Bölümü

2022-2023 Güz Dönemi

Turgut Enes Güler - B2110.491002
UCT 221-Uçak Bakım Uygulamaları
Felid Ökmen
-DİŞLİLER-
 DİŞLİLER
Dişliler Nedir?
Dişliler ya da çarklar, kesilmiş dişlere sahip dönen dairesel bir makine parçasıdır. Hareketin
hızını, yönünü ve yerini değiştirebilirler bu sebeple basit makine olarak kabul edilmektedir.
Dişliler, torku iletmek için başka bir dişli parça ile birbirine geçen yerleştirilmiş dişler (ya da
çarklar olarak adlandırılır). Profillerine göre, dişliler dairesel hareketin, doğrusal
harekete çevrilmesi amacıylada kullanılabilmekedir Dişliler, dönme hareketini ve torku
kaymadan iletmek ve değiştirmek için çiftler halinde çalışır; bir dişlinin dişleri, bir eşleşme
dişlisi üzerindeki dişlerle birleşir. İki dişli çarktan oluşan mekanizmada diş sayısı az olan ve
kenetlendiği dişliye göre yarıçapı küçük olan dişliye pinyon, büyüğüne ise çark denilmektedir.
Bir çift eşleşen dişlinin dişleri, daireler üzerinde düzenlenmişse, (dişliler dişli çarklar ise)
millerin dönme hızlarının ve torklarının oranları sabittir. Dişler dairesel olmayan cisimler
üzerine yerleştirilmişse, hız ve tork oranları değişir. Dişliler bağlandığı şaftlara yakın
olmalıdır, ancak pratik olarak birbirlerine göre herhangi bir mekansal ilişkiye sahip olabilirler;
paralel veya paralel olmayabilir ve kesişen veya kesişmeyen olabilirler. Şaftların bu
düzenlemelerinin her biri için uygun profile sahip dişliler yapılabilir. Paralel miller, düz
uzunlamasına ve şaft eksenlerine paralel dişlere sahip dişlilerle (düz dişliler) veya
bükülmüş, vida benzeri dişli dişlilerle (helisel dişliler) bağlanabilir. Kesişen miller, kesik
koniler (konik dişliler) üzerine yerleştirilmiş konik dişlere sahip dişlilerle bağlanır. Paralel
olmayan, kesişmeyen miller çoğunlukla bir sonsuz vida ve dişli ile bağlanır. Dişli, bir
silindirin etrafına bükülmüş uzun bir somunun çeyrek bölümünü andırır. Paralel olmayan
şaftlar arasındaki en yaygın açı, kesişen veya kesişmeyen, 90°lik dik açıdır.

Formülü
n2.r2=n1.r1
n = dişlinin devir sayısı
r = dişlinin yarıçapı
Örneğin; 4.10=20.n2
40=20n2
n2 = 2 bulunur.
Dişli Çeşitleri

1. Düz Dişli
Kullanılan en yaygın dişli türü olan düz dişliler, dairesel bir dişli gövdesi üzerinde dişlinin
miline paralel olarak kesilmiş veya yerleştirilmiş düz dişlerle yapılmıştır. Eşleştirilmiş çiftlerde
bu dişliler, hareketi ve gücü iletmek için paralel eksen konfigürasyonunu kullanır. Uygulamaya
bağlı olarak, başka bir düz dişli, bir iç dişli veya bir dişli kremayer (kremayer-pinyon dişli) ile
eşleştirilebilirler.

Diş tasarımının basitliği, yüksek derece hassasiyetin yanı sıra kolay üretilebilirlik imkanı sağlar.
Düz dişlilerin diğer özellikleri, eksenel yük eksikliği (yani dişli miline paralel itme kuvveti),
yüksek hız, yüksek yük taşıma ve yüksek verimlilik oranlarını içerir. Dişlilerin maruz kaldığı
yük miktarı ve yüksek hızdaki uygulamalar sırasında üretilen gürültü ise düz dişlilerin
dezavantajları arasındadır. Bir uygulamada gerekli hız ve yük miktarını sağlamak için çok
sayıda düz dişli kullanılır. Bu tip dişliler saatler, pompalar, sulama sistemleri, enerji santrali
makineleri, malzeme taşıma ekipmanları, çamaşır yıkama ve kurutma makineleri gibi çeşitli
mekanik uygulamalarda yer alır.

2. Helisel Dişli Çeşitleri

Düz dişlilere benzer şekilde, helisel dişliler tipik olarak eşleşen dişli çiftleri ile paralel eksen
konfigürasyonunu kullanır. Düzgün hizalanırsa paralel olmayan, kesişmeyen milleri sürmek
için de kullanılabilirler. Düz dişlilerden farklı olarak, silindirik dişli gövdesi etrafında, dişli
yüzeyini açılı olarak dönen dişlerden oluşur. Helisel dişliler, sağ ve sol açılı dişlerle üretilir. Ek
olarak her dişli çifti, aynı helis açısına sahip bir sağ ve sol dişliden oluşur.

Helisel dişlerin açılı tasarımı düz dişlilerle kıyaslandığında, dişli çiftleri arasındaki
irtibatlanmanın daha farklı olmasını sağlar. Doğru şekilde eşleşen helisel dişliler birbiriyle
temas ettiğinde, tüm dişi bir kerede kavramak yerine, karşılık gelen dişler arasındaki temas
seviyesi kademeli olarak artar. Bu kademeli bağlantı, dişlere daha az darbe yüklemesi, daha
yumuşak ve sessiz çalışma imkanı sağlar. Ayrıca bu tür dişliler, daha fazla yük kapasitesine
sahip olmasına rağmen düz dişlilerden daha az verimlilikle çalışır.

Helisel dişli tasarımının kompleks olması aynı zamanda üretimini de zor kılar. Tek helisel
dişlilerdeki diş tasarımı eksenel baskı oluşturur. Bu nedenle tek helisel dişlilerin kullanıldığı
herhangi bir uygulamada baskı yataklarının kullanılması gerekir. Bu zorunluluk, helisel
dişlilerin toplam maliyetini daha da artırır. Helisel dişliler aynı zamanda yüksek hızları ve
yüksek yükleri de taşır. Dolayısıyla pompalar ve jeneratörler gibi düz dişlilerin kullanıldığı
benzer tip uygulamalar için uygundurlar. Daha yumuşak, daha sessiz çalışmaları, düz dişlilerin
sıklıkla kullanılmadığı otomobil şanzımanları için de uygundur.

Helisel dişliler, yukarıda saydığımız düz dişlilerin kullanıldığı bütün uygulamaların yanısıra,
düz dişlilerden farklı olarak otomobil sektöründeki transmisyon (vites) sistemlerinde de görev
alır.
3. Konik Dişli Çeşitleri
Konik dişliler, konik yüzey boyunca konumlandırılan dişlere sahip koni biçimli dişlilerdir. Bu
dişliler, dönme ekseninde değişiklik gerektiren uygulamalarda kesişen miller arasında hareket
ve güç iletme gibi görevlere sahiptir. Tipik olarak, 90 derecelik açıya sahip şaft
konfigürasyonlarında konik dişlilere rastlarız. Ancak daha küçük veya daha büyük açılara sahip
konfigürasyonlar da vardır.

Esas olarak diş tasarımına göre farklılık gösteren çeşitli tipte konik dişliler mevcuttur.
Bunlardan en yaygın olanları düz ve spiral konik dişli tipleridir.

Pompalar, enerji santrali makineleri, malzeme taşıma ekipmanları, uçaklar, demiryolları ve

trenler gibi kullanım alanları mevcuttur.

3.1. Düz Konik Dişli

Sadeliği ve dolayısıyla imalat kolaylığı nedeniyle konik dişliler içinde en yaygın
kullanılanıdır. Uygun şekilde eşleşen düz konik dişliler birbiriyle temas ettiğinde, dişleri
kademeli olarak değil, aynı anda birbirine geçecek şekilde tasarlanmıştır. Dolayısıyla bu geçiş
gürültü seviyesini ve dişlerinin maruz kaldığı yük miktarını artırır. Ayrıca dayanıklılıklarını
ve kullanım ömürlerini de azaltır.

3.2. Spiral Konik Dişli

Spiral konik dişlilerde, düz konik dişliye göre daha kademeli diş kavramasına sahiptir. Bu
kademeli kavrama, birbiriyle temas sağlayan dişlerin açılı ve kavisli olmasıyla sağlanır. Bu
tasarım, özellikle yüksek açısal hızlarda oluşan titreşimi ve gürültüyü büyük ölçüde azaltır.
Helisel dişliler gibi, spiral konik dişliler de sağ ve sol açılı dişlerle üretilir. Bu dişlilerin
imalatı daha karmaşık ve zordur. Dolayısıyla daha pahalıdır. Ancak çalışma sırasında düz
konik dişlilere göre daha fazla güç, daha yumuşak çalışma ve daha düşük gürültü seviyeleri
sunar.
3.3. Gönye Dişli
Gönye dişlileri, eşleştirildiklerinde 1:1 dişli oranına sahip olan konik dişlilerdir. Bu dişli
oranı, aynı sayıda dişe sahip iki gönye dişlinin eşleştirilmesinin bir sonucudur. Bu tip konik
dişliler, hızın sabit kaldığı yalnızca dönüş ekseninde değişiklik gerektiren uygulamalarda
kullanılır.

3.4. Hipoid Dişli

Başlangıçta otomobil endüstrisi için geliştirilmişlerdir. Hipoid dişliler, daha önce bahsedilen
tiplerin aksine, paralel olmayan, kesişmeyen eksen konfigürasyonlarında yer alır. Hipoid
dişliler, sarmal konik dişliler gibi kavisli ve açılı dişlere sahiptir. Bu dişlilerin üretimini
zorlaştırırken dayanımlarını da yükseltir. Bu dişlileri sarmal konik dişlilerle sonsuz dişli
mekanizması arasındaki bir geçiş olarak düşünebiliriz. Yüksek torkların önemli olduğu
kamyon diferansiyellerinde yaygın olarak mevcuttur.
4. Sonsuz Vida Dişli
Bu dişliler, birbirine 90 derece yönlendirilen paralel olmayan, kesişmeyen şaftlara sahip bir
sonsuz vida ve bir dişliden meydana gelir. Sonsuz vida, V-tipi dişli bir vidaya benzer. Fakat
karşılık geldiği dişli kısmı ise düz dişliye benzer. Sonsuz vida kısmı tipik olarak, sonsuz vida
dişlisini süren tahrik bileşenidir.

Sonsuz vidanın ve dişlinin birbirine geçmesi, kayma ve yuvarlanma eylemlerinin bir

karışımıdır. Ancak yüksek indirgeme oranlarında kayma teması baskındır. Bu kayma hareketi,
sonsuz dişlilerin verimliliğini yüzde 30 ile 50 arasında sınırlayan sürtünme ve ısıya neden olur.
Sürtünmeyi (ve dolayısıyla ısıyı) en aza indirmek için sonsuz vida ve dişli, farklı metallerden
yapılır. Örneğin vida, sertleştirilmiş çelikten ve dişli de bronz veya alüminyumdan yapılabilir.

Kayar kontak verimi düşürse de sessiz çalışmayı sağlar. Bu, sonsuz dişlileri asansörler gibi
gürültünün minimuma indirilmesi gereken yerlerde kullanıma uygun hale getirir. Ek olarak,
dişli için daha yumuşak bir malzeme kullanılması, ağır ekipman kullanımında meydana gelen
şok yüklerini emebilme yeteneği kazandırır.

Sonsuz dişlilerin öncelikli kullanımı yüksek redüksiyon oranları ve buna bağlı olarak yüksek
tork artışı sağlama yetenekleridir. Düşük ila orta hızlı uygulamalarda hız düşürücü olarak da
kullanılabilirler. Ayrıca, küçültme oranları yalnızca dişli diş sayısına bağlı olduğundan, diğer
dişli türlerinden daha kompakttırlar.

Asansörler, enstrümanlar, malzeme taşıma ekipmanları ve otomobiller (direksiyon sistemleri)

sonsuz dişlilerin kullanım alanlarıdır.

5. Kremayer Dişli
Kremayer dişlisi, dişli çubuğu ve pinyon dişliden oluşur. Dönme hareketini doğrusala veya
doğrusal hareketi dönme hareketine çevirebilir. Avantajlarından bazıları, tasarımın basitliği,
düşük üretim maliyeti ve yüksek yük taşıma kapasitesidir. Dezavantajlarına gelecek olursak,
hareket dişli kremayerinin uzunluğu ile sınırlandırıldığından, aktarım tek yönde sonsuza kadar
devam edemez. Ayrıca kremayer ve pinyon dişlileri arasındaki dişli boşluğu çok fazladır.
Bunun sonucu olarak dişler önemli miktarda sürtünme ve strese maruz kalır.

Otomobillerdeki direksiyon sistemleri, trenler, malzeme taşıma ekipmanları, cnc tezgahlar,

tartılar, robotik sistemler kullanım alanlarıdır.
Dişli Çarkların Yapım Yöntemleri
Sonsuz dişlilerin öncelikli kullanımı yüksek redüksiyon oranları ve buna bağlı olarak yüksek
tork artışı sağlama yetenekleridir. Düşük ila orta hızlı uygulamalarda hız düşürücü olarak da
kullanılabilirler. Ayrıca, küçültme oranları yalnızca dişli diş sayısına bağlı olduğundan, diğer
dişli türlerinden daha kompakttırlar.

Asansörler, enstrümanlar, malzeme taşıma ekipmanları ve otomobiller (direksiyon sistemleri)

sonsuz dişlilerin kullanım alanlarıdır.

Özel dişli açma makineleri;

Azdırma frezelerle dişli açma makineleri

Vargel yöntemiyle dişli açılması ( Maag yöntemi)

Fellov (fellow) yöntemi

Konik dişli açma makineleri gibi

Atölyelerimizde kullanacağımız dişli çarkları üniversal freze tezgâhlarında yapmaktayız.

Bunun için yapacağımız dişli çarkın dişli taslağını; kullanacağımız modül ve dişli çarkın diş
sayısına göre hesaplamaları yaparak torna tezgâhlarında hazırladıktan sonra freze tezgâhlarına
uygun modülde freze çakısını bağlayıp divizöre torna tezgâhlarında hazırladığımız dişli
taslağını bağlayarak dişlerin şekillerini oluşturarak yapmaktayız.

DÜZ DİŞLİ AÇMA

Düz Dişli Çarkın Açılması

Düz dişli çarkları açmak için gerekli olan elemanlarını hesapladıktan sonra aşağıdaki işlem
basamakları takip edilir:

İş parçasını sağlam ve güvenli bir şekilde bağlamalısınız.

Modül çakıyı divizöre doğru dönecek şekilde bağlamalısınız.

İş ekseninin modül eksenine ayarını hatasız yapmalısınız.

Divizörle bölme işlemini yanlışsız yapmalısınız.

Birinci diş açıldıktan sonra ikinci diş için delikli ayna kolu dikkatli çevrilmelidir (Pim girecek
olduğu deliği geçerse boşluğu alınacak kadar geri çevrilerek tekrar döndürülerek deliğe takılır.)
Vasat (Idler) Dişliler, Kafes Modeller
Idler gear
Idler gear (rölanti dişli veya vasat dişli) dişli çark grupları içinde kullanılan dişlilerden biridir.

,Idler gear iki dişli çark arasında mesafe fazla ise miller arasındaki boşluğu gidermek için
kullanılır

Idler gear dönüş yönünü değiştirmek için de kullanılır. Giriş dişli çarkı ile çıkış dişli çarkı
arasındaki çevrim oranını deşiştirmez. Kullanıldığı iki dişli çark arasında yokmuş gibi
düşünüldüğünde aynı çevrim oranı oluşur.

Kafes Modeller
Dişlilerin birbirleri ile oluşturdukları çeşitli modeller vardır. Bunlar şunlardır;

-Planet dişli

-Redüktör

-Kremayer

-Sonsuz vida ve dişlisi

-Konik dişli

Mesh pattern (Kavrama izi)

Dişli çarklar çalışırken kavramanın tam olması için takılırken ayarlanmalıdır. Mesh pattern
birbirine temas eden dişlerin temas yüzeyinin büyüklüğüdür. Dişlerin temas yani birbirini
kavrama yüzeyi ne kadar iyi olursa dişli çarklar arasındaki hareket ve güç iletimi o derece iyi
olacaktır. Ayar işleminin yapılabilmesi dişlilerin takıldıkları miller üzerindeki konumu veya
dişli çarkların merkezleri arasındaki mesafenin ayarlanmasıyla mümkündür. Bu işlem için ince
ayar sacları kullanılabilir.
Dişlilerde Oluşan Hasarlar

1-Yüzey Yorulma Hasarları

Bu yorulma, malzemenin dayanım sınırı ötesindeki tekrarlı yüzey veya yüzey altı
gerilmelerinin sonucunda oluşan bir hasar türüdür. Yetersiz yağlama sonucunda oluşan aşınma
hasarlarından farklıdır. iyi yağlama şartlarında bile görülür. Aşırı basınç altında fazla sayıda
yük tekrarının (çevriminin) ardından, diş yüzeyinde veya yüzey altında oluşan küçük
çatlaklarının gelişip, birleşmesiyle meydana getirdikleri çatlak şebekesinin çevirdiği malzeme
parçacığının kopup ayrılması sonucu ortaya çıkar.

2-Aşınma
Aşınma, sürtünme halinde bulunan yüzeylerde malzemenin, istenilmediği halde kopup
ayrılmasıdır. Genel olarak aşınma, dış etkiler altında, temas yüzeylerinde oluşan fiziksel ve
kimyasal değişmelerin sonucudur.Dişlilerde meydana gelen aşınma türleri genellikle çalışma
şartlarına bağlı olarak değişir.Fakat temelde aşınma, temas eden iki diş yüzeyi arasında yağ
filminin yetersiz veya hiç olmaması sonucu ortaya çıkmaktadır. İki yüzey arasındaki yağ
filminin yetersiz olması sonucunda iki diş yüzeyi arasında direkt temas meydana gelecek ve
aşınma başlayacaktır.Aşınma hasarı abrasif ve adesif aşınma olarak iki sınıfa ayrılabilir.

3- Abrasif (Aşındırıcı) Aşınma

Bazen kesme aşınması olarak da adlandırılır. Sistem içerisinde zamanla meydana gelen kirler,
dökümden gelen çapaklar dişlerden gelen veya yataklardan gelen aşınmış parçacıklar veya
filtresi aşınmış parçacıkların diş yüzeyleri boyunca kayması ve yuvarlanması sonucunda ortaya
çıkan aşınma türüne abrasif aşınma denir. Bu tür aşınmanın önüne geçilebilmesinin en iyi yolu
çeşitli görüntüleme veya algılama cihazları ile yağ içerisindeki bu yabancı parçacıkların
konumu ve miktarı tespit edilerek temizlemektir.
4- Adesif Aşınma
En çok rastlanan aşınma mekanizmasıdır.Gerçek temas yüzeyi büyüklüğü ile geometrik temas
yüzeyi büyüklüğü arasında, yüzey pürüzlülüğüne ve yükleme miktarına bağlı olarak büyük fark
vardır. Gerçek temas yüzeyinin küçük olması, temas noktalarındaki gerilmeleri küçük
yüklemelerde dahi akma gerilmesine hatta onun da üzerinde değerlere eriştirir. Böylece
moleküler yapışma kuvvetleri etkisini gösterir. Bu nedenle bir yüzeyden diğerine malzeme
geçişi yani, mikro soğuk kaynaklar meydana gelir.

5-Plastik Akma
Plastik akma; eş çalışan diş yüzeyleri arasındaki yüksek temas basınçları ile yuvarlanma ve
kayma olayları sonucu meydana gelen istem dışı soğuk şekillenmedir. Yüzey ve yüzey altı
malzemesinin akarak deforme olması sonucu oluşan bir hasar tipidir. Genellikle yumuşak
malzemelerde görülmesine rağmen, ağır yük altındaki semente edilmiş dişli yüzeylerinde de
ortaya çıkabilir.

6-Kırılma
Dişlilerde kırılma olayı birçok hasar türüne göre daha tehlikeli ve daha risklidir. Özellikle bir
helikopterde, asansörde veya bir vinçte çok tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle insan
hayatının risk altında olduğu çalışma koşullarında dişlilerde kırılma için emniyet katsayısı
büyük alınır. Kırılma hasar türü; klasik eğilme yorulmaları, aşırı yük, diş veya jant kırılmaları
gibi farklı şekillerde karşımıza çıkabilir.
7-İmalat Sırasında Oluşan Hatalar
Dişli çarklarda malzeme olarak genellikle sementasyon veya ıslah çeliğinden imal edilir. imalat
sonrasında dişli çarkların diş yüzeyleri aşınmaya dayanımını artırmak için yüzey sertleştirme
işlemi yapılır. Dişli çarklar bu imalat işlemlerinden geçerken bazı hasarlar oluşabilir. Bu
hasarlar sertleştirme esnasında meydana gelen çatlaklar ve taşlama sırasında oluşan çatlaklardır.

8-SERTLEŞTİRME ÇATLAKLARI
Bu çatlaklar, diğer ısıl işlemler yapılırken ilerleme gösterebilir. Genellikle çıplak gözle
görülmeleri mümkündür. Dişin tepe bölgesini boydan boya geçebilir veya diş kenarında radyal
doğrultuda olabilirler. Isıl işlem çatlakları östenitleşme sıcaklığından soğutma sırasında ortaya
çıkan aşırı gerilmeler sonucu ortaya çıkar.

9-Taşlama Çatlakları
Adından da belli olduğu üzere, diş yüzeylerinin taşlanması sırasında ortaya çıkar. Genellikle
belli bir model veya şebeke şeklinde olup, birbirine paralel bir grup kısa çatlak olarak uzanırlar.
Oluşma sebebi, taşlama taşının aşırı basıncı veya dişli malzemesinin çatlak oluşumuna meyilli
metalografik yapısıdır. Taşlama yanığı ile birlikte görülebilirler ve bir nital dağlama ile tespit
edilebilirler
SONUÇ
Dişlilerde meydana gelen hasarlar çok sayıda faktörün bir araya gelmesi sonucunda ortaya
çıkmaktadır. çalışma koşulları, diş yüzey basıncı, yağlama rejim cinsi, yağ sıcaklığı, yağlayıcı
özellikleri, sürtünme katsayısı, dişli imalatında kullanılan malzeme gibi birçok etmenler bu
faktörler arasında sayılabilir. Bu parametreler arasında asıl problemi ise bakımsızlık nedeniyle
dişlilerin yağsız kalmaları oluşturmaktadır. Dişlilerde en fazla görülen hasar yorulma olup, en
tehlikeli hasar ise kırılma hasarı olarak karşımıza çıkmaktadır.
SORULAR
1. Bir dişli çiftinde süren dişli ne demektir?
A) Hareket alan dişli
B) Hareket ettiren dişli
C) Vasat dişli
D) Pinyon dişlİ
E) Hareket almayan dişli

2. Birlikte çalışan dişlilerin diş sayılarının oranı nasıl ifade edilir?

A) Çevrim oranı
B) Diş sayısı oranı
C) Aşınma oranı
D) Çap ora
E) Dönme Oranı

3. Dişli treninde iki dişli arasındaki dişli çevrim oranını değiştirmiyorsa bu dişliye ne ad verilir?
A) Pinyon
B) Volan
C) İdler
D) Süren
E)Kafes

4. Dişlilerin kontrolünde parça sıcaklığı ile ortam arasında maksimum sıcaklık farkı nedir?
A) +20 ºC
B) -20 ºC
C) ±2,7 ºC
D) ±27 ºC
E)-40 ºC
5. Dişli yüzeylerinde oluşan kabarıklıklar ve keskin köşeler ne ile temizlenir?
A) Gaz taşı
B) Kimyasallar
C) Zımpara
D) Eğe
E)Süpürge

KAYNAKÇA
-myTechnic Modül 7
-İAÜ Modül 7
-Turkish Technic Modül 7
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Anasayfa
-MEGEP