O Nheengatu: a Lingua Xeral ou Tupi Moderno

Iago Fraga Vilas

Universidade de Santiago de Compostela
Lingüística 2, CLIS 02
18 de novembro de 2021
ÍNDICE
Presentación xeral 1
Clasificación xenética da lingua 4

As variedades internas da lingua 6

Sistema de escritura 7
Estrutura Morfolóxica da Lingua 8
Referencias bibliográficas 11
 Presentación xeral
O nheengatu é unha lingua falada no Brasil, Colombia e Venezuela. A pesar de que atinxise
historicamente unha extensión moito maior, hoxe en día abranxe un territorio máis
localizado, que inclúe a rexión do Alto Rio Negro (en cuxo municipio principal, São Gabriel
da Cachoeira, é oficial), o Médio Rio Negro, o Baixo Rio Negro, onde destaca a comunidade
indíxena de Manaus e, de xeito máis disperso e impreciso, o curso do río Solimões (Moore et
al., 1994). As Figuras 1 e 2 localizan a lingua no seu contexto xeográfico.
O nheengatu é unha das aproximadamente 500 linguas autóctonas no continente, das cales,
segundo é estimado, 420 están en risco de desaparecemento. O Brasil é o país da contorna
con maior riqueza lingüística e de feito, a Amazonia concentra a maior diversidade lingüística
do mundo após Nova Guiné. No conxunto do país “são aprendidas como línguas maternas
cerca de 180 línguas” (Rodrigues 2013, segundo citado en Duarte 2016). A cifra exacta é
desputada: o Censo Demográfico 2010 do Brasil recolleu 274 linguas indíxenas, mais o
Ethnologue só dá conta de 218. Rodrigues (1986) dá o número de 180. En todo o caso, toda
esta diversidade lingüística non debe ocultar outra realidade: o Brasil é o país que sofre un
proceso máis grave de extinción de linguas. Das arredor de 1100 linguas faladas no Brasil á
chegada dos conquistadores (Rodrigues, 1993), resta menos de 20% e non existe ningunha
lingua nativa con número de falantes superior a 50 000. O proceso continúa: “o Brasil corre o
risco de perder, no prazo de 15 anos, un terzo das súas linguas nativas” (Duarte, 2016).
O Brasil defende, institucionalmente, un monolitismo lingüístico de efectos terríbeis para a
diversidade. Así, a Constitución só recolle unha lingua oficial (Art. 13). Con todo, protéxese
parcialmente o dereito ao ensino das linguas propias das comunidades indíxenas (Art. 210).
O monolitismo lingüístico brasileiro non é novo, senón que se vén desenvolvendo hai
séculos:
O Estado Português e, depois da independência, o Estado Brasileiro, tiveram por
política, durante quase toda a história, impor o português como a única língua
legítima, considerando-a “companheira do Império” (Fernão de Oliveira, na primeira
gramática da língua portuguesa, em 1536). A política lingüística do estado sempre foi
a de reduzir o número de línguas, num processo de glotocídio (assassinato de línguas)
através de deslocamento lingüístico, isto é, de sua substituição pela língua portuguesa.
(de Oliveira, 2016)
As linguas nativas brasileiras organízanse en dous grandes troncos: o Tupí e Macro-Jê, que
podemos subdividir en 40 familias, sen contar 13 linguas isoladas (Weber, 2010, segundo da
Silva, 2016). Entre estas, as máis faladas son o tikuna, o guarani kaiaowá, o kaingang e o

1
xavante. Para alén diso, podemos destacar a presenza de 30 linguas alóctonas (i.e. propias de
comunidades inmigrantes coma o xaponés ou italiano).
O Ethnologue fornece a cifra de 19 060 falantes de nheengatu repartidos nas diferentes
rexións en que é usado, o cal a coloca como unha das linguas brasileiras máis faladas.
Rodrigues (1986, 39), pola contra, estima en 3000 o número de falantes. A lingua presenta un
uso social moi desigual diacronicamente. Se “esta língua atualmente encontra-se
estigmatizada como língua de “makú”, termo pejorativo local para designar os (...) não
civilizados” (Borges, 1996), é tamén unha lingua moi vencellada ao proceso de ocupación da
Amazonia polos portugueses e foi un dos instrumentos de conquista e expansión do dominio
portugués alí onde a lingua europea non conseguiu imporse lingüísticamente. Foi longamente
chamada Língua Geral, precisamente debido a este carácter homoxeneizador da lingua.
Desde 1750 aplícase unha política de aportuguesamento da Amazonia en que se inclúe a
erradicación do nheengatu. No século XX, o seu uso aínda era punido nas escolas: “nós tinha
que falar bem baixinho por causa dos missionários. Se alguém falasse [nheengatu] na sala
de aula, levava bolo de palmatória ou ficava sem a janta” (testemuña de D. Maria Quintilha,
citado de Pinheiro, 2011).
Chegamos así ao día de hoxe, en que o Nheengatu sobrevive como símbolo dunha identidade
amazónica: algúns pobos indíxenas reclámana como a súa lingua tradicional, aínda que en
realidade o nheengatu substituíu a súa verdadeira lingua orixinal. Adquiriu desta maneira un
carácter reivindicativo que dá algo de pulo á lingua (Borges, 1996). Porén, isto non debe
facernos esquecer a situación real da lingua, inmersa nun proceso de substitución lingüística
polo portugués, que adquiriu o papel de lingua homoxeneizante que antes pertencera ao
nheengatu: a ruptura da transmisión xeracional -só 28% das nais falantes de nheengatu
empregan a lingua cos seus fillos (Renauld-Lescure, 1990 segundo citado en Lima, 2018),
pon a lingua nunha posición moi fráxil.
O nheengatu está parcialmente presente no ensino dalgunhas comunidades nativas: o Centro
Municipal de Educação Escolar Indígena na cidade de Manaus (Baixo Rio Negro) ensina o
nheengatu na condición de segunda Lingua (L2). As fortes correntes migratorias de indíxenas
para as cidades crearon comunidades de fala onde a Língua Geral segue a ser empregada. En
2014, esta escola aprendía a lingua a 90 alumnos (Simas et al., 2021). A lingua está
totalmente ausente dos ámbitos formais, como a xustiza e o ensino superior universitario.
Existe unha literatura escrita, traducións, (p.e. tradución do Principiño, -Muruxawamiri-),
gramáticas e manuais de aprendizaxe, elementos que dan algo de forza a esta lingua
esmorecente.

2
 Figura 2: A rexión do Alto e Médio Rio Negro, no norte do Brasil.

3
 Clasificación xenética da lingua
A clasificación xenética das linguas americanas é sumamente complexa e existen numerosas
diverxencias. Para o caso do nheengatu, partimos da clasificación proposta por Rodrigues e
Cabral (2012), aínda que existen outras.
Cómpre inicialmente rexeitar a existencia dunha macrofamilia amerindia: “Es sumamente
dudoso que pueda hablarse de una sola familia denominada amerindia. (...) tampoco se puede
determinar que, genéticamente hablando, las lenguas de América provengan de un solo
origen” (PROEL, 2013). Partimos por tanto do tronco ou macrofamilia Tupí, cuxa lingua
ancestral reconstruída recibe o nome de Proto-Tupí. Todas as familias deste tronco están
situadas nos límites xeográficos do Brasil: a Arikem, Jurúna, Mondé ou Mundurukú, por
exemplo. A excepción é a familia Tupí-Guaraní, que abranxe linguas faladas no Brasil,
Arxentina, Bolivia e outros países da contorna (Rodrigues, 1994)
Esta familia contaría con até 21 linguas vivas no momento e preto de 33 000 falantes.
Rodrigues e Cabral (2012) agrúpanas en oito ramos, entre que destacan o ramo Guaraní e o
ramo Tupí. Dentro deste podemos distinguir as linguas cocama e omagua (de adscrición
desputada), e o tupí antigo, lingua que deu nacemento ás dúas Linguas Xerais irmás, o
nheengatu ou Lingua Geral Amazónica (LGA) e a Lingua Geral Paulista (LGP), xa extinta.
De xeito esquemático, presentaríamos a clasificación xenética do nheengatu así:
1. Macrofamilia: Tronco Tupí
1.1. Familia: Tupí-Guaraní
1.1.1. Ramo: Tupí
1.1.1.1. Subramo: Linguas derivadas do tupí antigo
1.1.1.1.1. Lingua: Nheengatu
A meirande parte dos pesquisadores non ve subramos dentro do ramo tupí. Porén, creo que
como tanto o nheengatu como a LGP derivan do tupí antigo, fronte linguas como o cocama,
está xustificado encadralas nun subramo que chamo “Linguas derivadas do Tupí Antigo”.
Dietrich (2010), diferentemente de Rodrigues, ve dentro do ramo Tupi seis linguas sen
distincións hierárquicas. Serían o tupinambá, o tupiniquim, o potiguara, o nheengatu e o
cocama e o omagua, mesturando linguas vivas e mortas e poñendo ao mesmo nivel as linguas
nai (tupí antigo) e as subsecuentes (nheengatu). Considero esta clasificación confusa. Gerardi
e Reichert (2021) fornecen a través de métodos comparativos cuantitativos unha clasificación
da familia Tupí-Guarani que diverxe da de Rodrigues e Cabral.
Anéxanse varias tabelas para a comparación léxica e unha árbore do Tronco Tupí.

4
 Ramo Tupi Ramo Guaraní

pedra itá itá

eu corrín aián aiã

eu mais el durmimos orokér oroké

Fig.3: as semellanzas entre os ramos da familia tupí-guaraní son evidentes. (Rodrigues, 1994)

Tupí-Guaraní Arikém Tuparí Mondé Awetí

man po py po pabe po

pé py pi tsito pi py

árbore ‘yb ‘ep kyp ‘iip ‘yp

caer ¡ar ‘ot kat ‘al ‘at

Fig. 4: semellanza léxica nas familias lingüísticas da macrofamilia Tupí (Rodrigues, 1994)

Fig. 5: Árbore xenética simplificada do Tronco Tupí a partir de Rodrigues (1994) e Rodrígues
e Cabral (2012)

5
 As variedades internas da lingua
O nheengatu, como lingua histórica, inclúe dentro de si numerosas variedades que podemos
clasificar segundo varios eixos. Dentro do eixo diacrónico, distinguimos tres variedades da
lingua: a) o tupinambá, variedade do nheengatu falada no século XVI, b) a língua geral
brasílica, falada no norte amazónico nos séc. XVII e XVIII e finalmente, c) o nheengatu ou
tupi moderno, falado desde o século XIX (Da Cruz, 2011).
Hai unha variación significativa entre estas diferentes variedades. Aínda que nin o
vocabulario presenta grandes diferenzas nin a variación morfolóxica é moi intensa, a
alteración gramatical é máis pronunciada. O sistema demostrativo simplifícase, o sistema
pronominal pasa a imitar o portugués, os cinco modos verbais simplifícanse nun e a
declinación hexacasual do nome desaparece (Rodrigues, 1994).

Tupinambá Língua geral brasílica Nheengatu

crianza pitánga taína taína

panela ia'êpepó já'êpepó panéra

nace (nacer) o’ár osémo usémo

Tabela tirada de Rodrigues (1994)
No plano diatópico temos moi pouca información. Podemos, con todo, estabelecer dúas
premisas: a) a lingua é falada por diferentes comunidades cun fondo lingüístico diferente,
moitas das cales aprenderon o nheengatu como L2, como os baniwa, warekena ou baré. Debe
existir variación lingüística influenciada polo substrato lingüístico. b) O contacto das
comunidades co mundo urbano lusófono debe influír tamén no grao de permeabilidade do
portugués no nheengatu. Esperamos de comunidades máis isoladas menor influencia do
portugués.
A pesar de a variedade nheengatu do Rio Negro estar amplamente documentada, sabemos
que “quanto a variedades de nheengatu em outras regiões da Amazônia há poucas
informações” (Da Cruz, 2011), o cal dificulta o labor de sistematización da variación
diatópica. O isolamento lingüístico de moitas comunidades debe, con todo, favorecer a perda
de unidade lingüística, tendo como resultado unha notábel variación. Taylor (1985) presenta
algunhas diferenzas diatópicas entre o nheengatu do Rio Negro e do Baixo Amazonas.
No plano diafásico tense rexistrado variación nos usos lingüísticos dos idosos fronte aos
falantes máis novos. Como exemplo, /ˈɲũtu/ é realizado [‘ɲũ] polos máis vellos e [ntu] polos
máis novos (Da Cruz, 2011).

6
 Sistema de escritura
Segundo o Ethnologue (2021), só 4065 dun total de 7139 linguas vivas teñen un sistema de
escritura desenvolvido. Isto representa 56% das linguas vivas. O nheengatu está incluído
neste grupo.
A ausencia dunha cultura escrita nas sociedades amazónicas anteriores á chegada dos
colonizadores implica que non temos ningún rexistro escrito da lingua previo ao século XVI.
O tupinambá (variedade sincrónica do nheengatu) conta xa, porén, co privilexio de ter unha
gramática publicada polo padre José de Anchieta (1594), antes que moitas linguas europeas.
A totalidade da tradición escrita do nheengatu desenvólvese desde o alfabeto latino traído
polos conquistadores. É, por tanto, un sistema de escrita alfabético, en que cada letra
representa un fonema. As enormes diferenzas fonéticas entre portugués e nheengatu, con
todo, obrigaron a unha adaptación formal do alfabeto.
O alfabeto proposto por Deslandes en 1687, por exemplo, exclúe F, L, S e Z do alfabeto por
non teren correspondencia no nheengatu, para alén do dígrafe RR. Inclúe unha grafía
nasalizada de todas as vogais.
Até hoxe non existía unha academia da lingua que unificase e prescribise unha ortografía.
Con todo, foi recentisimamente fundada unha Academia da Língua Nheengatu (2021), que
ten entre os seus obxectivos estabelecer un padrón da lingua, pois nos últimos anos convivían
tres grafías: a “Yẽgatu”, o “nheengatu tradicional” e o “nheengatu tapajoawara”.
O feito de a alfabetización da lingua ter sido desenvolvida por falantes de portugués fai que
os usos ortográficos sexan maiormente decalcados desta lingua. Así, por exemplo, Navarro
(2011) advirte no inicio do seu manual para a aprendizaxe do nheengatu: “o uso dos acentos
gráficos das palavras do nheengatu obedecerá, neste curso, quase ás mesmas regras que se
aplicam para seu uso nas palavras do português”.
Eis algúns fragmentos escritos da lingua que permiten observar a variación gráfica da
tradición escrita, nomeadamente no uso da acentuación gráfica.
● (1) “Upanha mira omaanduare raen, maaiaué Táriaetá maramunhan upanhe mraetá
koá paranáuara resé” (Brandão, 1926) (Toda a xente se lembra aínda de como os
Tarias guerrearan contra todos os pobos deste río)
● (2) “Pedro uiku paranã upé. Aé upitá iepé igara miri upé Maria irumu.” (Navarro,
2011) (Pedro está no río. El fica nunha canoa pequena con Maria).
● (3) “Na xe ruã açó” (Gramática de Deslandes) (Mais non son eu o que foi)
● (4) Ixe kuri asu akuntai perupi. Ixe kua ira. (da Cruz, 2011) (Eu son esta persoa, eu
vou falar por vós.)

7
 Estrutura Morfolóxica da Lingua
As linguas do mundo poden ser divididas, atentendo á súa clasificación tipolóxica, en dous
grandes tipos: as analíticas e as sintéticas. As linguas analíticas teñen unha ratio de morfemas
por palabras baixa. Isto é, por liña xeral, unha palabra costuma ser un morfema. O chinés e o
vietnamita son, por exemplo, linguas analíticas. En oposición, as linguas sintéticas teñen unha
ratio máis elevada de morfemas por palabra. O latín e o grego son bos exemplos de linguas
sintéticas.
Unha ollada crítica sobre o nheengatu mostra que a lingua ten un carácter mixto. Deste xeito,
en tanto algúns elementos son claramente analíticos, outros procedementos son sintéticos. A
regra palabra=morfema non se cumpre, aínda que se dá en moitos casos.
A flexión persoal dos verbos, que diferencia entre tres persoas do singular e tres do plural, ten
un carácter sintético. Os exemplos fornecidos están tirados de Navarro (2011) e Da Cruz
(2011).

a-iku 1sg-estar a-sasá 1sg-pasar

re-iku 2sg-estar re-sasá 2sg-pasar

u-iku 3sg-estar u-sasá 3sg-pasar

ia-iku 1pl-estar ia-sasá 1pl-pasar

pe-iku 2pl-estar pe-sasá 2pl-pasar

u-iku 3pl-estar u-sasá 3pl-pasar

A relación xenitiva, que pon en relación hierárquica dous nomes, tamén se expresa
normalmente a través dun procedemento analítico, apoñendo o nome coa Función Semántica
Posuidor (1º termo) ao nome. Compárese o nheengatu co latín (procedemento fusional).

Marit-us Joan-ae marido-NOMsg Joana-GENsg

Joana mena Joana marido (marido de Xoana)

Flumin-is aqu-a Río-GENsg auga-NOMsg

paranã ií Río auga (auga do río)

Isto non ten carácter absoluto e algúns tipos de nome expresan a relación xenitiva a través
dun procedemento sintético co prefixo r- no núcleo do sintagma.

Maria r-endaua María GEN-comunidade (a comunidade de María)

8
O tipo de acto de fala tamén pode ser marcado de xeito analítico: a partícula será (nas
interrogativas totais) ou taá (parciais) é o morfema interrogativo, nun procedemento
semellante ao latín.

non-ne tu es? non-INT ti ser.2sg non es ti?

niti será indé? non INT 2sg non es ti?

A Función Semántica Receptor márcase con partículas como supe ou arã analiticamente:

yambeu Antônio super arã 1pl-contar Antonio DAT EXTR DATPROSP Contamos a Antonio
A formación dos tempos verbais tamén se realiza analiticamente.
Formación do futuro
Adición do morfema libre kuri após un verbo ou un adverbio.
Asu kuri São Gabriel kiti ir.1sg FUT São Gabriel kiti Irei a São Gabriel
Formación do perfecto
Adición do morfema libre uana, ana ou ã.
Maria usu ana suka kiti Maria ir.2sg PRF casa DIR Maria foi á casa.
Formación do imperfecto
O tempo imperfecto pode ser formado coa adición do morfema iepé.
Ixé maraári a-iku iepé eu cansado 2sg-estar IMPF Estaba canso

Pola contra, o nheengatu constrúe un modo verbal causativo de xeito sintético, un

procedemento totalmente alleo ás linguas románicas. Fornécese un exemplo do uso deste
prefixo mu-:
- Apigaua usému ana i taua suí
O home saíu da súa cidade
- Apigaua umusému ana kunhã i taua suí
O home fixo a muller saír da súa cidade
O nheengatu conta con procedementos derivativos sintéticos para tornar en substantivos
verbos ou adxectivos. Así, o sufixo -saua torna o adxectivo suri (alegre) no substantivo
surisaua (alegría).
En conclusión, o nheengatu non pode ser plenamente adscrito nin á categoría analítica nin á
sintética de xeito pleno. Cómpre desfacérmonos das categorías discretas e fechadas para
entendermos a clasificación como un continuum. O nheengatu situaríase dese xeito como
unha lingua analítica de intensidade baixa, incorporando procedementos dos dous tipos.

9
Ollando un nivel por baixo, á hora de a clasificarmos como lingua isolante, aglutinante,
fusional ou polisintética, podemos descartar case a primeira vista a categoría de polisintética:
calquera das glosas anteriores permite observar que non hai unha sobreacumulación
morfemática nas palabras, e que, polo xeral, as oracións están constituídas por máis dunha
palabra, algo non tan frecuente nas linguas polisintéticas.
A prevalencia relativa de procedementos analíticos permite encadrar o nheengatu como
lingua isolante. Con todo, como xa foi dito, a lingua presenta unha serie de trazos sintéticos
que poden ser adscritos a unha das dúas categorías lingüísticas restantes: aglutinantes ou
fusionais.
Para isto, preséntanse varios procedementos sintéticos que demostra a proximidade á
categoría aglutinante, posto que se tende a manter a igualdade entre un morfema e un
significado, sendo posíbel segmentalos e diferencialos.
a) Kunhã u-iu-maã uaruá resé
Muller 2sg-REFL-ver espello en
A muller vese a si propia no espello
b) Mira puxi u-iu-mundu apekatu kiti
Xente ruín 3sg-PAS-mandar lonxe para
A xente ruín é mandada para lonxe
Deste xeito, é posíbel marcarmos e segmentarmos claramente os morfemas con cadanseus
significados independentes. No exemplo a), a forma verbal u-iu-maã está conformada por
tres morfemas: o de persoa (u-) o de voz (-iu-) e a raíz verbal que fornece o significado
(maã).
Máis un exemplo de aglutinación é a derivación a partir do sufixo -uara, que fornece o
significado de “o que está” ou “o natural de”. Así:
iuaka - ceo > iuaka-uara - o que é propio do ceo, celestial.
kaá - mata > kaa-uara - silvestre, o que é propio da mata.
O sufixo -pura tamén mostra a natureza aglutinante dos procedementos sintéticos do
nheengatu. Significando “o que está en” ou “morador”, únese a substantivos.
kaa-pura - o morador do mato.
Como síntese, esta análise do nheengatu pode servir para demostrar que as linguas non teñen
unha natureza fixa e as clasificacións teñen en todo o caso un valor aproximativo e nunca
puro. O contacto con outras linguas (desde unha posición de inferioridade ou superioridade)
ten alterado profundamente a estrutura do nheengatu.

10
Para recapitular, encadro o nheengatu como unha lingua analítica de intensidade media-baixa,
que incorpora numerosos procedementos aglutinantes.

11
 Referencias bibliográficas
Barros, M. C. D., Borges, L. C., & Meira, M. (1996). A língua geral como identidade
construída. Revista De Antropologia, , 191-219.

Borges, L. C. (2010). O nheengatu: Uma língua amazônica. PAPIA-Revista Brasileira

De Estudos do Contato Linguístico, 4(2), 44-55.

Brandão de Amorim, A. (1926). Lendas em nheéngatú e em portuguez . Revista do

Instituto Histórico E Geográphico Brasileiro, (Tomo 100- Vo. 154 (2º de 1926)),
9-479.

da Cruz, A. (2011). Fonologia e gramática do nheengatú: A língua geral falada pelos

povos baré, warekena e baniwa. Netherlands Graduate School of Linguistics.

da Silva, I.Memória e patrimônio cultural: Um olhar para a formação de uma política da

diversidade linguística no brasil.

de Oliveira, G. M. (2009). Plurilinguismo no brasil: Repressão e resistência lingüística.

Synergies Brésil, (7), 19-26.

Dietrich, W. (2010). O tronco tupi e as suas famílias de línguas. classificação e esboço

tipológico. IN: NOLL, Volker & DIETRICH, Wolf.O Português E O Tupi no
Brasil.Editora Contexto.São Paulo, , 9-25.

Duarte, F. B. (2016). Diversidade linguística no brasil: A situação das línguas

ameríndias. Caletroscópio, 4, 27-62.

Ferraz Gerardi, F., & Reichert, S. (2021). The tupí-guaraní language family: A
phylogenetic classification. Diachronica,

Lima, A. d. S. (2018). Educação escolar indígena: Um estudo sociolinguístico do

nheengatu na escola puranga pisasú do rio negro, manaus-AM.

Linhares, G., & Sousa, S. A. (2015). RODRIGUES, aryon Dall’Igna.(1986) línguas

brasileiras: Para o conhecimento das línguas indígenas. são paulo: Edições loyola.
Fragmentum, (46), 311-314.

Moore, D., Facundes, S., & Pires, N. (1994). Nheengatu (língua geral amazônica), its
history, and the effects of language contact.

12
 Navarro, E. d. A. (2011). Curso de língua geral (nheengatu ou tupi moderno). A Língua
Das Origens Da Civilização Amazônica.São Paulo: Paym Gráfica E Editora,

Pinheiro, A. S. (2011). Identidade, língua e cultura: Usos sociais e políticos do

nheengatu na comunidade indígena do cartucho, no médio rio negro AM.

PROEL (Promotora Española de Lingüística). (2021). Lenguas amerindias.

http://www.proel.org/index.php?pagina=mundo/amerindia

Rodrigues, A. D.Relações internas na família linguística tupí-guaraní, . Revista

Brasileira De Linguística Antropológica, (3 (2)), 233-252.
https://doi.org/10.26512/rbla.v3i2.16264

Rodrigues, A. D., Cabral, Ana Suelly Arruda Câmara, Campbell, L., & Grondonna, V.
(2012). The indigenous languages of south america: A comprehensive guide.

Rodrigues, A. D. (1993). Línguas indígenas: 500 anos de descobertas e perdas. DELTA:

Documentação E Estudos Em Linguística Teórica E Aplicada, 9(1)

Rodrigues, A. D. (1994). Línguas brasileiras: Para o conhecimento das línguas

indígenas. Edições Loyola.

Simas, H. C. P., Mustafa, A. R., & Cardoso, Y. C.O ensino da língua nheengatu em
aldeias urbanas de manaus. Revista De Políticas Públicas, 25(1), 396-413.

Taylor, G. (1985). Apontamentos sobre o nheengatu falado no rio negro, brasil.

Amerindia, 10(3), 23.

13