‫د‪.

‬سارا‬ ‫(‪)2222-2222‬‬ ‫وانەی كوردۆلۆجی‬

‫هەفتەی سێیەم‪ :‬ڕەچەڵەكی زمانی كوردی‬

‫*خێزانە زمانەكانی جیهان‬

‫*پێگەی زمانی كوردی لەناو زمانە هیندۆ ئێرانییەكاندا‬

‫‪------------ --------------------------‬‬

‫خێسانە زمانەكانی جیهان‪:‬‬

‫زمانناسان (زمانەوانەكان) ‪،‬زمانەکانی جیهانیان بەسەر چىار خێسانە زماندا دابەشکردوون ‪،‬کە بەپێی‬
‫ڕەگەز ‪ ،‬رێسمان‪ ،‬ڕێبازی پێشكەوتن سەرەكیترین خێسانە زمانەكانیش ئەمانەن‪:‬‬

‫یەکەم ‪ :‬خێسانە زمانی ھیندۆ ‪ -‬ئەوروپی ‪ :‬کە لە دوو کۆمەڵە پێکدێت ‪:‬‬

‫أ‪ -‬کۆمەڵەی رۆژھەاڵتی ‪ :‬بە ھیندۆ‪ -‬ئاری ناسراوە ‪،‬بۆ دوو لق دابەشدەکرێت ‪:‬کۆمەڵەی ھیندی و‬
‫کۆمەڵەی ئێرانی ‪.‬‬

‫كۆمەڵی ھیندی ‪ :‬چەندین زمانی ھیندی دەگرێتەوە وەك ‪ (:‬بنجانی ‪ ،‬بەنغالی ‪ ،‬كىجاراتی‪)......‬‬

‫کۆمەڵی ئێرانی ‪ :‬لە زمانەکانی (فارسی کۆن ‪،‬فارسی نىێ‪،‬کىردی ‪ ،‬ئەفغانی ‪،‬بلىجی ‪،‬ئۆزەتی)پێکدێت‪.‬‬

‫خێسانە زمانە ئێرانیەكان لە ژمارەیەك زمانی زیندوو و مردوو پێكهاتىوە‪:‬‬

‫زمانە ئێرانییە مردووەكان‪ :‬فارسی كۆن(پەھلەوی)‪ ،‬ئاڤێستایی ‪ ،‬میدی‪ ،‬پارسی‪.... ،‬ھتد‪.‬‬

‫زمانە ئێرنییە زیندووەكان‪ :‬فارسی نىێ‪ ،‬كىردی‪ ،‬ئەفغانی‪ ،‬بەلىجی‪ ،‬تاجیكی‪ ،‬تاڵیشی‪ ،‬ئامیری‪،‬مازەندەرانی‪.‬‬

‫ب‪ -‬کۆمەڵی رۆژئاوایی ‪:‬پێکدێت لە ‪:‬‬

‫‪ -١‬زمانە جەرمەنییەکان (ئەڵمانی ‪-‬ئینگلیزی ‪-‬دانیمارکی ‪ -‬هۆڵەندی ‪)...‬‬

‫‪ -2‬زمانە سالڤییەکان (رووسی ‪-‬پۆڵەندی ‪-‬چیکی ‪)...-‬‬

‫‪ -2‬زمانە التینیەکان یا رۆمانییەکان (ئیتالی ‪-‬فەرەنسی ‪-‬ئیسپانی ‪)...‬‬

‫‪ -٤‬زمانی یۆنانی (ئەرمەنی‪ -‬ئەلبانی)‬

‫‪ -٥‬زمانی کەڵتی (ئێرلەندی)‬

‫دووەم ‪:‬خێزانە زمانی سامی‪:‬‬

‫‪1‬‬
 ‫د‪.‬سارا‬ ‫(‪)2222-2222‬‬ ‫وانەی كوردۆلۆجی‬
‫ئەم خێزانە ‪ ،‬زمانی ئەو نەتەونە دەگرێتەوە كە لە واڵتی میزۆپۆتامیا و دوورگەی عەرەبی و باكوری‬
‫كشوەری ئەفەریقادا نیشتەجێبوون‪،‬وەك‪ :‬زمانی حەبەشی‪ ،‬زمانی ئارامی كۆن و سریانی و سابئە‪ ،‬زمانی‬
‫فینیقی وعیبریە‪ ،‬ئەكەدی و بابلی و ئاشووری‪.‬‬

‫سێیەم‪ :‬خێزانە زمانی ئۆراڵی ‪ :‬دوو كۆمەڵە دەگرێتە خۆ ‪:‬‬

‫‪-١‬زمانی ئۆرالی ‪ :‬كە زمانی فنلندی ئەستۆنی و مەجەری دەگرێتەوە‪.‬‬

‫‪ -2‬زمانی ئەڵتیكی‪ :‬كە زمانی توركی و مەنغۆلی و ‪...‬دەگرێتەوە‬

‫چوارەم‪ :‬خێزانە زمانی چینی تبتی ‪ :‬ئەم خێزانە زمانە‪ ،‬زمانەكانی(چینی ‪ ،‬تایلەندی و تێبتی )دەگرێتەوە‪.‬‬

‫خێزانە زمانە هیندۆ ئەوروپاییەكان و پێگەی زمانی كوردی لەناو زمانە هیندۆ ئێرانییەكاندا‪:‬‬

‫زمانی كوردی زمانێكی سەربەخۆیە و سەربە خێزانە زمانی هیندۆ ئەوروپییە ‪ ،‬ئەم خێزانە زمانەش‬
‫بەهۆی باڵوبوونەوە و پەلهاوێشتنی لە هیندەوە بۆ ئەوروپا‪ ،‬بە خێزانی هیندۆ ئەوروپی ناسراوە‪ ،‬ئەم‬
‫نەتەوانە پێش باڵوبوونەوەیان چەند هۆزێك بوون لە ڕۆژهەاڵت و باكووری ڕۆژهەاڵتی دەریای قەزوین‬
‫بە یەك زمان قسەیان كردووە ‪ ،‬كە ئەمڕۆ ئەم هەموو زمانە جیا جیایەی لێ پەیدابووە و پێیان دەوترێت‬
‫هیندۆ ئەوروپی‪.‬‬

‫ئەم نەتەوانە لە شوێنی خۆیانەوە بە سێ ئاراستە دەستیان كرد بە كۆچكردن‪:‬‬

‫ئاراستەی یەكەم‪ :‬بەرەو زێی دانوب و نیمچە دورگەی بەلقان و ئەوروپای ڕۆژهەاڵت كۆچیانكرد ‪ ،‬كە‬
‫ئەمانە ڕەچەڵەكی یۆنانی و رۆمانی و گەلەكانی ئەوروپا بوون‪.‬‬

‫ئاراستەی دووەم ‪ :‬بەرەو باشووری ڕۆژهەاڵت گەیشتنە سنوری هیند لە سەند و بەنجاب نیشتەجێبوون‪ .‬بە‬
‫زمانە جۆربەجۆرەكانی هیندی دەدوێن‪.‬‬

‫ئاراستەی سێیەم‪ :‬بەرەو ئاسیای بچووك چیاكانی زاگرۆس لە ئێران و كوردستان باڵوبوونەوە ‪ ،‬ئەوانەی‬
‫لە بەرایی گەیشتنە چیاكانی زاگرۆس‪ ،‬گوتیەكان ئینجا میدیەكان (مادەكان) بوون كە نەتەوەی كورد لە‬
‫ئەمانن‪.‬‬

‫كەواتە خێزانی زمانی (هیندۆ – ئەوروپایی) لە ئاسیا و ئەوروپادا‪ ،‬كۆمەڵێكی زۆر زمانی سەرەكی و‬
‫جۆربەجۆری تێدایەو بە گشتی دەكرێن بە دوو بەشەوە ‪ :‬رۆژهەاڵتی و رۆژئاوایی ‪.‬‬

‫هەربۆیە دوو تێڕوانین لە بارەی مێژووی زمانی كوردی و ڕەگەز و پەرەسەندنی مێژوویی و دیالێكتەكانی‬
‫و پەیوەندی خزمایەتی بە زمانانی ترەوە‪ ،‬گەلێك بیروڕای جیا جیای گەرۆك و ڕۆژهەاڵتناسان و‬
‫زمانەوانی لە سەرە‪ ،‬هەندێكیان زمانی كوردی بە شێوەیەك لە زمانی فارسی دادەنێن و هەندێكی تریان‬

‫‪2‬‬
 ‫د‪.‬سارا‬ ‫(‪)2222-2222‬‬ ‫وانەی كوردۆلۆجی‬
‫وەكو زمانێكی سەربەخۆ سەیری زمانی كوردی دەكەن‪ ،‬ئەوەشی وای لەم گەڕۆك و ڕۆژهەاڵتناسانە‬
‫كردووە كە بە هەڵە لە زمانی كوردی بگەن ئەوەیە كە‪:‬‬

‫‪ .١‬كەمی بەرهەم و كەلەپووری ئەدەبی نوووسراو بە زمانی كوردی بە تایبەتی لە كۆتایی سەدەی‬
‫نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا‪ ،‬كە رۆژهەالتناسەكان بۆ لێكۆڵینەوە پێویستیان بوو‪.‬‬

‫‪ .2‬زۆری دیالێكتەكانی زمانی كوردی و پەرشوو باڵویان لە ناوچە جیا جیاكاندا‪.‬‬

‫كەواتە زمانی كوردی یەكێكە لە لقی زمانە ئێرانییەكان و سەر بە كۆمەڵەی ڕۆژهەاڵتی لە خێزانی (هیندۆ‬
‫– ئەوروپایی)یە ‪ ،‬ئەو گەالنەی كە بە زمانی هیندۆ – ئەوروپایی دەدوێن‪ ،‬دەكەونە ناوەراستی ئاسیا ‪ ،‬تا‬
‫ئەوپەری كەنارەكانی ڕۆژئاوای ئەوروپا‪.‬‬

‫مەبەست لە زمانە ئێرانییەكان تەنیا ئەو زمانانە نین‪ ،‬كە لە ناو چواچێوەی دەوڵەتی ئێرانی ئێستادا هەیە ‪،‬‬
‫چونكە زاراوەی زمانە ئێرانییەكان ‪ ،‬كۆمەڵە زمانێكی زۆرە و لە وە فراوانترە و سنووری ئەوانەی پێی‬
‫دەدوێن لەو سنوورە گەلێك دوورتریشی گرتۆتەوە‪.‬‬

‫نەخشەی زمانەكانی سەربە خێزانە زمانی (هیندۆ – ئەوروپایی)‪:‬‬

‫خێزانە زمانی هیندۆ – ئەوروپایی‬

‫كۆمەڵی رۆژئاوایی‬ ‫كۆمەڵەی رۆژهەاڵتی‬

‫‪-1‬كۆمەڵی زمانەجەرمەنیەكان‪( :‬ئەڵمانی‪ ،‬ئینگلیزی‪ ،‬هۆڵەندی‪)....‬‬ ‫كۆمەڵی هیندۆ ئێرانی‬

‫‪ -2‬ك‪ .‬ز‪ .‬سالڤییەكان‪( :‬رووسی ‪ ،‬پۆڵەندی‪ ،‬چیكی‪)....‬‬ ‫‪-1‬كۆمەڵی هیندی ‪ -2‬كۆمەڵی ئێرانی‬

‫‪ -3‬ك‪.‬ز‪ .‬التینییەكان یان رۆمانییەكان‪( :‬ئیتالیا ‪ ،‬فەرەنسا‪ ،‬ئیسپانیا‪)...‬‬ ‫باشوری رۆژئاوا‬ ‫باكوری رۆژئاوا‬

‫‪ -4‬ك‪.‬ز‪ .‬یۆنانی‪ :‬ئەرمەنی و ئەلبانی‬ ‫( فارسی )‬ ‫(كوردی )‬

‫‪ -5‬زمانی كەڵتی‪ :‬ئێرلەندی‬

‫‪3‬‬
 ‫د‪.‬سارا‬ ‫(‪)2222-2222‬‬ ‫وانەی كوردۆلۆجی‬
‫هەفتەی چوارەم‪ :‬زارناسی ‪ /‬زانستی زارەكان‪:‬‬
‫زار یان دیالێكت چییە؟‬
‫زارەكانی زمانی كوردی‪:‬‬

‫‪.................................................‬‬

‫• زارناسی ‪ :‬ئەو زانستەیە كە تایبەتە بە لێكۆڵینەوە لە چۆنێتی دروستبون و پەیدابوونی زارەكان لە‬
‫زماندا‪ ،‬سەرەڕای دیاریكردنی ئەو هۆكارانەی وادەكەن‪ ،‬زمان چەند زارو شێوە زارێكی جیاوازی‬
‫لێ پێك بێت‪.‬‬

‫• زار یان دیالێكت‪ :‬وەك چەمكێكی زانستی زمان‪ ،‬لە زمانی كوردیدا جگەلە زاراوەی زار‬
‫زاراوەكانی (دیالێكت‪ ،‬لەهجە‪ ،‬شێوەی زمان) بەكاردێت‪.‬‬

‫(دیالێكت)یش لە بنەرەتدا زاراوەیەكی التینییە‪ ،‬بەو جیاوازییانە دەوترێت‪ ،‬كە لە نێوان جۆرەكانی‬
‫یەك زماندا هەیە ئەویش لە جیاوازی ڕێزمان و الیەنی پێكهاتنی وشە و چۆنێتی دەربڕینی‪.‬‬

‫هۆکارەکانی پەیدابوونی زارەكان‪:‬‬

‫کۆمەڵێک هۆکار دەبنە هۆی پەیدابوونی زارەكان و دواتر ‪،‬بوونیان بە زمانی ستاندەر ئەو‬
‫هۆکارانەش بریتیین لە‪:‬‬

‫هۆکاری (سیاسی و کۆمەاڵیەتی و جوگرافی و رۆشنبیری و داهێنان و ئابوری و ئاینی ‪).‬‬

‫بەم شێوەیەش هەموو لێکۆڵەران لەسەر ئەوە کۆکن‪ ،‬کە زمانى کوردى دابەش بکەن بەسەر ئەم‬
‫چوار زارە سەرەکییەدا ئەوانیش‪:‬‬

‫‪ -١‬زاری کرمانجى باکوور‪ /‬ژووروو‪ :‬شێوە زاری(بایەزیدی ‪ ،‬هەكاری‪ ،‬بۆتانی‪ ،‬شەمدینانی‪،‬‬

‫بادینانی‪ ،‬شێوە زاری رۆژئاوا)‪.‬‬

‫‪ -2‬زاری کرمانجى ناوەراست‪ /‬ناوەند‪ :‬شێوە زاری (موكری ‪ ،‬سۆرانی‪ ،‬ئەردەاڵنی‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬
‫گەرمیانی)‪.‬‬

‫‪-2‬زاری کرمانجى باشوور‪ /‬خواروو‪ :‬شێوە زاری (لوڕى رەسەن‪ ،‬بەختیارى‪ ،‬مامەسەنى‪ ،‬لەک‪،‬‬
‫کەلهور)‪.‬‬

‫‪ -٤‬زاری گۆران‪ :‬شێوە زاری (گۆرانى رەسەن‪ ،‬هەورامی‪ ،‬باجەالنى‪ ،‬زازایى)‬

‫جیاوازی نێوان زمان و زار‪:‬‬

‫‪ .١‬زمان گشتییە‪ :‬واتە هۆكاری تێگەیشتن و پەیوەندیكردنە لە نێوان ئەندامانی كۆمەڵدا و لە هەموو‬
‫ناوچەكانی واڵتدا بە گشتی‪ ،‬بەاڵم دیالێكت تەنها لە چەند ناوچەیەكی دیاریكراو قسەی پێدەكرێت‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫د‪.‬سارا‬ ‫(‪)2222-2222‬‬ ‫وانەی كوردۆلۆجی‬
‫واتە لەنێوان كۆمەڵێكی دیاریكراودا بەكاردێت ‪ ،‬هەربۆیە ڕێژەی بەكارهێنەرانی زار و شێوە زار‬
‫كەمترە كاتێ بە زمان بەراورد دەكرێت‪.‬‬

‫‪ .2‬لەڕووی سنووری جوگرافییەوە ‪ :‬زمان گشت شار و شارۆچكەو ناوچەكان پێی دەدوێن‪ ،‬بۆیە‬
‫ڕووبەرەكەی زۆر فراوانە‪ ،‬بەاڵم زار سنوور و مەودای بەكارهێنانی كەمترە و تەنها بەشێك لە‬
‫زمانە گشتییەكە دەگرێتەوە‪.‬‬

‫‪ .2‬زمان سەرجەمی ئەو جیاوازییانە لەخۆ دەگرێت‪ ،‬كە بەهۆی چەند هۆكارێكەوە دروستنبوون‪ ،‬بەاڵم‬
‫زار لە بنەڕەتدا لە خودی جیاوازییەكان پێكهاتووە‪.‬‬

‫‪ .٤‬زمان بەگشتی ئەم جۆرانە دەگرێتەوە (زمانی ئاخاوتن‪ ،‬زمانی نووسین ‪ ،‬زمانی جەستە‪ ،‬زمانی‬
‫شیعر‪ ،‬زمانی ئامێرەكان)‪ ،‬بەاڵم زار جۆرەكانی ( زارە كۆمەاڵیەتییەكان ‪ ،‬زارە پیشەییەكان‪،‬‬
‫زاری فەرمی‪ ،‬زاری ناوچەیی‪ ،‬زاری هەڕەمەكی) دەگرێتەوە‪.‬‬

‫جۆرەكانی زار ‪:‬‬

‫لەهەموو زمانەكانی جیهاندا‪ ،‬لەپاڵ زاری سەرەكیدا‪ ،‬كۆمەلێك زاری تریش هەن‪ ،‬لەوانە‪:‬‬

‫‪ .١‬زارە كۆمەاڵیەتییەكان‪ :‬ئەم جۆرە پەیوەندی بە ئاستی ڕۆشنبیری و پلەی خوێندەواریی قسەكەرەوە‬
‫هەیە‪ ،‬واتە بە گوێرەی ئاستی ڕۆشنبیری ‪ ،‬جیاوازی لە نێوان ئاخاوتنی كەسێك دەبێت لەبەرامبەر‬
‫كەسانی تردا‪.‬‬

‫‪ .2‬زارە پیشەییەكان‪ :‬ئەم جۆرە زارە بە هۆی جۆراو جۆری و فرە چەشنی كار و پیشەی ئەندامانی‬
‫كۆمەڵەوە دروست دەبێت‪ ،‬كە بە هۆیانەوە كۆمەڵێك شێوازی جیاجیای ئاخاوتنی تایبەت بە كارو‬
‫پیشە جیاوازەكانەوە لەالی قسەكەر هەستی پێدەكرێت‪ .‬هەر بەم هۆیەشەوە دەتوانرێت جیاوازی‬
‫بكرێت لەنێوان ئەو وشە و زاراوانەی كەسێك بەكاریان ئەهێنێت بە بەراوورد لەگەڵ وشەكانی‬
‫كەسانی تردا‪.‬‬

‫‪ .2‬زاری ناوچەیی‪ :‬ئەم چەشنە بەهۆی جیاوازیی شێوازی ئاخاوتنی هەر ناوچەیەك لەگەڵ ناوچەیەكی‬
‫تردا دروست دەبێت‪ ،‬بەجۆرێك هەندێ وشەو زاراوە لە ناوچەیەكی دیاریكراو بەكاردێت‪ ،‬بێ‬
‫ئەوەی لە ناوچەكانی تر بەو چەشنە بێت‪ ،‬واتا بە هەمان شێوە (فۆرم) بەكارنایەت‪.‬‬

‫‪ .٤‬زاری پەتی‪ /‬فەرمی ‪ :‬بەو زارە دەوترێت كە دەبێتە شێوەیەكی فەرمی‪ ،‬بەمەش نووسین و خوێندن‬
‫بەم جۆرە زارە دەبێت‪ .‬بۆیە هەندێجار بە زاری فەرمی ناودەبرێت‪ ،‬بۆ نموونە زاری كرمانجی‬
‫ناوەڕاست تاڕادەیەك زمانی فەرمی نووسین و ئاخاوتنە بە هۆی فراوانی بەكارهێنانیەوە‪.‬‬

‫‪ .٥‬زاری هەرەمەكی‪ :‬بەو قسە و ئاخاوتنانە دەوترێت ‪ ،‬كە لە شوێنە گشتییەكان بەكاردێت‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫د‪.‬سارا‬ ‫(‪)2222-2222‬‬ ‫وانەی كوردۆلۆجی‬

‫‪6‬‬