KOMPONENTE RASHLADNIH UREĐAJA

Katedra za termotehniku
Doc. dr Uroš Milovančević, mast. maš. inž.

LITERATURA:
1. Sava Vujić: Rashladni uređaji, Mašinski fakultet, Beograd, 1982.
2. Markoski M: Rashladni uređaji, Mašinski fakultet, Beograd, 2006.

Lekcija AT-7

7. ISPARIVAČI - I
7.1. TIPOVI ISPARIVAČA

Klasifikacija (podela) isparivača se može izvršiti na više različitih načina. Vrši se

obično prema nameni (tj. prema vrsti hlađenog objekta), prema rashladnom fluidu i prema
konstrukciji. Međutim, imajući u vidu da namena i rashladni fluid u mnogome predodređuju
konstrukciju, te podele se dobrim delom podudaraju. Zato je najpogodnija opšta podela
prema nameni sa potpodelama prema konstrukciji i vrsti rashladnog fluida (gde je to
svrsishodno).
Prema nameni (tj. vrsti hlađenog objekta), isparivači se dele na sledeće grupe:
- isparivači za hlađenje vazduha i para;
- isparivači za hlađenje tečnosti;
- isparivači za hlađenje i zamrzavanje proizvoda kontaktnim prenosom toplote;
- specijalni isparivači (npr. pločasti isparivači za domaće hladnjake, ispravači-
kondenzatori u kaskadnim rashladnim uređajima, itd.).
U zavisnosti od načina strujanja hlađenog ili rashladnog fluida isparivači mogu da
budu sa prirodnom ili prinudnom cirkulacijom. Sa gledišta konstrukcije i proračuna
isparivača, važna je podela na isparivače sa ključanjem u cevima i na cevima.
Prema načinu isparavanja (količini rashladnog fluida koja se uvodi u isparivač),
isparivači se dele na "suve" i "preplavljene".

7.2. PODELA ISPARIVAČA PREMA NAMENI

7.2.1. Isparivači za hlađenje vazduha
Isparivači za hlađenje gasova (najčešće vazduha) najčešće su sa prinudnom
cirkulacijom vazduha.
Izrađuju se od orebrenih cevi, a rashladni fluid isparava unutar cevi. Orebrenje je sa
strane vazduha, a rebra su tanka i visoka, pa su koeficijenti orebravanja veliki (obično
između 8 i 15).
Zbog velike visine (reda veličine prečnika cevi), rebra se najčešće izrađuju posebno
od lima ili limene trake, pa se nakon toga navlače ili namotavaju na cevi i na pogodan način
fiksiraju na zadatom međusobnom rastojanju.
Za temperature vazduha niže od -20°C, isparivači se prave od orebrenih cevi sa
većim korakom (razmakom) rebara od oko 20 do 30 mm. Za temperature isparavanja iznad
-20°C prave se od orebrenih cevi sa korakom rebara od oko 8 do 15 mm. Najveći koraci
usvajaju za prve redove cevi u uslovima intenzivnog izdvajanja inja i/ili retkog otapanja. Za

1
temperature iznad 0°C koraci rebara mogu da budu od 2 do 4 mm. Debljine rebara su
obično od 0,2 do 0,6 mm.
U prošlosti, primenjivali su se isparivači sa mirnim hlađenjem vazduha (sa prirodnom
konvekcijom, nekad i neorebreni za ''duboke'' minuse). Usvajala se veća razlika temperatura
vazduha u komori i isparavanja (10 do 15°C) radi obezbeđenja potrebne cirkulacije vazduha.
Ovo je sa druge strane izazivalo sniženje relativne vlažnosti vazduha u hlađenom prostoru i
veće sušenje ("kaliranje") uskladištenih i hlađenih proizvoda koji sadrže vodu.
Postoje razni načini orebravanja, ali se najčešće koriste zavojna i integralna
("lamelasta") rebra (slika 7.1.).

Slika 7.1. Vrste orebrenja isparivača a) zavojna rebra

lamelasta rebra sa b) koridornim i c) sa šahovskim rasporedom cevi
Orebrenje u vidu zavojnica se vrši namotavanjem čelične, aluminijumske ili ređe
bakarne trake okomito na cev pomoću odgovarajućeg uređaja. Kada se čelične cevi
orebravaju čeličnim zavojnim rebrima (čelični lim debljine 0,6 do 1 mm), poboljšanje kontakta
između korena rebara i cevi se ostavruje toplim cinkovanjem kompletno izrađenog
isparivača (eliminišu se kontaktni termički otpori). Na taj način se istovremeno spoljašnja
površina isparivača zaštićuje od korozije, a efektivna debljina rebra se povećava za
udvostručenu debljinu slojeva cinka (koeficijent provođenja toplote za cink približno
dvostruko veći od onog za ugljenični čelik). Lamelasta rebra se za čelične cevi prave od
čeličnog lima debljine 0,6 do 1 mm, a izrađeni isparivači se takođe toplo cinkuju. Za
orebrevanje bakarnih cevi lamelasta rebra se najčešće izrađuju od aluminijumskog lima
debljine 0,20 do 0,30 mm.
Za izradu isparivača koriste se čelične bešavne cevi spoljašnjeg prečnika od DN15 do
DN50 ukoliko se kao rashladni fluid koristi amonijak (koji je agresivan prema bakru) i
bakarne cevi (praktično za sve ostale značajnije rashladne fluide osim amonijaka)
spoljašnjeg prečnika do oko 20 mm sa debljinama zida od 0,5 do 0,8 mm. U novije vreme
primenjuju se i aluminijumske cevi kada se koristi R717 (koeficijent provođenja toplote oko
četiri puta veći od čelika). Kontakt između bakarnih ili aluminujumskih cevi i korena rebara

2
od aluminijuma postiže se mehaničkim ili hidrauličkim proširenjem („ekspandiranjem“) cevi
posle navlačenja rebara.
2 1

Slika 7.2. Šematski prikaz isparivača sa prinudnom cirkulacijom

(konvekcijom) vazduha
Isparivači sa prinudnom konvekcijom (sl. 7.2) se izrađuju u obliku snopa orebrenih
cevi (1) u limenoj oplati (2) sa jednim ili više ventilatora (3). Ventilatori moraju biti odmaknuti
od orebrenog snopa kako bi raspodela vazduha po njegovom protočnom preseku bila što
ravnomernija. Sa tog stanovišta, a takođe i zbog povećavanja dometa mlaza ohlađenog
vazduha, povoljnije je da ventilator usisava nego da produvava vazduh kroz orebreni snop.
Dno kućišta je izvedeno u obliku tave u koju se skuplja voda od otapanje inja. Ova voda se
kroz priključak vodi izvan hlađenog prostora, cevovodom koji mora da ima grejače (za
temperature u minusu).
Geometrija orebravanja (prečnik cevi, vrsta i koraci cevne rešetke, debljina rebara i
koraci orebravanja) i brzina vazduha određuju se tehnoekonomskom optimizacijom, pri
čemu masena brzina vazduha u najužem preseku orebrenog snopa ne bi trebalo da je veća
od brzine otkidanja kapi kondenzata od površine rošenja (w   )max  5  6 kg m 2 s (ili da
se brzina strujanja vazduha kroz najuži presek isparivača kreće od 4 do 6 m/s).
Da bi se pad pritiska rashladnog fluida zadržao u prihvatljivim granicama, veći
isparivači se dele na više jednakih paralelnih isparivačkih tokova postavljenih u odnosu na
struju vazduha tako da su podjednako toplotno opterećeni.
Izdvajanje inja na spoljašnjoj površini cevi i na rebrima stvara dodatne termičke i
aerodinamičke otpore koji narastaju tokom vremena, što dovodi do nestacionarnog rada
mašine i zahteva prekide za otapanje isparivača (koje predstavlja dodatno toplotno
opterećenje u komorama).

7.2.2. Isparivači za hlađenje tečnosti

Isparivači za hlađenje tečnosti se izradjuju kao razmenjivači toplote koji se potapaju u

rezervoar (bazen) u kome se nalazi hlađena tečnost ili kao dobošasti razmenjivači toplote
kroz koje struji rashladni fluid i hlađena tečnost.
Potopljeni isparivači se prave u vidu isparivača sa horizontalnim kolektorima i
vertikalnim cevima (sl. 7.3a) ili sa cevima u vidu "riblje kosti" (sl. 7.3a) ili cevne zmije (sl.
7.3c).
Potopljeni isparivači se sastoje od jedne ili više paralelno spojenih sekcija potopljenih u
bazen u kome se cirkulacija hlađene tečnosti ostvaruje pomoću aksijalnih pumpi (tzv.
„mešalica“).

3
 para r.f.

ulje

tečnost
r.f.

a) b) c)
Slika 7.3 Potopljeni isparivači sa kolektorima:
a) vertikalne cevi b) „riblja kost“ c) u obliku cevne zmije
U slučajevima kada je potrebna akumulacija toplote hlađenja za potrebe pokrivanja
vršnih opterećenja (npr. u mlekarama), na površinu potopljenih isparivača namrzava se sloj
leda (debljine oko 30 do 40 mm) u periodima manjeg toplotnog opterećenja rashladne
instalacije.

7.2.3. Isparivači za hlađenje i zamrzavanje proizvoda kontaktnim prenosom toplote

Pored pomenutih tipova potopljenih isparivača, prave se i panelni isparivači („pločasti
frizeri“) u vidu ploča sa kanalima u kojima struji i isparava rashladni fluid. Kod aparata za
smrzavanje čvrstih proizvoda ploče su horizontalne i vertikalno pokretne (da bi mogle
prionuti i odozgo uz proizvode koji se smrzavaju između njih). Kod aparata za smrzavanje
tečnosti i kaša ploče su vertikalne i nepokretne, a kaša (odnosno tečnost) koja se smrzava
sipa se u prostor između ploča. Posle zamrzavanja, horizontalne ploče se vertikalno razmiču
da bi se odneli smrznuti paketi, dok se u vertikalne ploče pušta topla para radi kratkotrajne
defrostacije da bi se table smrznute tečnosti ili kaše odlepile od ploča i mogle podići izvan
aparata.

7.3 PODELA PREMA KOLIČINI RASHLADNOG FLUIDA KOJA SE UVODI U

ISPARIVAČ
Prema načinu isparavanja tj. količini rashladnog fluida koja se uvodi u isparivač,
isparivači se dele na suve i preplavljene.

7.3.1. Suvi isparivači

Suvi isparivači ili isparivači sa "direktnom ekspanzijom" su isparivači u kojima tečnost
rashladnog fluida potpuno isparava i u izvesnoj meri se i pregreva u izlaznoj zoni isparivača.
Prave se od glatkih ili orebrenih cevnih zmija, a takođe i kao dobošasti isparivači. Hidraulički
otpori pri strujanju rashladnog fluida kroz cevne zmije ne smeju da budu preveliki (ne više od
0,15 do 0,20 bar) da se ne bi osetno smanjio rashladni učinak kompresora. U slučaju da je
cevna zmija dugačka, ona se deli na više paralelnih tokova u kojima mora da se obezbedi
ravnomerno dovođenje tečnosti rashladnog fluida. Brzine strujanja u cevnim zmijama suvih
isparivača ne smeju da budu isuviše male – moraju da budu takve da struja pare može
trenjem da ''povuče'' ulje za podmazivanje nazad u kompresor.

4
 7.3.2. Preplavljeni isparivači
Preplavljeni isparivači su sasvim puni tečnošću rashladnog fluida (kroz njih cirkuliše
nekoliko puta više tečnosti nego što ispari). Kao i suvi isparivači (sa direktnom ekspanzijom),
prave se u vidu glatkih ili orebrenih cevnih zmija, cevnih registara raznih oblika ili kao
dobošasti razmenjivači toplote.
Kod preplavljenih isparivača je prelaz toplote na strani rashladnog fluida intenzivniji
nego kod suvih, usled toga što je skoro čitava površina unutrašnjih zidova isparivača
okvašena (preplavljena), kao i usled konventivnog uticaja dvofaznog toka pri cirkulaciji
rashladnog fluida. Cirkulacija rashladnog fluida može da bude slobodna, kao npr. u
isparivačima sa ključanjem kada je izazavana mikrokonvekcijom mehurova pare. Prinudna
cirkulacija može da bude ostvarena gravitacijom usled razlike statičkih pritisaka stubova
rashladnog fluida H1 i H2 (sl. 7.4a) ili uvođenjem cirkulacione pumpe u instalaciju (sl. 7.4b).

Slika 7.4 Preplavljeni isparivači

a) cirkulacija rashladnog fluida gravitacijom b) pumpna cirkulacija

Za razliku od suvih isparivača koji se koriste pretežno u instalacijama manjih

rashladnih učinaka, preplavljeni isparivači dominiraju u većim instalacijama. U velikim
instalacijama primenom preplavljenih isparivača se smanjuju investicioni troškovi u odnosu
na takvu instalaciju sa suvim isparivačima i pored dodatnih troškova za posude pod
pritiskom i pumpe, jer su potrebne znatno manje površine isparivača, a takođe manje je
ventila i automatike.
Koeficijent cirkulacije (obično se obeležava sa n) je odnos masenog protoka
cirkulišućeg rashladnog fluida prema masenom protoku koji isparava u isparivaču. Sa
porastom koeficijenta cirkulacije raste i koeficijent prelaza toplote sa strane rashladnog
fluida, dok koeficijent prolaza toplote osetnije raste samo do odgovarajuće granice koja je
uslovljena veličinom toplotnog otpora na spoljašnjoj površini isparivača (sl. 7.5). Pri izboru
optimalnog koeficijenta cirkulacije treba imati u vidu da sa porastom n raste i potreban protok
cirkulacione pumpe i potrošnja energije za njen pogon, a potrebni su i veći prečnici
cevovoda rashladne instalacije. Kada postoje strogi uslovi u pogledu ujednačenosti
temperature na strani hlađenog objekta, primenjuju se posebno velike vrednosti n (do
n  20 u isparivačima klizališta).

5
Slika 7.5 Zavisnost koeficijenta prolaza toplote od koeficijenta cirkulacije za NH3