Starożytna Grecja – notatki

Wewnętrzna periodyzacja kultury

Kreto-mykeński (od czasów najdawniejszych do XX w p.n.e.)

Homerycki (od XX do XVIII p.n.e.)

Przejściowy do wojen perskich (od XVIII do V p.n.e.)

Klasyczny (od V do IV p.n.e.)

Hellenistyczny (od IV do I w p.n.e.)

Okres kreto-mykeński

Głównym ośrodkiem rozwoju jest Kreta

Kultura była tworzona przez wiele plemion z i spoza ośrodka kreteńskiego

Najistotniejszymi zabytkami tego okresu są kreteńskie malowidła oraz architektura (np. pałac
w Knossos)

Główne przejawy kultury muzycznej to:

teatralizowane obrzędy (np. śluby i pogrzeby)

tańce m.in. gymnopedie (tańce o charakterze ćwiczeń gimnastycznych), hyporchematy

(pantominy ze śpiewem chóralnym związane z kultem boga Apolla), pyrrychie (tańce z
kopiami i tarczami), peany (uroczyste tańce na cześć Apolla), hymny i dytyramby (na cześć
Dionizosa).

Instrumentarium

Kitara (instrument strunowy szarpany), egipskie sistrum, aulos (instrument dęty typu
obojowego. Składa się z dwóch niezależnych piszczałek, na których wykonawca gra bez
przerwy.)
 Okres homerycki

Główne źródło poznania okresu – Iliada i Odyseja Homera. To najważniejsze i

najobszerniejsze greckie eposy opisujące historię okresu przedarchaicznego i wczesnego
archaicznego. Zawarte są w nich mity przypominają prawdziwe wydarzenia historyczne, w
szczególności przez bogate opisy wojen. Oprócz tego zawarte są w nich opisy życia Achajów
i Trojan.

(Epos – dzieło literackie, wywodzące się z ustnego przekazu, zwykle wierszowane, opisujące
dzieje bohaterów na tle ważnych i przełomowych wydarzeń historycznych.)

Muzyka okresu homeryckiego:

Wykonawcami byli najpierw wodzowie, a potem zawodowi eodowie (śpiewacy starożytnej

Grecji). Oprócz tego, szczególną rolę w rozwoju kultury okresu odegrali cudzoziemscy
niewolnicy, a w szczególności rapsodowie – czyli wędrowni śpiewacy opowiadający pieśni
epickie.
Śpiew odbywał się z towarzyszeniem instrumentu strunowego (np. harfa czy forminga).
Muzyka oddziela się od tańca – rozpad synkretyzmu.
Muzyczna wersja Iliady nie zachowała się do dzisiejszych czasów, ale najprawdopodobniej
polegała na powtarzaniu zwrotów melodycznych w obrębie 4 lub 5.
Ważnym elementem był heksametr – stopa metryczna występująca w literaturze, rzutująca na
wykonanie muzyczne

https://www.youtube.com/watch?v=qI0mkt6Z3I0

Okres przejściowy do wojen perskich

Dwa główne ośrodki rozwoju muzyki to wyspa Lesbos oraz Sparta. Na wyspie rozwija się
liryka solowa, w Sparcie liryka zespołowa.

Rozwija się zarówno muzyka instrumentalna, jak i wokalno-instrumentalna. Muzyka o

charakterze kameralnym, intymnym jest charakterystyczna dla ośrodka na Lesbos.
Reprezentują ją gatunki:

Kitararodia – śpiew + kitara

Aulodia – śpiew + aulos

Kitarystyka – gra solowa na kitarze

Aulystyka – gra solowa na aulosie

Jamby – radosne improwizowane śpiewki, związane z kultem bogini Demeter

Przez militarny charakter Sparty, muzyka tego ośrodka wiąże się z chórami. Rozwija się tym
samym liryka chóralna:

Enkomie – pieśni o tematyce historycznej

Treny – tematyka żałobna

Epinikie – pieśni zwycięstwa

Wśród najważniejszych twórców znajduje się:

Hezjod – poeta

Olimpos – mistrz auletyki, przypisuje mu się wprowadzenie chromatyki i enharmonii

Terpander – Sparta, mistrz kitarodii, przypisuje mu się powiększenie liczby strun w kitarze do
7, tworzy nomosy

Safona – pierwsza kobieta poetka

https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/safona-iii-w-gaju-milosci.html

Sakkados z Argos – zwycięzca igrzysk delfickich, wykonał pierwszy utwór programowy na

aulosie tzw. nomos Pytyjski obrazujący walkę Apolla ze smokiem

Pindar z Teb – autor Ody Pytyjskiej (zachowany zabytek), mistrz epinikii

Alkmenos z Pardes – twórca chóralnych gatunków np. partenii (śpiewy kobiece z

dialogowaniem grup)

Okres klasyczny

Głównym ośrodkiem rozwoju są Ateny. Muzyka rozwija się na równi z filozofią,

matematyką, geografią, architekturą, rzeźbą i malarstwem, co daje podstawę dla
średniowiecznego systemu edukacji.

Muzyka wchodzi w skład głównego wychowania młodzieży, rodzi się pojęcie kalos – kalatos
(synteza piękna i dobra). Innym pojęciem wykształconym na gruncie muzyki greckiej jest
teoria etosu. Teoria mówiła o potężnym wpływie muzyki na duszę człowieka,
zakomponowanie w utworze np. konkretnych skal muzycznych mogło doprowadzić do
całkowitej zmiany w zachowaniu jednostki.

Główne gatunki to tragedia, komedia, dramat Satyrów, pieśni

Cechy tragedii:

Wyrasta z Wielkich Dionizji, natomiast komedia z Małych Dionizji

Pierwowzorem aktora był koryfeusz – przewodnik chóru

Aktorzy (maksymalnie 3) byli wyłącznie mężczyznami w maskach, jaskrawych szatach oraz

na koturnach. Dzięki temu wykonawcy byli lepiej widocznie z widowni

Zasada trzech jedności – czasu, miejsca i akcji

Zasada decorum – odpowiedni dobór środków do tematu, widz nie mógł być zaskoczony np.
widokiem krwi w komedii

Celem tragedii było uzyskanie w widzu uczucia katharsis – wewnętrznego oczyszczenia przez
współczucie/empatię

W tragedii ważną rolę zajmuje zarówno aktor, jak i chór. Wzajemne relacje między nimi
mogły wyglądać następująco:

- przewaga chóru wykonującego pieśni i recytacje

- równowaga między partiami chórów i aktorów, chór bierze udział w akcji dramaturgicznej

- dominująca rola aktora, chór dodaje jedynie komentarze do akcji

Budowa tragedii:

prologos – wstęp

parados – wejście chóru

epejsodia – epizody, wydarzenia,

stasimony – komentarze chóru

exodos – wyjście chóru

Twórcy i tytuły tragedii:

Ajschylos – Agamemnon

Sofokles – Antygona, Król Edyp

Eurypides – Alcesta, Medea, Bachantki

https://www.youtube.com/watch?v=INpTcHWSpqE
Komedie:

Arystofanes – Osy, Żaby, Chmury, Ptaki

Okres hellenistyczny Grecji

Okres ten obejmuje ostatnie wieki p.n.e. oraz pierwsze wieki n.e.
Miasto-państwo greckie (tzw. polis) ustępuje miejsca monarchii Aleksandra Macedońskiego.
Kultura grecka rozprzestrzenia się wśród plemion o innym typie języka i obyczajów, które
wchłaniają cechy kultury greckiej.

Głównymi ośrodkami rozwoju w tym okresie jest Aleksandria i Rzym. Rozwija się
matematyka, astronomia, medycyna, pojawiają się także początki historii sztuki. W sztuce
dochodzi do przerostu pierwiastka zewnętrznego (wirtuozerii, bogactwa nad treścią).
Następuje zróżnicowanie gatunków, ostatecznie upada sztuka synkretyczna, spada także
zainteresowanie tragedią.

Gatunki uprawiane w tym czasie to pieśni, hymny oraz muzyka instrumentalna

Kultura starożytnej Grecji oddziaływała na inne kultury, w szczególności na Rzym.

Historia rozwoju muzyki w tym ośrodku rozpoczyna się w I w n.e. za panowania cesarza
Nerona, który żywo interesował się muzyką. Śpiewał, grał na wielu instrumentach, często
występując publicznie. Jednak dopiero za panowania cesarza Hadriana muzyka rozwinęła się
w znaczący sposób. To zasługa przede wszystkim Mesomedesa, którego hymny stanowią
jedne z najstarszych zabytków kultury starożytnej.

Jego kompozycje to np. Modlitwa do Muzy, Hymn do Słońca czy Hymn do Nemezis

https://www.youtube.com/watch?v=-JKNqnDYwj0

http://pantheion.pl/Mesomedes-Hymn-do-Slonca

https://www.youtube.com/watch?v=U7DnGQqlVsI

Mesomedes, działający w II w n.e. był świadkiem przywłaszczania sobie kultury Grecji przez
Rzymian. Grali na podobnych instrumentach pod innymi nazwami np. rzymska tibia to grecki
aulos, a syrinx to fletnia pana. Rzymianie przejęli również greckie gatunki muzyczne np.
komedie czy tańce obrzędowe i pantomimy wywodzące się bezpośrednio z teatru antycznego.
Nawiązywano również do greckiej teorii muzyki, uczynił to m.in. architekt Witruwiusz, który
wykorzystał greckie osiągnięcia w zakresie badań nad akustyką do konstrukcji teatrów
rzymskich.

Starożytna Grecja – rytmika

Rytmika muzyki greckiej związana jest ściśle z tekstem i tańcem.

Podstawowymi pojęciami rytmicznymi są:

Thesis – wartość akcentowana (-)

Arsis – wartość nieakcentowana (U)

Podstawę przebiegu rytmicznego stanowiły stopy metryczne.

Przykłady stóp:

Jamb U-
Trochej -U
Daktyl -UU
Anapest UU-
Spondej - -
Połączenie większej ilości stóp tworzyło metrum. Nazwa metrum zależała od tego ile stóp
zostało połączonych np. sześć stóp daktylicznych to heksametr daktyliczny, dwie stopy
jambiczne to dimetr jambiczny, pięć sto trocheicznych to pentametr trocheiczny itp.

Notacja

Grecy rozróżniali dwa rodzaje pisma muzycznego – instrumentalne i wokalne.

Starsza notacja instrumentalna (zwana crusis) zawierała elementy pisma fenickiego.

Późniejsze pismo wokalne (zwana leksis) oparte było na literach alfabetu jońskiego.
Następstwo alfabetyczne liter obejmowało dźwięki zmienione chromatycznie i
enharmonicznie.

Dodanie apostrofu do konkretnego znaku oznaczało przeniesienie oktawowe konkretnego

dźwięku. W notacji instrumentalnej przewrócenie znaku o 90 stopni oznaczało podwyższenie
o półton, natomiast odwrócenie o 180 stopni podwyższenie o dwa półtony. Notacja wokalna
była bardziej złożona, kolejne litery alfabetu oznaczały odpowiednio obniżenie o ćwierćtonu i
półtonu (pierwsza litera – dźwięk podstawowy, druga litera – obniżenie o ćwierćton, trzecia
litera – obniżenie o półton, czwarta litera – kolejny dźwięk podstawowy itd.)
 System tonalny

Podstawą pełnej diatoniki był tetrachord w trzech odmianach:

Diatoniczny w trzech postaciach:

- dorycki (2 + 2 + 2>) od dźwięku e

- frygijski (2+ 2> + 2) od dźwięku d

- lidyjski (2> + 2 + 2) od dźwięku c

Chromatyczny (2 + 2> + 2>)

Enharmoniczny (2 + 2 + ćwierćtonu)
Połączenie dwóch takich samych tetrachordów stanowiło podstawę pełnej, siedmiostopniowej
skali diatonicznej. Połączenie mogło być dwojakie:

Synaphe – przez dźwięk wspólny

Diadzeuxis – przez interwał 2

Skale w starożytnej Grecji budowane były w kierunku opadającym.

Na dalszy rozwój systemu miała wpływ rozbudowa instrumentarium – zwiększenie ilości

strun w kitarze. Z tego powodu zostały wprowadzone dwa tetrachordy z przedrostkami hyper
i hypo od pierwotnej skali. Skale z przedrostkiem hyper (np. hyperdorycka) zaczynały się o
cztery dźwięki wyżej od dźwięku najwyższego skali autentycznej, z przedrostkami hypo (np.
hypolidyjska) zaczynały się od czterech dźwięków niżej od dźwięku najniższego skali
autentycznej.

Skala doskonała złożona z 4 tetrachordów nazywana była system teleion. Jego dorycka
odmiana mogła wyglądać następująco:

h1
a1
g1
f1 – początek skali hyperdoryckiej (połączenie diadzeuxis)
e1 – dźwięk podstawowy
d1
c1
h – dźwięk łączący dwa tetrachordy skali autentycznej (połączenie synaphe)
a
g
f
e – dźwięk kończący skalę autentyczną
d – początek skali hypodoryckiej (połączenie diadzeuxis)
c
H
A