Ελληνική Δημοκρατία

Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών

Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό

ΕΠΟ 43:
Ευρωπαϊκές Πολιτικές Ιδεολογίες στον Εικοστό Αιώνα

Ακαδημαϊκό ‘Ετος 2021-2021

Θέμα 1ης ΓΕ

«Η σύγχρονη αντιπαράθεση κοινωνικού φιλελευθερισμού και

νεοφιλελευθερισμού. Να αναπτύξετε και να αξιολογήσετε τα σχετικά
επιχειρήματα»

Της

Αθηνάς Μπλατσιώτη
ΑΜ 79126
ΗΛΕ 45

Κ/Σ Φιλήμων Παιονίδης

Ζυρίχη, Νοέμβριος 2021

Περιεχόμενα

Εισαγωγή ……………………………………………………… σελ. 3

Περί του Φιλελευθερισμού ……………………………………………………… σελ. 3

Ο Κοινωνικός Φιλελευθερισμός ………………………………………………. … σελ. 4

Ο Νεοφιλελευθερισμός ……………………………………………………… σελ. 6

Η σύγχρονη αντιπαράθεση ………………….…………………………………… σελ. 7

Επίλογος ………………………………………………………..σελ. 8

Βιβλιογραφία ……………………………………………………… σελ. 9

2
Εισαγωγή

Το αντικείμενο μελέτης της πολιτική επιστήμης και της πολιτικής φιλοσοφίας

επικεντρώνεται στην προσπάθεια να ομαδοποιηθεί και να χαρακτηριστεί το σύνολο
των ιδεών που καθορίζει την πολιτική κατηγοριοποίηση των ιδεών του κάθε
ανθρώπου/υποκειμένου σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο. Αν και οι ιδεολογικές
τοποθετήσεις τείνουν να συγκλίνουν και να γεφυρώνουν τις μεταξύ τους αντιθέσεις,
εξακολουθούν να διαχωρίζονται στα κινήματα του αναρχισμού, κομμουνισμού,
σοσιαλισμού, φιλελευθερισμού, συντηρητισμού, εθνικισμού, φασισμού,
θρησκευτικού φονταμενταλισμού και των λίγο πιο σύγχρονων κινήσεων του
φεμινισμού και οικολογισμού.

Ο σκοπός της εργασίας αυτής είναι να μελετήσει και να συγκρίνει τις ιδέες του
κοινωνικού φιλελευθερισμού και του νεοφιλελευθερισμού. Για τον λόγο αυτό αρχικά
θα αποπειραθεί μια μελέτη της εμφάνισης των ιδεών του φιλελευθερισμού από την
αρχική χρήση του όρου τον 14 ο αιώνα με βασικό άξονα τον σεβασμό της ατομικής
ελευθερίας του ατόμου από την πολιτική εξουσία. Στη συνέχεια θα αναλυθεί η ιδέα
του νεοφιλελευθερισμού και πως αυτός διαφοροποιείται από τον (κοινωνικό)
φιλελευθερισμό κυρίως μέσα από την απομάκρυνση του από το παραδοσιακό κράτος
πρόνοιας και την έμφαση του στο ελεύθερο εμπόριο και την αγορά, τον καπιταλισμό,
την αυτοδιαχείριση και αυτοδιάθεση των υποκειμένων. Στο επόμενο επίπεδο θα
επιχειρηθεί μια αντιπαραβολή και σύγκριση των δύο αυτών πολιτικών ιδεολογικών
συστημάτων με μια πιο κριτική και επιχειρηματολογική διάθεση και θα αναφερθούν
κάποια συμπεράσματα στο τέλος.

Περί φιλελευθερισμού

3
O φιλελευθερισμός (liberalism ) σαν πολιτικό κίνημα έχει τις ρίζες του στην
βιομηχανική Αγγλία και στην συνέχεια στην επαναστατημένη Γαλλία του 19 ου αιώνα
αλλά σύντομα επεκτάθηκε στον Ευρωπαϊκό χώρο αλλά και στην Αμερικάνικη ήπειρο.
Τον 20ο αιώνα φιλελεύθερες ιδέες διαδόθηκαν σε αναπτυσσόμενες χώρες της Αφρικής,
της Ασίας αλλά και της Λατινικής Αμερικής (Ηeywood, 2007: 70-73)

Με ιδεολογικό έρεισμα το κίνημα του Διαφωτισμού και την επικράτηση του ορθού
λόγου, πρόκειται ουσιαστικά για μια συνειδητή και οργανωμένη προσπάθεια της
ανερχομένης αστικής τάξης να απελευθερωθεί από την απολυταρχία της μοναρχίας,
της αριστοκρατίας και της εκκλησιαστικής εξουσίας και να διεκδικήσει φωνή,
δικαιώματα και φυσικά την δυνατότητα αυτοδιάθεσης αλλά και σταδιακής άσκησης
εξουσίας. Η ευημερία του ατόμου έρχεται στο προσκήνιο και το ηθικό και ιδεολογικό
του υπόβαθρο αφορά στην προστασία του ατόμου και της ελευθερίας του, της
επικράτησης της λογικής, της κριτικής και της δικαιοσύνης, στην προάσπιση της
ανεκτικότητας και της διαφορετικότητας. (Ηeywood, 2007: 71, 76-77, 80,85).

Οι φιλελεύθερες ιδέες ήταν ριζοσπαστικές για την εποχή τους και υποστήριξαν αυτό
που σήμερα ονομάζεται ως καπιταλιστική οικονομία, δηλαδή μια οικονομία
στηριγμένη στην ελεύθερη αγορά, στην δυνατότητα κέρδους, την επικράτηση της
ανερχομένης μεσαίας τάξης . Η εξουσία και ιδιαίτερα οι κυβερνητικοί μηχανισμοί
οφείλουν να παρεμβαίνουν όσο τον δυνατόν λιγότερο στην οικονομική ζωή και δράση
και ο ρόλος τους να είναι περισσότερο επικουρικός σε ότι αφορά την παροχή
υπηρεσιών πρόνοιας όπως εκπαίδευση, υγεία, στέγαση και συντάξεις. Η πολιτική
ενδυνάμωση της εξουσίας προκύπτει μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες και
συνταγματικές διατάξεις (Ηeywood, 2007: 72, 74, 75, 97-102).

Ο Κοινωνικός Φιλελευθερισμός

Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός αποτελεί την εξέλιξη του κλασσικού φιλελευθερισμού

του 19ου αιώνα και την εναρμόνιση του με πιο σοσιαλιστικές αρχές και ιδέες. Η
κυρίαρχη ιδέα του εναπόκειται στο ότι η ατομική ευημερία μπορεί να συνιστά και μια

4
κοινωνική ευημερία αφού το υποκείμενο άτομο αποτελεί το δομικό στοιχείο των
κοινωνιών. Άρα τα ατομικά δικαιώματα και η εξασφάλιση τους που ήταν βασική
επιδίωξη των φιλελεύθερων ιδεών εξελίχθηκαν πλέον στην αναζήτηση και επίτευξη
κοινωνικών δικαιωμάτων και αγαθών εφόσον αυτά δεν συγκρούονται με τα ατομικά
δικαιώματα Έτσι ενισχύονται κοινωνικές δραστηριότητες όπως η επένδυση σε
μελλοντικά σχέδια με μακροχρόνιο προσδιορισμό και η προστασία
περιθωριοποιημένων ή ευπαθών ομάδων (Freeden, 2021: 56-57).

Η μεταστροφή αυτή έγινε πιο ισχυρή με την επιστημονική υποστήριξη της εξελικτικής
θεωρίας που υποστήριξε ότι τα άτομα άρα και οι κοινωνίες βιολογικά τείνουνε προς
τον ορθολογισμό και την βελτίωση τους. Άρα ο κοινωνικός φιλελευθερισμός επιβάλει
την ανθρώπινη συνεργασία με κοινό πρόταγμα την ανθρώπινη συνεργασία προς μια
κοινή πρόοδο ως βιολογική επιταγή (Freeden, 2021: 57-58). Άλλωστε η συνεργατική
εξέλιξη αποτέλεσε άλλο ένα αξίωμα που υιοθέτησε ο κοινωνικός φιλελευθερισμός και
που του προσέφερε μια ακόμα επιστημονική κατοχύρωση. Το σώμα επιβιώνει μόνο
όταν το επιμέρους στοιχεία του είναι υγιή. Κατά τον ίδιο τρόπο, η κοινωνία μπορεί να
εξελιχθεί και να προοδεύσει μόνο όταν τα επιμέρους στοιχεία της ευημερούν.

Έτσι, η παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στην εργατική τάξη δεν αρκούσε πιά.
Ήταν εξίσου σημαντικό να ενισχυθεί ο κύριος πληθυσμός των νεοσύστατων πόλεων ,
δηλαδή η εργατική στις βιομηχανικές κοινωνίες τάξη, με κανόνες και νόμους που θα
προστάτευαν την υγεία του, θα εξασφάλιζαν την στέγαση του και θα μεριμνούσαν για
την εκπαίδευση και το δικαίωμα του στην εργασία . Κατά αυτόν τον τρόπο θα
προέκυπτε ένα πιο δυνατό εργατικό δυναμικό, ένας στρατός πιο ισχυρός, μια πιο
αποτελεσματική και ακμάζουσα οικονομία (Freeden, 2021: 59, Ηeywood, 2007: 129)

Αξιοσημείωτο είναι εδώ ότι με τις συνθήκες που μόλις περιγράφηκαν ο κρατικός
παρεμβατισμός στην κοινωνική ζωή ενισχύεται όχι όμως με ρόλο δυναστικό και
ελεγκτικό. Το κράτος ασκεί εξουσία προκειμένου να υποστηρίξει του πολίτες σε
ευπαθείς ομάδες όπως άνεργοι, ασθενείς, αναλφάβητοι, άποροι κλπ. Άλλωστε τις
παρεμβάσεις αυτές τις επιζητούν τα ίδια τα υποκείμενα είτε ανήκουν στον
φιλελεύθερο, είτε στον σοσιαλιστικό είτε στον συντηρητικό χώρο. Ο κοινωνικός

5
φιλελευθερισμός φαίνεται να ξεπερνά αυτές τις διαφοροποιήσεις, ιδιαίτερα στο 2 Ο
μισό του 20ου αιώνα μετά και την δημοσίευση του έργου του Άγγλου John Rawls που
μιλά ανοικτά για τον σοσιαλδημοκρατικό φιλελευθερισμό. Αυτό που ο Rawls
υποστηρίξει είναι μια «αναδιανομή και κοινωνική πρόνοια στηριζόμενος στην ιδέα της
ισότητας ως δικαιοσύνη (Ηeywood, 2007: 131). Δηλαδή η δικαιοσύνη θα αναγνωρίζει
ότι η κοινωνία δεν μπορεί να είναι ίση και όλοι δεν μπορούν να κατέχουν την ίδια
οικονομική επιφάνεια. Στόχος της εκάστοτε κυβέρνησης θα είναι να υπερασπίσει τις
κοινωνικές ομάδες με διατάξεις προς το όφελος τους παραδεχόμενη ότι αυτό μπορεί
να συμβεί σε ένα καθεστώς ανισότητας (Kymlica, 2005: 142-145, Ηeywood, 2007: 130-131)

Ο Νέοφιλελευθερισμός

Και ενώ ο φιλελευθερισμός ειδικά στους πρώτους σχηματισμούς του αποτέλεσε μια
εστία ριζοσπαστικών ιδεών, ο νεοφιλελευθερισμός του 20 ου αιώνα είχε
αντεπαναστατικό χαρακτήρα (Ηeywood, 2007: 119). Σημείο καμπής αποτέλεσε και
πάλι ο κρατικός παρεμβατισμός που όπως προαναφέρθηκε από τον αρχικό του
εξωβελισμό, αναβιώνει με ένα πιο κοινωνικό πρόσημο στον κοινωνικό
φιλελευθερισμό και ξανα απορρίπτεται στις ιδέες του νεοφιλελευθερισμού. Αξίζει εδώ
να αναφερθεί ότι η σοσιαλιστική κατεύθυνση του κοινωνικού φιλελευθερισμού
αντικαθίσταται από μια κίνηση προς τα δεξιά και μια πιο συντηρητική θεώρηση των
πραγμάτων από την πλευρά του νεοφιλελευθερισμού.

Με σημείο αναφοράς τον «Θατσερισμό» στην Μεγάλη Βρετανία και τον «Ρηγκανισμό»
στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ο νεοφιλελευθερισμός προσεγγίζει την
οικονομική δραστηριότητα τους κράτους και τον κρατικό παρεμβατισμό με μεγάλο
σκεπτικισμό. Για τους φιλελεύθερους η αγορά είναι πλήρως ικανή να αυτό-
προσδιορίζεται και να αυτό-διορθώνεται όταν προκύψει μια τέτοια ανάγκη
βελτίωσης. Υπάρχει σύμφωνα με τον Ηayek μια «γενετική ερμηνεία» στην
εγκαθίδρυση της (Rosanvallon, 2014: 261). Η αγορά είναι λοιπόν ικανή να
προσαρμόζεται, να αυτορυθμίζεται, να εξελίσσεται και να είναι αυτό-επαρκής και
παραγωγική σχεδόν μέσω μια μηχανιστικής διαδικασίας ή αλλιώς μέσω ενός

6
«αόρατου χεριού» που θα την επαναφέρει σε ομαλή λειτουργία αν τύχει και
παρεκκλίνει (από μονοπώλια, ανταγωνισμό, κατάρρευση) (Rosanvallon, 2014: 261).
Αντίθετα κάθε μορφή κρατικού παρεμβατισμού είναι τελικά επώδυνη και ανεπιτυχής
γιατί ο κρατισμός πηγάζει από την ανθρώπινα εκπορευόμενη εξουσία και ο άνθρωπος
είναι ένα ον που δεν μπορεί να είναι ανιδιοτελής. Τα κίνητρα του κάθε ανθρώπου με
εξουσία δεν μπορεί να είναι αλτρουιστικά καθώς πάντα θα προέχει η προσωπική του
εξέλιξη και οι προσωπικές του επιδιώξεις, δηλαδή το προσωπικό του κέρδος. Στον
Νεοφιλελευθερισμό, οι κρατικοί λειτουργοί είναι απλώς γραφειοκράτες που δεν
μπορούν να επεξεργαστούν την πολυπλοκότητα των πληροφοριών της αγοράς. Με
τις ενέργειες τους τελικά εμποδίζουν την υγιή λειτουργία της αγοράς και αποτελούν
την πιο σοβαρή απειλή για την πρόοδο των κοινωνιών και την ατομική ελευθερία των
υποκειμένων (Ηeywood, 2007: 119-120)

Η βασική αυτή αρχή του νεοφιλελευθερισμού αν και ακούγεται ακραία είχε και έχει
βρει πολλούς υποστηρικτές όχι μόνο στο 1970 που πρωτοεκδηλώθηκε αλλά και σε πιο
σύγχρονες κοινωνίες και συγκυρίες. Για παράδειγμα η δημιουργία ιδιωτικών
νοσοκομείων και σχολείων, προγραμμάτων στέγασης και ασφαλιστικών εταιριών
προκύπτει από νεοφιλελεύθερες επιταγές. Κράτη όπως η Σουηδία και η Ελβετία αλλά
και η Ρωσία και η Κίνα, ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού,
έχουν ενστερνιστεί άλλοτε ακουσία και άλλοτε εκούσια νεοφιλελεύθερες θεωρίες και
πρακτικές (Harvey, 2007: 23-24)

H σύγχρονη αντιπαράθεση

Ανακεφαλαιώνοντας, ο νεοφιλελευθερισμός ενισχύει τα ατομικοϊδιοκτησιακά

δικαιώματα, το ελεύθερο εμπόριο και την ελεύθερη αγορά και περιορίζει κατά πολύ
την λειτουργία του κράτους σε βασικές δομές όπως η αστυνομία, ο στρατός και το
νομικό σύστημα. Ο μοναδικός τους σκοπός θα είναι η προστασία των ατομικών
δικαιωμάτων, της ιδιοκτησίας αλλά και την αγορών με κάθε τρόπο και μέσο- ακόμα
και με την χρήση βίας. Το κράτος δεν επιτρέπεται να επιχειρεί παρά μόνο για την
εξασφάλιση βασικών μέσων επιβίωσης όπως παροχή νερού και ενέργειας.

7
Στον αντίποδα του νεοφιλελευθερισμού βρίσκεται ο κοινωνικός φιλελευθερισμός που
ενθαρρύνει την ιδιωτική πρωτοβουλία για την ανάπτυξη και την ευημερία των
αγορών, αλλά επιθυμεί ένα κράτος ρυθμιστή των συνθηκών εκείνων που θα
επιτρέψουν την επιχειρηματικότητα των υποκειμένων. Βασικός ρόλος του κρατικού
παρεμβατισμού είναι η δημιουργία ενός κράτους πρόνοιας που θα μεριμνά για την
εξασφάλιση των βασικών αναγκών των μελών των κοινωνιών, όπως εξασφάλιση
υγείας, στέγης, εκπαίδευσης, συντάξεων, προστασίας των απόρων και αδυνάτων κ.ο.κ

8
Βιβλιογραφία

 Heywood, Α, Πολιτικές Ιδεολογίες, Επίκεντρο, Αθήνα, 2007

 Kymlicka, W, Η πολιτική φιλοσοφία της εποχής μας, Πόλις, Αθήνα,
2005
 Rosanvalon, P, H κοινωνία των ίσων, Πόλις, Αθήνα, 2014
 Harvey, D, Νεοφιλελευθερισμός, Καστανιώτης, Αθήνα, 2007.
 Freeden, M, Φιλελευθερισμός: Μια πολύ σύντομη εισαγωγή,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2021.