‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬

‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬

‫ــــم َص ِّ‬

‫حسابان (‪)2‬‬
‫رشتۀ ریاضی و فیزیک‬

‫پایۀ دوازدهم‬

‫دورۀ دوم متوسطه‬

 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي‬
‫حسابان (‪ )2‬ـ پایۀ دوازدهم دورۀ دوم متوسطه ـ ‪112214‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬
‫دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫مدیریت برنامه ریزی درسی و تألیف‪:‬‬
‫سیدمحمدرضا احمدی‪ ،‬حمیدرضا امیری‪ ،‬علی ایرانمنش‪ ،‬مهدی ایزدی‪ ،‬محمدحسن بیژن  زاده‪،‬‬ ‫شناسه افزوده برنامه ریزی و تألیف‪:‬‬
‫سیدصالحی‪ ،‬میرشهرام‬ ‫خسرو داودی‪ ،‬زهرا رحیمی‪ ،‬محمدهاشم رستمی‪ ،‬ابراهیم ریحانی‪ ،‬محمدرضا ّ‬
‫صدر‪ ،‬اکرم قابل رحمت‪  ،‬طاهر قاسمی هنری و عادل محمدپور (اعضای شورای برنامه ریزی)‬
‫سیدصالحی‪ ،‬محمدتقی طاهری تنجانی‪ ،‬مجتبی قربانی‬ ‫محمود داورزنی‪ ،‬ابراهیم ریحانی  ‪ ،‬محمدرضا ّ‬
‫و هادی مین باشیان (اعضای گروه تألیف)‬
‫کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬ ‫اداره ّ‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬
‫احمد رضا امینی (مدیر امور فنی     و      چاپ) ـ  جواد صفری (مدیر هنری) ـ شهرزاد قنبری (صفحه آرا) ـ مریم‬ ‫شناسه افزوده آماده سازی‪:‬‬
‫کیوان (طراح جلد) ـ فاطمه رئیسیان فیروزآباد (رسام) ـ فاطمه باقری مهر‪ ،‬سوروش سعادتمندی‪ ،‬سیما‬
‫لطفی‪ ،‬الهام جعفرآبادی‪ ،‬فاطمه پزشکی و ناهید خیام باشی (امور آماده سازی)‬
‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر   شمالی  ـ     ساختمان شمارۀ   ‪    ٤‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬
‫تلفن‪٩ :‬ـ‪ ،٨٨٨٣١١٦١‬دورنگار‪ ،٨٨٣٠٩٢٦٦ :‬کد پستی‪١٥٨٤٧٤٧٣٥٩ :‬‬
‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬
‫شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران تهران‪ :‬کیلومتر ‪ ١٧‬جادۀ مخصوص کرج ـ خیابان ‪٦١‬‬ ‫ناشر‪:‬‬
‫(داروپخش) تلفن‪  ٥ :‬ـ ‪ ،٤٤٩٨٥١٦١‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستی‪١٣٩ :‬ـ  ‪٣٧٥١٥‬‬
‫شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران «  سهامی خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬
‫چاپ پنجم ‪1401‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬

‫شابك‪9:‬ـ‪3112‬ـ‪05‬ـ‪964‬ـ‪978‬‬
‫‪   9‬ـ  ‪   3112‬ـ   ‪  05‬ـ  ‪   964‬ـ   ‪ISBN: 978‬‬
‫ارزش های معنوی‬
‫ارزش های همیشگی‬
‫هستند‪.‬‬
‫برای خدا کار کنید تا‬
‫نتیجه کارتان تا ابد باقی‬
‫بماند‪.‬‬

‫امام خمینی ( ُق ِّد َ‬

‫س سِ ُّر ُه)‬
‫کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬
‫وزارت آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن به صورت چاپی‬
‫و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪ ،‬تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪،‬‬
‫عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیه فیلم و تکثیر به هر شکل و نوع‪ ،‬بدون کسب مجوز از این‬
‫سازمان ممنوع است و متخلفان تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند‪.‬‬
 ‫فهرست‬

‫فصل ‪ :1‬تابع ‪1................................................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬تبدیل نمودار توابع ‪2.............................................‬‬
‫درس دوم‪ :‬تابع درجه سوم‪ ،‬توابع یکنوا و بخش پذیری و تقسیم ‪13....................‬‬

‫فصل ‪ :2‬مثلثات ‪23...........................................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬تناوب و تانژانت ‪24...............................................‬‬
‫درس دوم‪ :‬معادالت مثلثاتی‪35...............................................‬‬

‫فصل ‪ :3‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪45................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬حدهای نامتناهی ‪46..............................................‬‬
‫درس دوم‪:‬حد در بی نهایت‪59................................................‬‬

‫فصل ‪ :4‬مشتق ‪71............................................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬آشنایی با مفهوم مشتق ‪72..........................................‬‬
‫درس دوم‪ :‬مشتق پذیری و پیوستگی‪84.........................................‬‬
‫درس سوم‪ :‬آهنگ متوسط تغییر و آهنگ لحظه ای تغییر‪102..........................‬‬

‫فصل ‪ : 5‬کاربردهای مشتق ‪111....................................................................................‬‬

‫درس ا ّول‪ :‬اکسترمم های یک تابع و توابع صعودی و نزولی ‪112..........................‬‬
‫درس دوم‪ :‬جهت تقعر نمودار یک تابع و نقط ٔه عطف آن‪127.............................‬‬
‫درس سوم‪ :‬رسم نمودار تابع ‪137.................................................‬‬

‫منابع ‪145.............................................................................................................................‬‬
 ‫مقدمه‬
‫کتاب حاضر در راستای برنامۀ درسی ملی و در ادامه تغییر کتاب های ریاضی دورۀ دوم متوسطه تألیف شده است‪ .‬یکی از تفاوت های مهم‬
‫این کتاب با کتاب قبلی مربوط به دوره پیش دانشگاهی‪ ،‬کاهش قابل مالحظه محتوا است‪ .‬همانند پایه های قبلی‪ ،‬ساختار کتاب براساس سه‬
‫محور اساسی فعالیت‪ ،‬کار در کالس و تمرین قرار گرفته است‪ .‬از این میان‪« ،‬فعالیت ها» موقعیت هایی برای یادگیری و ارائه مفاهیم جدید‬
‫ریاضی فراهم می کنند و این امر مستلزم مشارکت جدی دانش آموزان است‪ .‬البته معلم هم در این میان نقشی مهم برای راهنمایی و هدایت کلی‬
‫فعالیت ها به عهده دارد‪ .‬با توجه به اینکه کتاب برای دانش آموزان سطح متوسط طراحی شده است‪ ،‬با درنظر گرفتن شرایط مختلف‪ ،‬امکان‬
‫غنی سازی فعالیت ها و یا ساده سازی آنها به وسیله معلم وجود دارد‪ .‬در هرحال تأکید اساسی مؤلفان‪ ،‬محور قرار دادن کتاب درسی در فرایند‬
‫آموزش است‪ .‬در همین راستا توجه به انجام فعالیت ها در کالس درس و ایجاد فضای بحث و گفت وگو و دادن مجال به دانش آموز برای‬
‫کشف مفاهیم به طور جدی توصیه می شود‪.‬‬
‫زمان کالس درس نباید به مباحثی خارج از اهداف کتاب درسی اختصاص یابد‪ .‬همچنین نباید آزمون های مختلف خارج از مدرسه مبنای‬
‫آموزش مفاهیم در کالس درس واقع شوند‪ ،‬بلکه این کتاب درسی است که سطح و سبک آزمون ها را مشخص می کند‪ .‬در بسیاری از موارد‬
‫درباره یک مفهوم‪ ،‬حد و مرزهایی در کتاب رعایت شده است که رعایت این موضوع در ارزشیابی ها و آزمون های رسمی برای همه طراحان‬
‫الزامی است‪ .‬رعایت این محدودیت ها موجب افزایش تناسب بین زمان اختصاص یافته به کتاب و محتوای آن خواهد شد‪ .‬شایسته است‬
‫همکاران ارجمند بر رعایت این موضوع نظارت دقیق داشته باشند‪ .‬روند کتاب نشان می دهد که ارزشیابی باید در خدمت آموزش باشد‪ .‬در‬
‫واقع ارزشیابی باید براساس اهداف کتاب باشد و نه موضوعاتی که احیاناً پیش از این‪ ،‬سال ها به صورت سنتی ارائه شده اند و یا توسط برخی‬
‫از کتاب های غیراستاندارد توصیه می شوند‪ .‬طرح این گونه سؤاالت که اهداف آموزشی کتاب را دنبال نمی کنند در کالس درس و نیز در‬
‫ارزشیابی ها‪ ،‬به هیچ عنوان توصیه نمی شود‪.‬‬
‫ارتباط بین ریاضیات مدرسه ای و محیط پیرامون و کاربردهای این دانش در زندگی روزمره‪ ،‬که به وضوح در اسناد باالدستی مورد تأکید قرار‬
‫گرفته است‪ ،‬به صورت تدریجی خود را در کتاب های درسی نشان می دهد‪ .‬تالش برای برقراری این ارتباط در تصاویر کتاب نیز قابل مشاهده‬
‫است که امید است مورد توجه معلمان و دانش آموزان عزیز قرار گیرد‪.‬‬
‫اگر مهم ترین هدف آموزش ریاضی را پرورش تفکر ریاضی بدانیم‪ ،‬دیگر استفاده افراطی از فرمول ها‪ ،‬الگوریتم ها‪ ،‬قواعد و دستورها بدون‬
‫آگاهی از چگونگی و چرایی عملکرد آنها‪ ،‬جایگاهی در آموزش ریاضی مدرسه ای نخواهد داشت‪ .‬فرصت حضور دانش آموز در کالس درس‬
‫را نباید به سادگی از دست داد‪ .‬فرایندهایی مانند استدالل‪ ،‬تعمیم‪ ،‬حل مسئله‪ ،‬طرح مسئله و موضوعاتی نظیر مسائل باز پاسخ‪ ،‬بازنمایی های‬
‫چندگانه و گفتمان ریاضی نقش مهمی در پرورش تفکر ریاضی دانش آموزان دارد‪.‬‬
‫مؤلفان از کلیه امکانات موجود نظیر سامانه اعتبارسنجی‪ ،‬وبگاه گروه ریاضی دفتر تألیف‪ ،‬پیام نگار (ایمیل)‪ ،‬دعوت از دبیران مجرب برای‬
‫حضور در جلسات نقد و بررسی کتاب و دیگر رسانه های در دسترس برای دریافت دیدگاه ها‪ ،‬نقدها و نظرات دبیران محترم سراسر کشور بهره‬
‫گرفته اند‪ .‬در راستای مشارکت دبیران محترم ریاضی‪ ،‬پاره ای از تصاویر و عکس های مورد استفاده در کتاب توسط این عزیزان از استان های‬
‫مختلف کشور به گروه ریاضی ارسال شده است‪ ،‬که الزم است از زحمات آنها تشکر و قدردانی شود‪ .‬اعضای تیم تألیف به حضور و مشارکت‬
‫جدی همکاران ارجمند در امر نقد و بررسی کتاب افتخار می کنند‪ .‬امید که همچنان شاهد این تعامل و ارتباط مؤثر باشیم‪ .‬گروه تألیف آمادگی‬
‫دریافت نظرات و دیدگاه های تمامی همکاران و اساتید را از طریق پیام نگار‪ 1‬و وبگاه واحد تحقیق‪ ،‬توسعه و آموزش ریاضی‪ 2‬دارد به عالوه‬
‫بسیاری از مطالب مربوط به پشتیبانی کتاب از طریق وبگاه واحد ریاضی قابل دریافت است‪.‬‬
‫مؤلفان‬

‫‪ mathrde@gmail.com‬ــ‪1‬‬
‫‪ http://math-dept.talif.sch.ir‬ــ‪2‬‬
 ‫تابع‬

‫تبدیل نمودار توابع‬

‫تابع درجه سوم‪ ،‬توابع یکنوا و بخش پذیری و تقسیم‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫فصل‬
‫(فروردین)‬
‫(اردیبهشت)‬

‫(اسفند)‬
‫(فروردین)‬

‫پل طبیعت ( تهران)‬

‫=ریاضی زمان های غروب‬

‫‪ ، y‬مدل‬ ‫‪1 / 24 sin( π x − π ) + 19 / 14‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫بسیاری از وقایع طبیعی به کمک توابع‪ ،‬مدل سازی می شوند‪.‬تبدیل نمودار تابع ‪ y  =   sinx‬به صورت‬
‫آفتاب در ابتدای هر ماه شهر تهران است که نمودار آن در باال رسم شده است‪.‬‬
 ‫تبدیل نمودار توابع‬ ‫‪1‬‬
‫درس‬

‫برای رسم بسیاری از توابع‪ ،‬نیاز به روش های پیچیده نیست‪ .‬اگر نمودار یک تابع را در اختیار داشته‬
‫باشیم‪ ،‬می توانیم به کمک برخی از تبدیل ها‪ ،‬نمودار توابع دیگری را رسم کنیم‪.‬‬

‫انتقال های عمودی و افقی‬

‫در سال های قبل بـا انتقال های عمودی و افقی آشنا شده اید‪ .‬به عنوان مثال می توانید نمودار توابع‬
‫‪ y = (x +2)2‬و ‪ y = x2   +    3‬را به کمک نمودار تابع ‪ y = x2‬رسم کنید‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪y = x2‬‬
‫‪y = x 2+ 3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪y = x2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪y= (x + 2)2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫‪ y‬باشد و تابع ‪g‬‬ ‫در حالت کلی (مانند مثال باال‪ ،‬قسمت ب) اگر (‪ )x0,   y0‬یک نقطه از نمودار تابع )  ‪= f   (x‬‬
‫به صورت ‪ g  (x   ) = f   (x   ) +k‬تعریف شده باشد‪ ،‬آنگاه‪:‬‬
‫‪g  (x0) = f   (x0) +k =y0+k‬‬

‫بنابراین نقطه (‪ )x0,   y0+k‬از نمودار تابع ‪ g‬متناظر با نقطه (‪ )x0,   y0‬از نمودار ‪ f‬است‪.‬‬
 ‫فصل اول    ‪ :‬تابع ‪3‬‬

‫برای رسم نمودار ‪ ،y = f   (x  ) +k‬اگر ‪ k >0‬باشد‪ ،‬کافی است نمودار تابع )  ‪ f   (x‬را ‪ k‬واحد در راستای قائم به سمت باال‬
‫انتقال دهیم و برای ‪ k <0‬این انتقال به سمت پایین انجام می شود‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫=‬
‫‪y f (x ) + k‬‬ ‫‪y‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬
‫) ‪y = f (x‬‬

‫=‬
‫‪y f (x ) + k‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪k >0‬‬ ‫‪k <0‬‬

‫به روش مشابه‪ ،‬اگر (‪ )x0,   y0‬یک نقطه از نمودار تابع )  ‪ y = f   (x‬باشد و تابع ‪ h‬به صورت )‪ h  (x   ) = f   (x +k‬تعریف شده باشد‪،‬‬
‫آنگاه‪:‬‬
‫‪h   (x0 -k) = f   (x0 -k +k) = f   (x0) = y0‬‬ ‫ ‬
‫بنابراین نقطه (‪ )x0-k ,   y0‬از نمودار تابع ‪ h‬متناظر با نقطه (‪ )x0,   y0‬از نمودار تابع ‪ f‬است‪.‬‬

‫برای رسم نمودار )‪ ،y = f   (x +k‬اگر ‪ k >0‬باشد‪ ،‬کافی است نمودار تابع )  ‪ f   (x‬را ‪ k‬واحد در جهت افقی به سمت چپ‬
‫انتقال دهیم و برای ‪ ،k <0‬این انتقال به اندازه |    ‪ |k‬واحد به سمت راست انجام می شود‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫=‬
‫) ‪y f (x + k‬‬ ‫=‬
‫) ‪y f (x + k‬‬ ‫) ‪y = f (x‬‬ ‫) ‪y = f (x‬‬ ‫=‬
‫) ‪y f (x + k‬‬ ‫=‬
‫) ‪y f (x + k‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪k >0‬‬ ‫‪k <0‬‬

 ‫‪4‬‬

‫‪π‬‬
‫مثال‪ :‬نمودار تابع ‪ y = sin x‬با دامنه ]‪ [0,2π‬رسم شده است‪ .‬می خواهیم نمودار تابع ‪ f   (x  ) = sin x +2‬و ) ‪g (x ) sin (x −‬‬
‫=‬
‫‪2‬‬
‫صفحه قبل‪ ،‬کافی است نمودار تابع ‪ y = sin x‬را ‪ 2‬واحد به باال انتقال دهیم تا‬
‫ٔ‬ ‫را به کمک انتقال رسم کنیم‪ .‬با توجه به توضیحات‬
‫واحد به راست انتقال دهیم‪ g  (x) ،‬رسم می شود‪( .‬شکل ب)‬ ‫‪π‬‬ ‫)  ‪ f   (x‬رسم شود (شکل الف) و اگر آن را‬
‫‪2‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2π + π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫کاردرکالس‬

‫‪1‬‬

‫الف) نمودار تابع ‪ f (x ) = x‬را با دامنه ]‪ [0,4‬رسم کنید و برد تابع را مشخص کنید‪.‬‬
‫ب) نمودار توابع )‪ k  (x   ) = f   (x -2‬و ‪ g  (x   ) = f   (x  ) +3‬را به کمک انتقال رسم کنید‪.‬‬
‫پ) دامنه و برد توابع ‪ k‬و ‪ g‬را محاسبه و با دامنه و برد تابع ‪ f‬مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪y‬‬
‫‪6‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪f (x ) = x‬‬ ‫‪k  (x ) = f   (x‬‬ ‫)‪-2‬‬ ‫)‪g  (x ) = f   (x‬‬ ‫‪+3‬‬

‫‪4‬‬ ‫دامنه‬ ‫]‪[0,4‬‬
‫‪3‬‬
‫برد‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-1 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪-1‬‬
 ‫فصل اول    ‪ :‬تابع ‪5‬‬

‫‪π‬‬
‫‪ 2‬در زیر‪ ،‬نمودار توابع  ‪ y =log 2x ،y = 2‬و ‪ y =cos x‬رسم شده اند‪ .‬نمودار توابع ‪ y =log 2 (x +2) ،y =2  +2‬و ) ‪y cos (x +‬‬
‫‪x -1‬‬ ‫‪x‬‬
‫=‬
‫‪2‬‬
‫را به کمک انتقال رسم کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪-4‬‬

‫مثال‪ :‬نمودار تابع ‪ f‬به صورت زیر داده شده است‪ .‬با انتقال های افقی و عمودی‪ ،‬نمودار تابع ‪ y =f (x +1) -3‬را رسم‬
‫می کنیم‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫برای این کار ابتدا نمودار تابع ‪ f‬را یک واحد به سمت چپ انتقال می دهیم تا نمودار تابع )‪ y   =   f    (x  +  1‬رسم شود (شکل الف) و‬
‫سپس این نمودار را سه واحد به پایین منتقل می کنیم تا نمودار تابع ‪ y   =   f    (x  +  1)  -3‬رسم شود (شکل ب)‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-3‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-1‬‬
‫(ب)‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-2‬‬
‫(الف)‬
 ‫‪6‬‬

‫انبساط و انقباض عمودی‬

‫فعالیت‬

‫در جدول زیر‪ ،‬چند نقطه از نمودارهای توابع ‪ y = sin x‬و ‪ y = 3sin x‬را مشخص کرده و نمودار آنها را در بازه [‪]0, 2π‬‬ ‫‪1‬‬

‫رسم کرده ایم‪ .‬با تکمیل این جدول‪ ،‬نمودار تابع ‪ y = 1 sin x‬را نیز در دستگاه زیر رسم کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪y  =sin  x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪π‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪y  =3sin  x‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = sin x‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫مقایسه نمودارهای باال‪ ،‬نمودارهای توابع ‪ y = 3sin x‬و ‪ y = 1 sin x‬چه تفاوتی با نمودار تابع ‪ y = sin x‬دارند؟‬
‫ٔ‬ ‫با‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫دامنه و برد توابع ‪ y = 3sin x‬و ‪ y = 1 sin x‬چه تفاوتی با دامنه و برد تابع ‪ y = sin x‬دارند؟‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬

‫یک نقطه از نمودار تابع )  ‪ y = f   (x‬باشد و تابع ‪ g‬به صورت )   ‪ g  (x   ) = k  f   (x‬تعریف شده باشد‪،‬‬ ‫(‪)x0,   y0‬‬ ‫در حالت کلی اگر‬
‫آنگاه‪:‬‬
‫‪g  (x0) = k  f   (x0) = k  y0‬‬ ‫ ‬
‫بنابراین (‪ )x0,   k  y0‬یک نقطه از نمودار تابع ‪ g‬متناظر با نقطه (‪ )x  ,   y0‬از نمودار تابع ‪ f‬است‪.‬‬
‫فصل اول    ‪ :‬تابع ‪7‬‬

‫برای رسم نمودار تابع )  ‪ ،y = k  f   (x‬کافی است عرض نقاط نمودار تابع )  ‪ y = f   (x‬را در ‪ k‬ضرب کنیم‪ .‬در شکل های‬
‫زیر‪ ،‬نمودار تابع )  ‪ y = k  f   (x‬برای دو حالت ‪ k >1‬و ‪ 0 <k <1‬رسم شده است‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫) ‪y = kf (x‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬ ‫) ‪y = f (x‬‬

‫) ‪y = kf (x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪ 0< k   <1‬‬ ‫‪k   >1‬‬

‫اگر ‪ k >1‬باشد‪ ،‬نمودار )  ‪ y = k  f   (x‬از انبساط عمودی نمودار )  ‪ y = f   (x‬حاصل می شود و اگر ‪ 0 <k <1‬باشد‪،‬‬
‫نمودار )  ‪ y = k  f   (x‬از انقباض عمودی نمودار )  ‪ y = f   (x‬به دست می آید‪.‬‬

‫اگر عرض نقاط تابع )  ‪ y = f   (x‬را قرینه کنیم‪ ،‬نقاط تابع )  ‪ y = -f   (x‬به دست می آیند‪ .‬بنابراین نمودار تابع )  ‪،y = -f   (x‬‬
‫قرینه نمودار تابع )  ‪ y = f   (x‬نسبت به محور ‪ x‬است‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪3‬‬
‫‪y‬‬
‫‪ 1‬اگر دامنه و برد تابع )  ‪ y = f   (x‬به ترتیب بازه های ]   ‪ [a,b‬و ]    ‪ [c,d‬باشند‪،‬‬
‫‪2‬‬ ‫دامنه و برد تابع )  ‪ y = k  f   (x‬را برای ‪ k <0‬و ‪ k >0‬تعیین کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x‬‬ ‫نمودار توابع زیر را به کمک نمودار تابع ‪ y = x 2‬رسم کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪y = -x‬‬ ‫الف)‬

‫‪ 2‬‬
‫‪-2‬‬

‫ب) ‪y = 2x -1‬‬
‫‪ 2‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫پ) نمودار روبه رو از قرینه یابی و انتقال نمودار تابع |   ‪ y = | x‬به دست آمده‬
‫‪-5‬‬
‫است‪ .‬ضابطه این تابع را مشخص کنید‪.‬‬
 ‫‪8‬‬

‫‪ 3‬نمودار تابع )  ‪ y = f   (x‬در زیر رسم شده است‪ .‬با انجام مراحل زیر‪ ،‬نمودار تابع ‪ y = -f   (x -1) +2‬را رسم کنید‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬ ‫=‬
‫)‪y f (x − 1‬‬ ‫=‪y‬‬
‫)‪− f (x − 1‬‬ ‫‪y =− f (x − 1) + 2‬‬

‫انبساط و انقباض افقی‬

‫فعالیت‬

‫در دستگاه زیر‪ ،‬نمودار تابع ‪ y = sin x‬در فاصله ]‪ [0,2π‬رسم شده است‪.‬‬
‫‪ 1‬با تکمیل جدول زیر‪ ،‬نقاطی از نمودار تابع ‪ y = sin2 x‬مشخص می شود‪ .‬با کمک این جدول نمودار این تابع را در فاصله‬
‫]‪ [0,   π‬رسم کنید‪.‬‬

‫‪y‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪y  = sin2  x‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫با مقایسه نمودارهای توابع ‪ y = sin x‬و ‪ ، y = sin2 x‬چه تفاوتی بین آنها وجود دارد؟‬ ‫‪2‬‬
 ‫فصل اول    ‪ :‬تابع ‪9‬‬

‫در حالت کلی اگر (‪ )x0,   y0‬یک نقطه دلخواه از نمودارتابع )  ‪ y = f   (x‬باشد و تابع ‪ g‬به صورت )   ‪ g  (x   ) = f   (k  x‬تعریف شده باشد‪،‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x0‬‬
‫=‪( 0 ) f (k‬‬
‫=‪g‬‬ ‫=‪) f‬‬
‫‪(x0) y0‬‬ ‫آنگاه‪ :‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪x0‬‬
‫( یک نقطه از نمودار تابع و متناظر با نقطه (‪ )x0,   y0‬از نمودار تابع ‪ f‬است‪.‬‬ ‫)‪, y0‬‬ ‫بنابراین نقطه‬
‫‪k‬‬

‫‪1‬‬
‫ضرب کنیم‪.‬‬ ‫برای رسم نمودار تابع )  ‪ ،y = f   (k  x‬کافی است طول نقاط نمودار تابع )  ‪ y = f   (x‬را در‬
‫‪k‬‬

‫در شکل های زیر‪ ،‬نمودارتابع )  ‪ y = f   (k  x‬برای دو حالت ‪ k >1‬و ‪ 0 <k <1‬رسم شده است‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬ ‫) ‪y = f (kx‬‬ ‫) ‪y = f (kx‬‬ ‫) ‪y = f (x‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫ب) ‪ 0< k   <1‬‬ ‫الف) ‪k    >1‬‬

‫اگر ‪ k >1‬باشد‪ ،‬نمودار )  ‪ y = f   (k  x‬از انقباض افقی نمودار )  ‪ y = f   (x‬در راستای محور ‪ x‬ها به دست می آید و اگر‬
‫‪ 0 <k <1‬باشد‪ ،‬این نمودار از انبساط افقی نمودار )  ‪ y = f   (x‬حاصل می شود‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫اگر طول نقاط تابع )  ‪ y = f   (x‬را قرینه کنیم‪ ،‬نقاط تابع )  ‪ y = f   (-x‬به دست می آیند‪ .‬بنابراین نمودار تابع )  ‪= f   (-x‬‬
‫قرینه نمودار تابع )  ‪ y = f   (x‬نسبت به محور ‪ y‬است‪.‬‬
 ‫‪10‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪ y‬را برای ‪ k < 0‬و ‪k > 0‬‬ ‫‪ 1‬اگر دامنه و برد تابع )  ‪ y = f   (x‬به ترتیب بازه های ]   ‪ [a,b‬و ]    ‪ [c,d‬باشند‪ ،‬دامنه و برد تابع )  ‪= f   (k  x‬‬
‫تعیین کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪ 2‬اگر نمودار تابع )  ‪ y = f   (x‬به صورت مقابل باشد‪،‬‬

‫‪2‬‬
‫نمودارتوابع )  ‪ y = f   (3x‬و )   ‪ y = f   (- x‬را رسم کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-7‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬
‫‪ 3‬نمودار توابع زیر را به کمک نمودار تابع ‪y = cos x‬‬
‫رسم کنید‪.‬‬
‫‪-4‬‬

‫‪(y = cos 2 x -1‬الف‬

‫) ‪( y = 2cos ( x‬ب‬
‫‪3‬‬

‫مثال‪ :‬اگر نمودار تابع    ‪ f‬به صورت زیر باشد‪ ،‬نمودارتابع‬
‫‪y‬‬
‫)‪ g  (x   ) = f (2x +1‬را به کمک آن رسم می کنیم‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫اگر )‪ A = (x 0 , y 0‬یک نقطه از نمودار تابع ‪ f‬باشد‪ ،‬آنگاه‬

‫‪ x −1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬ ‫نقطه متناظر آن روی نمودار تابع‬ ‫‪A′ =  0 , y 0 ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪-7‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪x‬‬
‫است‪ ،‬زیرا‪:1‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪ x − 1‬‬ ‫‪  x 0 − 1 ‬‬
‫= ‪g 0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪f  2‬‬ ‫=‪ + 1‬‬
‫=‪ f (x 0 − 1+‬‬
‫=‪1) f (x‬‬
‫‪0) y 0‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪ 2 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  2  ‬‬

‫‪4‬‬
‫‪y‬‬
‫بنابراین نقاط مشخص شده در نمودار ‪ f‬را یک واحد‬
‫‪3‬‬
‫به سمت چپ منتقل کرده و سپس طول آنها را بر ‪ ٢‬تقسیم‬
‫‪2‬‬
‫‪g‬‬
‫‪1‬‬
‫می کنیم تا نقاط متناظر از ‪ g‬به دست آیند‪.‬‬
‫‪x −1 x‬‬
‫‪-7‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪x‬‬ ‫با توجه به اینکه ‪ ، 0 = 0 − 1‬آیا می توانید روشی‬
‫‪2‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪-1‬‬
‫دیگر برای رسم نمودار تابع ‪ g‬پیشنهاد کنید؟‬
‫‪-2‬‬
‫آیا می توان برای رسم نمودار تابع ‪ ،g‬ابتدا نمودار تابع‬
‫)‪ y   =    f  (2x‬را رسم کرد و سپس آن را یک واحد به چپ منتقل‬
‫کرد تا )‪ g  (x) = f  (2x + 1‬رسم شود؟ چرا؟‬
‫‪1‬ــ برای یافتن طول نقطه ‪ ،A′‬از معکوس تابع ‪ y = 2x + 1‬استفاده می کنیم‪.‬‬
 ‫فصل اول    ‪ :‬تابع ‪11‬‬

‫تمرین‬

‫= ‪ y‬هستند‪ .‬هر یک از آنها را به نمودارش نظیر کنید‪.‬‬ ‫‪x‬‬ ‫هر یک از توابع زیر‪ ،‬تبدیل یافته تابع‬ ‫‪1‬‬

‫=(الف‬
‫‪y‬‬ ‫‪2+ x‬‬

‫=‪( y‬ب‬ ‫‪2+ x‬‬

‫= ‪( y‬پ‬ ‫‪−2 x‬‬

‫‪x‬‬
‫= ‪( y‬ت‬
‫‪2‬‬
‫‪( y =+‬ث‬
‫‪2‬‬ ‫‪x −2‬‬

‫=‪( y‬ج‬ ‫‪−2x‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪x‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬

‫)‪(a‬‬ ‫)‪(  b‬‬ ‫)‪(  c‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬

‫)‪(d‬‬ ‫)‪(  e‬‬ ‫)‪(  f‬‬

 ‫‪12‬‬

‫نمودار تابع ‪ f‬در شکل زیر رسم شده است‪ .‬نمودار هر یک از توابع زیر را رسم کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y‬‬
‫)  ‪(y = f   (-x‬الف‬

‫)‪( y = 2f   (x -1‬ب‬

‫‪( y = -f   (x  ) +2‬پ‬

‫‪x‬‬

‫)‪( y = f   (2x -1‬ت‬

‫)   ‪( y = f   (3-x‬ث‬

‫نمودار تابع ‪ f‬در شکل زیر رسم شده است‪ .‬نمودار توابع زیر را رسم کنید و آنها را با نمودار ‪ f‬مقایسه کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫)  ‪(y = f   (-x‬الف‬ ‫‪3‬‬

‫)  ‪( y = -f   (x‬ب‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫)  ‪( y = -f   (-x‬پ‬ ‫‪x‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪ 4‬نمودار تابع مقابل فقط از قرینه یابی و انتقال نمودار تابع‬

‫‪3‬‬

‫‪ y = x‬به دست آمده است‪ .‬ضابطه این تابع را بنویسید‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
 ‫‪2‬‬ ‫تابع درجه سوم‪ ،‬توابع یکنوا و بخش پذیری و تقسیم‬
‫درس‬
‫فرض کنید ‪ n‬یک عدد صحیح نامنفی و ‪ a  n   -1،...،a  2 ،a  1 ،a0‬و ‪ an‬اعداد حقیقی باشند که ‪ .a   n ≠0‬تابع‬
‫‪1‬‬
‫)  ‪ f   (x‬که به صورت زیر تعریف می شود‪ ،‬تابع چند جمله ای از درجه ‪ n‬نامیده می شود‪.‬‬
‫ ‬
‫‪n  -1 ...‬‬
‫‪f   (x  ) = a   n   x     + a  n   -1x     + +a   2   x     +a   1   x  +a   0‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪2‬‬

‫تابع ثابت ‪ ،f   (x  ) = c‬یک تابع چند جمله ای از درجه صفر و تابع خطی ‪ f   (x  ) = m x +b‬که ‪ ،m ≠0‬یک‬
‫تابع چند جمله ای از درجه یک است‪ .‬به همین ترتیب یک سهمی به معادله ‪ f   (x  ) = a x2 +bx +c‬یک تابع‬
‫چند جمله ای از درجه دو است‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪f (x‬‬
‫‪) 2x + 2‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪f (x ) = 2‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪f (x ) = x 2 − 2x + 2‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬

‫‪-2‬‬

‫تابع درجه صفر‬ ‫تابع درجه یک ‬ ‫تابع درجه دو ‬

‫کاردرکالس‬

‫در زیر چند تابع چند جمله ای نوشته شده اند‪ .‬درجه هر کدام را مشخص کنید‪.‬‬
‫ ‬
‫‪f    (x   ) = 2x‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪h    (x   ) = x3+x‬‬ ‫‪-4 ,‬‬ ‫‪n   (x   ) =2x -x4‬‬
‫ ‬
‫‪g    (x   ) = (x‬‬ ‫‪-1) +3 ,‬‬‫‪2‬‬
‫‪m   (x   ) = 5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)  ‪p   (x   ) = x (1-x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬ــ برای ‪ ،f   (x)=0‬درجه تعریف نمی شود‪.‬‬

 ‫‪14‬‬

‫فعالیت‬

‫‪y‬‬
‫یکی از توابع چند جمله ای درجه سه‪،‬‬
‫‪8‬‬ ‫تابع ‪ f   (x  ) = x3‬است‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y   = x3‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪ 1‬با تکمیل جدول مقابل‪ ،‬نمودار تابع‬
‫‪-2‬‬ ‫‪(-2)3= -8‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ f   (x  ) = x3‬را رسم کنید‪.‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪−1‬‬ ‫= ‪(− 1)3‬‬
‫‪−1‬‬ ‫‪ 2‬به کمک نمودار رسم شده برای‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪x‬‬ ‫تابع ‪ ،f   (x  ) = x  3‬نشان دهید که این تابع‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪-1‬‬
‫وارون پذیر است‪.‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-4‬‬ ‫را رسم کنید و‬ ‫‪ 3‬نمودار تابع‬
‫‪f      -1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫ضابطه ‪ f      -1‬را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪-5‬‬

‫‪-6‬‬

‫‪-7‬‬
‫‪2‬‬

‫کاردرکالس‬
‫‪-8‬‬

‫نمودار هر یک از توابع زیر را به کمک نمودار تابع ‪ y    = x  3‬رسم کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ ‪) y = (x +1)3‬الف‬ ‫ ‪) y = -  x 3 +1‬ب‬ ‫ ‪) y = x 3 -3x  2+3x‬پ‬ ‫ ‬

‫‪ 2‬نمودار هر یک از توابع  ‪ y = x‬و   ‪ y    = x‬در فاصله ]‪ [0,2‬رسم شده است‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫در فاصله ]‪ ،[0,1‬نمودار کدام تابع پایین تر و نمودار کدام تابع باالتر است؟ در فاصله ]‪ [1,2‬چطور؟‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪1/2‬‬
‫‪9‬‬

‫‪1/1‬‬
‫‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y =x3‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪0/9‬‬

‫‪0/8‬‬
‫‪6‬‬
‫‪0/7‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪0/6‬‬

‫‪0/5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪y = x2‬‬
‫‪0/4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪y =x3‬‬
‫‪0/3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪y = x2‬‬ ‫‪0/2‬‬

‫‪0/1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-0/2‬‬ ‫‪-0/1 0‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪0/2‬‬ ‫‪0/3‬‬ ‫‪0/4‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1/1‬‬ ‫‪1/2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-0/1‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-0/2‬‬
‫‪-1‬‬
‫فصل اول    ‪ :‬تابع ‪15‬‬

‫توابع صعودی و توابع نزولی‬

‫فعالیت‬

‫تنفس هوای پاک در شهرهای صنعتی یکی از آرزوهای ساکنین این شهرهاست‪ .‬بر اساس شاخص کیفیت هوا (‪ ،)AQI‬کیفیت‬
‫هوای یک منطقه‪ ،‬یکی از وضعیت های پاک‪ ،‬سالم‪ ،‬نا سالم برای گروه های حساس‪ ،‬نا سالم‪ ،‬بسیار نا سالم و خطرناک می باشد‪.‬‬
‫نمودار زیر‪ ،‬میانگین شاخص کیفیت هوا در ‪ 15‬روز پایانی دی ماه سال ‪ 1395‬در شهر تهران را نشان می دهد‪.‬‬
‫(شاخص کیفیت هوا)‬

‫‪150‬‬

‫‪100‬‬

‫‪50‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪30‬‬

‫روزهای دی ماه‬

‫الف) شاخص کیفیت هوا در چه فاصله های زمانی رو به افزایش بوده است؟‬
‫ب) شاخص کیفیت هوا در چه فاصله های زمانی رو به کاهش بوده است؟‬
‫پ) این شاخص در چه فاصله زمانی ثابت بوده است؟‬

‫‪y‬‬
‫دامنه تابع ‪ f‬که در شکل مقابل دیده می شود‪ ،‬بازه ]‪ [1,   8‬است‪ .‬در‬ ‫ٔ‬
‫بازه ]‪ ،[1,3‬هم زمان با افزایش ‪ ،x‬نمودار تابع رو به باال می رود‪ .‬به همین‬
‫خاطر به تابع ‪ f‬در بازه ]‪ [1,3‬صعودی می گوییم‪ .‬در بازه ]‪ [3,4‬مقدار‬
‫تابع ثابت است‪.‬‬
‫در ادامه و در بازه ]  ‪ ،[4,  8‬هم زمان با افزایش ‪ ،x‬نمودار تابع رو به پایین‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪x‬‬ ‫می رود و به همین منظور به تابع ‪ f‬در بازه ]  ‪ [4,  8‬نزولی گفته می شود‪.‬‬
 ‫‪16‬‬

‫توابع صعودی و توابع نزولی‬

‫مجموعه ‪ (A ⊆ D f )A‬صعودی می گوییم‪ ،‬اگر برای هر دو مقدار ‪ a‬و ‪ b‬در این مجموعه که ‪ ،a <   b‬آنگاه‬‫ٔ‬ ‫تابع ‪ f‬را در‬
‫)  ‪ .f   (a  )  ≤   f   (b‬در فاصله ای که یک تابع صعودی است‪ ،‬با حرکت روی نمودار (از چپ به راست)‪ ،‬رو به پایین نخواهیم رفت‪.‬‬
‫نمودارهای زیر همگی مربوط به توابع صعودی اند‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫مجموعه ‪ (A ⊆ D f )A‬نزولی می گوییم‪ ،‬اگر برای هر دو مقدار ‪ a‬و ‪ b‬از این مجموعه که ‪ ،a <   b‬آنگاه )  ‪.f   (a  )  ≥   f   (b‬‬
‫ٔ‬ ‫تابع ‪ f‬را در‬
‫در فاصله ای که یک تابع نزولی است‪ ،‬با حرکت روی نمودار (از چپ به راست)‪ ،‬رو به باال نخواهیم رفت‪ .‬نمودارهای زیر همگی‬
‫مربوط به توابع نزولی اند‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫مجموعه ‪ A‬یکنوا گوییم‪ ،‬هرگاه در این مجموعه‪ ،‬صعودی (نزولی) باشد‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫تابع ‪   f‬را بر‬
‫تابع ‪    f‬را در یک مجموعه‪ ،‬ثابت می گوییم‪ ،‬اگر برای تمام مقادیر ‪ x‬در این مجموعه‪ ،‬مقدار )  ‪ f   (x‬ثابت باشد‪ .‬با توجه به‬
‫تعاریف باال‪،‬تابع ثابت در یک مجموعه‪ ،‬هم صعودی و هم نزولی محسوب می شود‪.‬‬
‫فصل اول    ‪ :‬تابع ‪17‬‬

‫اکیدا صعودی و توابع اکید ًا نزولی‬

‫ً‬
‫‪y‬‬
‫توابع‬
‫) ‪f (b‬‬
‫اکیدا صعودی می گوییم‪ ،‬اگر برای‬ ‫ً‬ ‫تابع ‪ f‬را در یک مجموعه‪،‬‬
‫هر دو مقدار ‪ a‬و ‪ b‬در این مجموعه که ‪ ،a <   b‬آنگاه )  ‪ .f   (a  ) <   f   (b‬در‬
‫) ‪f (a‬‬
‫فاصله ای که یک تابع اکید ًا صعودی است‪ ،‬با حرکت روی نمودار (از‬
‫چپ به راست)‪ ،‬همواره رو به باال خواهیم رفت‪( .‬شکل الف)‬
‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬

‫ً‬
‫اکیدا صعودی‬ ‫الف) تابع‬

‫‪y‬‬

‫) ‪f (a‬‬
‫تابع ‪ f‬را در یک مجموعه‪ ،‬اکید ًا نزولی می گوییم‪ ،‬اگر برای هر‬
‫دو مقدار ‪ a‬و ‪ b‬در این مجموعه که ‪ ،a <   b‬آنگاه )  ‪ .f   (a  ) >   f   (b‬در‬
‫) ‪f (b‬‬
‫فاصله ای که یک تابع اکید ًا نزولی است‪ ،‬با حرکت روی نمودار (از چپ‬
‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫به راست)‪ ،‬همواره رو به پایین خواهیم رفت‪( .‬شکل ب)‬
‫‪0‬‬ ‫‪b‬‬

‫ً‬
‫اکیدا نزولی‬ ‫ب) تابع‬

‫‪y‬‬
‫به تابعی که در یک مجموعه اکید ًا صعودی یا اکید ًا نزولی باشد‪،‬‬
‫اکید ًا یکنوا می گوییم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬نمودار تابع ‪ f‬در شکل مقابل رسم شده است‪ .‬در فاصله‬
‫]‪ (-  ∞,-1‬تابع ‪ f‬ثابت است‪ .‬همچنین در فاصله ]‪ [-1,0‬تابع اکید ًا نزولی‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫و در فاصله )∞ ‪ [0,+‬تابع اکید ًا صعودی است‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫نمودار توابع زیر را رسم کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪f    (x   ) = x2‬‬ ‫‪+2x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪g    (x   ) = 2‬‬

‫ ‪- x‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪h   (x   ) = |x‬‬ ‫|‪+2‬‬ ‫ ‬

‫الف) در چه بازه هایی این توابع‪ ،‬اکید ًا صعودی و در چه بازه هایی اکید ًا نزولی هستند؟‬

‫ب) کدام یک از آنها در تمام دامنه خود‪ ،‬اکید ًا یکنوا است؟‬

 ‫‪18‬‬

‫‪x 2 x ≥ −1‬‬
‫را رسم کنید‪ .‬در چه فاصله هایی این تابع صعودی و در چه فاصله هایی نزولی است؟‬ ‫‪f (x ) = ‬‬ ‫‪ 2‬نمودار تابع‬
‫‪2 x < −1‬‬

‫‪3‬‬

‫الف) اگر تابع ‪ f‬در یک فاصله اکید ًا صعودی باشد‪ ،‬آیا صعودی نیز هست؟ چرا؟‬
‫ب) اگر تابع ‪ f‬در یک فاصله صعودی باشد‪ ،‬آیا اکید ًا صعودی نیز خواهد بود؟ مثال بزنید‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫الف) فرض کنید تابع ‪ f‬در یک فاصله اکید ًا صعودی باشد و ‪ a‬و ‪ b‬متعلق به این فاصله باشند‪ .‬اگر )  ‪ f   (a  ) ≤   f    (b‬نشان دهید که ‪.a ≤   b‬‬
‫ب) اگر )‪ ،log(x +1) ≤ log(2x -3‬حدود ‪ x‬را به دست آورید‪.‬‬

‫تقسیم و بخش پذیری‬

‫فعالیت‬

‫با تقسیم چند جمله ای ها بر یکدیگر آشنا هستید‪ .‬چند جمله ای های ‪ f   (x  ) = x3 -3x2+1‬و ‪ p   (x  ) = x2 -2‬را درنظر می گیریم‪.‬‬
‫الف) اگر )  ‪ q   (x‬و )  ‪ r   (x‬به ترتیب خارج قسمت و باقیمانده تقسیم )  ‪ f   (x‬بر )  ‪ p   (x‬باشند‪ .‬نشان دهید که ‪ q   (x  ) = x -3‬و ‪.r   (x  ) = 2x -5‬‬
‫ب) درستی تساوی )  ‪ f   (x  ) = p   (x  ) q   (x  ) + r   (x‬را بررسی کنید‪.‬‬

‫قضیه تقسیم برای چند جمله ای ها‬

‫اگر )  ‪ f   (x‬و )  ‪ p   (x‬چند جمله ای باشند و درجه )  ‪ p   (x‬از صفر بزرگ تر باشد‪ ،‬آنگاه چند جمله ای های منحصر   بفرد )  ‪q   (x‬‬
‫و )  ‪ r   (x‬وجود دارند به طوری که‪:‬‬
‫)  ‪f   (x  ) = p   (x  ) q   (x  ) + r   (x‬‬
‫که در آن ‪ r  (x) = 0‬یا درجه )  ‪ r   (x‬از درجه )  ‪ p   (x‬کمتر است‪.‬‬

‫اگر ‪ r   (x  ) = 0‬باشد‪ ،‬چندجمله ای ‪ f‬بر چندجمله ای ‪ p‬بخش پذیر است‪.‬‬

 ‫فصل اول    ‪ :‬تابع ‪19‬‬

‫کاردرکالس‬

‫بر )  ‪ p   (x‬بخش پذیر است‪.‬‬ ‫)  ‪f     (x‬‬ ‫و ‪ ،p   (x  ) = x +2‬نشان دهید که‬ ‫‪f   (x  ) = x4 - 16‬‬ ‫اگر‬

‫فعالیت‬

‫در تقسیم ‪ f   (x  ) = x3 +2‬بر ‪ q   )x( ،p   (x  ) = 2x -1‬و (‪ r   )x‬به ترتیب خارج قسمت و باقی مانده اند‪.‬‬
‫الف) نشان دهید که )  ‪ r   (x‬از درجه صفر است‪.‬‬
‫ب) با توجه به قضیه تقسیم می توان نوشت‪:‬‬
‫)  ‪f   (x  ) = (2x -1) q   (x  ) + r   (x‬‬ ‫ ‬

‫اکنون ریشه چند جمله ای ‪ p   (x  ) = 2x -1‬را به دست آورید و با قرار دادن در رابطه باال نشان دهید که )‪. r (x ) = f ( 1‬به طورکلی‬
‫‪2‬‬
‫می توان گفت‪:‬‬

‫قضیه‪ :‬باقی مانده تقسیم چند جمله ای )  ‪ f   (x‬بر ‪ a  x + b‬عبارت است از ) ‪. r (x ) = f ( −b‬‬
‫‪a‬‬

‫کاردرکالس‬

‫باقی مانده تقسیم چند جمله ای ‪ x3 +x -2‬را بر ‪ 2x +1‬به دست آورید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫اگر چند جمله ای ‪ x2 +ax -2‬بر ‪ x -a‬بخش پذیر باشد‪ ،‬مقدار ‪ a‬را تعیین کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪20‬‬

‫فعالیت‬

‫با اتحادهای زیر از سال های قبل‪ ،‬آشنا هستید‪.‬‬

‫)‪x2 -a2 = (x   -a) (x   +a‬‬ ‫و‬ ‫)‪x3   -a3 = (x   -a) (x2   +a  x + a2‬‬ ‫ ‬

‫از تقسیم ‪ x4 -a4‬بر ‪ x   -a‬نشان دهید که‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫)‪x4 -a4= (x   -a) (x3  +  ax2 +  a2x    + a3‬‬ ‫ ‬

‫آیا ‪ ( n ∈  ) x  n -a  n‬بر ‪ x   -a‬بخش پذیر است؟‬ ‫‪2‬‬

‫از تقسیم ‪ x  n -a  n‬بر ‪ x   -a‬نشان دهید که ‪ x  n -a  n‬به صورت زیر تجزیه می شود‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫)‪x  n -a  n = (x   -a)(x    n  -1 +ax  n  -2 +a   2   x    n  -3+...+an  -2x   +a   n  -1‬‬

‫چند جمله ای های ‪ x    5 -1‬و ‪ x    6 -64‬را به کمک اتحاد باال تجزیه کنید‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫کاردرکالس‬

‫در اتحاد باال‪ ،‬اگر ‪ n‬فرد باشد‪ ،‬با تغییر ‪ a‬به ‪ -a‬اتحاد زیر را نتیجه بگیرید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫)‪x  n +a  n = (x   +a)(x    n  -1 -ax  n  -2 +a   2   x    n  -3-...-an  -2x   +a   n  -1‬‬ ‫ ‬

‫به کمک این اتحاد‪ ،‬چند جمله ای ‪ x    5 +1‬را تجزیه کنید‪.‬‬

‫در فعالیت باال‪ ،‬اگر ‪ n‬زوج باشد‪ ،‬با تغییر ‪ a‬به ‪ -a‬اتحاد زیر را نتیجه بگیرید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪x  n -a  n = (x   +a)(x    n  -1 -ax  n  -2 +a   2   x    n  -3-...+an  -2x   -a   n  -1‬‬ ‫ ‬

‫به کمک این اتحاد‪ ،‬چند جمله ای ‪ x    4  -16‬را طوری تجزیه کنید که ‪ x +2‬یک عامل آن باشد‪.‬‬
‫فصل اول    ‪ :‬تابع ‪21‬‬

‫تمرین‬

‫تابع ‪ f   (x  ) = (x   -2)3 +1‬را درنظر بگیرید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫الف) نمودار تابع ‪ f‬را به کمک نمودار تابع ‪ y = x 3‬رسم کنید‪.‬‬

‫ب) نشان دهید که ‪ f‬وارون پذیر است و نمودار ‪ f        -1‬را رسم کنید‪.‬‬
‫پ) ضابطه ‪ f        -1‬را به دست آورید‪.‬‬

‫نمودار توابع ‪ g ،f‬و ‪ h‬در زیر رسم شده اند‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬ ‫) ‪y = g(x‬‬ ‫) ‪y = h(x‬‬

‫الف) تابع ‪ f‬در چه فاصله هایی اکید ًا صعودی و در چه فاصله هایی صعودی است؟‬

‫ب) تابع ‪ g‬در چه فاصله هایی اکید ًا نزولی و در چه فاصله هایی نزولی است؟‬
‫پ) تابع ‪ h‬در چه فاصله هایی اکید ًا نزولی است؟‬

‫نمودار هر یک از توابع زیر را رسم کنید‪ .‬کدام یک از آنها در تمام دامنه خود‪ ،‬اکید ًا یکنواست؟‬ ‫‪3‬‬

‫)الف‬ ‫=‪f (x‬‬

‫)‬ ‫‪2− x‬‬

‫  ‪) g  (x) = 2-x‬ب‬

‫‪) h (x ) = log2 x‬پ‬

 ‫‪22‬‬

‫‪4‬‬
‫الف) آیا تابعی وجود دارد که در یک فاصله‪ ،‬هم صعودی و هم نزولی باشد؟‬
‫ب) نمودار تابعی را رسم کنید که در هریک از بازه های )‪ (-∞  ,0‬و )∞‪ [0  , +‬اکید ًا صعودی باشد ولی در  ‪ ‬اکید ًا صعودی نباشد‪.‬‬

‫‪ 5‬اگر توابع ‪ f‬و ‪ g‬در یک فاصله اکید ًا صعودی باشند‪ ،‬نشان دهید که تابع ‪ f + g‬نیز در این فاصله اکید ًا صعودی است‪ .‬برای‬
‫تابع ‪ f - g‬چه می توان گفت؟‬

‫اگر باقی مانده تقسیم چند جمله ای ‪ x3 + kx2 +2‬بر ‪ x -2‬برابر با ‪ 6‬باشد‪ k ،‬را تعیین کنید‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫مقادیر ‪ a‬و ‪ b‬را طوری تعیین کنید که چند جمله ای ‪ x3 + ax2 + bx +1‬بر ‪ x -2‬و ‪ x +1‬بخش پذیر باشد‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫هر یک از چند جمله ای های زیر را بر حسب عامل های خواسته شده تجزیه کنید‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪x‬‬ ‫الف) ‪ x  6 -1‬با عامل ‪-1‬‬

‫‪x‬‬ ‫ب) ‪ x  6 -1‬با عامل ‪+1‬‬
‫‪x‬‬ ‫پ) ‪ x  5 +32‬با عامل ‪+2‬‬

‫‪9‬‬
‫الف) فرض کنید تابع ‪ f‬در یک بازه اکید ًا نزولی باشد و ‪ a‬و ‪ b‬متعلق به این بازه باشند‪ .‬اگر )  ‪ f   (a  ) ≤   f   (b‬نشان دهید که ‪.a ≥   b‬‬
‫≤ ‪ ، ( 1)3x −2‬حدود ‪ x‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫ب) اگر‬
‫‪2‬‬ ‫‪64‬‬
 ‫مثلثات‬

‫تناوب و تانژانت‬
‫معادالت مثلثاتی‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫فصل‬

‫انشعاب رگ ها در بدن انسان به گونه ای است که مقاومت هیدرولیکی درون رگ ها تابعی مثلثاتی از زاویه بین هر دو رگ متصل به هم است‪.‬در شبیه سازی کامپیوتری‬
‫از شبکه رگ ها این خاصیت مورد توجه قرار می گیرد‪.‬‬
 ‫تناوب و تانژانت‬
‫درس‬
‫‪1‬‬
‫با توابع مثلثاتی ‪ f  (x) = sin x‬و ‪ fy  (x) = cos x‬در سال گذشته آشنا شدیم و دیدیم که در آنها‬
‫(‪y =sin‬محور ‪ x‬ها یکسان است ( ‪ sin (x ± 2k  π) = sin x‬و‬ ‫روی‬
‫مقادیر تابع برای هر دو نقطه به فاصله ‪x ) 2π‬‬
‫ٔ‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ ) cos (x ± 2k π ) = cos x‬به عبارتی اگر تکه ای از نمودار این توابع را در بازه ای به طول ‪ 2π‬داشته باشیم‪،‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪6π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬

‫با تکرار این تکه می توان نمودار توابع فوق را به دست آورد‪ .‬این مطلب را می توانید در شکل های زیر مشاهده‬
‫‪-2‬‬

‫‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫نمایید‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y =sin(x ) y‬‬ ‫) ‪y =sin(x‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪y =sin(x ) 1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪y =cos(x )2π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-2π‬‬
‫‪-3π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪- π0‬‬ ‫‪π0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪6π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪--3π‬‬ ‫‪- π-2π‬‬ ‫‪-0‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪3π2π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪5 4π‬‬
‫‪6π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪6π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-2-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1y‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫) ‪y =cos(x‬‬ ‫) ‪y =cos(x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-2π‬‬
‫‪-3π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪- π0‬‬ ‫‪y =cos(x ) π0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪54π‬‬
‫‪6π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪6π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪6π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬

‫با دقت به نمودار توابع فوق می توان مشاهده کرد که نمودار در بازه هایی به طول ‪ 6π ،4π ،2π‬و‪ ...‬تکرار‬
‫‪-2‬‬

‫می شود‪ .‬اما کوچک ترین بازه ای که نمودار این توابع در آن تکرار شده است‪ ،‬همان ‪ 2π‬است‪ .‬چنین توابعی‬
‫را توابع متناوب و ‪ 2π‬را ٔ‬
‫دوره تناوب آنها می نامیم‪.‬‬

‫تعریف‪:‬‬
‫تابع ‪ f‬را متناوب می نامیم هرگاه یک عدد حقیقی مثبت مانند ‪ T‬موجود باشد به طوری که برای هر‬
‫‪ x  ∈ Df‬داشته باشیم ‪ x ± T ∈ Df‬و )‪ .f  (x ± T  ) = f  (x‬کوچک ترین عدد مثبت ‪ T‬با این خاصیت‬
‫را دورۀ تناوب ‪ f‬می نامیم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫=‪ 2π‬و مقادیر ماکزیمم و مینیمم این‬ ‫‪ ( f (x ) cos‬برابر‬

‫=‬ ‫دوره تناوب تابع ‪x ) f (x ) sin x‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬می دانیم‬
‫تابع به ترتیب ‪ 1‬و ‪ -1‬است‪ .‬در ادامه می خواهیم با بررسی نمودارهای داده شده‪ ،‬تأثیر ضریب ‪ a‬را در تابع‬
‫‪ f  (x) = a sin x‬بر ٔ‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم این تابع بررسی نماییم‪.‬‬
 ‫فصل دوم       ‪ :‬مثلثات ‪25‬‬

‫تابع‬ ‫نمودار تابع‬ ‫دوره تناوب مینیمم ماکزیمم‬

‫‪yy‬‬
‫‪333y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪222‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪111‬‬
‫‪y = sin x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪xx‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬ ‫‪000‬‬ ‫‪πππ‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 00‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪yy‬‬
‫‪333y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪222‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪111‬‬
‫‪y = 2sin x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪xx‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬ ‫‪000‬‬ ‫‪πππ‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 00‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪yy‬‬
‫‪333y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪222‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪111‬‬
‫‪y = -3sin x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪xx‬‬
‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬ ‫‪000‬‬ ‫‪πππ‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 00‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3yy‬‬
‫‪y‬‬
‫‪111y‬‬
‫‪1‬‬
‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪xx‬‬
‫‪y = sin x‬‬ ‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪1‬‬
‫‪000‬‬ ‫‪πππ‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 00‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪yy‬‬
‫‪y‬‬
‫‪111y‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪xx‬‬
‫‪1‬‬
‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = − sin x‬‬ ‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬ ‫‪000‬‬ ‫‪πππ‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 00‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع ‪ y = a sin x‬را مشخص نمایید‪.‬‬

‫با توجه به نمودارهای فوق ٔ‬ ‫‪2‬‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع ‪y   =   a sin   x   +   c‬‬

‫‪ 3‬با توجه به آنچه در مورد انتقال توابع می دانید مشخص نمایید ٔ‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم توابع ‪ y  =   a cos  x‬و‬
‫چگونه است‪ .‬با انجام مراحلی مشابه مراحل باال می توان نشان داد ٔ‬
‫‪ y  =   a  cos  x    +  c‬نیز مانند آنچه گفته شد به دست می آید‪.‬‬
 26

‫فعالیت‬

‫ در ادامه‬.‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم هر یک را تشخیص دهید‬ ٔ ،‫شده زیر‬

ٔ ‫ با دقت در نمودار هر یک از توابع داده‬1
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم این تابع‬
ٔ ‫ را بر‬y   =    sin  bx ‫ در تابع‬b ‫ تأثیر ضریب‬،‫می خواهیم با بررسی نمودارهای داده شده‬
.‫بررسی کنیم‬

‫تابع‬ ‫نمودار تابع‬ ‫دوره تناوب مینیمم ماکزیمم‬

y
y
1
y = sin x 1y y
y x 1 -1 2π
-2π -π 0 π 2π 3π 4π
-2π -π π 3π
x
-11 10 2π 4π
-11
-2π -π-π 00 ππ 2π2π 3 π3 π 4π4π
xx
-2π
-2π -π π 3π
x
-1-1 0 2π 4π

y
-1
y
2
2
1yy
1y
y = sin 2x x ... ... ...
-2π -π −π
22
0 π π 3π 2π 5π 3π 7π 4π x
-2π
−3π
-π 2
20 π2 π 2π 3π 4π
−π 3π 5π2 7π2
−23π
2 2 -11 1 2 2
2
2 2
-11
-2π
-2π -π-π −π−π
-2
-2 0 0 ππ ππ 3π3π 2π2π 5π5π 3π3π 7π7π 4π4π xx
-2π
−3−π3π
2
−32π -π 22
−π -1y-10
22
π π 22
3π 2π 22
5π 3π 22
7π 4π x
2 2 y-1 2 2 2 2
-2-2
2
2-2
1y y
1
y
2
-2π −−55ππ −−44ππ -π
-2π 3 3 -π
−2π −π 20 ππ
2π −π
−3 3 20 3
2π
23π
π
π
4π 5π
3 53π3
4π
2π 7π
2π 7π3
8π 3π 10π 11π 4π
8π3 3π 10π3 11π3 4π xx
3 3 3 3 1 3 3 3 3 3 3 3
-1 1
y = sin (-3 x)
-1
-2
1
xx
... ... ...
-2π−35−π5π −34−π4π-π-π −32−π2π−π
-2π −π 0 0π π 2π2π π π
-2 4π4π 5π5π 2π2π 7π7π 8π8π 3π3π 1010
π π 1111
π π 4π4π
3 3 33 33 3 3 35π3 3 3 3 3 x
3
-2π −5π −4π -π
3 −23π −π-1 0 π 2π π 4π 2π 7π3 8π3 3π 10π3 11π3 4π
3 3 3 -1 3 3 3 3 3 3 3 3 3
yy -1
-2-2
-2
1
1

-2π
-2π
--ππ 0y
0y ππ 2π
2π 3π
3π 4π
4π 5π
5π 6π6π
xx
-1 y
-1
11
x 1 xx
y = sin -2π-2π -π -π 00
-1-10
ππ 2π2π 3π3π 4π4π 5π5π 6π6π
x ... ... ...
2 -2π -π
-1
π 2π 3π 4π 5π 6π

1
yy xx
-3ππ
-3 -2ππ
-2 -π ππ 22ππ 33ππ 4π
4π 5π5π 6π6π
-1 y0
11
x
=
y sin (− ) -3π-3π -2π-2π -π -π
1
ππ 2π2π 3π3π 4π4π 5π5π 6π6π
xx ... ... ...
3 -3π -2π -π
-1-10 0
π 2π 3π 4π 5π 6π
x
-1 0
‫فصل دوم       ‪ :‬مثلثات ‪27‬‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع ‪ y = sin bx‬را مشخص نمایید‪.‬‬

‫با توجه به نمودارهای صفحه قبل ٔ‬ ‫‪2‬‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع ‪y  =   sin bx  +  c‬‬

‫‪ 3‬با توجه به آنچه در مورد انتقال توابع می دانیم‪ ،‬مشخص نمایید ٔ‬
‫چگونه است‪.‬‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم توابع ‪ y = cos bx‬و ‪y  =   cos bx  +  c‬‬
‫با انجام مراحلی مشابه مراحل باال می توان نشان داد ٔ‬
‫نیز مانند آنچه گفته شد به دست می آید‪.‬‬

‫همان طور که در فعالیت های قبل دیدیم در توابع ‪ y = a sin bx + c‬و ‪ y = a cos bx + c‬ضریب ‪ a‬در ٔ‬
‫دوره تناوب تابع بی تأثیر‬
‫است‪ ،‬اما در مقدار ماکزیمم و مینیمم تابع تأثیرگذار است‪ .‬برعکس‪ ،‬ضریب ‪ b‬در ٔ‬
‫دوره تناوب تابع تأثیرگذار و در مقادیر ماکزیمم و‬
‫مینیمم تابع بی تأثیر است‪ .‬مقدار ‪ c‬نیز از آنجا که فقط باعث انتقال نمودار می شود‪ ،‬در ٔ‬
‫دوره تناوب بی تأثیر است و صرفاً در مقدار‬
‫ماکزیمم و مینیمم تابع تأثیرگذار است‪.‬‬

‫دوره تناوب‬
‫توابع ‪ y = a sin bx + c‬و ‪ y = a cos bx + c‬دارای مقدار ماکزیمم ‪ |  a  | + c‬و مقدار مینیمم ‪ -  |  a  | + c‬و ٔ‬
‫‪2π‬‬
‫است‪.‬‬
‫| ‪|b‬‬

‫دوره تناوب تابع را به دست آورد و برعکس با‬

‫ضابطه تابعی به صورت فوق می توان مقادیر ماکزیمم و مینیمم و ٔ‬
‫ٔ‬ ‫بنابراین با داشتن‬
‫ضابطه تابع مورد نظر را به دست آورد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دوره تناوب یک تابع مثلثاتی‪ ،‬می توان‬
‫داشتن مقادیر ماکزیمم‪ ،‬مینیمم و ٔ‬
‫مثال‪ٔ :‬‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم هر یک از توابع زیر را مشخص نمایید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪( y = 3 sin  (2x) - 2‬الف‬ ‫= ‪( y‬ب ‬
‫) ‪− cos (πx‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬

‫‪( y = π sin (-x) + 1‬پ‬ ‫) ‪( y = 8 cos ( x‬ت ‬ ‫ ‬

‫‪3‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪2π 2π‬‬
‫(الف‬ ‫‪max =| 3 | −2 =1‬‬ ‫‪min =− | 3 | −2 =−5‬‬ ‫‪T = = =π‬‬ ‫ ‬
‫‪|b | 2‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2π 2π‬‬

‫(ب‬ ‫= ‪max‬‬‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫= ‪min‬‬‫‪−−‬‬ ‫=‬‫‪−‬‬ ‫= = =‪T‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫‪4 4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪|b | π‬‬

‫‪2π‬‬
‫(پ‬ ‫‪max =| π | +1 =π + 1‬‬ ‫‪min =− | π | +1 =1− π‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫‪=2π‬‬ ‫ ‬
‫|‪| −1‬‬

‫‪2π‬‬
‫(ت‬ ‫== ‪max‬‬
‫‪|8| 8‬‬ ‫= ‪min‬‬
‫=| ‪− | 8‬‬
‫‪−8‬‬ ‫= =‪T‬‬‫‪6π‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
 ‫‪28‬‬

‫‪7‬‬
‫مثال‪ :‬هر یک از نمودارهای داده شده در زیر مربوط به‬
‫ضابطه ‪ f  (x) = a sin bx + c‬یا ‪f  (x) = a cos  bx + c‬‬
‫ٔ‬ ‫تابعی با‬
‫‪6‬‬

‫‪5‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫دوره تناوب و مقادیر‬
‫شکل نمودار و تشخیص ٔ‬ ‫است‪ .‬با دقت در ِ‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫ضابطه آن را مشخص نمایید‪.‬‬‫ٔ‬ ‫ماکزیمم و مینیمم تابع‪،‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫(الف)‬

‫‪y‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪−π‬‬
‫‪x‬‬
‫‪−5π‬‬ ‫‪−4π‬‬ ‫‪−2π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪-2 π‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬

‫(ب)‬ ‫‪-2‬‬

‫‪y‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫(پ)‬ ‫‪-3‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪7π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪9π‬‬ ‫‪5π 11π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬

‫(ت)‬ ‫‪-3‬‬

‫حل‪:‬‬
‫الف) با توجه به شکل‪ ،‬نمودار تابع مورد نظر می تواند به صورت ‪ y = a sin bx + c‬باشد و مقادیر ماکزیمم و مینیمم آن برابر ‪ 7‬و‬
‫‪2π‬‬
‫= ‪ T‬و بنابراین ‪.|b | = 2‬‬ ‫| ‪|b‬‬
‫‪= π‬‬ ‫دوره تناوب برابر ‪ π‬است‪ .‬لذا‬
‫‪1‬و ٔ‬
‫از طرفی چون مقادیر ماکزیمم و مینیمم به ترتیب ‪ |a  | + c‬و ‪ -|a  | + c‬است‪ ،‬بنابراین همواره مقدار ‪ c‬میانگین مقادیر ماکزیمم و‬
‫مینیمم است‪ ،‬داریم ‪ c = 4‬و در نتیجه ‪.|a | = 3‬‬
 ‫فصل دوم       ‪ :‬مثلثات ‪29‬‬

‫با توجه به تأثیری که منفی بودن هر کدام از ‪ a‬و ‪ b‬بر قرینه شدن نمودار تابع نسبت به محورهای ‪ x‬و ‪ y‬دارد‪ ،‬هر دوی ‪ a‬و ‪ b‬باید‬
‫‪y = 3sin (2 x) +٤‬‬ ‫ضابطه تابع مورد نظر به صورت مقابل است‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫مثبت باشند لذا‬

‫ضابطه تابع مورد نظر می تواند به صورت ‪ y = a sin bx + c‬باشد و با توجه به مقادیر ماکزیمم و مینیمم و‬
‫ٔ‬ ‫ب) با توجه به نمودار‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫دوره تناوب از روی نمودار‪ c = 0 ،‬و =| ‪ | a‬و ‪ |b | = 3‬به دست می آید که در آن عالمت ‪ a‬منفی (مثبت) و ‪ b‬مثبت (منفی) است‪.‬‬ ‫ٔ‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = − sin 3x‬‬ ‫بنابراین داریم‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ضابطه تابع مورد نظر می تواند به صورت ‪ y = a cos bx + c‬باشد و مقادیر ماکزیمم و مینیمم آن برابر ‪5‬‬
‫ٔ‬ ‫پ) با توجه به شکل نمودار‪،‬‬

‫=‬‫‪. y 2cos ( x ) + 3‬‬ ‫دوره تناوب برابر ‪ 4π‬است‪ .‬بنابراین ‪ c = 3‬و ‪ | b |= 1‬و ‪ |a  | = 2‬لذا ‪ a = 2‬و ‪ b = 1‬و بنابراین داریم‪:‬‬
‫و‪1‬و ٔ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ضابطه این نمودار نیز می تواند به صورت ‪ y = a cos bx + c‬باشد و ‪ c = 0‬و ‪ |a | = 2‬و ‪ |b  | = 1‬و ‪ a‬منفی و ‪ b‬مثبت است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ت)‬
‫‪y = -2cos x‬‬ ‫بنابراین داریم‪:‬‬

‫تانژانت‬

‫فعالیت‬

‫نقطه ‪ A‬بر محور کسینوس ها‬

‫دایره مثلثاتی روبه رو خط ‪ TAT   ′‬در ٔ‬
‫در ٔ‬
‫عمود است‪.‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪T‬‬ ‫زاویه ‪ α‬را در ربع اول دایره مثلثاتی در نظر می گیریم و پاره خط‬
‫الف) ٔ‬
‫نقطه ‪ M   ′‬قطع کند‪ .‬نشان‬
‫‪ OM‬را امتداد می دهیم تا این خط را در ٔ‬
‫)‪M'(1, b‬‬
‫‪M‬‬
‫دهید‪:‬‬
‫‪tan α‬‬ ‫‪tan α = AM  ′ = b‬‬
‫‪α‬‬
‫می توان دید که تانژانت هر زاویه دلخواه مانند ‪ ،α‬به همین ترتیب از‬
‫‪cos‬‬
‫‪O‬‬
‫‪A‬‬
‫برخورد امتداد ضلع دوم آن زاویه با خط ‪ TAT   ′‬تعیین می شود‪.‬‬
‫نقطه ‪ A‬مبدأ این‬
‫بنابراین خط ‪ TAT   ′‬را محور تانژانت می نامیم‪ٔ .‬‬
‫محور است و جهت مثبت محور‪ ،‬از پایین به سمت باال است‪.‬‬
‫'‪T‬‬
‫ب) چرا تانژانت زوایایی که انتهای کمان آنها در ربع اول و سوم قرار‬
‫دارد مقداری مثبت و تانژانت زوایایی که انتهای کمان آنها در ربع‬
‫دوم و چهارم قرار دارد‪ ،‬مقداری منفی است؟‬
‫پ) آیا ‪ tan π‬عددی حقیقی است؟ ‪ tan 3π‬چطور؟ به کمک‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫شکل‪ ،‬پاسخ خود را توجیه کنید‪.‬‬
 ‫‪30‬‬

‫تغییرات تانژانت‬

‫فعالیت‬

‫دایره مثلثاتی بررسی می کنیم‪ .‬اگر ‪ ،α = 0‬مقدار ‪tan α‬‬

‫زاویه ‪ α‬مقادیر تانژانت آن نیز تغییر می کند‪ .‬ابتدا این تغییرات را در ربع اول ٔ‬
‫با تغییر ٔ‬
‫نیز برابر صفر است و با افزایش اندازه ‪ ،α‬مقدار ‪ tan α‬نیز افزایش می یابد‪.‬‬
‫زاویه ‪ α‬در ربع اول و نزدیک شدن آن به ‪ ، π‬مقادیر تانژانت تا چه حد افزایش می یابد؟‬ ‫الف) با افزایش مداوم مقادیر ٔ‬
‫‪2‬‬

‫ب) توضیح دهید اگر عدد حقیقی و مثبت ‪ a‬را داشته باشیم‪ ،‬چگونه می توان زاویه ای مانند ‪ α‬یافت‪ ،‬به طوری که ‪.tan α   =    a‬‬

‫‪sin‬‬ ‫‪tan‬‬

‫‪3‬‬
‫‪tan π‬‬

‫‪π‬‬
‫‪4‬‬
‫‪tan π‬‬

‫‪3‬‬
‫‪6‬‬
‫‪tan π‬‬

‫‪π π‬‬
‫‪6 4‬‬ ‫‪cos‬‬
‫‪O‬‬

‫کاردرکالس‬

‫الف) با بررسی تغییرات مقادیر تانژانت در ربع های دوم‪ ،‬سوم و چهارم مشخص کنید روند این تغییر در هر ربع افزایشی است یا‬
‫کاهشی؟‬

‫بازه تغییرات مقدار تانژانت را در هر ربع بنویسید‪.‬‬

‫ب) ٔ‬
 ‫فصل دوم       ‪ :‬مثلثات ‪31‬‬

‫دوم‬ ‫سوم‬ ‫چهارم‬

‫ربع‬

‫‪tan‬‬ ‫‪tan‬‬ ‫‪tan‬‬

‫‪tan 4π‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5π‬‬

‫‪tan 5π‬‬
‫‪4‬‬
‫‪6‬‬

‫‪tan 7π‬‬
‫‪6‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪2π 4‬‬
‫زوایا‬

‫‪3‬‬ ‫‪7π‬‬ ‫‪5π‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪tan 11π‬‬
‫‪tan 5π‬‬
‫‪6‬‬

‫‪4‬‬

‫‪6‬‬
‫‪tan 3π‬‬

‫‪7π‬‬

‫‪tan 7π‬‬
‫‪4‬‬

‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪11π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪π‬‬

‫‪3‬‬

‫‪tan 5π‬‬
‫‪3‬‬

‫‪3‬‬
‫‪tan‬‬ ‫‪2‬‬
‫افزایشی یا کاهشی‬

‫‪...........‬‬ ‫‪...........‬‬ ‫‪...........‬‬

‫بازه تغییرات‬

‫‪...........‬‬ ‫‪...........‬‬ ‫‪...........‬‬

‫به معنی کاهش یافتن است‪).‬‬ ‫پ) جدول زیر را کامل کنید‪( .‬عالمت به معنی افزایش یافتن و عالمت‬

‫ربع اول‬ ‫ربع دوم‬ ‫ربع سوم‬ ‫ربع چهارم‬

‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π 3 π 5π‬‬ ‫‪7π 5π 4π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪5π 7π 11π‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 4 6‬‬ ‫‪6 4 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 4 6‬‬

‫∞  ‪+‬‬
‫‪3‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪... ...‬‬ ‫‪... -1 ...‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪... ... ...‬‬ ‫‪... ... ... 0‬‬
‫‪3‬‬
 ‫‪32‬‬

‫تابع تانژانت‬

‫‪π‬‬
‫= ‪ ،) x‬عددی حقیقی به عنوان ‪tanx‬‬ ‫‪kπ +‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪k ∈‬‬ ‫دایره مثلثاتی (به جز‬
‫زاویه دلخواه در ٔ‬
‫همان طور که می بینیم به ازای هر ٔ‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪‬‬
‫=‪ D‬است و برد آن‬ ‫‪x ∈  x ≠ k π + 2 , k ∈  ‬‬ ‫مجموعه‬
‫ٔ‬ ‫دامنه این تابع‬
‫ضابطه ‪ y = tan x‬مشخص می کند‪ٔ .‬‬
‫ٔ‬ ‫داریم و تابعی با‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫مجموعه اعداد حقیقی است‪ .‬به سادگی می توان دید تابع ‪ ،y = tan x‬تابعی متناوب است‪ ١‬و دوره تناوب آن ‪ π‬است‪ ،‬زیرا‪:‬‬
‫‪tan (π + x) = tan x‬‬ ‫ ‬

‫کاردرکالس‬
‫‪π 3π‬‬
‫{ ‪ [0 , 2π] −‬بررسی کنید‪.‬‬ ‫} ‪,‬‬ ‫مجموعه‬
‫ٔ‬ ‫صعودی یا نزولی بودن تابع ‪ y = tan x‬را در‬
‫‪2 2‬‬

‫رسم تابع ‪y = tan x‬‬

‫فعالیت‬

‫در شکل زیر نمودار تابع ‪ y = tan x‬در ربع اول رسم شده است‪ .‬مشابه آن‪ ،‬نمودار این تابع را در ربع های دیگر رسم کنید‪.‬‬

‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪tan‬‬

‫‪π‬‬
‫‪3‬‬
‫‪π‬‬
‫‪4‬‬
‫‪π‬‬
‫‪6‬‬
‫‪0‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪π π π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪6 4 3‬‬

‫‪1‬ــ به دست آوردن دوره تناوب توابع شامل ‪ tan‬مدنظر نیست‪.‬‬

 y
3

1
x
-4π -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π

33 ‫ مثلثات‬:       ‫فصل دوم‬ -1

-2

-3

3
y ‫تمرین‬
2
.‫را به دست آورید‬1 ‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم هر یک از توابع زیر‬ 1
‫ (الف‬y = 1 + 2 sin -4π7x
x
-3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π
-1

π -2
‫ (ب‬y = 3 − cos x -3
2
x
‫(پ‬ y = −π sin ( ) − 2
2 y
3
3
‫(ت‬ y = − cos 3x 2
4
.‫ توابع داده شده را با نمودارهای زیر نظیر کنید‬x‫هر یک از‬
1
2
-4π -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π
-1

y = 1- cos2x )‫ت‬ y = sin 2x )‫پ‬ -2 y = 2 − cos 1 x )‫ب‬ y = sin πx )‫الف‬

y
-3
2
3

2y
3
1
2
x
-4π -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π
1
١( -1
x
-4π -3π -2π -π -2 0 π 2π 3π 4π
-1
-3
-2
y
-3
3

2y
3
1
2
x
-4π -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π
1
2(
-1
x
-4π -3π -2π -π -2 0 π 2π 3π 4π
-1
-3
-2

-3

y
3

2y
3
1

٣( -4π -3π -2π -π

2
0 π 2π 3π 4π
x
1
-1
x
-4π -3π -2π -π -2 0 π 2π 3π 4π
-1
-3
-2
y
-3y
3
3
2y
2
3
1
1
٤(
2
x
-4π -3π -2π -π 0
1 0
π 2π 3π 4π x
-4π -3π -2π -π π 2π 3π 4π
-1
-1 x
-4π -3π -2π -π -2 0 π 2π 3π 4π
-2
-1
-3
-3
-2

-3y
3

1
 ‫‪34‬‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم داده شده بنویسید‪.‬‬

‫ضابطه تابعی مثلثاتی با ٔ‬
‫ٔ‬ ‫در هر مورد‬ ‫‪3‬‬

‫(الف‬ ‫‪T=π‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪max = 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪min = -3‬‬

‫(ب‬ ‫‪T=3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪max = 9‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪min = 3‬‬
‫(پ‬ ‫‪T = 4π‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪max = -1 ,‬‬ ‫‪min = -7‬‬
‫‪π‬‬
‫(ت‬ ‫=‪T‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪max = 1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪min = -1‬‬

‫ضابطه مربوط به هر یک از نمودارهای داده شده را بنویسید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪4‬‬

‫‪y‬‬
‫‪3‬‬

‫(الف‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬ ‫‪7π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬

‫‪y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫(ب‬ ‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬ ‫‪7π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪x‬‬
‫ ‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬

‫‪ 5‬کدام یک از جمالت زیر درست و کدام یک نادرست است؟‬

‫الف) تابع تانژانت در دامنه اش صعودی است‪.‬‬
‫ب) می توان بازه ای یافت که تابع تانژانت در آن نزولی باشد‪.‬‬
‫پ) تابع تانژانت در هر بازه که در آن تعریف شده باشد‪ ،‬صعودی است‪.‬‬

‫با توجه به محورهای سینوس و تانژانت‪ ،‬در موارد زیر مقادیر ‪ sin α‬و ‪ tan α‬را با هم مقایسه کنید‪:‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪3π‬‬
‫‪< α < 2π‬‬ ‫ب)‬ ‫الف) ‪ 0 < α < π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫درس‬
‫معادالت مثلثاتی‬

‫معادالت مثلثاتی‬

‫معادله مثلثاتی نام دارد‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫زاویه مجهول داریم‪ ،‬یک‬
‫معادله ای که در آن اطالعاتی از نسبت های مثلثاتی یک ٔ‬
‫مثال‪ :‬تابع مثلثاتی ‪ y  =  sin x‬را که نمودار آن در زیر رسم شده است در نظر بگیرید‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-5 π‬‬ ‫‪-4 π‬‬ ‫‪-3 π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬
‫‪-1‬‬

‫همان طور که از نمودار پیداست‪ ،‬صفرهای این تابع جواب های معادله مثلثاتی ‪ sin x   =0‬می باشد‪ .‬به عبارت‬
‫دیگر جواب های این معادله که به صورت … ‪ x =…, -3π , -2π , -  π , 0 , π , 2π , 3π ,‬می باشند‪ ،‬محل‬
‫تقاطع تابع ثابت ‪( y =0‬یعنی محور‪x‬ها) و تابع ‪ y = sinx‬است‪.‬‬
‫این جواب ها را می توان به صورت کلی ‪x   =k π‬که ‪ k‬یک عدد صحیح است نمایش داد‪.‬‬
‫به طور مشابه جواب های معادله ‪ sin x =1‬مقادیری از ‪ x‬هستند که به ازای آنها مقدار ‪ sin x‬برابر ‪ 1‬می شود‪.‬‬
‫این مقادیر محل تقاطع‪ y =1‬و ‪ y = sinx‬است که در نمودار زیر رسم شده اند‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬

‫‪-5 π‬‬ ‫‪-4 π‬‬ ‫‪−4π‬‬ ‫‪-3 π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪−2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪+2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬

‫جواب های این معادله به صورت ‬

‫‪x‬‬

‫می باشند که به صورت کلی ‪ x = π + 2k π , k ∈ ‬قابل نمایش است‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫اکنون معادله ‪ sin x = 1‬را در نظر می گیریم‪ .‬فعالیت بعد به شما کمک می کند تا جواب های این معادله را‬
‫‪2‬‬
‫بیابید‪.‬‬
 ‫‪36‬‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬‬
‫است مثال بزنید‪.‬‬ ‫چند زاویه را که مقدار سینوس آنها برابر‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ 2‬خط ‪ y = 1‬و نمودار ‪ y = sin x‬را در زیر رسم کرده ایم‪ .‬مقادیری را که مثال زده اید روی نمودار پیدا کنید‪ .‬این مقادیر‬
‫‪2‬‬
‫متناظر با چه نقاطی از شکل زیر می باشند؟ آیا مقادیری که پیدا کرده اید در بین نقاط نمایش داده شده در زیر هستند؟‬

‫‪y‬‬

‫‪y= 1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-5 π‬‬ ‫‪-4 π‬‬ ‫‪-3 π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪−4π +‬‬ ‫‪−3π −‬‬ ‫‪−2π +‬‬ ‫‪−π −‬‬ ‫‪π−‬‬ ‫‪2π +‬‬ ‫‪3π −‬‬ ‫‪4π +‬‬ ‫‪5π −‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪sin x‬‬ ‫‪ 3‬طول تعدادی از نقاط تقاطع دو نمودار ‪ y = 1‬و ‪ y = sin x‬را که در شکل فوق مشخص شده اند‪ ،‬در معادله‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫جایگذاری کنید‪ .‬آیا در معادله صدق می کنند؟ چه نتیجه ای می گیرید؟‬

‫‪1‬‬
‫است رسم شده اند‪ .‬کدام دسته از زوایای‬ ‫‪ 4‬در دایره مثلثاتی زیر خط ‪ y = 1‬و زوایای ‪ π‬و ‪ π − π‬که سینوس آنها برابر‬
‫‪2‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪ π −‬هستند؟ آنها را در جاهای خالی‬ ‫مشخص شده بر روی نمودار سؤال قبل هم انتها با زاویه ‪ π‬و کدام دسته هم انتها با زاویه‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π π ππ ππ ππ ππ π π π π‬‬
‫‪6‬‬
‫‪π,2+π +−,2π, +2π +, 2π2+π + 2π +‬‬
‫‪−2π +−2−‬‬
‫‪6 6 66 66 66 66 6 6 6 6‬‬
‫زیر مرتب کنید‪ .‬آیا می توانید دو دسته زیر را از دو طرف ادامه دهید؟‬
‫‪π‬‬ ‫‪π π‬‬
‫‪π π‬‬ ‫‪π ππ π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫انتها با‬
‫‪:‬هم‪−2π‬‬
‫‪+ ......‬‬
‫‪, −2,π−+22‬‬
‫‪6 6‬‬
‫‪ππ+, + , , 2π +2π +, ......‬‬
‫‪6 66 6‬‬ ‫‪6 6‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6 6‬‬
‫‪π π π ππ π π π π π ππ π π π‬‬
‫انتها‪−π‬با‪π − π‬‬
‫‪− −π‬‬‫‪:‬هم‬
‫‪π −−......‬‬
‫‪− −, −π‬‬
‫‪−π−π‬‬ ‫‪π − π,−π −3 ππ−,−3 π3−π − 3, π‬‬
‫‪......‬‬
‫‪−‬‬
‫‪6 6 6 66 6 6 6 6 6 66 6 6 6‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π ππ‬‬ ‫‪ππ π‬‬ ‫‪π π‬‬ ‫‪π π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪π−‬‬ ‫‪π−π‬‬
‫‪− π− −‬‬ ‫‪−ππ−−π‬‬
‫‪− −‬‬ ‫‪3π − π − 3 π −3 π − 2k π + π − 6‬‬ ‫‪2k π +‬‬
‫‪y=1‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6 66‬‬ ‫‪66 6‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π− π‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪6‬‬
‫فصل دوم ‪ :‬مثلثات ‪37‬‬

‫برای عدد حقیقی ‪ -1≤  a  ≤1‬که ‪ ،sinx   =a‬زاویه ای مانند ‪ α‬وجود دارد که برای آن داریم ‪ .sin α=a‬بنابراین معادله ‪sin x   = a‬‬
‫به صورت ‪ sin x    =  sin α‬بازنویسی می شود‪ .‬اکنون برای یافتن جواب های معادله ‪ sin x    =sin α‬باید رابطه بین کمان های ‪ x‬و ‪ α‬را‬
‫بیابیم‪.‬‬
‫با توجه به دایره مثلثاتی زیر رابطه بین کمان معلوم ‪ α‬و کمان های مجهول ‪ x‬به طوری که ‪ sinx    = sin α‬در دوران های مختلف‬
‫به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪ x    =   (2k  +1) π -α , k ∈ ‬و ‪sinx   =   sinα ⇒ x   =2k  π+α‬‬ ‫ ‬

‫‪2kπ + α‬‬
‫‪2kπ + π − α‬‬
‫‪y =a‬‬
‫‪π−α‬‬
‫‪α‬‬

‫جواب های کلی معادله ‪ sinx = sinα‬به صورت ‪ x   =2k  π  +  α‬و ‪ x   =(2k  +1)π-  α‬می باشد که ‪.k  ∈ ‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪ sin x‬را حل کنید‪.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫مثال‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪sin x = −‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫=‪sin‬‬
‫) ‪x sin (−‬‬ ‫ ‬
‫‪6‬‬
‫‪‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪x= 2k π − 6‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫ ‬
‫‪x= 2k π + 7π‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫‪6‬‬

‫کاردرکالس‬

‫معادالت زیر را حل کنید‪.‬‬

‫= ‪( 2sin x − 3‬الف‬
‫‪0‬‬ ‫ ‬
‫= ‪( 4 sin x + 8‬ب‬‫‪0‬‬ ‫ ‬
 ‫‪38‬‬

‫فعالیت‬

‫نمودار تابع ‪ y = cos x‬و خط ‪ y = 3‬در زیر رسم شده اند‪ .‬مشابه فعالیت قبل به سؤاالت زیر پاسخ دهید تا جواب های معادله‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪ cosx‬را بیابید‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫=‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪-4 π‬‬ ‫‪-3 π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪3‬‬
‫= ‪x‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪2k π + π‬‬ ‫را با توجه به نقاط تقاطع دو‬ ‫= ‪cosx‬‬ ‫الف) برخی از جواب های معادله‬
‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π‬‬ ‫نمودار پیدا کنید‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪−π‬‬
‫‪6‬‬

‫‪2k π − π‬‬
‫ب) با استفاده از دایره مثلثاتی روبه رو و محل تقاطع خط ‪ x = 3‬با دایره‬
‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫مثلثاتی‪ ،‬جواب های معادله فوق را به دست آورید‪.‬‬
‫برای هر عدد حقیقی ‪ -1≤a  ≤1‬در معادله ‪ cosx   =a‬زاویه ای چون ‪ α‬وجود دارد‬
‫که ‪.cos  α   = a‬‬

‫‪2k π + α‬‬ ‫بنابراین برای حل معادله فوق کافی است ابتدا آن را به صورت ‪cos x   =cos α‬‬
‫‪α‬‬
‫نوشته و سپس رابطه بین زوایای ‪ x‬و ‪ α‬را با توجه به دایره مثلثاتی روبه رو به صورت‬
‫‪−α‬‬
‫زیر به دست آوریم‪.‬‬
‫‪2k π − α‬‬
‫‪ x     =   2k  π - α , k ∈ ‬و ‪cos x    =  cos α ⇒ x    =   2k  π + α‬‬ ‫ ‬

‫می باشند که ‪.k  ∈ ‬‬ ‫   ‪x‬‬ ‫جواب های کلی معادله ‪ cosx    = cosα‬به صورت ‪= 2k  π   ±   α‬‬
‫فصل دوم ‪ :‬مثلثات ‪39‬‬

‫مثال‪ :‬جواب های معادله ‪ cosx = 1‬را به دست آورید‪ .‬کدام جواب ها در بازه ]‪ [ −3π, π‬می باشند؟‬
‫‪2‬‬

‫می دانیم ‪ cos π = 1‬پس معادله به صورت ‪ cos x = cos π‬می باشد‪ .‬بنابراین جواب های کلی معادله به صورت زیر هستند‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪x= 2k π ±‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪3‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π π π‬‬
‫‪x = −2π − , −2π + , − ,‬‬ ‫اکنون با جایگذاری مقادیر صحیح به جای ‪ k‬در عبارت فوق نتیجه می شود که جواب های‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 3 3‬‬

‫از معادله فوق در بازه داده شده می باشند‪.‬‬

‫مثال‪ :‬معادله ‪   sin2x   =  sin3x‬را حل کنید‪.‬‬
‫می دانیم که جواب های این معادله به شکل زیر هستند‪:‬‬

‫‪2x= 2k π + 3x ⇒ x= 2k π‬‬ ‫‪, k ∈‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪(2k + 1)π‬‬ ‫ ‬
‫=‪2‬‬
‫=⇒ ‪x (2k + 1)π − 3x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪5‬‬
‫‪, k ∈‬‬

‫‪ 2sin 3x −‬را حل کنید‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬معادله ‪0‬‬

‫=‪2‬‬
‫= ‪2sin 3x − 2‬‬
‫‪0‬‬ ‫ ‬
‫‪2sin 3x = 2‬‬ ‫ ‬

‫‪‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2k π π‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3x= 2k π + 4 ⇒ x= 3 + 12‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫= ‪sin 3x = ⇒ sin 3x‬‬
‫‪sin ⇒ ‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫=‪3‬‬ ‫‪π‬‬ ‫)‪(2k + 1‬‬ ‫‪π‬‬
‫=⇒ ‪x (2k + 1)π −‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪π−‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬

‫مثال‪ :‬یک بازیکن هندبال توپ را با سرعت‬

‫‪ 16 m   /s‬برای هم تیمی خود که در ‪ 12/8‬متری او‬
‫قرار دارد پرتاب می کند‪ .‬اگر رابطه بین سرعت توپ‬
‫‪( v‬بر حسب متر بر ثانیه)‪ ،‬مسافت طی شده افقی ‪( d‬بر‬
‫‪θ‬‬
‫حسب متر) و زاویه پرتاب ‪ θ‬به صورت زیر باشد‪ ،‬آنگاه‬
‫زاویه پرتاب توپ چقدر بوده است؟‬
‫‪v 2 sin 2θ‬‬
‫=‪d‬‬
‫‪10‬‬
 ‫‪40‬‬

‫از رابطه داده شده به دست می آید‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪(16) 2 sin 2θ‬‬ ‫‪12 / 8 × 10‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2θ= 2k π + 6‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫=‪12 / 8‬‬ ‫=‪⇒ sin 2θ‬‬ ‫=‪⇒ sin 2θ‬‬ ‫‪⇒ ‬‬ ‫ ‬
‫‪10‬‬ ‫‪256‬‬ ‫‪2‬‬ ‫=‪2‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪θ (2k + 1)π −‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫‪6‬‬

‫با توجه به شکل‪ ،‬جواب قابل قبول ‪ θ = π‬و ‪ θ = 5π‬می باشد‪.‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪3‬‬
‫= ‪ sin x cos x‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬جواب های معادله‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬
‫‪2sin x cos‬‬ ‫=‪x 2‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪sin 2x‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬

‫‪2x = 2k π + ⇒ x = k π +‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪π ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫=‬
‫‪sin‬‬ ‫‪2x sin ⇒ ‬‬ ‫ ‬
‫‪3 ‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪(2k + 1)π π‬‬
‫=‪2‬‬
‫=⇒ ‪x (2k + 1)π −‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬

‫مثال‪ :‬معادله ‪ cosx (2cosx  - 9) = 5‬را حل کنید‪.‬‬

‫ابتدا این معادله را به صورت ‪2cos2x   - 9cosx   - 5 = 0‬می نویسیم‪ .‬با تغییر متغیر ‪ cosx =t‬می توان معادله فوق را به معادله درجه دوم‬
‫‪1‬‬
‫و ‪ t   =   5‬است‪ .‬بنابراین جواب های معادله مثلثاتی باال از حل‬ ‫‪t= −‬‬ ‫‪ 2t2 - 9t    -  5 = 0‬تبدیل کرد‪ .‬جواب های این معادله‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫به دست می آیند‪ .‬از آنجا که ‪ cosx    =   5‬جواب ندارد (چرا؟) فقط جواب های معادله‬ ‫‪cosx = −‬‬ ‫دو معادله ساده ‪ cosx    =   5‬و‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪ cosx‬را به دست می آوریم‪.‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪cos x = −‬‬ ‫‪⇒ cos x = cos‬‬ ‫‪⇒ x = 2k π ±‬‬ ‫‪, k ∈‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫مثال‪ :‬معادله ‪ sinx   +  cosx   =1‬را در بازه ‪ 0≤  x    ≤2π‬حل کنید‪.‬‬
‫‪sinx   +  cosx     =1‬‬
‫   ‪sinx     =1-  cosx‬‬
‫ ‪sin2x    =   (1-  cosx  )2‬‬ ‫طرفین را به توان ‪ 2‬می رسانیم‪.‬‬
‫ ‪sin2x     =1-2  cosx    +  cos2x‬‬ ‫استفاده از رابطه ‪sin2x      =   1-cos2x‬‬
 ‫فصل دوم ‪ :‬مثلثات ‪41‬‬

‫‪1-cos2x   =1-2  cosx    +  cos2x‬‬
‫‪2  cos2x     -2  cosx    =0‬‬
‫‪ cosx    -1= 0‬یا ‪2  cosx    (cosx    -1)=0 ⇒ 2  cosx    =0‬‬

‫اکنون جواب های معادله های به دست آمده را در بازه ‪ 0≤  x    ≤2π‬می یابیم‪:‬‬

‫‪π 3π‬‬
‫= ‪2cos x = 0 ⇒ cos x = 0 ⇒ x‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪cosx    -1= 0 ⇒ cos x = 1 ⇒ x    =0 , 2π‬‬

‫از آنجا که در گام سوم از به توان رساندن استفاده کرده ایم باید جواب های به دست آمده فوق را در معادله گذاشته و درستی آنها را‬
‫‪3π‬‬
‫جواب معادله داده شده نیست و بنابراین غیرقابل قبول است اما‬ ‫=‪x‬‬ ‫تحقیق کنیم (چرا؟)‪ .‬پس از بررسی معلوم می شود که‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫= ‪ x‬مقادیر به دست آمده جواب معادله در بازه داده شده هستند‪.‬‬ ‫‪0,‬‬ ‫‪ 2π‬و‬
‫‪2‬‬

‫در شکل زیر نمودار تابع ‪ y        =tanx‬و خط ‪ y  =a‬که ‪ a‬یک عدد حقیقی است رسم شده اند‪ .‬از روی نمودار این دو تابع می توان‬
‫مشاهده کرد که جواب های معادله ‪ tanx      = a‬همان طول نقاط تقاطع دو نمودار است‪ .‬در واقع همواره برای عدد حقیقی ‪،a‬که‬
‫‪ tanx   =a‬زاویه ای چون ‪ α‬وجود دارد که برای آن داریم ‪ .tanα    = a‬بنابراین معادله ‪ tanx   =a‬به صورت ‪   tanx   =tanα‬بازنویسی‬
‫می شود‪ .‬اکنون برای یافتن جواب های معادله ‪   tanx   =tanα‬باید رابطه بین زوایای ‪ x‬و ‪ a‬را بیابیم‪.‬‬

‫‪y‬‬

‫‪8‬‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪y =a‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪-5‬‬

‫‪-6‬‬

‫‪-7‬‬

‫‪-8‬‬
 ‫‪42‬‬

‫‪sin‬‬ ‫‪tan‬‬

‫‪y =a‬‬

‫از دایره مثلثاتی و محور تانژانت در شکل مقابل می توان‬

‫دریافت که رابطه بین زوایای ‪ x‬و ‪ α‬به صورت ‪ x   =k   π+α‬که ‪k‬‬
‫‪π+α‬‬ ‫یک عدد صحیح است‪ ،‬می باشد‪.‬‬
‫‪α‬‬ ‫‪cos‬‬

‫در نمودار باال اگر ‪ a = 1‬باشد‪ ،‬داریم‪:‬‬

‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪tan x = 1 ⇒ tan x = tan‬‬
‫‪4‬‬
‫‪⇒ x = kπ +‬‬
‫‪4‬‬
‫) ‪(k ∈ z‬‬
‫‪α‬‬
‫‪+‬‬
‫‪kπ‬‬

‫جواب های کلی معادله ‪   tanx    =   tanα‬به صورت ‪  x    = k   π  +  α‬می باشد که در آن ‪. k ∈ ‬‬

‫مثال‪ :‬معادله ‪    tan x     =     tan 5 x‬را حل کنید‪.‬‬

‫‪kπ‬‬
‫= ‪x = k π + 5x ⇒ 4x = k π → x‬‬
‫‪4‬‬
‫(‬ ‫)‪‬‬ ‫حل‪ :‬‬
‫ مانده ‪ ) k ∈  ( k‬بر ‪ 4‬برابر ‪ 2‬نباشد‪( .‬چرا؟)‬
‫جواب هایی قابل قبول اند که باقی ٔ‬

‫تانژانت مجموع و تفاضل دو زاویه‬

‫از روابط مجموع و تفاضل زوایا برای نسبت های مثلثاتی سینوس و کسینوس می توان روابط مجموع و تفاضل زوایا را برای‬
‫تانژانت به صورت زیر به دست آورد‪.‬‬
‫‪sin)α + β( sin α cos β + cos α sin β‬‬
‫=‬
‫)‪tan‬‬ ‫(‪α + β‬‬ ‫=‬
‫‪cos)α + β( cos α cos β − sin α sin β‬‬
‫‪sin α cos β‬‬ ‫‪cos α sin β‬‬
‫‪+‬‬
‫‪cos α cos β‬‬ ‫‪cos α cos β‬‬ ‫‪tan α + tan β‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪cos α cos β‬‬ ‫‪sin α sin β‬‬ ‫‪1− tan α tan β‬‬
‫‪−‬‬
‫‪cos α cos β‬‬ ‫‪cos α cos β‬‬

‫ ‬
‫همچنین با تغییر ‪ β‬به ‪ -β‬در رابطه فوق رابطه تفاضل زوایا به صورت زیر به دست می آید‪.‬‬
‫‪tan α − tan β‬‬
‫= (‪tan)α − β‬‬
‫‪1+ tan α tan β‬‬
‫فصل دوم ‪ :‬مثلثات ‪43‬‬

‫مثال‪ :‬نشان دهید در شکل زیر رابطه بین زاویه دید دوربین (‪ )β‬با فاصله افقی آن با تابلو نقاشی به صورت زیر است‪.‬‬
‫‪2 /5 x‬‬
‫= ‪tan β‬‬
‫‪x 2 + 1/5‬‬

‫‪2/5 m‬‬

‫‪β‬‬
‫‪0/5 m‬‬

‫‪θ‬‬
‫‪α‬‬
‫‪x‬‬

‫سپس زاویه دید را در حالتی که فاصله افقی برابر یک متر است به دست آورید‪.‬‬
‫حل‪ :‬با توجه به شکل برای مثلث قائم الزاویه پایین شکل داریم‪:‬‬
‫‪0 /5‬‬
‫= ‪tan α‬‬
‫‪x‬‬
‫همچنین برای مثلث بزرگ که یک زاویه آن ‪ θ‬است داریم‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪tan θ‬‬
‫‪x‬‬
‫اکنون با استفاده از رابطه تفاضل زوایا برای تانژانت به دست می آید‪:‬‬
‫‪3 0 /5‬‬ ‫‪2 /5‬‬
‫‪−‬‬
‫‪tan θ − tan α‬‬ ‫‪x = 2 /5x‬‬
‫=‪tan‬‬
‫‪β tan(θ − α‬‬
‫=‬ ‫)‬ ‫=‪= x x‬‬
‫‪1+ tan θ tan α 1+ 3 × 0 /5 x 2 + 3 x 2 + 3‬‬
‫‪x x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x2‬‬
‫وقتی فاصله افقی برابر یک متر آنگاه داریم‪:‬‬
‫‪2 /5 × 1 2 /5‬‬
‫= ‪x = 1 → tan β‬‬ ‫=‬ ‫‪= 1‬‬
‫‪2 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪/‬‬‫‪5‬‬
‫‪1 +‬‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫پس جواب های معادله ‪ tanβ=1‬به صورت زیر به دست می آیند‪:‬‬ ‫‪tan‬‬ ‫از طرفی می دانیم که ‪=1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪π‬‬
‫‪β = kπ +‬‬
‫‪4‬‬
‫لیکن با توجه به شکل تنها جواب منطقی در حالت ‪ k   =0‬که مقدار ‪ β = π‬را به دست می دهد قابل قبول می باشد‪.‬‬
‫‪4‬‬
 ‫‪44‬‬

‫تمرین‬

‫معادالت زیر را حل کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪( sin p = sin 3x‬الف‬ ‫‪( cos2x   -  cos x    +  1  =   0‬ب ‬ ‫ ‬

‫‪2‬‬
‫‪(   cos x    =  cos2x‬پ‬ ‫‪( cos2x    -  3sin x    +  1  =   0‬ت ‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫= ‪( cos 2 x − sin x‬ث‬ ‫‪( sin x    -  cos2x    =   0‬ج ‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬
‫‪( tan (2x -1) = 0‬چ‬ ‫‪( tan3x = tan πx‬ح ‬ ‫ ‬

‫مثلثی با مساحت ‪ 3‬سانتی متر مربع مفروض است‪ .‬اگر اندازه دو ضلع آن به ترتیب ‪ 2‬و ‪ 6‬سانتی متر باشند‪ ،‬آنگاه چند مثلث با‬ ‫‪2‬‬

‫این خاصیت ها می توان ساخت؟‬

 ‫حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت‬
‫حدهای نامتناهی‬
‫حد در بی نهایت‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫فصل‬

‫آذربایجان غربی ( ماکو)‬

‫‪ f (x ) = 100‬مدل سازی می شود که در آن‬

‫بسیاری از پدیده های طبیعی به وسیله توابع ریاضی مدل سازی می شوند‪ .‬در مسئله پاک سازی آب رودخانه ها‪ ،‬با تابع ‪255x‬‬
‫‪−x‬‬
‫‪ x‬درصد آلودگی و ) ‪ f   (x‬هزینه پاک سازی برحسب میلیون تومان است‪ .‬از آنجا که این تابع رفتار بی نهایت دارد برای پاک سازی نزدیک صد درصد آلودگی های آب‬
‫این رودخانه هزینه ها بسیار زیاد خواهد بود‪ .‬به طوری که می توان گفت هزینه ها به سمت بی نهایت میل می کند‪.‬‬
 ‫حدهای نامتناهی‬ ‫‪1‬‬
‫درس‬

‫در سال قبل با حد یک تابع در یک نقطه آشنا شدیم‪ .‬دیدیم که ‪ l‬حد تابع ‪ f‬در نقطه ‪ a‬است هرگاه بتوانیم‬
‫مقدارهای )‪ f  (x‬را به دلخواه (هر قدر که بخواهیم) به ‪ l‬نزدیک کنیم به شرطی که ‪ x‬را به اندازه کافی به ‪( a‬از‬
‫دو طرف ‪ )a‬نزدیک کرده باشیم اما ‪ x‬برابر ‪ a‬نشده باشد در این درس با رفتار برخی دیگر از توابع در همسایگی‬
‫محذوف یک نقطه آشنا می شویم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪y‬‬

‫‪10‬‬
‫‪1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫در سال قبل با نمودار تابع گویای‬
‫‪9‬‬ ‫‪x‬‬
‫آشنا شدیم می خواهیم رفتار این تابع را در همسایگی‬
‫‪8‬‬

‫راست ‪ x = ٠‬بررسی کنیم‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬
‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪47‬‬

‫جدول زیر رفتار تابع را به ازای برخی از مقادیر ‪ x‬نشان می دهد آن را تکمیل کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪0/01‬‬ ‫‪0/001‬‬ ‫‪0/0001‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪0‬‬

‫)‪f  (x‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫تعریف نشده‬

‫اگر بخواهیم )‪ f  (x‬از یک میلیون بزرگ تر شود مقدار ‪ x‬از چه عددی باید کوچک تر شود؟‬ ‫‪2‬‬

‫وقتی ‪ x‬با مقادیر بزرگ تر از صفر به صفر نزدیک می شود آیا مقادیر تابع به عددی خاص نزدیک می شوند؟ چرا؟‬ ‫‪3‬‬

‫با توجه به این فعالیت مشاهده می شود که وقتی ‪ x‬با مقادیر بزرگ تر از صفر به صفر نزدیک می شود مقادیر )‪ f  (x‬بدون هیچ‬
‫محدودیتی افزایش می یابد‪ .‬به بیان دیگر می توان )‪ f  (x‬را از هر عدد مثبت دلخواهی‪ ،‬بزرگ تر کرد به شرطی که ‪ x‬را به اندازه کافی‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪lim+‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫با مقادیر بزرگ تر از صفر‪ ،‬به صفر نزدیک کرد در این صورت می نویسیم‪:‬‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬

‫تذکر‪ :‬این نماد نشان می دهد که حد فوق موجود نیست‪ .‬چون مقدار تابع به عدد خاصی نزدیک نمی شود و مثبت بی نهایت‬
‫فقط یک نماد است که نشان می دهد مقدار تابع از هر عدد مثبتی می تواند بزرگ تر باشد‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫برای تابع‬
‫‪x‬‬

‫الف) جدول زیر را کامل کنید‪:‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪-0/2‬‬ ‫‪-0/1‬‬ ‫‪-0/001‬‬ ‫‪-0/0001‬‬ ‫‪-0/00001‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪f  (x‬‬ ‫‪-1000‬‬ ‫‪...‬‬ ‫تعریف نشده‬

‫ب) اگر بخواهیم مقدار )‪ f  (x‬از ‪ -106‬کوچک تر شود ‪ x‬باید چگونه انتخاب شود؟‬

‫پ) وقتی ‪ x‬از سمت چپ به صفر نزدیک شود )‪ f  (x‬چه تغییری می کند؟‬

‫‪1‬‬
‫چه می توان گفت؟‬ ‫‪lim−‬‬ ‫ت) در مورد‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬
 ‫‪48‬‬

‫صفحه قبل مشاهده شد تعریف زیر را می توان ارائه داد‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫با توجه به آنچه در فعالیت و کار در کالس‬

‫تعریف حدهای یک طرفه نامتناهی‬

‫فرض کنیم تابع ‪ f‬در یک همسایگی راست نقطه ای مانند ‪ a‬تعریف شده باشد در این صورت ∞‪ lim+ f (x ) = +‬بدین‬
‫‪x →a‬‬
‫معنی است که می توانیم )‪ f  (x‬را به دلخواه هر قدر بخواهیم از هر عدد مثبتی بزرگ تر کنیم به شرطی که ‪ x‬را از سمت‬
‫راست به اندازه کافی به ‪ a‬نزدیک کرده باشیم‪.‬‬
‫همچنین فرض کنیم تابع ‪ f‬در یک همسایگی چپ نقطه ای مانند ‪ a‬تعریف شده باشد در این صورت‬
‫∞‪lim f (x ) = +‬‬
‫‪x →a −‬‬
‫بدین معنی است که می توانیم )‪ f  (x‬را به دلخواه هر قدر بخواهیم از هر عدد مثبتی بزرگ تر کنیم به شرطی که ‪ x‬را از‬
‫سمت چپ به اندازه کافی به ‪ a‬نزدیک کرده باشیم‪.‬‬

‫نیز مشابه تعاریف فوق است‪ .‬توصیف‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬ ‫و‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬ ‫تذکر‪ :‬تعریف حدهای یک طرفه نامتناهی‬
‫‪x →a −‬‬ ‫‪x →a +‬‬

‫حالت های مختلف حدهای یک طرفه نامتناهی در شکل های زیر آمده است‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪f‬‬
‫‪f‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫∞‪lim f (x ) = −‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬

‫‪x →a +‬‬ ‫‪x →a −‬‬ ‫‪x →a −‬‬ ‫‪x →a +‬‬

‫‪y‬‬

‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫در شکل روبه رو رسم شده‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مثال‪ :‬نمودار تابع‬
‫‪3‬‬ ‫| ‪|x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫است می خواهیم رفتار تابع ‪ f‬را در همسایگی محذوف نقطه ‪= 0‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫بررسی کنیم به جدول صفحه بعد توجه کنید‪:‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬
‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪49‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-0/5‬‬ ‫‪-0/1‬‬ ‫‪-0/01‬‬ ‫‪-0/001‬‬ ‫→ ‪000‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪← 000‬‬ ‫‪0/001‬‬ ‫‪0/01‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪0/5‬‬

‫)‪f  (x‬‬ ‫‪ ← 000‬تعریف نشده → ‪000‬‬

‫مشاهده می شود با نزدیک کردن ‪ x‬به اندازه کافی به صفر‪ ،‬مقدارهای )‪ f  (x‬را می توان به دلخواه بزرگ کرد بنابراین )‪ f  (x‬از‬
‫هر عدد دلخواهی بزرگ تر می شود و در نتیجه مقدار حد تابع یک عدد خاصی نمی شود و حد متناهی ندارد‪ .‬در اینجا می نویسیم‬
‫∞ ‪. lim 1 = +‬‬
‫‪x →0 | x‬‬ ‫|‬

‫تعریف‪:‬‬
‫∞ ‪ lim f (x ) = +‬یعنی اینکه می توانیم )‪f  (x‬‬
‫فرض کنید تابع ‪ f‬در همسایگی محذوف ‪ a‬تعریف شده باشد در این صورت‬
‫‪x →a‬‬
‫را به میزان دلخواه از هر عدد مثبت بزرگ تر کنیم به شرطی که ‪ x‬را به اندازه کافی به ‪ a‬نزدیک کرده باشیم‪.‬‬

‫تعریف مشابهی از حد در مورد تابع هایی که وقتی ‪ x‬به ‪ a‬نزدیک می شود و مقدار تابع خیلی کوچک تر می شود در زیر وجود دارد‪.‬‬

‫تعریف‪:‬‬
‫فرض کنید تابع ‪ f‬در همسایگی محذوف ‪ a‬تعریف شده باشد در این صورت ∞ ‪ lim f (x ) = −‬یعنی اینکه می توانیم‬
‫‪x →a‬‬
‫مقدارهای )‪ f  (x‬را به میزان دلخواه از هر عدد منفی کوچک تر کنیم به شرطی که ‪ x‬را به اندازه کافی به ‪ a‬نزدیک کرده‬
‫باشیم‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫= ) ‪. lim− f (x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫و‬ ‫∞‪lim+ f (x ) = +‬‬ ‫در نقطه ‪ x = 0‬می توان گفت‪:‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪x‬‬
‫مثال‪ :‬برای ّ‬
‫حد تابع‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x →0‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪lim−‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫و‬ ‫‪lim+‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫در نقطه ‪ x = 0‬می توان گفت‪:‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مثال‪ :‬در مورد حد تابع‬
‫‪x →0‬‬ ‫| ‪|x‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫| ‪|x‬‬ ‫| ‪|x‬‬
 ‫‪50‬‬

‫کاردرکالس‬

‫نمودار توابع ‪ g ،f‬و ‪ h‬در شکل های زیر داده شده اند با توجه به آنها حدود خواسته شده را در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y xh(x) = tan‬‬

‫‪h(x) = tan‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪g(x ) = log x3g(x ) = log x3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x −2‬‬ ‫‪x −2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪π‬‬ ‫‪0 π‬‬ ‫‪π 3π‬‬
‫‪− 3π−‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪1 -1 20‬‬
‫‪− 3π‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1-3 0 -2‬‬ ‫‪1 -1‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪7 5 -3 6 -2 7 -1-3 0 -2‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7 -π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪−‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪2 2‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬

‫‪lim f (x ) = ‬‬ ‫‪lim g (x ) = ‬‬

‫‪x →2−‬‬ ‫‪x →0+‬‬

‫‪lim f (x ) = ‬‬
‫‪x →2+‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪h(x) = tan x‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪g(x ) = log x3‬‬ ‫‪lim h (x ) = ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪x →( − ) +‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪− 3π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪−‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪lim h (x ) = ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪x →( ) −‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪lim h (x ) = ‬‬

‫‪π‬‬
‫‪x →( ) +‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪2‬‬

‫خواندنی‬
‫بی نهایت مفهومی انتزاعی است که در رشته های مختلف ریاضیات با تعبیرات مختلف به کار می رود و معموال ً به معنای «فراتر از هر مقدار» است و برای توصیف مقادیر بیش‬
‫از هر عدد به کار می رود و نشانه آن در ریاضیات ∞ می باشد‪.‬‬
‫این نماد به صورت چیزی است که محدود نیست و در آن هیچ محدودیت فضایی و زمانی وجود ندارد‪ .‬در حسابان بی نهایت به معنای حدی بی کران است ∞ → ‪ x‬یعنی‬
‫متغیر ‪ x‬فراتر از هر مقدار در نظر گرفته شده رشد می کند‪.‬‬
‫بی نهایت دارای دو مفهوم فیزیکی و ریاضی است که کامال ً با یکدیگر متفاوت اند مفهوم فیزیکی بی نهایت دارای تعریف دقیقی نیست و در جاهای مختلف دارای تعاریف‬
‫متفاوت است‪ .‬به عنوان مثال می گوییم اگر جسم در کانون عدسی محدب قرار گیرد تصویر در بی نهایت تشکیل می شود‪ .‬حال اگر دو عدسی با فواصل کانونی متفاوت در نظر‬
‫بگیریم و اجسامی را روی کانون این دو عدسی قرار دهیم‪ .‬طبق قاعده تصاویر هر دو در بی نهایت تشکیل می شود‪ .‬اما تصویر این دو دقیقاً در یک نقطه تشکیل نمی شود‪.‬‬
‫یعنی بی نهایت برای این دو عدسی متفاوت است اما مفهوم بی نهایت در ریاضیات کامال ً متفاوت با بی نهایت فیزیکی است در ریاضیات می گوییم «بی نهایت از هر مقدار دیگری‬
‫بیشتر است» این مفهوم دقیقاً همان مفهومی است که در «حد در بی نهایت» در نظر گرفته می شود‪ .‬به عنوان مثال در حد تابع می گوییم ∞ → ‪ x‬یعنی اینکه ‪ x‬از هر عدد انتخاب‬
‫شده ای بزرگ تر باشد‪.‬‬
‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪51‬‬

‫‪1‬‬
‫برخی از قضایای حدهای بی نهایت‬

‫قضیه ‪ :١‬اگر ‪ n‬یک عدد طبیعی باشد؛ آن گاه‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫∞ ‪+‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪ n‬عددی زوج باشد‪،‬‬
‫‪lim+‬‬ ‫‪                                         lim−‬و                                          ∞‪= +‬‬ ‫‪=‬‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∞ ‪−‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ n‬عددی فرد باشد‪،‬‬

‫مثال‪ :‬با توجه به قضیه فوق می توان نوشت‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪lim+‬‬ ‫‪4‬‬
‫∞‪= +‬‬ ‫‪                        lim−‬و‬ ‫‪4‬‬
‫∞‪= +‬‬ ‫‪lim−‬‬ ‫∞‪= −‬‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪x3‬‬

‫و برعکس‪.‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫آن گاه‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫و‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫قضیه ‪ :2‬الف) اگر‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a −‬‬ ‫‪x →a +‬‬

‫و برعکس‪.‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = −‬‬ ‫آن گاه‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = −‬‬ ‫و‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = −‬‬ ‫ب) اگر‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a −‬‬ ‫‪x →a +‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫و در نتیجه‬ ‫‪lim−‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫و‬ ‫‪lim+‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫مثال‪:‬‬
‫|‪x →1 | x − 1‬‬ ‫‪x →1‬‬ ‫|‪| x − 1‬‬ ‫‪x →1‬‬ ‫|‪| x − 1‬‬

‫کاردرکالس‬

‫با استفاده از نمودار توابع داده شده و همچنین قضایای باال حاصل حدود زیر را به دست آورید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞ ‪+‬ب)=‬ ‫‪1‬‬
‫الف)‪lim 2 = +‬‬
‫∞‬
‫‪x →0 x‬‬
‫‪ x →0 x‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪g(x ) = 1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬

‫‪1‬ــ در این کتاب به بیان برخی از قضایای حدهای بی نهایت پرداخته شده است و اثبات آنها مورد نظر نیست‪.‬‬
 ‫‪52‬‬

‫آن گاه‪:‬‬ ‫‪ lim f (x )= L ≠0‬و ‪lim g (x ) =0‬‬ ‫قضیه ‪ :3‬اگر‬

‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫الف) اگر ‪ L  <0‬و مقادیر )‪ g  (x‬در یک همسایگی محذوف ‪ a‬مثبت باشد‪ ،‬آن گاه‬
‫) ‪x →a g (x‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= −‬‬ ‫ب) اگر ‪ L  >0‬و مقادیر )‪ g  (x‬در یک همسایگی محذوف ‪ a‬مثبت باشد‪ ،‬آن گاه‬
‫) ‪x →a g (x‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= −‬‬ ‫پ) اگر ‪ L  <0‬و مقادیر )‪ g  (x‬در یک همسایگی محذوف ‪ a‬منفی باشد‪ ،‬آن گاه‬
‫) ‪x →a g (x‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫ت) اگر ‪ L  >0‬و مقادیر )‪ g  (x‬در یک همسایگی محذوف ‪ a‬منفی باشد‪ ،‬آن گاه‬
‫) ‪x →a g (x‬‬

‫تذکر‪ :‬قضیه ‪ 3‬در حالتی که ‪ x → a+‬یا ‪ x → a-‬نیز برقرار است‪.‬‬

‫‪255x‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مثال‪ :‬هزینه پاک سازی ‪ x‬درصد از آلودگی های شهری و صنعتی از رودخانه ای به وسیله تابعی‪ ،‬با ضابطه‬
‫‪100 − x‬‬
‫محاسبه می شود که در آن ‪ x‬درصد آلودگی و )‪ f  (x‬هزینه پاک سازی برحسب میلیون تومان است دامنه تابع (‪ ]0 , 100‬می باشد‪.‬‬
‫مث ًال برای هزینه ‪ 20‬درصد از آلودگی های این رودخانه ‪ 63/75‬میلیون تومان الزم است‪.‬‬
‫برای پاک سازی ‪ 95‬درصد از آلودگی ها ‪ f   (95) = 4845‬و در نتیجه نزدیک به پنج میلیارد تومان برای این کار الزم است‪ .‬با‬
‫‪255 x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫توجه به قضیه فوق داریم‪:‬‬
‫‪x →100−‬‬ ‫‪100 − x‬‬
‫و این بدان معنا است که با نزدیک شدن ‪ x‬به عدد ‪ 100‬مقدار )‪ f  (x‬از هر عدد مثبت از پیش تعیین شده ای بزرگ تر خواهد شد‬
‫لذا نمی توان صددرصد آلودگی های رودخانه را پاک سازی کرد‪.‬‬

‫سد شهید عباسپور‪،‬اندیکا‪ ،‬خوزستان (عکاس‪:‬سیدمهدی حسینی)‬

‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪x +1‬‬ ‫مثال‪ :‬حاصل‬

‫‪lim−‬‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪4 − x2‬‬

‫حل‪ :‬از آنجا که ) ‪ 4 - x2 = (2 - x )(2 + x‬وقتی ‪ x‬در همسایگی چپ ‪ ،2‬باشد‪ .‬مخرج کسر با مقادیر مثبت به صفر میل می کند‪.‬‬
‫‪x +1‬‬
‫‪lim−‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫طبق بند (الف) قضیه فوق‬ ‫‪lim x + 1 =3‬‬ ‫از طرفی‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪4 − x2‬‬ ‫‪x →2−‬‬
‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪53‬‬

‫‪x −1‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪lim+‬‬
‫‪sin x‬‬
‫مثال‪ :‬حاصل‬
‫‪x →0‬‬

‫حل‪:‬وقتی ‪ x‬در همسایگی راست صفر باشد حد صورت کسر برابر ‪ -1‬و حد مخرج کسر برابر صفر است و از آنجا که در‬
‫‪x −1‬‬
‫‪lim+‬‬ ‫∞‪= −‬‬ ‫همسایگی راست صفر ‪ sin x‬مقداری مثبت است‪ .‬در نتیجه طبق بند (ب) قضیه فوق‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪x2 + x‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫مثال‪ :‬حاصل‬
‫‪x →( −1) −‬‬ ‫‪x 2 + 2x + 1‬‬

‫حل‪ :‬از آنجا که حد فوق به صورت ‪ 00‬در می آید و چون ‪ x ≠ -1‬پس می توان صورت و مخرج کسر را بر ‪ x  + 1‬تقسیم کرد‪.‬‬
‫داریم‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x +x‬‬ ‫)‪x (x + 1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪lim − 2‬‬ ‫‪= lim −‬‬ ‫‪= lim −‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫ ‬
‫)‪x →( −1‬‬ ‫‪x + 2x + 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪x →( −1‬‬ ‫)‪(x + 1‬‬ ‫)‪x →( −1‬‬ ‫‪x +1‬‬
‫کاردرکالس‬

‫حدهای زیر را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪1− x‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim +‬‬ ‫ ‬
‫‪x →−2‬‬ ‫‪x +2‬‬

‫(ب‬ ‫‪lim−‬‬
‫‪[x ] − 2‬‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪x −2‬‬

‫‪x 2 −1‬‬
‫(پ‬ ‫‪lim+‬‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪(x − 1)2‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪ ) lim g (x ) = −‬آنگاه ‪=0‬‬ ‫(و یا‬ ‫∞ ‪lim g (x ) = +‬‬ ‫و‬ ‫‪lim f (x ) = L‬‬ ‫قضیه ‪ :4‬اگر‬
‫) ‪x →a g (x‬‬ ‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬

‫تذکر‪ :‬قضیه فوق در حالتی که ‪ x → a+‬یا ‪ x → a-‬نیز برقرار است‪.‬‬

‫‪x +1‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪lim‬‬
‫‪π tan x‬‬
‫مثال‪ :‬حاصل‬
‫→‪x‬‬
‫‪2‬‬
‫از طرفی‬ ‫∞ ‪lim− tan x = +‬‬ ‫و‬ ‫∞ ‪lim+ tan x = −‬‬ ‫حل‪ :‬در یکی از کار در کالس های قبل به صورت شهودی دیده شد که‪:‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫→‪x‬‬ ‫→‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x +1‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪ lim (x + 1) = + 1‬طبق قضیه فوق ‪= 0‬‬
‫‪π tan x‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2‬‬
‫→‪x‬‬ ‫→‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪54‬‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬‬
‫و ‪ g  (x) = x + 1‬را در نظر بگیرید‪.‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫توابع‬ ‫‪1‬‬
‫‪x2‬‬
‫الف) حاصل ) ‪ lim f (x‬و ) ‪ lim g (x‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x →0‬‬

‫ب) تابع ‪ f + g‬را به صورت یک تابع گویا بنویسید و حاصل ) ) ‪ lim ( ( f + g )(x‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪x →0‬‬
‫پ) چه نتیجه ای می گیرید؟‬

‫و‬ ‫) ‪lim f (x‬‬ ‫را محاسبه کنید و ارتباط آن را با‬ ‫) ‪lim f (x ) × g (x‬‬ ‫تابع ‪ f * g‬را به صورت یک تابع گویا بنویسید و حاصل‬ ‫‪2‬‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x →0‬‬

‫) ‪ lim g (x‬بیان کنید‪.‬‬

‫‪x →0‬‬

‫همان طور که در فعالیت فوق مشاهده کردید به طور کلی قضیه زیر را می توان بیان کرد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫آن گاه؛‬ ‫‪lim g (x ) = L‬‬ ‫و‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫قضیه ‪ :5‬اگر‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬

‫∞ ‪lim ( f (x ) + g (x ) ) = +‬‬ ‫الف)‬

‫‪x →a‬‬

‫∞ ‪lim ( f (x ). g (x ) ) = +‬‬ ‫آن گاه‬ ‫‪L <0‬‬ ‫ب) اگر‬

‫‪x →a‬‬

‫∞ ‪lim ( f (x ). g (x ) ) = −‬‬ ‫آن گاه   ‬ ‫اگر   ‪L > 0‬‬ ‫پ)‬

‫‪x →a‬‬

‫تذکر‪ :‬قضیه فوق برای حالتی که ‪ x → a+‬یا ‪ x → a-‬نیز برقرار است‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫با توجه به بند الف‬ ‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫و‬ ‫= ‪lim 2x + 1‬‬‫‪ lim(2x + 1+‬از آنجا که ‪1‬‬ ‫)‬ ‫مثال‪ :‬برای به دست آوردن حاصل‬
‫‪x →0 x 2‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪x2‬‬
‫قضیه فوق حاصل حد برابر ∞  ‪ +‬می شود‪.‬‬

‫‪x + sin2 x‬‬

‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪lim+‬‬ ‫مثال‪ :‬حاصل‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪sin2 x‬‬ ‫‪x + sin2 x 1 sin2 x‬‬

‫و با توجه به بند الف قضیه‬ ‫‪lim+‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫و‬ ‫‪lim+‬‬ ‫‪=1‬‬ ‫از طرفی‬ ‫=‬ ‫‪+ 2‬‬ ‫حل‪ :‬می توان نوشت‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫فوق حاصل حد برابر ∞  ‪ +‬خواهد شد‪.‬‬

‫‪1‬ــ این قضیه در حالت ‪ l = 0‬در این کتاب بررسی نمی شود و در ارزشیابی ها رعایت این مسئله الزامی است‪ .‬همچنین حالت ∞ ‪ ∞ -‬در این کتاب مورد بررسی قرار نمی گیرد‪.‬‬
‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪55‬‬

‫کاردرکالس‬

‫بازنویسی کنید‪.‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = −‬‬ ‫قضیه ‪ ،5‬را در حالتی که‬ ‫‪1‬‬

‫‪x →a‬‬

‫حاصل حدود زیر را به دست آورید در هر مرحله مشخص کنید از کدام قضیه استفاده کرده اید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x +1‬‬ ‫‪x2 + x‬‬

‫(الف‬ ‫‪lim−‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪lim+‬‬ ‫ ‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪x −1‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪x2‬‬
‫‪x +2‬‬ ‫‪2 − cos 2x‬‬
‫(پ‬ ‫‪lim +‬‬ ‫(ت ‬ ‫‪lim−‬‬ ‫ ‬
‫‪x → −2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x + 4x + 4‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬

‫مجانب قائم‬
‫‪1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫و ‪ g (x ) = 1‬در اطراف نقطه صفر توجه کنید‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪1 1‬‬
‫توابع= )‪f (x ) = f (x2‬‬ ‫به نمودارهای هر یک از‬
‫‪x‬‬ ‫‪x x‬‬
‫‪2‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪g‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬

‫‪f‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-1‬‬

‫خط ‪ x = 0‬را در هر دو منحنی‪ ،‬مجانب قائم نمودار می گویند‪.‬‬ ‫∞ ‪lim g (x ) = −‬‬ ‫و‬ ‫∞ ‪lim g (x ) = +‬‬ ‫∞ ‪ lim f (x ) = +‬و‬
‫‪x →0−‬‬ ‫‪x →0+‬‬ ‫‪x →0‬‬

‫تعریف‪:‬‬
‫خط ‪ x = a‬را مجانب قائم نمودار تابع )‪ f  (x‬گویند هرگاه حداقل یکی از شرایط زیر برقرار باشد‪.‬‬
‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫∞ ‪ lim− f (x ) = +‬‬ ‫ ‬
‫‪x →a +‬‬ ‫‪x →a‬‬
‫∞ ‪lim f (x ) = −‬‬ ‫∞ ‪ lim− f (x ) = −‬‬ ‫ ‬
‫‪x →a +‬‬ ‫‪x →a‬‬
 ‫‪56‬‬

‫مثال‪ :‬در هر یک از شکل های زیر خط ‪ x = a‬یک مجانب قائم منحنی داده شده است‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪f‬‬
‫‪y y‬‬ ‫‪y y‬‬ ‫‪y y‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪f f‬‬

‫‪f f‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪f f‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪x x‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫‪x x‬‬

‫‪a a‬‬ ‫‪a a‬‬ ‫‪a a‬‬

‫∞‪lim f (x ) = −‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = +‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬

‫‪x →a +‬‬ ‫‪x →a +‬‬ ‫‪x →a +‬‬

‫∞‪lim f (x ) = y+‬‬ ‫∞‪limy f (x ) = +‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬

‫‪x →a −‬‬ ‫‪x →a −‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪x →a −‬‬
‫‪f‬‬

‫‪y y‬‬ ‫‪y y‬‬

‫‪f f‬‬ ‫‪f f‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪x x‬‬ ‫‪x x‬‬

‫‪a a‬‬ ‫‪a a‬‬

‫∞‪lim f (x ) = +‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬

‫‪x →a −‬‬ ‫‪x →a +‬‬

‫‪x 2 − 4x + 3‬‬
‫می باشند؟‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مثال‪ :‬کدام یک از خطوط ‪   x  = -1‬و   ‪ x  = 3‬مجانب های قائم تابع‬
‫‪x 2 − 2x − 3‬‬

‫حل‪ :‬شرایط مجانب قائم را برای دو خط مذکور بررسی می کنیم‪.‬‬

‫‪x 2 − 4x + 3‬‬
‫= ) ‪lim + f (x‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫∞‪= −‬‬ ‫ ‬
‫)‪x →( −1‬‬ ‫‪x →( −1) +‬‬ ‫‪x 2 − 2x − 3‬‬

‫می توانیم بگوییم ‪ x = -1‬نیز مجانب قائم منحنی تابع ‪ f‬است از طرفی‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫به عالوه از آنجا که‬
‫‪x →−1−‬‬

‫‪x 2 − 4x + 3‬‬ ‫)‪(x − 3)(x − 1‬‬ ‫‪x −1 1‬‬

‫=‬
‫‪lim‬‬ ‫‪f (x ) lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪x →3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x →3 x − 2x − 3‬‬ ‫‪x →3 (x − 3)(x + 1) x →3 x + 1 2‬‬

‫خط ‪ x  = 3‬شرایط مجانب قائم را ندارد‪ .‬لذا منحنی تابع ‪ f‬فقط یک مجانب قائم به صورت ‪ x = -1‬دارد‪.‬‬
 ‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪57‬‬

‫‪x +1‬‬
‫در نزدیکی مجانب قائم آن به چه صورتی می باشد؟‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مثال‪ :‬نمودار تابع با ضابطه‬
‫‪x3 +x‬‬
‫‪x +1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫حل‪ :‬‬
‫)‪x (x 2 + 1‬‬

‫∞‪lim f (x ) = +‬‬ ‫‪,‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬ ‫ ‬

‫‪x →0+‬‬ ‫‪x →0−‬‬

‫پس خط ‪ x = 0‬مجانب قائم منحنی تابع است و در مجاورت این خط نمودار تابع‬
‫به صورت روبه رو خواهد بود‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪x 2 − 3x + 2‬‬
‫را در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مجانب های قائم تابع‬
‫‪x2 − x − 6‬‬
‫بندر چابهار (عکاس‪:‬سیدمهدی حسینی)‬
 ‫‪58‬‬

‫تمرین‬
‫با استفاده از قضایای حدهای نامتناهی درستی حدهای زیر را نشان دهید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪3 + x2‬‬ ‫‪5−x‬‬

‫‪( lim‬الف‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫(پ ‬ ‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫ ‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x →−2 2 + x‬‬

‫‪1‬‬
‫(ب‬ ‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫ ‬
‫‪x →2 (x‬‬ ‫‪− 2)4‬‬

‫حدهای زیر را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2x‬‬ ‫‪x 2 + 2x − 1‬‬ ‫‪x +1‬‬

‫(الف‬ ‫‪lim−‬‬ ‫‪2‬‬
‫(ب ‬ ‫‪lim−‬‬ ‫(پ ‬ ‫‪lim+‬‬ ‫ ‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪x −4‬‬ ‫‪x →3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x + x − 12‬‬ ‫‪x →3‬‬ ‫‪9 − x2‬‬

‫بوده و دارای دو مجانب قائم باشد‪.‬‬ ‫‪ 3‬نمودار تابعی را رسم کنید که دامنه آن }‪ -{-1 , 1‬‬

‫نمودار تابعی را رسم کنید که دامنه آن }‪ [-2 , 2] - {1‬بوده و دارای مجانب قائم باشد‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫مجانب های قائم توابع زیر را در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪2‬‬
‫‪2x − 1‬‬
‫(الف‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪( g (x ) = x 2 + x‬ب ‬ ‫ ‬
‫‪3 −x‬‬ ‫‪x −x‬‬

‫‪1‬‬
‫در مجاورت مجانب قائم خود چگونه است؟‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫نمودار تابع‬ ‫‪6‬‬
‫| ‪x−|x‬‬

‫‪x‬‬
‫را در همسایگی ‪ x = 1‬نمایش می دهد؟ چرا؟‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪2‬‬
‫کدام شکل زیر وضعیت نمودار تابع‬ ‫‪7‬‬
‫‪x − 2x + 1‬‬

‫(ت)‬ ‫(پ)‬ ‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫‪2‬‬
‫درس‬
‫حد در بی نهایت‬

‫در درس قبل حدهای نامتناهی و مجانب های قائم یک منحنی را بررسی کردیم در آنجا مشاهده کردیم که با‬
‫نزدیک شدن ‪ x‬به چه عددی )‪ f   (x‬به دلخواه بزرگ تر می شود‪.‬‬
‫در این درس بررسی می کنیم که با دلخواه بزرگ شدن (نزدیک شدن) ‪ x‬مقادیر )‪ f   (x‬چه تغییری می کند؟ این‬
‫مطلب در رسم نمودارها و برای بررسی رفتار شاخه های نمودار تابع بسیار مفید است‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪1‬‬
‫= ) ‪ f (x‬را در بازه (∞ ‪)0 , +‬‬ ‫نمودار تابع‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫در نظر بگیرید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪106‬‬

‫)‪f  (x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫…‬

‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬

‫اگر بخواهیم فاصله )‪ f  (x‬تا محور ‪ x‬ها از ‪ 1‬کمتر شود ‪ x‬را باید حداقل از چه عددی بزرگ تر بگیریم؟‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫کمتر شود ‪ x‬را باید حداقل از چه عددی بزرگ تر در   نظر‬ ‫‪ 3‬اگر بخواهیم فاصله )‪ f  (x‬تا محور ‪ x‬ها از‬
‫‪10‬‬
‫بگیریم؟‬
 ‫‪60‬‬

‫‪1‬‬
‫کوچک تر شود ‪ x‬را باید حداقل از چه عددی بزرگ تر در نظر بگیریم؟‬ ‫اگر بخواهیم فاصله )‪ f  (x‬تا محور ‪ x‬ها از‬ ‫‪4‬‬
‫‪100‬‬

‫آیا فاصله )‪ f  (x‬تا محور ‪ x‬ها را می توان به هر میزان دلخواه کاهش داد؟‬ ‫‪5‬‬

‫اندازه کافی بزرگ اختیار شود‬

‫ٔ‬ ‫و جدول صفحه قبل می توان مشاهده کرد در صورتی که ‪ x‬به‬ ‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪1‬‬ ‫با توجه به نمودار تابع‬
‫‪x‬‬
‫اندازه دلخواه به صفر نزدیک کرد‪ .‬در این صورت می گوییم حد )‪ f  (x‬وقتی ‪ x‬به سمت مثبت بی نهایت میل کند‬
‫ٔ‬ ‫می توان )‪ f  (x‬را به‬
‫‪1‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=0‬‬ ‫برابر صفر است و می نویسیم‪.‬‬
‫‪x →+ ∞ x‬‬

‫‪1‬‬
‫کاردرکالس‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪y‬‬
‫‪1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫را در بازه (‪ )- ∞ , 0‬در نظر بگیرید‪.‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫نمودار تابع‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-10‬‬ ‫‪-100‬‬ ‫‪-103‬‬ ‫‪-104‬‬ ‫‪...‬‬

‫)‪f  (x‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪1‬‬
‫شود‪ x ،‬را باید از چه عددی کوچک تر در نظر بگیریم؟‬ ‫اگر بخواهیم فاصله )‪ f  (x‬از محور ‪ x‬ها کمتر از‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫کمتر شود‪ x .‬را باید از چه عددی کوچک تر در نظر بگیریم؟‬ ‫اگر بخواهیم فاصله )‪ f  (x‬تا محور ‪ x‬ها از‬ ‫‪3‬‬
‫‪106‬‬

‫‪1‬‬
‫و جدول باال می توان مشاهده کرد اگر ‪ x‬به اندازه کافی کوچک تر (یعنی از هر عدد منفی‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫با توجه به نمودار تابع‬
‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=0‬‬ ‫کوچک تر) شود آن گاه )‪ f  (x‬را می توان به اندازه دلخواه به صفر نزدیک کرد‪ .‬در این صورت می نویسیم‪:‬‬
‫‪x →−∞ x‬‬
 ‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪61‬‬

‫صفحه قبل به طور‬

‫ٔ‬ ‫تذکر‪ :‬منظور از ∞ ‪ x → ±‬آن است که ∞ ‪ x → +‬یا ∞ ‪ x → -‬لذا با توجه به فعالیت  و کار  در  کالس‬
‫خالصه می توان نوشت‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=0‬‬ ‫ ‬
‫‪x →±∞ x‬‬

‫تعریف‪:‬‬
‫اگر تابع )‪ f  (x‬در بازه ای مانند (∞ ‪ )a , +‬تعریف شده باشد گوییم حد )‪ f  (x‬وقتی ‪ x‬به سمت مثبت بی نهایت میل می کند‬
‫هرگاه بتوان با اختیار ‪ x‬های به قدر کافی بزرگ‪ ،‬فاصله )‪ f  (x‬از ‪ l‬را به هر‬ ‫برابر ‪ l‬است و می نویسیم‬
‫‪lim f (x ) = l‬‬
‫∞‪x →+‬‬
‫اندازه کوچک کرد‪.‬‬
‫اگر تابع ‪ f‬در بازه (‪ )-  ∞ , a‬تعریف شده باشد‪ .‬می گوییم حد )‪ f  (x‬وقتی ‪ x‬به سمت منفی بی نهایت میل می کند برابر ‪l‬‬

‫هرگاه بتوان با اختیار ‪ x‬های به قدر کافی کوچک فاصله )‪ f  (x‬را از ‪ l‬به هر اندازه‬ ‫‪lim f (x ) = l‬‬ ‫است و می نویسیم‬
‫∞ ‪x →−‬‬
‫کوچک کرد‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫با استفاده از نمودارهای ‪1 f‬و ‪ g‬حدهای زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪g‬‬
‫‪f‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫= ) ‪lim g (x‬‬ ‫ ‬ ‫= ) ‪lim f (x‬‬

‫∞ ‪x →+‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬

‫‪ lim‬‬ ‫= ) ‪g (x‬‬ ‫= ) ‪lim f (x‬‬

‫∞ ‪x →−‬‬ ‫∞ ‪x →−‬‬
 ‫‪62‬‬

‫قضیه ‪ :6‬اگر ‪ a‬عددی حقیقی و ‪ n‬عددی طبیعی باشد آنگاه‪:‬‬

‫‪a‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=0‬‬ ‫ ‬
‫‪x →± ∞ x n‬‬

‫‪−5‬‬ ‫‪2‬‬
‫برابر صفر است‪.‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪3‬‬
‫و‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪2‬‬
‫مثال‪ :‬حاصل هر یک از حدود‬
‫‪x →± ∞ 2x‬‬ ‫∞ ‪x →±‬‬ ‫‪x‬‬

‫آنگاه‪:‬‬ ‫‪lim g (x ) = L 2‬‬ ‫و‬ ‫قضیه ‪ :7‬اگر ‪ L  1‬و ‪ L  2‬اعداد حقیقی و ‪lim f (x ) = L 1‬‬
‫∞ ‪x →+‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬

‫(الف‬ ‫= ) ‪lim ( f ± g )(x‬‬‫= ) ‪lim f (x ) ± lim g (x‬‬

‫‪L1 ± L2‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫) ‪( lim ( f .g )(x‬ب‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪lim f (x ) . lim g (x ) L1 L2‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫‪lim f (x ) L‬‬
‫) ‪f (x‬‬
‫(پ‬ ‫=‬
‫‪lim‬‬
‫∞‪x →+‬‬
‫=‬
‫‪1‬‬
‫(با فرض ‪)L2 ≠ 0‬‬ ‫ ‬
‫) ‪x →+ ∞ g (x‬‬ ‫‪lim g (x ) L2‬‬
‫∞‪x →+‬‬

‫تذکر‪ :‬قضیه فوق وقتی ‪ x‬به سمت ∞  ‪ -‬میل می کند نیز برقرار است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬حدود زیر را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪2+‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪x2‬‬
‫( الف‬ ‫‪lim (3 +‬‬ ‫)‬ ‫( ب ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫∞ ‪x →+‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫∞ ‪x →−‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪+4‬‬
‫‪x‬‬
‫حل‪:‬‬
‫الف) با استفاده از قسمت الف قضیه ‪ 7‬و سپس استفاده از قضیه ‪ 6‬می توان نوشت‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪lim (3 +‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪) = lim 3 + lim‬‬ ‫‪= 3 +0 = 3‬‬ ‫ ‬
‫∞ ‪x →+‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬ ‫‪x →+ ∞ x 3‬‬

‫ب) با استفاده از قسمت (پ) قضیه ‪ 7‬و سپس استفاده از قضیه ‪ 6‬می توان نوشت‪:‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2+ 2‬‬ ‫‪lim 2 + lim‬‬
‫‪2 +0 1‬‬
‫‪x →− ∞ x 2‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪x‬‬
‫=‬
‫∞ ‪x →−‬‬
‫= =‬
‫‪0+ 4 2‬‬
‫ ‬
‫‪x →− ∞ 5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪+4‬‬ ‫‪lim + lim 4‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x →− ∞ x‬‬ ‫∞ ‪x →−‬‬
 ‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪63‬‬

‫حدهای نامتناهی در بی نهایت‬

‫در محاسبه حد توابع وقتی ‪ x‬به ∞ ‪ +‬میل می کند‪ .‬ممکن است‪ ،‬با بزرگ شدن مقادیر ‪ x‬مقدارهای )‪ f  (x‬به عدد خاصی نزدیک‬
‫نشوند ولی مقادیر )‪ f  (x‬از هر عدد دلخواه مثبت بزرگ تر شوند همان طور که در نمودار توابع ‪ f   (x) = x‬و ‪ g  (x) = x2‬در شکل زیر‬
‫دیده می شود با افزایش مقادیر ‪ x‬مقادیر )‪ f  (x‬و )‪ g  (x‬از هر عدد دلخواه مثبتی بزرگ تر می شود‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪f (x ) = x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪g(x ) = x 2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬

‫همچنین با کوچک شدن مقادیر ‪ ،x‬مقادیر )‪ f  (x‬از هر عدد دلخواه منفی کوچک تر می شود‪ .‬در نمودارهای باال می توان‬
‫مشاهده کرد که با کاهش مقادیر ‪ x‬مقادیر )‪ f  (x‬از هر عدد منفی دلخواه کوچک تر و مقادیر )‪ g  (x‬از هر عدد دلخواهی بزرگ تر می شود‪.‬‬
‫در حالت کلی برای یک تابع ‪ f‬که در یک بازه )∞ ‪ (a , +‬تعریف شده است اگر با میل کردن ‪ x‬به سمت ∞ ‪ f  (x) ،+‬نیز به سمت‬
‫∞ ‪ +‬میل کند می گوییم حد این تابع در ∞ ‪ +‬برابر ∞ ‪ +‬است و می نویسیم ∞ ‪. lim f (x ) = +‬‬
‫∞ ‪x →+‬‬

‫∞ ‪lim x 2 = +‬‬ ‫و‬ ‫∞ ‪lim x = +‬‬ ‫برای مثال‬

‫∞ ‪x →+‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬

‫همچنین اگر با میل کردن ‪ x‬به سمت ∞ ‪ f  (x) ،+‬به سمت ∞ ‪ -‬میل کند می گوییم حد این تابع در ∞ ‪ +‬برابر ∞ ‪ -‬است و می نویسیم‬
‫∞ ‪ lim f (x ) = −‬به عنوان مثال ∞ ‪lim − x 2 = −‬‬
‫∞ ‪x →+‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬
‫کوه تفتان‪،‬سیستان و بلوچستان (عکاس‪ :‬سیدمهدی حسینی)‬
 ‫‪64‬‬

‫کاردرکالس‬

‫را بیان کنید‪.‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = −‬‬ ‫و‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫مفاهیم‬ ‫‪1‬‬
‫∞ ‪x →−‬‬ ‫∞ ‪x →−‬‬

‫با توجه به نمودار توابع ‪ y = x‬و ‪ y = x2‬حدود زیر را مشخص کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫= ‪lim x‬‬ ‫ ‬
‫∞ ‪x →−‬‬

‫= ‪lim x 2‬‬
‫∞ ‪x →−‬‬

‫فعالیت‬

‫‪y‬‬
‫‪f.(x) = x 3‬‬
‫تابع ‪ f  (x) = x3‬را با نمودار روبه رو در نظر بگیرید‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫← ‪...‬‬ ‫‪-106‬‬ ‫‪-1000 -100‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪106‬‬ ‫‪→ ...‬‬

‫)‪f  (x‬‬ ‫← ‪...‬‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫‪-106‬‬ ‫…‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫‪→ ...‬‬

‫با افزایش (کاهش) ‪ ،x‬مقدار )‪ f  (x‬چه تغییری می کند؟‬ ‫‪2‬‬

‫چه می توان گفت؟‬ ‫‪lim x 3‬‬ ‫و‬ ‫‪lim x 3‬‬ ‫در مورد حدهای‬ ‫‪3‬‬
‫∞ ‪x →−‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬
‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪65‬‬

‫قضیه ‪ :8‬اگر ‪ n‬عددی طبیعی باشد آن گاه‬

‫‪lim x n = +∞ ‬‬
‫‪‬‬
‫ب) اگر ‪ n‬فرد باشد‪:‬‬ ‫الف) اگر ‪ n‬زوج باشد‪:‬‬
‫∞‪x →+‬‬
‫‪‬‬ ‫∞ ‪lim x n = +‬‬
‫‪n‬‬ ‫∞‪x →±‬‬
‫‪lim x = −∞ ‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫‪‬‬

‫آن گاه‬ ‫∞ ‪lim g (x ) = +‬‬ ‫و‬ ‫‪lim f (x ) = l‬‬ ‫قضیه ‪ :9‬اگر ‪ l‬عددی حقیقی (ناصفر) و‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫(الف‬ ‫∞‪lim ( f (x ) + g (x )) = lim f (x ) + lim g (x ) = +‬‬ ‫ ‬

‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬
‫∞ ‪+‬‬ ‫اگر ‪ l‬مثبت باشد‬
‫‪‬‬
‫(ب‬
‫=‬ ‫= ) ) ‪lim ( f (x ).g (x‬‬ ‫‪lim f (x ). lim g (x ) ‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬
‫∞ ‪−‬‬ ‫اگر ‪ l‬منفی باشد‬
‫‪‬‬

‫نیز به طریق مشابه برقرار است‪.‬‬ ‫∞ ‪lim g (x ) = −‬‬ ‫تذکر‪ :‬قضیه ‪ 9‬در حالتی که‬
‫∞ ‪x →+‬‬

‫آن گاه‪.‬‬ ‫∞ ‪lim g (x ) = +‬‬ ‫و‬ ‫‪lim f (x ) = l‬‬ ‫قضیه ‪ :10‬اگر ‪ l‬عددی حقیقی (ناصفر) و‬
‫∞ ‪x →−‬‬ ‫∞ ‪x →−‬‬

‫∞ ‪+‬‬ ‫اگر ‪ l‬مثبت باشد‬

‫‪‬‬
‫=‬ ‫= ) ) ‪lim ( f (x ).g (x‬‬ ‫‪lim f (x ). lim g (x ) ‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →−‬‬
‫∞ ‪−‬‬ ‫اگر ‪ l‬منفی باشد‬
‫‪‬‬

‫نیز به طریق مشابه برقرار است‪.‬‬ ‫∞ ‪lim g (x ) = −‬‬ ‫تذکر‪ :‬قضیه ‪ 10‬در حالتی که‬
‫∞‪x →−‬‬
‫مثال‪ :‬حدود زیر را محاسبه کنید‪.‬‬

‫(الف‬ ‫)‪lim (−2x 3 + x − 1‬‬ ‫(ب ‬ ‫) ‪lim (3 − 2x − 5x 4‬‬ ‫ ‬

‫∞ ‪x →−‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim (−2x 3 + x − 1) = lim x 3 (−2 +‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪3‬‬
‫∞ ‪) = lim − 2x 3 = +‬‬ ‫ ‬
‫∞ ‪x →−‬‬ ‫∞ ‪x →−‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∞ ‪x →−‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫(ب‬ ‫( ‪lim (3 − 2x − 5x 4 ) = lim x 4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪3‬‬
‫∞ ‪− 5) = lim − 5x 4 = −‬‬ ‫ ‬
‫∞ ‪x →+‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬

‫به طور کلی حد هرچند جمله ای به صورت ‪ f   (x) = a n  x  n + a n -1x   n  -1 + ... + a 1 x + a0‬در ∞  ‪ ±‬برابر حد جمله ای از‬
‫آن است که دارای بزرگ ترین درجه است یعنی‪:‬‬

‫= )‪lim (a n x n + a n −1x n −1 +  + a 1x + a0‬‬‫‪lim a n x n‬‬

‫∞ ‪x →±‬‬ ‫∞ ‪x →±‬‬
 ‫‪66‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪ f   (x) = a  n  x  n + a   n   -1‬و ‪ g   (x) = b  m  x  m + b  m   -1 x  m  -  1 + ... + b 1 x + b0‬دو چند‬ ‫‪x  n  -  1 + ... + a 1 x + a0‬‬
‫‪ 1‬الف) اگر‬
‫جمله ای باشند نشان دهید‪.‬‬
‫) ‪f (x‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim n x n −m‬‬
‫) ‪x →± ∞ g (x‬‬ ‫‪bm‬‬

‫در هر یک از حالت های ‪ m > n‬و ‪ m < n‬و ‪ m = n‬حد قسمت قبل به چه صورت هایی نوشته می شود؟‬ ‫‪2‬‬

‫به کمک نتیجه قسمت قبل حدهای زیر را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3x 3 − 7x + 1‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫∞ ‪x →±‬‬ ‫‪2x 2 − x + 3‬‬

‫‪−3x 3 + x − 1‬‬
‫(ب‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫∞ ‪x →±‬‬ ‫‪6x 3 − 2x + 1‬‬

‫‪2x 2 − x + 1‬‬
‫(پ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x →± ∞ 4x 3‬‬ ‫‪+ 2x − 1‬‬ ‫کوه های مریخی‪،‬چابهار‬
‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪67‬‬

‫مجانب افقی‬

‫و‬ ‫‪lim f (x ) = L‬‬ ‫خط ‪ y = L‬را مجانب افقی نمودار )‪ y = f  (x‬می نامیم به شرطی که حداقل یکی از دو شرط‬
‫∞ ‪x →+‬‬

‫برقرار باشد‬ ‫‪lim f (x ) = L‬‬

‫∞ ‪x →−‬‬

‫به عنوان مثال در هر یک از شکل های زیر خط ‪ y = 1‬مجانب افقی نمودارها است‪ .‬چرا؟‬
‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪2x − 1‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مثال‪ :‬مجانب های افقی و قائم تابع‬
‫‪x +1‬‬

‫‪2x − 1‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪=2‬‬ ‫حل‪ :‬برای یافتن مجانب افقی کافی است حد تابع را در ∞  ‪ ±‬حساب کنیم داریم‪:‬‬
‫‪x →± ∞ x + 1‬‬

‫پس خط ‪ y = 2‬مجانب افقی تابع است‪.‬‬

‫‪2x − 1‬‬ ‫این تابع دارای مجانب قائم نیز می باشد و خط ‪ x = -1‬مجانب قائم تابع است زیرا‪ :‬‬
‫‪lim +‬‬ ‫∞‪= −‬‬
‫‪x →−1‬‬ ‫‪x +1‬‬
‫‪y‬‬ ‫نمودار تابع به صورت زیر است‪.‬‬
‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
 ‫‪68‬‬

‫کاردرکالس‬

‫در کدام یک از توابع زیر‪ ،‬خط ‪ y   = 2‬مجانب افقی تابع است؟‬ ‫‪1‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬

‫پ‬ ‫ب‬ ‫الف‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬

‫ث‬ ‫ت‬

‫مجانب های افقی و قائم تابع های زیر را در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x +1‬‬
‫(الف‬ ‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪x 2 −1‬‬
‫ ‬

‫‪( g  (x) = x3‬ب‬

‫‪2‬‬
‫‪+1‬‬
‫‪( h (x ) = x‬پ‬
‫‪x +1‬‬
‫فصل سوم ‪ :‬حدهای نامتناهی ـ حد در بی نهایت ‪69‬‬

‫تمرین‬
‫مفهوم هر یک از گزاره های زیر را بیان کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫(الف‬ ‫‪lim f (x ) = 2‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪lim f (x ) = 4‬‬ ‫ ‬

‫∞‪x →+‬‬ ‫∞ ‪x →−‬‬

‫برای تابع ‪ f‬که نمودار آن داده شده است موارد زیر را به دست آورید‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪y‬‬
‫(الف‬ ‫= ) ‪lim f (x‬‬ ‫‪4‬‬
‫ ‬
‫∞ ‪x →+‬‬
‫‪3‬‬

‫(ب‬ ‫= ) ‪lim f (x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬

‫∞ ‪x →−‬‬
‫‪1‬‬
‫(پ‬ ‫= ) ‪lim+ f (x‬‬ ‫‪x‬‬
‫ ‬
‫‪x →3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫(ت‬ ‫ ‬
‫‪-1‬‬
‫= ) ‪lim− f (x‬‬
‫‪x →3‬‬ ‫‪-2‬‬

‫(ث‬ ‫= ) ‪lim f (x‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫ ‬

‫‪x →−2+‬‬
‫‪-4‬‬

‫مجانب های افقی و قائم (ج‬ ‫ ‬

‫حاصل حدود زیر را به دست آورید‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3x + 5‬‬ ‫‪t2 +1‬‬

‫(الف‬ ‫‪lim‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x →+ ∞ x − 2‬‬ ‫‪t →− ∞ t 3‬‬ ‫‪− 2t 2 + 1‬‬
‫‪−x 2 + 2x‬‬
‫(پ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(ت ‬ ‫) ‪lim (x 3 − 2x 2‬‬ ‫ ‬
‫‪x →± ∞ 4x + 1‬‬ ‫∞ ‪x →−‬‬

‫مجانب های افقی و قائم نمودارهای هر یک از توابع زیر را در صورت وجود به دست آورید‪:‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪( y = 2x − 1‬الف‬ ‫= ‪( y‬ب ‬ ‫‪x‬‬

‫‪x −3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x −4‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪1+ 2x‬‬ ‫‪2x‬‬
‫= ‪( y‬پ‬ ‫= ‪( y‬ت‬
‫‪1− x 2‬‬ ‫ ‬ ‫‪1+ x 2‬‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫نمودار تابع ‪ f‬را به گونه ای رسم کنید که همه شرایط زیر را دارا باشد‪:‬‬ ‫‪5‬‬

‫الف) ‪f  (1) = f  (-2) = 0‬‬

‫∞ ‪lim f (x ) = −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫ب)‬

‫‪x →0‬‬ ‫‪x →2+‬‬

‫پ) خط ‪ y = -1‬مجانب افقی آن باشد‪.‬‬

 ‫مشتق‬
‫آشنایی با مفهوم مشتق‬
‫مشتق پذیری و پیوستگی‬
‫آهنگ متوسط تغییر و آهنگ لحظه ای تغییر‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫فصل‬

‫ماهواره بر سیمرغ ـ پایگاه فضایی امام خمینی ‬

‫مفهوم مشتق به مسئله تاریخی خط مماس در یک نقطه از منحنی و مسئله یافتن سرعت لحظه ای یک جسم مربوط می شود‪ .‬امروزه مشتق در علوم مختلف کاربردهای‬
‫وسیع و گسترده ای دارد‪.‬به طور مثال در صنایع فضایی‪،‬مسائلی نظیر کمینه سازی سوخت مصرفی‪ ،‬بیشینه سازی سرعت و کمینه سازی زمان سفر با مفهوم مشتق ارتباط‬
‫دارند‪.‬‬
 ‫آشنایی با مفهوم مشتق‬ ‫‪1‬‬
‫درس‬

‫مشتق یکی از مفاهیم اساسی ریاضی است که دارای کاربردهای وسیع در ریاضیات و علوم دیگر است‪ .‬ایده‬
‫اولیه در مورد مفهوم مشتق‪ ،‬به شیب یک خط مربوط می شود‪ .‬به کمک این ایده به تدریج به صورت دقیق تری‬
‫با مفهوم مشتق آشنا می شویم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫شیب هر یک از خط های داده شده را مشخص کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫خط‬ ‫‪d1‬‬ ‫‪d2‬‬ ‫‪d3‬‬ ‫‪d4‬‬ ‫‪ 2‬با توجه به جدول روبه رو‪ ،‬نمودار مربوط‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫به خط های ‪ d3 , d2 , d1‬و ‪ d4‬را روی شکل‬
‫شیب‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫مشخص کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3 -4 -2 -3‬‬ ‫‪-1 -2 0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3 -4 -2 -3‬‬ ‫‪-1 -2 0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬

 ‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪73‬‬

‫خط مماس بر یک منحنی‬

‫خط مماس‬ ‫یافتن خط مماس در یک نقطه از یک منحنی مسئله ای تاریخی است که زمانی طوالنی‬
‫برای حل آن صرف شده است‪ .‬مفهوم خط مماس بر یک دایره از زمان های گذشته‬
‫مشخص بوده است‪ .‬خط مماس بر دایره‪ ،‬خطی است که با دایره یک و فقط یک نقطه‬
‫مشترک داشته باشد‪ .‬این تعریف در حالت کلی برای همه منحنی ها صادق نیست‪.‬‬

‫خواندنی‬

‫از نظر تاریخی مسئله یافتن خط مماس در یک نقطه از یک منحنی‪ ،‬برای اولین بار در اوایل قرن هفدهم میالدی زمانی مطرح‬
‫شد که فرما ریاضی دان فرانسوی اقدام به تعیین ماکزیمم ها و مینیمم های چند تابع خاص کرد‪ .‬فرما دریافت که خطوط مماس‪،‬‬
‫در نقاطی که منحنی ماکزیمم یا مینیمم دارد باید افقی باشد‪ .‬از این رو به نظرش رسید که مسئله تعیین نقاط ماکزیمم یا مینیمم‬
‫به حل مسئله دیگر‪ ،‬یعنی یافتن مماس های افقی مربوط می شود‪ .‬تالش برای حل این مسئله کلی تر بود که فرما را به کشف‬
‫برخی از ایده های مقدماتی مفهوم «مشتق» هدایت کرد‪ .‬مفهوم مشتق به شکل امروزی آن نخستین بار توسط نیوتن و به فاصله‬
‫چند سال بعد از او توسط الیپ نیتس‪ ،‬مستقل از یکدیگر پدید آمد‪ .‬شیوه نیوتن مبتنی بر دیدگاه فیزیکی بود و از مشتق برای‬
‫به دست آوردن سرعت لحظه ای استفاده کرد‪ ،‬اما الیپ نیتس با دیدگاهی هندسی از مشتق برای به دست آوردن شیب خط‬
‫مماس در منحنی ها استفاده کرد‪.‬‬

‫خط های ‪ d1‬تا ‪ d4‬را در نظر بگیرید‪ .‬خط ‪ d2‬در نقطه ‪ ،A‬خط ‪ d3‬در نقطه ‪ B‬و خط ‪ d4‬در نقاط ‪ A‬و ‪ B‬بر منحنی مماس هستند‪.‬‬
‫خط ‪ d1‬در نقطه ‪ A‬بر منحنی مماس نیست‪ .‬همچنین خطوط ‪ d3‬و ‪ d4‬در نقطه ‪ c‬بر منحنی مماس نیستند‪ .‬در ادامه این درس با‬
‫دالیل این امر به صورت دقیق تری آشنا خواهید شد‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪d2‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪d4‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪d1‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪A‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪d3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
 ‫‪74‬‬

‫فعالیت‬

‫اکنون سعی می کنیم که به کمک نمودار منحنی‪ ،‬خط مماس بر منحنی در یک نقطه را بررسی کنیم‪ .‬نقطه ثابت ‪ A‬را روی منحنی‬
‫زیر در نظر می گیریم‪ .‬خطی که از ‪ A‬و ‪ B‬می گذرد یک خط قاطع نامیده می شود‪ .‬روی منحنی نقطه های دیگری را نزدیک تر به‬
‫نقطه ‪ A‬اختیار می کنیم و خط های گذرنده از ‪ A‬و آن نقطه ها را رسم می کنیم‪ .‬حدس بزنید که وقتی نقاط به قدر کافی به ‪ A‬نزدیک‬
‫می شوند‪ ،‬برای خط های قاطع چه اتفاقی می افتد؟ به عبارت دیگر خط های قاطع به چه خطی نزدیک می شوند؟‬
‫اکنون نقطه ‪ C‬را سمت چپ نقطه ‪ A‬اختیار می کنیم و خط قاطع ‪ AC‬را رسم می کنیم‪ .‬مانند قبل نقاط دیگری را نزدیک تر به‬
‫نقطه ‪ A‬اختیار می کنیم‪ .‬حدس می زنید برای خط های قاطع چه اتفاقی می افتد؟ به طور شهودی می توان گفت‪:‬‬
‫شیب خط مماس بر منحنی در نقطه ‪ A‬حد شیب خط های قاطع گذرنده از ‪ A‬است به شرطی که نقطه ها به قدر کافی به ‪ A‬نزدیک‬
‫شوند‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫‪C‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫در ادامه این بحث را دقیق تر بررسی خواهیم کرد‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫الف) تابع ‪ f    (x)   =   - x2+10x‬داده شده است‪ ،‬اگر ‪ 0  ≥  x       ≥10‬نقاط ))‪ D (4,  f  (4)) ،C  (5,  f  (5)) ،B(6,   f  (6)) ،A(2,  f  (2‬و‬
‫))‪ E  (3,  f    (3‬را روی منحنی در نظر می گیریم‪ .‬شیب خطی که از نقاط ‪ A‬و ‪ B‬می گذرد یعنی ‪ mAB‬از دستور زیر به دست می آید‪:‬‬

‫‪yB − yA f (6) − f (2) 24 − 16 8‬‬

‫=‪mAB‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= = 2‬‬ ‫ ‬
‫‪xB − xA‬‬ ‫‪6−2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫به همین روش ‪ mAC‬و ‪ mAD‬و ‪ mAE‬را به دست آورید‪.‬‬

‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪75‬‬

‫‪y‬‬

‫= ‪mAE‬‬
‫‪30‬‬ ‫= ‪mAD‬‬

‫= ‪mAC‬‬
‫‪mAB =2‬‬
‫‪25‬‬
‫‪C‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪E‬‬
‫‪20‬‬ ‫= )‪f (6) − f (2‬‬
‫‪∆y‬‬

‫‪A‬‬
‫‪15‬‬
‫‪6 − 2 =∆ x‬‬

‫‪10‬‬
‫‪2‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬‫‪−x + 10x‬‬

‫‪5‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬

‫همان طور که می دانید برای محاسبه شیب خط ‪ AB‬نسبت تغییر عمودی را به تغییر افقی به دست می آوریم‪ .‬اگر این تغییرات را‬
‫به ترتیب با ‪ ∆y‬و ‪ ∆ x‬نمایش دهیم‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪∆y‬‬
‫= ‪mAB‬‬
‫‪∆x‬‬
‫ ‬
‫در هنگام محاسبه شیب های باال‪ ،‬توضیح دهید که ‪∆x‬ها چگونه تغییر می کنند؟‬

‫[‪]2,6‬‬ ‫‪ 6‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪2‬‬ ‫= ‪∆x    = 6 -2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪∆y    = 24 -16‬‬ ‫‪8‬‬ ‫ ‬

‫[‪]2,5‬‬ ‫‪ 5‬ــــــــــــــــــــــــــــ ‪2‬‬ ‫‪∆x    =  5   -2 = 3‬‬ ‫‪ ∆y    = 25 -16 = 9‬‬ ‫ ‬
‫[‪]2,4‬‬ ‫‪ 4‬ــــــــــــــــــ ‪2‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪∆x   =  4  -2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫= ‪ y    = 24 -16‬‬
‫∆‬ ‫‪8‬‬ ‫ ‬
‫[‪]2,3‬‬ ‫‪ 3‬ـــــــــ ‪2‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪∆x    =   3-2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫= ‪ y    = 21 -16‬‬
‫∆‬ ‫‪5‬‬ ‫ ‬
 ‫‪76‬‬

‫ب) حال فرض کنید که با ادامه روندی‬

‫))‪(2/5,ff(2/5‬‬
‫‪(2/5,‬‬ ‫))‪(2/5‬‬
‫))‪EE (3, f (3‬‬
‫))‪(3, f (3‬‬ ‫که در قسمت (الف) اختیار کردیم‪ ،‬نقاط‬
‫))‪(2/4,ff(2/4‬‬
‫‪(2/4,‬‬ ‫‪(2/4)) G‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪FF‬‬
‫‪GG (2/4,‬‬
‫))‪(2/4,f f(2/4‬‬
‫))‪(2/4‬‬ ‫بیشتری را نزدیک به ‪ A‬انتخاب کنیم‪ .‬شیب‬
‫‪∆∆yy‬‬
‫‪∆∆yy‬‬
‫خطوط به دست آمده به شیب خط مماس‬
‫بر منحنی در نقطه ‪ A‬نزدیک می شود‪.‬‬
‫‪∆∆xx‬‬
‫برای درک بهتر این موضوع‪ ،‬منحنی‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪AA‬‬
‫))‪((22,,ff((22‬‬
‫))‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪(2)))) ∆∆xx‬‬
‫‪(2, ,f f(2‬‬

‫‪ f   (x)=   -x2+10x‬در فاصله [‪ ]2,3‬رسم‬

‫شده است‪ .‬در ادامه نمودار تابع در بازه‬
‫)‪f (2 / 5) − f (2‬‬ ‫)‪f (2 / 4) − f (2‬‬
‫= ‪mAF‬‬
‫‪2/ 5 −2‬‬
‫= ‪mAG‬‬
‫‪2/ 4 −2‬‬ ‫[‪ ]2,2/4‬رسم شده است‪.‬‬
‫‪18 / 75 − 16‬‬ ‫=‬
‫=‬
‫‪0/ 5‬‬

‫=‬
‫‪2 / 75‬‬
‫‪= 5/5‬‬ ‫=‬
‫‪0/ 5‬‬

‫اگر به همین ترتیب بازه های کوچک تری در نظر بگیریم‪ ،‬شیب خطوط به دست آمده به شیب خط مماس بر منحنی در نقطه ‪A‬‬
‫نزدیک می شود‪ .‬برای درک بهتر این موضوع‪ ،‬با تکمیل جدول و مقایسه شیب خط های قاطع‪ ،‬شیب خط مماس را حدس بزنید‪.‬‬

‫بازه [‪]a,b‬‬
‫) ‪f (b ) − f (a‬‬ ‫شیب خطی که از نقاط  ))‪ (a      ,      f   (a‬و ))‪ (b     ,  f   (b‬می گذرد‪.‬‬
‫‪b −a‬‬
‫)‪f (2 / 4) − f (2‬‬
‫]‪[2,2/4‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 5/6‬‬
‫‪2/ 4−2‬‬

‫]‪[2,2/3‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬

‫‪f (2 / 2) − f (2) 17 / 16 − 16‬‬ ‫‪1 / 16‬‬

‫]‪[2,2/2‬‬ ‫= =‬
‫‪2/ 2−2‬‬ ‫‪0/ 2‬‬
‫‪= 5/8‬‬
‫‪0/ 2‬‬

‫‪f (2 / 1) − f (2) 16 / 59 − 16‬‬ ‫‪0 / 59‬‬

‫]‪[2,2/1‬‬ ‫= =‬
‫‪2 / 1− 2‬‬ ‫‪0/ 1‬‬
‫‪= 5/9‬‬
‫‪0/ 1‬‬

‫‪f (2 / 01) − f (2) 16 / 0599 − 16 0 / 0599‬‬

‫]‪[2,2/01‬‬ ‫=‬
‫‪2 / 01 − 2‬‬
‫‪= = 5 / 99‬‬
‫‪0 / 01‬‬ ‫‪0 / 01‬‬

‫)‪f (2 / 001) − f (2‬‬ ‫‪16 / 005999 − 16‬‬

‫]‪[2,2/001‬‬ ‫=‬
‫‪2 / 001 − 2‬‬
‫‪= 5 / 999‬‬
‫‪0 / 001‬‬
‫��‬ ‫��‬ ‫��‬

‫]‪[2,2+h‬‬ ‫))‪ff((22++hh))−−ff((22‬‬
‫(‪ h‬یک عدد خیلی کوچک و‬ ‫‪hh‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫?? →‬
‫→‬
‫مثبت است‪).‬‬
‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪77‬‬

‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬
‫وقتی ‪ h‬به قدر کافی نزدیک به صفر (و مثبت)‬ ‫اگر بخواهیم دقیق تر صحبت کنیم‪ ،‬باید در مورد مقادیر عبارت‬
‫‪h‬‬

‫است‪ ،‬بررسی کنیم‪ .‬روند باال این حدس را تقویت می کند که هر چقدر که بخواهیم می توانیم این مقادیر را به عدد ‪ 6‬نزدیک کنیم مشروط‬
‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬
‫‪lim+‬‬
‫‪h‬‬
‫‪=6‬‬ ‫بر آنکه ‪ h‬را به قدر کافی نزدیک به صفر (و مثبت) اختیار کنیم‪ .‬به عبارت دیگر حدس می زنیم که‪:‬‬
‫‪h →0‬‬
‫کافی است با محاسبه مقدار حد‪ ،‬صحت حدس خود را بررسی کنیم‪:‬‬

‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬ ‫‪−(2 + h )2 + 10(2 + h ) − 16‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪lim+‬‬ ‫‪= lim+‬‬ ‫= ‪= lim+ −(h + 4h + 4) + 20+ 10h − 16‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫ ‬
‫‪−h 2 − 4h − 4 + 4 +10h‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪lim+‬‬ ‫‪= lim+ −h + 6h= lim+ h (−h + 6)= lim(−h + 6=) 6‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬
‫ ‬
‫به طریق مشابه می توان دید که اگر نقاط روی منحنی را در سمت چپ ‪ A‬اختیار کنیم‪ ،‬به عبارت دیگر اگر بازه هایی مانند‪،‬‬
‫[‪ ]1/8  ,2[ ،]1/7  ,2[ ،]1/6  ,2[ ،]1/5  , 2‬و… را در نظر بگیریم شیب خط های قاطع برابر با ‪ … ،6/2 ،6/3 ، 6/4 ،6/5‬خواهد‬
‫شد‪.‬به عبارت دیگر در این حالت هم شیب خط های قاطع به هر اندازه که بخواهیم به عدد ‪ 6‬نزدیک می شوند‪ ،‬مشروط بر آنکه ‪ h‬به‬
‫‪lim−‬‬
‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬
‫‪=6‬‬ ‫قدر کافی از سمت چپ به صفر نزدیک شود‪ ،‬یعنی داریم‪:‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬
‫‪lim‬‬
‫‪h‬‬
‫‪=6‬‬ ‫بنابراین به طور کلی می توان نوشت‪:‬‬
‫‪h →0‬‬

‫شیب خط مماس بر منحنی تابع ‪ f‬در نقطه ))‪ A(a    ,  f    (a‬را به صورت زیر تعریف می کنیم‪:‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪ = lim‬شیب خط مماس بر منحنی در نقطه ‪A‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫به شرط آنکه این حد موجود و متناهی باشد‪.‬‬

‫حد باال را (در صورت وجود) مشتق تابع ‪ f‬در نقطه ‪ a‬می نامند و با )‪ f     ′(a‬نمایش می دهند‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪f ′(a ) = lim‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫حد مذکور را شیب منحنی در ‪ a‬نیز می نامند‪.‬‬

 ‫‪78‬‬

‫بنابراین در مثال قبل داریم ‪ .f  ′(2)  =   6‬در ادامه )‪ f    ′(3‬برای ‪ f  (x) = -x2 + 10x‬محاسبه شده است‪:‬‬

‫) ‪f (3 + h ) − f (3‬‬ ‫‪−(3 + h )2 + 10(3 + h ) − 21‬‬ ‫‪−9 − 6h − h 2 + 30 + 10h − 21‬‬ ‫‪2‬‬

‫=‬ ‫‪′‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪f (3) lim‬‬ ‫=‬ ‫‪lim‬‬
‫‪h‬‬
‫ ‬ ‫‪h‬‬
‫‪h‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h →0‬‬

‫‪+ 30 + 10h − 21‬‬ ‫‪−h 2 + 4h‬‬

‫‪= lim‬‬ ‫=‪= lim( −h + 4‬‬
‫‪) 4‬‬ ‫ ‬
‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬
‫مثال‪ :‬معادله خط مماس بر منحنی تابع ‪ f   (x)  = -x2+10x‬را در نقطه ))‪ A(2,  f    (2‬واقع بر نمودار تابع بنویسید‪.‬‬

‫‪ = f    ′(2)  =6‬شیب خط مماس در نقطه ‪A‬‬ ‫حل‪ :‬با توجه به آنچه که در فعالیت قبل مشاهده شد‪ :‬‬
‫)‪A (2, f    (2)) = (2,16‬‬ ‫ ‬
‫‪y - 16 = 6  (x  -2) ⇒ y = 6x + 4‬‬ ‫ ‬

‫کاردرکالس‬

‫معادله خط مماس بر منحنی تابع ‪ y  = x2+3‬را در نقطه ای به طول ‪ -2‬بنویسید‪.‬‬

‫تذکر‪ :‬با نمادهای معرفی شده در فعالیت در مورد شیب خط های قاطع می توان دستورهای معادل دیگری برای محاسبه‬
‫مشتق در یک نقطه به دست آورد‪ ،‬به طور مثال شیب خطی که از نقاط ‪ A‬و ‪ B‬می گذرد برابر است با‪:‬‬
‫) ‪∆y f (a + ∆x ) − f (a‬‬
‫=‬
‫‪mAB‬‬ ‫=‬
‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫ ‬
‫) ‪f (a + ∆x ) − f (a‬‬
‫‪f ′(a ) = lim‬‬
‫‪∆x‬‬
‫و از آنجا‪ :‬‬
‫‪∆x →0‬‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ f    ′(2) ،f    (x) = -x2+10x‬را از دستور باال به دست آورید‪:‬‬

‫)‪f (2 + ∆x ) − f (2‬‬ ‫‪− (2 + ∆x )2 + 10(2 + ∆x ) − 16‬‬
‫=‬‫‪f ′(2) lim‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪∆x →0‬‬ ‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x →0‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫‪− 4 − ∆x 2 − 4∆x + 20 + 10∆x − 16‬‬ ‫‪−∆x 2 + 6∆x‬‬ ‫)‪∆x (−∆x + 6‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫= ‪= lim (−∆x‬‬
‫‪+ 6) 6‬‬
‫‪∆x →0‬‬ ‫∆‬‫‪x‬‬ ‫‪∆x →0‬‬ ‫∆‬ ‫‪x‬‬ ‫‪∆x →0‬‬ ‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x →0‬‬

‫محاسبه )‪ f    ′(a‬به روش دیگر‬

‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫تعریف شد‪ .‬اکنون دستور دیگری برای مشتق تابع ‪ f‬در‬ ‫‪f ′(a ) = lim‬‬
‫‪h‬‬
‫مشتق تابع ‪ f‬در نقطه ‪ x = a‬به صورت‪:‬‬
‫‪h →0‬‬
‫نقطه ‪ x = a‬می یابیم که در برخی محاسبات کار را ساده تر می کند‪.‬‬
 ‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪79‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫)) ‪B(a + h, f (a + h‬‬ ‫)) ‪B(x , f (x‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪f‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫))‬ ‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫‪(a‬‬
‫)‬ ‫)‬ ‫‪f (a‬‬
‫‪,f‬‬ ‫‪a,‬‬
‫‪a‬‬ ‫(‪A‬‬
‫(‪A‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪x-a‬‬

‫(الف)‬ ‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫(ب)‬

‫‪a+h‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪x-a‬‬

‫با استفاده از نموداری مشابه نمودار (الف) برای محاسبه مشتق ‪ f‬در ‪ a‬داریم‪:‬‬
‫ ‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫= ‪ = mAB‬شیب خط ‪AB‬‬
‫‪h‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪ = lim‬شیب خط مماس بر منحنی در ‪A‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫با استفاده از نمودار (ب) راه دیگر محاسبه شیب خط مماس این است که نقطه دلخواه ‪ B‬را به مختصات ))‪ (x ,  f    (x‬در نظر بگیریم‬
‫در این صورت داریم‪:‬‬
‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫= ‪ = mAB‬شیب خط ‪AB‬‬
‫‪x −a‬‬ ‫ ‬
‫برای محاسبه شیب خط مماس کافی است که ‪ x‬را مرتباً به ‪ a‬نزدیک کنیم‪ .‬در این صورت شیب خط مماس برابر با‬
‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫است مشروط بر اینکه این حد موجود باشد (واضح است که مانند قبل ‪ x‬باید از راست و چپ به قدر کافی به‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x −a‬‬
‫‪x →a‬‬

‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫‪f ′(a ) = lim‬‬ ‫‪ a‬نزدیک شود)‪.‬به عبارت دیگر‪:‬‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ f    ′(3) ،  f   (x)  =x2‬را به دو روش به دست آورید‪.‬‬

‫حل‪:‬‬
‫) ‪f (3 + h ) − f (3‬‬ ‫‪(h + 3)2 − 9‬‬ ‫‪h 2 + 6h + 9 − 9‬‬ ‫‪h 2 + 6h‬‬
‫=‬‫‪f ′(3) lim = lim‬‬ ‫‪= lim = lim‬‬ ‫روش اول‪ :‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫)‪h (h + 6‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫=‪= lim(h + 6‬‬
‫‪) 6‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫ ‬

‫)‪f (x ) − f (3‬‬ ‫‪x2 − 9‬‬ ‫)‪(x − 3)(x + 3‬‬

‫=‬‫‪f ′(3) lim‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x −3‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x −3‬‬
‫=‪= lim (x + 3‬‬
‫‪) 6‬‬ ‫روش دوم‪ :‬‬
‫‪x →3‬‬ ‫‪x →3 x − 3‬‬ ‫‪x →3‬‬ ‫‪x →3‬‬
 ‫‪80‬‬

‫در موقعیت های مختلف‪ ،‬ممکن است یکی از این دو روش بر دیگری به دلیل ساده تر بودن محاسبات برتری داشته باشد‪ .‬معادل‬
‫صفحه قبل‬
‫ٔ‬ ‫بودن این دو روش را به شیوه هندسی مالحظه نمودید‪ .‬در کار در کالس بعد به شیوه جبری نیز معادل بودن دو روش‬
‫را بررسی کنید‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫اگر )‪ f    ′(a‬موجود باشد‪ ،‬ثابت کنید‪.‬‬

‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬ ‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫‪lim‬‬
‫‪h‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x −a‬‬
‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪x →a‬‬
‫راهنمایی‪ :‬تغییر متغیر ‪ a    +  h     =   x‬را به کار برید‪.‬‬ ‫(‬
‫توجه کنید وقتی که   ‪  h    → 0‬آنگاه   ‪)x →a‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪y‬‬ ‫‪ f    ′(8) ، f    (x)  =-x2+10x‬و )‪f ′ (5‬‬

‫الف) برای تابع‬
‫را حساب کنید‪.‬‬
‫‪30‬‬ ‫ب) دو نقطه روی منحنی مشخص کنید که مقدار‬
‫مشتق تابع در آنها قرینه یکدیگر باشد‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫پ) به کمک شکل توضیح دهید که تابع در چه نقاطی‬
‫‪25‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫دارای مشتق مثبت و در چه نقاطی مشتق منفی است‪.‬‬
‫‪E‬‬ ‫ت) بدون محاسبه و تنها به کمک نمودار‪ ،‬شیب‬
‫‪20‬‬
‫خط های مماس بر منحنی در نقاط ‪ 3‬و ‪ 4‬را با هم‬
‫مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪15‬‬ ‫ث) با محاسبه )‪ f ′(3‬و )‪ f ′(4‬صحت حدس خود را‬
‫بررسی نمایید‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬
 ‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪81‬‬

‫تمرین‬

‫اگر ‪ f    ′ (2) ، f    (x) = 3x2 - 2x + 1‬را به دست آورید و معادله خط مماس بر منحنی ‪ f‬را در نقطه ای به طول ‪ 2‬واقع بر آن بنویسید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫نقاط داده شده روی منحنی زیر را با شیب های ارائه شده در جدول نظیر کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫شیب‬ ‫نقطه‬ ‫‪y‬‬

‫‪E‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪B‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬

‫‪ 3‬برای نمودار  )‪ y = f    (x‬در شکل زیر شیب های داده شده از «الف»‬
‫تا «ج» را از کوچک ترین به بزرگ ترین مرتب کنید‪.‬‬
‫الف) شیب نمودار در نقطه ‪A‬‬
‫‪y‬‬
‫‪C‬‬
‫‪B‬‬
‫ب) شیب نمودار در نقطه ‪B‬‬
‫)‪y = f (x‬‬

‫‪y=x‬‬ ‫پ) شیب نمودار در نقطه ‪C‬‬

‫ت) شیب خط ‪AB‬‬
‫‪A‬‬
‫‪x‬‬
‫ث) شیب خط ‪y   =2‬‬
‫ج) شیب خط ‪y =x‬‬
‫شیب های داده شده از «الف» تا « ج » را به ترتیب ‪ … ,     m2 , m1‬و ‪m6‬‬
‫در نظر بگیرید‪.‬‬

‫‪ 4‬با در نظر گرفتن نمودار ‪ f‬در شکل‪ ،‬نقاط به طول های ‪ d  ,c   ,b  ,  a‬و ‪e‬‬

‫‪x‬‬ ‫)‪f   ′(x‬‬
‫را با مشتق های داده شده در جدول نظیر کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0/5‬‬ ‫‪f‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪-0/5‬‬
‫‪-2‬‬
 ‫‪82‬‬

‫‪ 5‬نقاطی مانند ‪ F  ،E  ،D  ،C  ،B  ،A‬و ‪ G‬را روی نمودار )‪y =f   (x‬‬

‫مشخص کنید به طوری که‪:‬‬
‫الف) ‪ ،A‬نقطه ای روی نمودار است که شیب خط مماس بر نمودار‬
‫در آن منفی است‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫ب) ‪ B‬نقطه ای روی نمودار تابع است که مقدار تابع و مقدار مشتق‬
‫) ‪y = f (x‬‬ ‫در آن منفی است‪.‬‬
‫پ) ‪ C‬نقطه ای روی نمودار است که مقدار تابع در آنجا صفر است‬
‫‪x‬‬
‫ولی مقدار مشتق در آن مثبت است‪.‬‬
‫ت) ‪ D‬نقطه ای روی منحنی است که مشتق در آنجا صفر است‪.‬‬
‫‪0‬‬

‫ث) نقاط ‪ E‬و ‪ F‬نقاط متفاوتی روی منحنی هستند که مشتق یکسان‬
‫دارند‪.‬‬
‫ج) ‪ G‬نقطه ای روی منحنی است که مقدار تابع در آنجا مثبت ولی‬
‫مقدار مشتق منفی است‪.‬‬

‫اگر ‪ f    ′(-1) ، f (x)= x3-2‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪ 7‬نقاط ‪ E  ،D  ،C  ،B  ،A‬و ‪ F‬را روی منحنی روبه رو در نظر‬

‫می گیریم‪ .‬در مورد شیب منحنی در این نقاط کدام گزاره درست و‬
‫کدام یک نادرست است؟‬
‫الف) شیب منحنی در همه این نقاط مثبت است‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫ب) ‪( mA<mB‬شیب خط مماس بر منحنی در نقطه ‪ A‬را با ‪mA‬‬

‫‪B‬‬
‫نمایش داده ایم)‬
‫پ) ‪mE      < mB <mA‬‬
‫‪C‬‬

‫‪E‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪D‬‬ ‫ت) شیب منحنی در نقاط ‪ D، F‬و ‪ C‬منفی است‪.‬‬
‫ث  ) ‪mF   < mD <mC‬‬
‫‪F‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬
‫ج) ‪mC   <  mD   <   mF    <   mE    <   mB   <mA‬‬
 ‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪83‬‬

‫برای تابع ‪ f‬در شکل زیر داریم‪ f   ′(4) =1/5 :‬و ‪ f   (4) = 25‬با توجه به شکل مختصات نقاط ‪ B , A‬و ‪ C‬را بیابید‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪B‬‬

‫‪A‬‬

‫‪C‬‬

‫خط مماس‬

‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫روستای رهلی داغالر ـ آذربایجان شرقی (عکاس‪ :‬بختیار رنجبری)‬
 ‫مشتق پذیری و پیوستگی‬ ‫‪2‬‬
‫درس‬

‫در درس گذشته مشتق تابع ‪ f‬در نقطه ای به طول ‪ x0‬به یکی از دو صورت زیر تعریف شد‪:‬‬
‫)‪f (x0 + h ) − f (x0‬‬ ‫)‪f (x ) − f (x0‬‬
‫‪f ′(x0) = lim‬‬ ‫یا‬ ‫‪f ′(x0) = lim‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪x →x0‬‬ ‫‪x − x0‬‬
‫در صورت وجود حد (متناهی) فوق گفته می شود که ‪ f‬در ‪ x0‬مشتق پذیر است‪.‬‬
‫در   مطالعه رفتار   یک  تابع‪  ،‬مشخص کردن  نقاطی که تابع در آن نقاط مشتق پذیر نیست دارای اهمیت است‪.‬‬
‫در فعالیت زیر با یکی از حالت هایی که یک تابع در آن مشتق پذیر نیست آشنا می شوید‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪x 2 x ≠ 2‬‬
‫(شکل مقابل) را درنظر می گیریم‪:‬‬ ‫‪f (x ) = ‬‬ ‫نمودار تابع‬
‫‪1 x = 2‬‬
‫‪y‬‬

‫الف) چگونه به کمک نمودار تابع و تعریف مشتق‬

‫‪5‬‬

‫‪f‬‬
‫‪4‬‬ ‫به عنوان شیب خط مماس می توانید استدالل کنید که‬
‫‪3‬‬ ‫)‪ f     ′  (2‬وجود ندارد؟‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬

‫اگر برای بررسی مشتق پذیری این تابع در ‪ x   = 2‬تعریف مشتق ‪ f‬در ‪ x   = 2‬را به کار گیریم‪:‬‬

‫)‪f (x ) − f (2‬‬ ‫‪x 2 −1‬‬

‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫=‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪x −2‬‬ ‫‪x →2 x − 2‬‬
‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪85‬‬

‫حد صورت کسر برابر ‪ 3‬است و حد مخرج کسر برابر صفر است‪ .‬وقتی ‪ ،x →2‬داریم‪:‬‬
‫‪x 2 −1‬‬
‫= حد راست‬ ‫‪lim+‬‬ ‫∞‪= +‬‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪x −2‬‬

‫‪x 2 −1‬‬
‫= حد چپ‬ ‫‪lim−‬‬ ‫∞‪= −‬‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪x −2‬‬
‫)‪f (x ) − f (2‬‬
‫موجود (و متناهی) نیست‪ ،‬پس )‪ f   ′  (2‬وجود ندارد‪.‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫بنابراین‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪x −2‬‬

‫ب) نقطه دیگری (به جز ‪ )x = 2‬در نظر بگیرید‪ .‬آیا تابع در این نقطه مشتق پذیر است؟ پاسخ خود را با پاسخ دوستانتان مقایسه‬
‫کنید‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x ≤1‬‬
‫‪ g (x ) = x‬درنظر می گیریم‪.‬‬ ‫تابع ‪( g‬شکل زیر) را به صورت‬
‫‪x + 1 x > 1‬‬
‫چرا )‪ g ′(1‬موجود نیست؟‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫توابع ‪ f‬و ‪ g‬فعالیت و کار در کالس قبل به ترتیب در ‪ x = 2‬و ‪ x = 1‬ناپیوسته بودند و همان گونه که مشاهده کردید‪ f ′(2) ،‬و‬
‫)‪ g ′(1‬موجود نبودند‪ .‬بنابراین به نظر می رسد که اگر تابعی در یک نقطه مشتق پذیر باشد‪ ،‬الزام ًا در آن نقطه باید پیوسته باشد‪ .‬این‬
‫مطلب را به عنوان یک قضیه ثابت می کنیم‪.‬‬
 ‫‪86‬‬

‫قضیه‪ :‬اگر تابع ‪ f‬در ‪ x = a‬مشتق پذیر باشد آن گاه ‪ f‬در ‪ a‬پیوسته است‪.‬‬
‫) ‪lim f (x ) = f (a‬‬ ‫ اثبات‪ :‬کافی است نشان دهیم‪:‬‬
‫‪x →a‬‬

‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫() ‪lim ( f (x ) − f (a )) = lim ((x − a‬‬ ‫= ))‬ ‫ ‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬
‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫( ‪lim (x − a ). lim‬‬ ‫= ) ‪0.f ′(a‬‬
‫=)‬ ‫‪0‬‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬
‫) ‪( lim f (x ) = f (a‬چرا؟)‬ ‫و از آنجا‬ ‫بنابراین ‪0‬‬
‫= )) ‪lim ( f (x ) − f (a‬‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬

‫با توجه به این قضیه به طور منطقی می توان نتیجه گرفت که‪:‬‬

‫اگر تابع ‪ f‬در ‪ x = a‬پیوسته نباشد‪ ،‬آن گاه ‪ f‬در ‪ x = a‬مشتق پذیر هم نیست‪.‬‬

‫مثال بعد نشان می دهد که عکس قضیه درست نیست‪ ،‬یعنی حتی با وجود پیوستگی تابع در یک نقطه‪ ،‬لزوماً نمی توان مشتق پذیری‬
‫تابع در آن نقطه را نتیجه گرفت‪.‬‬
‫مثال‪ :‬مشتق پذیری تابع |‪ f   (x) = |x2 - 1‬را در ‪ x =1‬بررسی کنید‪.‬‬
‫)‪f (x ) − f (1‬‬ ‫‪| x 2 − 1| −0‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪x −1‬‬ ‫‪x →1‬‬ ‫‪x −1‬‬
‫ناچاریم حدهای راست و چپ را به دست آوریم‪.‬‬ ‫)‪f ′(1‬‬ ‫برای محاسبه‬
‫‪2‬‬
‫|‪| x − 1‬‬ ‫‪x 2 −1‬‬
‫=‪ = lim‬حد راست‬ ‫=‬
‫‪lim‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫‪+‬‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪x −1‬‬ ‫‪x →1+ x − 1‬‬

‫‪| x 2 − 1| 2‬‬ ‫)‪− (x 2 − 1‬‬

‫‪ = lim−‬حد چپ‬ ‫=‪f (x‬‬ ‫=‬ ‫‪lim‬‬
‫‪) x −1‬‬ ‫‪= −2‬‬ ‫ ‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪x − 1 x →1− x − 1‬‬

‫‪5‬‬
‫‪y‬‬
‫بنابراین )‪ f ′(1‬موجود نیست‪ .‬به عبارت دیگر خط مماس بر‬
‫‪4‬‬
‫منحنی در نقطه ‪ x = 1‬وجود ندارد‪ .‬اما حدهای یک طرفه فوق را‬
‫می توان با وجود نیم خط های مماس بر منحنی در نقطه ‪ x = 1‬توجیه‬
‫‪3‬‬
‫کرد‪ .‬اگر از سمت راست به نقطه ‪ x =1‬نزدیک شویم‪ ،‬شیب نیم خط‬
‫مماس بر منحنی در این نقطه برابر ‪ 2‬و اگر از سمت چپ به‬
‫‪2‬‬

‫‪ x = 1‬نزدیک شویم‪ ،‬شیب نیم خط مماس بر منحنی در این نقطه برابر‬

‫‪1‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪ -2‬است‪ .‬حدهای راست و چپ باال را به ترتیب مشتق های راست‬
‫‪-1‬‬ ‫و چپ ‪ f‬در ‪ x = 1‬می نامیم و با )‪ f+′ (1‬و )‪ f−′ (1‬نمایش می دهیم‪.‬‬
‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪87‬‬

‫در مثال قبل ‪ f‬در ‪ x =1‬پیوسته است ولی ‪ f‬در آن مشتق پذیر نیست‪.‬‬
‫نیم خط های مماس راست و چپ را به اختصار‪ ،‬نیم مماس راست و چپ می نامیم‪.‬‬
‫)‪f−′ (1‬‬ ‫شیب نیم مماس چپ =‬ ‫در حقیقت‪ :‬‬
‫)‪f+′ (1‬‬ ‫شیب نیم مماس راست =‬ ‫ ‬
‫معادله این نیم مماس ها نیز به ترتیب عبارت اند از ‪:‬‬

‫نیم مماس راست‬ ‫(‪y - 0 = 2)x -1‬‬ ‫یا‬ ‫‪y = 2x - 2‬‬

‫‪، x≥1‬‬ ‫ ‬
‫نیم مماس چپ‬ ‫‪ y =-2x + 2 ، x ≤ 1‬یا (‪y - 0 = -2)x -1‬‬ ‫ ‬

‫کاردرکالس‬

‫نشان دهید که مشتق تابع ‪ f‬در مثال قبل در ‪ x = -1‬نیز موجود نیست‪.‬‬
‫در صورت امکان معادله نیم مماس های راست و چپ در ‪ x = -1‬را بنویسید‪.‬‬

‫نمایش می دهیم و آن را به صورت زیر‬ ‫) ‪f−′ (a‬‬ ‫و‬ ‫) ‪f+′ (a‬‬ ‫تعریف‪ :‬مشتق راست و مشتق چپ تابع ‪ f‬در ‪ x = a‬را با‬
‫تعریف می کنیم‪:‬‬
‫) ‪f (x ) − f (a‬‬ ‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫‪f+′ (a ) = lim+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪f−′ (a ) = lim−‬‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬ ‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬
‫یا به طور معادل‪:‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬ ‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪f+′ (a ) = lim+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪f−′ (a ) = lim−‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
 ‫‪88‬‬

‫و )‪ g ′(0‬موجود نیستند‪.‬‬ ‫)‪f ′(0‬‬ ‫= ) ‪ g (x‬در صفر پیوسته نیستند‪ .‬بنابراین‬ ‫‪x‬‬ ‫مثال‪ :‬توابع ]‪ f   (x) = [x‬و‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪f (x ) = x ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫=)‬
‫‪g(x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪y‬‬
‫اکنون به بررسی حالت دیگری می پردازیم که در آن تابع مشتق پذیر نیست‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫را درنظر می گیریم‪ .‬مشتق پذیری این تابع را‬ ‫‪f (x ) = 3 x‬‬ ‫مثال‪ :‬تابع‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬
‫در ‪ x = 0‬بررسی کنید‪.‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x −0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪f ′(0) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x →0 x‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x2‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫بنابراین تابع ‪ f‬در صفر مشتق پذیر نیست‪ .‬شکل ها نشان می دهند که وقتی از‬
‫‪-3‬‬
‫سمت راست یا چپ به نقطه صفر نزدیک می شویم خط های قاطع به خط ‪x =0‬‬
‫نزدیک  می شوند‪.‬‬
‫تابع ‪ f (x ) = 3 x‬در ‪ x = 0‬مشتق پذیر نیست‪.‬خط ‪ x =0‬را «مماس قائم»‬
‫منحنی می نامیم‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪-3‬‬
‫‪-2‬‬
‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪89‬‬

‫اگر تابع ‪ f‬در ‪ x = a‬پیوسته بـاشد و در این نقطه مشتق چپ و راست نامتناهی داشته باشد در این صورت خط ‪ x = a‬را‬
‫در این حالت وجود ندارد‪.‬‬ ‫) ‪f ′(a‬‬ ‫«مماس قائم» بر منحنی ‪ f‬در نقطه )) ‪ (a , f (a‬می نامیم‪ .‬بدیهی است‬

‫اگر تابع ‪ f‬در ‪ x = a‬هریک از شرایط زیر را داشته باشد‪ ،‬در این صورت در این‬ ‫به طور خالصه می توان گفت‪:‬‬
‫نقطه مشتق پذیر نیست‪.‬‬
‫‪ f 1‬در ‪ a‬پیوسته نباشد‪.‬‬
‫‪ f 2‬در ‪ a‬پیوسته باشد و مشتق راست و مشتق چپ در ‪:x = a‬‬
‫الف) هر دو موجود (متناهی) ولی نابرابر باشند (نقطه گوشه ای)‪.‬‬
‫ب) یکی متناهی و دیگری نامتناهی باشد (نقطه گوشه ای)‪.‬‬
‫پ) هر دو نامتناهی باشند‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫در شکل های زیر مشخص کنید که هر تابع در کدام نقطه یا نقاط مشخص شده مشتق پذیر نیست‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪x4‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬
 ‫‪90‬‬

‫تابع مشتق‬

‫تاکنون با مفهوم مشتق تابع در یک نقطه (معین) آشنا شده اید‪ .‬حال به دنبال یافتن رابطه ای بین مجموعه نقاط متعلق به دامنه یک‬
‫تابع و مشتق تابع در آن نقاط هستیم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫تابع ‪ f  )x( = x2‬را درنظر می گیریم‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫جدول زیر را کامل کنید (مشتق تابع در برخی نقاط حساب شده اند)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪f   ′ (x‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪4‬‬

‫)‪f (x ) − f (−2‬‬ ‫‪x2 − 4‬‬

‫‪f ′(−2) =lim‬‬ ‫‪=lim‬‬ ‫= )‪=lim (x − 2‬‬‫‪−4‬‬ ‫ ‬
‫)‪x →−2 x − ( −2‬‬ ‫‪x →−2 x + 2‬‬ ‫‪x →−2‬‬

‫) ‪f (x ) − f ( 3‬‬ ‫‪x2 − 3‬‬ ‫) ‪(x + 3 )(x − 3‬‬

‫) ‪f ′( 3‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪lim‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪= 2 3‬‬ ‫ ‬
‫‪x→ 3‬‬ ‫‪x− 3‬‬ ‫‪x→ 3 x − 3‬‬ ‫→‪x‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x− 3‬‬

‫)‪f (x ) − f (0‬‬ ‫‪x2‬‬

‫‪f ′(0) lim‬‬
‫=‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= 0‬‬ ‫ ‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x −0‬‬ ‫‪x →0 x‬‬

‫می دانیم مشتق تابع در یک نقطه (در صورت وجود) برابر شیب خط مماس بر منحنی در آن نقطه است و از طرفی مماس بر منحنی در‬
‫هر نقطه یکتاست‪ ،‬بنابراین (‪ f  ′)x‬تابعی از ‪ x‬است‪.‬حدس می زنید در چه نقاطی مشتق تابع ‪ f  )x( = x2‬وجود دارد؟‬
 ‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪91‬‬

‫نمایش می دهیم و آن را به صورت زیر تعریف می کنیم‪:‬‬ ‫اگر ‪ x‬عضوی از دامنه تابع ‪ f‬باشد‪ ،‬تابع مشتق ‪ f‬در ‪ x‬را با (‪f  ′)x‬‬

‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬
‫‪f ′(x ) = lim‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫مشروط بر آنکه حد فوق موجود باشد‪ .‬مجموعه تمام نقاطی از دامنه ‪ f‬که برای آنها ‪ f  ′‬موجود باشد را دامنه ‪ f  ′‬می نامیم‪.‬‬

‫به طور مثال برای تابع ‪ ، f  )x( = x2‬دامنه تابع ‪ ،f  ′‬مجموعه اعداد حقیقی است‪ .‬روش محاسبه ضابطه تابع ‪ f  ′‬نیز‪ ،‬در ادامه ارائه‬
‫شده است‪.‬‬
‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬ ‫‪(x + h )2 − x 2‬‬
‫=‬‫‪f ′(x ) lim‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫‪x 2 + 2hx + h 2 − x 2‬‬ ‫) ‪h (2x + h‬‬

‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫= ‪= lim(2x +‬‬
‫‪h ) 2x‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬

‫بنابراین ‪ .f  ′)x( =2 x‬همان گونه که قبال ً ذکر شد دامنه تابع ‪ ،f  ′‬مجموعه اعداد حقیقی است‪ .‬به کمک این دستور مقدار مشتق‬
‫تابع ‪ f  (x) = x2‬در هر نقطه را می توان حساب کرد‪ ،‬به طور مثال‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ) ‪f ′(−‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪f ′( 7 ) = 2 7‬‬ ‫و‬ ‫‪f  ′)50( = 100‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ ، f (x ) = 1‬تابع مشتق و دامنه آن را به دست آورید‪ .‬سپس (‪ f  ′)3‬را مشخص نمایید‪.‬‬
‫‪x‬‬

‫است‪ .‬اگر ‪ x ≠0‬داریم‪:‬‬ ‫}‪ − {0‬‬ ‫حل‪ f  ′)0( :‬وجود ندارد‪ .‬دامنه ‪ f  ′‬برابر‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪−‬‬
‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬
‫‪= lim x + h x‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫=‬‫‪f ′(x ) lim‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪= lim x − x − h = lim −h = lim −1 = − 12‬‬
‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫ ‬
‫) ‪h →0 hx (x + h ) h →0 hx (x + h ) h →0 x (x + h‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
 ‫‪92‬‬

‫‪−1‬‬
‫البته مشتق ‪ f‬در هر نقطه دیگر (‪ ) x ≠0‬را نیز به کمک این دستور می توان‬ ‫= )‪f ′(3‬‬ ‫با استفاده از دستور فوق داریم‪:‬‬
‫‪9‬‬
‫‪−1‬‬
‫و ‪ f  ′)3( ، f ′(−2) =− 1‬را به طور مستقیم نیز می توان حساب کرد‪:‬‬ ‫= ) ‪f ′( 5‬‬ ‫محاسبه کرد‪ ،‬به طور مثال‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪3 −x‬‬

‫‪−‬‬ ‫)‪− (x − 3‬‬
‫)‪f (x ) − f (3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪f ′(3) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫=‬ ‫‪x 3 lim‬‬‫=‬ ‫‪3x‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪= −‬‬ ‫ ‬
‫‪x →3‬‬ ‫‪x −3‬‬ ‫‪x →3 x − 3‬‬ ‫‪x →3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪3‬‬ ‫)‪x →3 3x (x − 3‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪1‬‬ ‫ ‬
‫در عمل هنگام حل مسائل با توجه به شرایط هر یک از دو روش فوق ممکن است مورد استفاده قرار گیرد‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪5x x ≠ 1‬‬
‫‪ f (x ) = ‬دامنه ‪ f‬و دامنه ‪ f  ′‬را محاسبه کنید و ضابطه ‪ f  ′‬را به دست آورید‪ .‬نمودار ‪ f‬و نمودار ‪ f    ′‬را رسم کنید‪.‬‬ ‫اگر‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪1‬‬

‫اکنون آماده هستیم که برای برخی از توابع‪ ،‬تابع مشتق را محاسبه کنیم‪.‬‬

‫محاسبه تابع مشتق برخی توابع‬

‫اگر ‪ f  )x( =c‬آن گاه ‪ . f  ′)x( =0‬به عبارت دیگر مشتق تابع ثابت در هر نقطه برابر صفر است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬ ‫‪c −c‬‬ ‫‪0‬‬

‫=‪f ′‬‬
‫‪(x ) lim‬‬ ‫‪= lim = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬‫=‬ ‫‪0 0‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0 h‬‬ ‫‪h →0 h‬‬ ‫‪h →0‬‬

‫‪2‬‬
‫و ‪.g  ′)x( =0‬‬ ‫‪ g (x ) = −‬آن گاه ‪f  ′)x( =0‬‬ ‫و‬ ‫‪f  )x( =7‬‬ ‫به طور مثال اگر‬
‫‪5‬‬
‫‪y‬‬

‫= ) ‪f (x ) = c f (x + h‬‬
‫‪c‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x+h‬‬
 ‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪93‬‬

‫آن گاه‪. f ′(x ) = nx n −1 :‬‬ ‫‪ n ∈ ‬و ‪f  )x( = x   n‬‬ ‫اگر‬ ‫‪2‬‬

‫این دستور کاربرد زیادی دارد‪ .‬قبال ً ثابت کردیم که اگر ‪  ،f  )x( = x2‬آن گاه ‪ .f  ′)x( =2 x‬همچنین اگر ‪ ،f  )x( = x3‬به کمک این‬
‫دستور نشان می دهیم که‪f  ′)x( =3 x2 :‬‬
‫ابتدا این رابطه آخر را ثابت می کنیم و از روش ارائه شده برای اثبات دستور مشتق ‪ f  )x( =x   n‬استفاده می کنیم‪ .‬اگر ‪f  )x( = x3‬‬
‫داریم‪:‬‬
‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬ ‫‪(x + h )3 − x 3‬‬ ‫] ‪(x + h − x )[(x + h )2 + x (x + h ) + x 2‬‬
‫=‬‫‪f ′(x ) lim= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫] ‪h[(x + h )2 + x (x + h ) + x 2‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim (x + h )2 + x (x + h ) + x 2  = x 2 + x 2 + x 2 = 3x 2‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0 ‬‬ ‫‪‬‬

‫اکنون اگر ‪ ،f  )x( =x   n‬محاسبات کمی دشوارتر می شود‪ ،‬اما در عوض دستور مهم تری را ثابت کرده ایم‪.‬‬
‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬ ‫‪(x + h )n − x n‬‬
‫=‬‫‪f ′(x ) lim‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫]‪( x + h − x )[(x + h )n −1 + (x + h )n −2 x +  + (x + h )x n −2 + x n −1‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫]‪= lim[(x + h )n −1 + (x + h )n −2x +  + (x + h )x n −2 + x n −1‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬

‫‪n −1‬‬ ‫‪n −1‬‬ ‫‪n −1‬‬ ‫‪n −1‬‬ ‫‪n −1‬‬
‫‪= x‬‬
‫‪+x ‬‬
‫‪+‬‬ ‫= ‪+x +x ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪nx‬‬ ‫ ‬
‫‪ n‬بار‬

‫آن گاه‪. f ′(x ) = nx n −1 :‬‬ ‫باشد و ‪f  )x( = x   n‬‬ ‫به طور کلی اگر ‪ n‬یک عدد صحیح‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪f ′(x ) = −‬‬ ‫‪2‬‬
‫و ‪ x ≠0‬قبال ً دیدید که‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مثال‪ :‬اگر‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫== ) ‪f (x‬‬ ‫= ) ‪x −1 ⇒ f ′(x‬‬
‫= ‪−x −1−1‬‬
‫= ‪−x −2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪− 2‬‬ ‫همچنین با استفاده از دستور اخیر داریم‪ :‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫= ) ‪. f ′(x‬‬ ‫و ‪ x < 0‬آن گاه‬ ‫‪f (x ) = x‬‬ ‫اگر‬ ‫‪4‬‬
‫٭ ‬

‫‪2 x‬‬

‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬ ‫‪x +h − x‬‬ ‫) ‪( x + h − x )( x + h + x‬‬

‫=‬‫‪f ′(x ) lim= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫) ‪h( x + h + x‬‬
‫‪x +h −x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪lim = lim‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫) ‪x +h + x‬‬
‫( ‪h →0 h‬‬ ‫‪h‬‬ ‫→‬‫‪0‬‬ ‫‪x +h + x 2 x‬‬

‫که )‪ f   (x‬گویاست‪ ،‬موردنظر است ‪ ،‬رعایت این موضوع در ارزشیابی ها الزامی است‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫) ‪f (x‬‬ ‫و‬ ‫) ‪f (x‬‬ ‫٭ در مورد توابع رادیکالی در این کتاب فقط مشتق تابع‬
 94

a
. f ′(x ) = ‫ آن گاه‬a  x + b <0 ‫و‬ f=
(x ) ax + b ‫اگر‬ 5
2 ax + b

f (x + h ) − f (x ) a (x + h ) + b − ax + b
=f ′(x ) lim
= lim
h →0 h h →0 h

( a (x + h ) + b − ax + b )( a (x + h ) + b + ax + b )
= lim
h →0 h ( a (x + h ) + b + ax + b )
ax + ah + b − ax − b a a
= lim = =
lim
h →0 h ( a (x + h ) + b + ax + b ) h →0 a (x + h ) + b + ax + b 2 ax + b

1
f ′(x ) =
3
‫آن گاه‬ f (x ) = 3 x ‫اگر‬ 6
2
3 x
3
f (x + h ) − f (x ) x +h − 3 x
=f ′(x ) lim
= lim
h →0 h h →0 h

( 3 x + h − 3 x )( 3 (x + h )2 + 3 x (x + h ) + 3 x 2 ) x +h −x 1
= lim = lim =
h →0 3 h →0 h . A 3
h ( 3 (x + h )2 + 3 x (x + h ) + x 2 ) 3 x2

A

‫( نیز در‬g (a ) ≠0) f ‫ و‬f  g ، f ± g ، (k ∈ )kf ‫ آن گاه توابع‬،‫ مشتق پذیر باشند‬x    =   a ‫ در‬g ‫ و‬f ‫ اگر توابع‬7
g
:‫ مشتق پذیرند و داریم‬x = a

‫ ( (الف‬f ± g )′(a ) =f ′(a ) ± g ′(a ) ‫( (ب‬kf )′(a ) = kf ′(a )

′(a )g (a ) − g ′(a ) f (a )
‫= (پ‬
( fg )′(a ) f ′(a )g (a ) + f (a )g ′(a ) ‫ ( (ت‬f )′(a ) = f
g (g (a ))2

.‫ اما در این کتاب به اثبات آنها نمی پردازیم‬،‫به کمک تعریف مشتق هر یک از روابط باال را می توان ثابت نمود‬
.‫ مشتق چند تابع محاسبه شده است‬:‫مثال‬
2 8
‫(الف‬ f (x ) = − x 4 ⇒ f ′(x ) = − x3
3 3
‫(ب‬ g (x ) = x 5 + 4x 3 − 2x + 1 ⇒ g ′(x ) = 5x 4 + 12x 2 − 2

‫ (پ‬h )x( = )2x3+1()-x2+7x    -2( ⇒ h′ )x( = 6x2)-x2    +7x       -2( +)2x3+1()-2x +  7(
x2 − 4 2x (3x + 1) − 3(x 2 − 4)
‫ (ت‬t (x ) = ⇒ t ′(x ) =
3x + 1 (3x + 1)2
 95 ‫ مشتق‬: ‫فصل چهارم‬

‫کاردرکالس‬

:‫مشتق تابع های زیر را به دست آورید‬ 1

1 x
‫ (الف‬f (x ) = ‫(ب‬
= g (x ) x (3x 2 + 5) ‫ (پ‬h (x ) =
x −4 2
2x + x − 1

‫ ( را به دست‬f )′(2) ‫) و‬fg(′ )2( ‫ مقدار‬g  ′)2( = -6 ‫  و‬g  )2( = 8  ، f  ′)2( = 5    ، f   )2( = 3 ‫ توابع مشتق پذیر باشند و‬g ‫ و‬f ‫ اگر‬2
g
.‫آورید‬

‫مشتق توابع مثلثاتی‬

f  ′)x( = cosx ‫و‬ g  ′)x( = - sinx :‫ مشتق پذیر هستند و داریم‬g  )x( = cosx ‫ و‬f  )x( = sinx ‫توابع‬

:‫ با استفاده از تعریف مشتق داریم‬:‫اثبات‬

f (x + h ) − f (x ) sin(x + h ) − sin x
=f ′(x ) lim= lim
h →0 h h →0 h

= lim sin x cos h + cos x sin h − sin x = lim sin x (cos h − 1) + cos x sin h
h →0 h h →0 h
cos h − 1 sin h
= lim(sin x ) + lim(cos x )
h →0 h h →0 h

cos h − 1 sin h
= 0=
lim , lim 1 :‫) دیدیم که‬1( ‫در حسابان‬
h →0 h h →0 h

f ′(x ) = cos x ‫=در نتیجه‬

‫ و‬f ′(x ) (sin x )(0) + (cos x )(1) :‫بنابراین‬
:‫ داریم‬g  )x( = cosx ‫به طریق مشابه اگر‬
g (x + h ) − g (x ) cos(x + h ) − cos x
=g ′(x ) lim
= lim
h →0 h h →0 h

= lim cos x cos h − sin x sin h − cos x = lim cos x (cos h − 1) − sin x sin h
h →0 h h →0 h
(cos h − 1) sin h
= lim cos x lim − lim sin x lim
h →0 h →0 h h →0 h →0 h

= (cos x )(0) − (sin x )(1) =

− sin x ⇒ g ′(x ) =
− sin x
.‫با استفاده از دو دستور فوق می توان مشتق بسیاری از توابع مثلثاتی را به دست آورد‬
 ‫‪96‬‬

‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬مشتق ‪f  )x( = tanx‬‬

‫‪sin x‬‬ ‫) ‪(cos x )(cos x ) + (sin x )(sin x‬‬ ‫‪1‬‬

‫= ) ‪tanx = ⇒ f ′(x‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪=2‬‬ ‫‪1+ tan2x‬‬ ‫ ‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪cos x‬‬ ‫‪cos x‬‬

‫کاردرکالس‬

‫مشتق توابع زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫‪5 cos x‬‬
‫(الف‬ ‫‪f  )x( = sinx‬‬ ‫‪tanx‬‬ ‫= ) ‪( g (x‬ب ‬ ‫ ‬
‫‪1− sin x‬‬

‫مشتق تابع مرکب ‪ /‬قاعده زنجیری‬

‫اگر ‪ f‬و ‪ g‬دو تابع مشتق پذیر باشند‪ ،‬در این صورت تابع مرکب ‪ fog‬مشتق پذیر است و داریم‪ :‬‬
‫((‪)fog(′)x( = g′)x(f  ′)g  )x‬‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ ،h  )x( = )x2+ 3x +1(7‬مطلوب است (‪.h′  )x‬‬

‫حل‪ :‬اگر ‪ f )x( = x7‬و ‪ .g  )x( = x2+ 3x +1‬آن گاه‪h)x( = f  )g  )x(( :‬‬
‫((‪h′)x( = g′)x(f  ′)g  )x(( = )2x   +3( f  ′)g  )x‬‬ ‫ ‬
‫اگر ‪ g  )x( = u‬آن گاه الزم است که (‪ f  ′)u‬را پیدا کنیم‪.‬‬
‫‪f )u(= u7 ⇒ f  ′)u( = 7u6 = 7)g  )x((6 = 7)x2+ 3x +1(6‬‬ ‫ ‬
‫بنابراین‪:‬‬
‫‪h′  )x( = )2x    +   3 ( )7(  )x2+ 3x +1(6‬‬ ‫ ‬
‫دستور فوق را به صورت زیر نیز می توان ارائه کرد‪،‬‬

‫اگر ‪ f‬تابعی برحسب ‪ u‬و ‪ u‬تابعی از ‪ x‬باشد‪ :‬‬

‫(‪y = f )u( ⇒ y′= u′f  ′)u‬‬

‫مثال‪ :‬مشتق تابع ‪ y = sin2x‬را به دست آورید‪.‬‬

‫حل‪ :‬با فرض ‪ sinx = u‬داریم‪ y = u2 :‬و از آنجا‪:‬‬
‫‪y′ = u′ . 2u = )cosx()2()sinx( = 2sinx‬‬ ‫‪cosx‬‬ ‫ ‬
‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪97‬‬

‫کاردرکالس‬

‫مشتق تابع های زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫(‪( f  )x( = )x2+1(3)5x -1‬الف‬ ‫ ‬

‫‪( g  )x( = cos3x‬ب‬ ‫)‪( h  (x) = sin  (3x2 + 5‬پ ‬ ‫ ‬

‫مشتق پذیری روی یک بازه‬

‫تابع ‪ f‬روی بازه (‪ )a , b‬مشتق پذیر است هرگاه‪ ،‬در هر نقطه این بازه مشتق پذیر باشد‪.‬‬
‫تابع ‪ f‬روی بازه [‪ ]a , b‬مشتق پذیر است‪ ،‬هرگاه ‪ f‬در بازه (‪ )a , b‬مشتق پذیر باشد و در نقطه ‪ a‬مشتق راست و در ‪b‬‬
‫مشتق چپ داشته باشد‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫مشتق پذیری روی بازه های (‪ ]a , b‬و [‪ )a , b‬را به طور مشابه تعریف کنید‪.‬‬

‫تابع ‪ f‬روی بازه (‪ ]a , b‬مشتق پذیر است هرگاه …‬
‫تابع ‪ f‬روی بازه [‪ )a , b‬مشتق پذیر است هرگاه …‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫اگر ‪ Df = ‬و ‪ f‬در هر عدد حقیقی مشتق پذیر باشد‪،‬‬
‫‪3‬‬ ‫گوییم ‪ f‬روی بازه (∞‪ )-∞ , +‬مشتق پذیر است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x 2‬‬ ‫‪−2≤ x ≤1‬‬
‫را درنظر‬ ‫‪f (x ) = ‬‬ ‫مثال‪ :‬تابع‬
‫‪x + 1‬‬ ‫‪x >1‬‬
‫می گیریم‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪ f‬روی بازه های [‪ ]-2 , 1‬و (∞ ‪ )1,‬مشتق پذیر است‪ .‬ولی‬
‫‪ f‬روی بازه [‪ ]1 , 2‬مشتق پذیر نیست (چرا؟)‬
 ‫‪98‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪2x + 4‬‬ ‫‪x < −1‬‬

‫نمودار ‪ f‬را رسم کنید و مشتق پذیری ‪ f‬را روی بازه های [‪ )2 , 5( ،]-1 , 1‬و [‪]-2 , 0‬‬ ‫=‬
‫) ‪f (x‬‬ ‫اگر ‪x 2 − 1 − 1 ≤ x < 2‬‬
‫‪−x + 5 2 < x < 5‬‬

‫بررسی کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫مشتق مرتبه دوم‬

‫مشتق تابع (‪ y = f  )x‬با نماد (‪ y′ = f  ′)x‬نمایش داده شد‪ .‬به همین ترتیب اگر تابع مشتق‪ ،‬مشتق پذیر باشد‪ ،‬مشتق مرتبه دوم‬
‫(‪ y = f  )x‬را به (‪ y″ = f  ″)x‬نمایش می دهیم و برای محاسبه آن از تابع (‪ y′ = f  ′)x‬نسبت به ‪ x‬مشتق می گیریم‪.‬‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ y = 3x4 + 2x2 -1‬آن گاه‪:‬‬

‫‪y′ = 12x3 + 4x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪y″ = 36x2 + 4‬‬ ‫ ‬
 ‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪99‬‬

‫تمرین‬

‫دو تابع مختلف مانند ‪ f‬و ‪ g‬مثال بزنید که هر دو در ‪ x = 2‬پیوسته باشند ولی در این نقطه مشتق پذیر نباشند‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫با محاسبه مشتق راست و مشتق چپ توابع داده شده در نقطه ‪ ،A‬نشان دهید که این توابع در نقطه ‪ A‬مشتق پذیر نیستند‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪1x‬‬
‫‪3‬‬
‫‪y= 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪y=−x‬‬ ‫‪y = x2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‪y‬‬ ‫) ‪A( 4 ,2‬‬ ‫‪y=1‬‬ ‫)‪A(1,1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪y = x1‬‬ ‫‪1‬‬

‫) ‪A(0,0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫(پ)‬ ‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫‪5x − 4‬‬ ‫‪x <0‬‬

‫شده است‪.‬‬
‫=‬ ‫) ‪ f (x‬داده‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪0≤ x ≤ 3‬‬ ‫تابع‬ ‫‪3‬‬
‫‪x +6‬‬ ‫‪x >3‬‬

‫ب) با توجه به نمودار تابع ‪ f‬بگویید که چرا (‪ f  ′)0‬و (‪ f  ′)3‬وجود ندارند؟‬ ‫الف) نمودار تابع ‪ f‬را رسم کنید‪.‬‬
‫ت) نمودار تابع ‪ f  ′‬را رسم کنید‪.‬‬ ‫پ) ضابطه تابع مشتق را بنویسید‪.‬‬

‫‪ 4‬نمودار تابعی را رسم کنید که مشتق آن‬

‫ب) در ‪ x = 2‬برابر ‪ 3‬شود‪.‬‬ ‫الف) در یک نقطه برابر صفر شود‪ .‬‬
‫ت) در تمام نقاط یکسان باشد‪.‬‬ ‫پ) در تمام نقاط مثبت باشد‪ .‬‬
‫ث) در تمام نقاط منفی باشد‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪5‬‬
‫الف) با استفاده از نمودار تابع ‪( f )x( = x2+ 2x +3‬شکل‬
‫‪4‬‬
‫‪f‬‬ ‫مقابل) مقادیر زیر را به ترتیب صعودی مرتب کنید‪.‬‬
‫(‪ f  ′)3‬و (‪ f  ′)0‬و (‪ f  ′)-1‬و (‪f  ′)2‬‬
‫‪3‬‬

‫ب) صحت ادعای خود در (الف) را با محاسبه مشتق تابع‬

‫‪2‬‬

‫‪ f )x( = x2+ 2x +3‬بررسی کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫پ) تابع مشتق را رسم کنید‪.‬‬
‫‪-1‬‬
 ‫‪100‬‬

‫‪x2 + 3‬‬ ‫‪x ≥1‬‬

‫را در نقطه ‪ x = 1‬بررسی کنید‪.‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪ 6‬مشتق پذیری تابع‬
‫‪2x‬‬ ‫‪x <1‬‬

‫سه تابع مختلف مثال بزنید که مشتق آنها با هم برابر باشند‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫اگر |‪ .f )x( = |x2-4‬به کمک تعریف مشتق‪ ،‬مشتق پذیری ‪ f‬را در نقاط به طول های ‪ 2‬و ‪ -2‬بررسی کنید‪.‬‬ ‫‪8‬‬
‫مشتق تابع ‪ f (x ) = 3 x 2‬را به دست آورده و مشخص کنید در چه نقطه ای مماس قائم دارد؟‬ ‫‪9‬‬
‫نمودار توابع ‪ f‬و ‪ g‬و ‪ h‬و ‪ t‬را به نمودار مشتق آنها‪ ،‬نظیر کنید‪.‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪h‬‬ ‫‪t‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪y‬‬
‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬
‫) ‪(2 ,4‬‬ ‫‪ 11‬نمودار توابع ‪ f‬و ‪ g‬را در شکل مقابل درنظر بگیرید‪.‬‬
‫‪g‬‬
‫‪3‬‬
‫الف) اگر )‪ h  (x)  =   f  (x)  .  g  (x‬مطلوب است (‪ h ′)2( ،h ′)1‬و (‪h ′)3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪f‬‬ ‫) ‪f (x‬‬

‫= ) ‪ k (x‬مطلوب است‪ k ′)2( ،k ′)1( ،‬و (‪k ′)3‬‬ ‫ب) اگر‬
‫‪1‬‬ ‫) ‪g (x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪101‬‬

‫‪)3f‬‬ ‫اگر ‪  f  ′)1( = 3‬و ‪ g ′)1( = 5‬مطلوب است‪ )f + g( ′)1( ،‬و (‪+2g( ′)1‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪x ≤0‬‬

‫موجودند ولی )‪ f    ′(0‬موجود نیست‪.‬‬ ‫)‪f−′ (0‬‬ ‫و‬ ‫)‪f+′ (0‬‬ ‫نشان دهید‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫اگر‬ ‫‪13‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x >0‬‬

‫مشتق توابع داده شده را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪14‬‬

‫‪( f  )x( = )3x2 -4()2x - 5(3‬الف‬ ‫( پ ‬ ‫)‪f (x ) = ( 3x + 2)(x 3 + 1‬‬ ‫ ‬

‫‪x 2 − 3x + 1‬‬ ‫‪9x − 2‬‬
‫(ب‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫(ت ‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫ ‬
‫‪−3x + 2‬‬ ‫‪x‬‬

‫مشتق توابع مثلثاتی زیر را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫‪( f  )x( =sin3x + cos2x‬الف‬ ‫‪( f  )x( = tan2x - 2cosx‬پ ‬ ‫ ‬

‫‪1− sin x‬‬
‫(ب‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪( f  )x( =sinx cos2x‬ت ‬ ‫ ‬
‫‪1+ sin x‬‬

‫اگر ‪ ،f  )x( =sin2x - cos2x‬مقادیر زیر را حساب کنید‪.‬‬ ‫‪16‬‬

‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬

‫(الف‬ ‫) (‪f ′′‬‬ ‫(ب ‬ ‫) (‪f ′′( ) − f ′‬‬ ‫ ‬
‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫خواندنی‬

‫مشتق پذیری در یک نقطه به صورت شهودی می تواند برحسب رفتار تابع در نزدیکی نقطه ) ) ‪ A (a , f (a‬تعبیر شود‪ .‬اگر‬
‫نمودار تابع را در نزدیک نقطه ‪ A‬در نظر بگیریم و مرتب ًا از نمای نزدیک تری به نمودار نگاه کنیم‪ ،‬هنگامی که ‪ f‬در ‪ a‬مشتق پذیر‬
‫باشد‪ ،‬نمودار منحنی شبیه یک خط راست می شود‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪A‬‬
‫‪f‬‬

‫‪A‬‬
‫‪f‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪a‬‬

‫تابع در ‪ a‬مشتق پذیر است‪.‬‬ ‫تابع در ‪ a‬مشتق پذیر نیست‪.‬‬

 ‫آهنگ متوسط تغییر و آهنگ لحظه ای تغییر‬ ‫‪3‬‬
‫درس‬

‫با مفهوم سرعت متوسط در فیزیک آشنا شده اید‪ .‬اگر اتومبیلی در امتداد خط راست مسافت ‪ 280‬کیلومتر‬
‫را در ‪ 4‬ساعت طی کند سرعت متوسط آن در این زمان ‪ 280 = 70‬کیلومتر بر ساعت است‪ .‬با این حال ممکن‬
‫‪4‬‬
‫است اتومبیل در لحظات مختلف سرعت های متفاوتی داشته باشد‪ .‬همچنین مطابق آنچه که در درس فیزیک‬
‫آموخته اید‪ ،‬سرعت متوسط روی یک بازه زمانی خیلی کوچک‪ ،‬به سرعت لحظه ای نزدیک است‪ .‬اگر نمودار‬
‫مکان ــ زمان در مورد حرکت اتومبیل را داشته باشیم‪ ،‬سرعت متوسط اتومبیل بین هر دو لحظه دلخواه‪ ،‬برابر‬
‫شیب خطی است که نمودار مکان ــ زمان را در آن دو لحظه قطع می کند‪.‬‬
‫همچنین در درس فیزیک سرعت لحظه ای در هر لحظه دلخواه ‪ ،t‬برابر شیب خط مماس بر نمودار در آن‬
‫لحظه تعریف شد‪ .‬با آنچه که در درس های گذشته مالحظه کردید‪ ،‬می توان گفت که سرعت در لحظه ‪ t‬همان‬
‫مقدار مشتق تابع (مکان ــ زمان) در لحظه ‪ t‬است‪ .‬مفهوم مشتق را در بسیاری از پدیده های دیگر نیز می توان‬
‫مشاهده کرد‪ .‬ابتدا در مورد سرعت متوسط و سرعت لحظه ای به ذکر مثالی خواهیم پرداخت‪.‬‬
‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪103‬‬

‫‪d‬‬ ‫(متر)‬
‫‪20‬‬

‫‪15‬‬ ‫مثال‪ :‬خودرویی در امتداد خط راست طبق معادله‬

‫‪ d (t)   =   -5t2  +  20t‬حرکت می کند‪ ،‬که در آن ‪٠≤ t ≤5‬‬
‫برحسب ثانیه است‪ .‬با در نظر گرفتن نمودار مکان ــ زمان‬
‫‪10‬‬

‫‪5‬‬ ‫(شکل )‪:‬‬

‫الف) سرعت متوسط خودرو را در بازه های زمانی [‪،]1,2‬‬
‫‪t‬‬ ‫(ثانیه)‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫[‪ ]1,1/5‬و [‪ ]1,1/4‬به دست آورید‪.‬‬
‫‪-5‬‬

‫‪-10‬‬

‫‪-15‬‬

‫‪-20‬‬

‫‪-25‬‬

‫ب) اگر به همین ترتیب بازه های کوچک تری مانند [‪ ]1,1/3‬و [‪ ]1,1/2‬و‪ ...‬اختیار کنیم‪ ،‬سرعت متوسط در این بازه ها به چه‬
‫عددی نزدیک می شود؟‬
‫پ) سرعت لحظه ای را با استفاده از مشتق تابع ‪ d‬در ‪ t  = 1‬به دست آورید‪.‬‬
‫ت) سرعت لحظه ای در ‪ t  = 2‬و ‪ t  = 3‬چقدر است؟‬
‫حل‪:‬‬
‫الف)‬

‫= )‪ = d (2) − d (1‬سرعت متوسط در بازه زمانی [‪]1,2‬‬ ‫‪20 − 15‬‬

‫ ‪= 5‬‬
‫‪m‬‬
‫‪2 −1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪s‬‬

‫= ‪ = d (1/ 5) − d‬سرعت متوسط در بازه زمانی [‪]1,1/5‬‬

‫)‪(1‬‬ ‫‪18 / 75 − 15 3 / 75‬‬
‫=‬ ‫ ‪= 7 / 5‬‬
‫‪m‬‬
‫‪1/ 5 − 1‬‬ ‫‪0/ 5‬‬ ‫‪0/ 5‬‬ ‫‪s‬‬

‫= )‪ = d (1 / 4) − d (1‬سرعت متوسط در بازه زمانی [‪]1,1/4‬‬ ‫‪18 / 2 − 15 3 / 2‬‬

‫=‬ ‫ ‪= 8‬‬
‫‪m‬‬
‫‪1/ 4 − 1‬‬ ‫‪0/ 4‬‬ ‫‪0/ 4‬‬ ‫‪s‬‬

‫ب) اگر به همین ترتیب بازه های زمانی کوچک تری اختیار کنیم‪ ،‬سرعت متوسط به سرعت لحظه ای در ‪ t  = 1‬نزدیک می شود‪.‬‬
‫پ) ‪ ، d  ′(t)  = -10t  +20‬پس ‪d  ′(1) = 10 ,‬‬
‫ت) ‪d  ′(2) = 0 , d  ′(3) = -10‬‬
 ‫‪104‬‬

‫سرعت در لحظه ‪ ، t    =   2‬صفر است و مماس بر منحنی در این نقطه موازی محور ‪x‬هاست و خودرو ساکن است‪ .‬مقدار سرعت‬
‫در لحظه های ‪ t    =   1‬و  ‪ t    =    3‬برابر است و عالمت منفی در مورد )‪ d   ′(3‬نشان می دهد که جهت حرکت در ‪ t    =   3‬برخالف جهت‬
‫حرکت در ‪ t    =   1‬است‪.‬‬

‫به جز مفهوم سرعت‪ ،‬در مطالعه پدیده های زیاد دیگری که در قالب یک تابع نمایش داده می شوند با موضوع نسبت تغییرات متغیر‬
‫وابسته به تغییرات متغیر مستقل مواجه می شویم‪ .‬نسبت تغییرات دما به تغییرات زمان و همچنین نسبت تغییرات جمعیت نسبت به‬
‫زمان نمونه های دیگری از اینگونه تغییرات هستند‪.‬‬

‫به طور کلی آهنگ متوسط تغییر یک تابع را در بازه ای مانند [‪ ]a , a+h‬به شکل زیر تعریف می کنیم‪:‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫= آهنگ متوسط تغییر تابع ‪ f‬در بازه [‪]a , a+h‬‬
‫‪h‬‬
‫همچنین آهنگ تغییر لحظه ای تابع ‪ f‬را به صورت زیر تعریف می کنیم‪:‬‬

‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪ = lim‬آهنگ لحظه ای تغییر تابع ‪ f‬در نقطه ‪x   = a‬‬ ‫) ‪= f ′(a‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫آهنگ متوسط تغییر با شیب خط قاطع و آهنگ لحظه ای تغییر با مقدار مشتق و شیب خط مماس در آن نقطه برابرند‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪ 1‬نمودار زیر موقعیت یک ذره را در لحظه ‪ t‬نمایش می دهد‪ .‬مقادیر زیر را از کوچک به بزرگ مرتب کنید‪:‬‬
‫( محاسب ٔه عددی الزم نیست‪).‬‬
‫‪y‬‬
‫‪6‬‬

‫‪5‬‬
‫سرعت متوسط بین ‪ t    = 1‬و ‪t    =  3‬‬ ‫‪A‬‬
‫سرعت متوسط بین  ‪ t   =  5‬و ‪t   = 6‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪4‬‬

‫‪ C‬سرعت لحظه ای در ‪t   = 1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ D‬سرعت لحظه ای در ‪t   = 3‬‬
‫‪1‬‬

‫‪ E‬سرعت لحظه ای در ‪t  =    5‬‬

‫‪t‬‬
‫‪ F‬سرعت لحظه ای در  ‪t   =  6‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪-1‬‬
‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪105‬‬

‫کاربردهایی دیگر از آهنگ متوسط تغییر و آهنگ لحظه ای تغییر‬

‫آهنگ رشد‪ :‬همان گونه که در حسابان (‪ )1‬مالحظه کردید تابع ‪(x ) 7 x + 50‬‬

‫=‪ f‬قد متوسط کودکان را برحسب سانتی متر‬
‫تا حدود ‪ 60‬ماهگی نشان می دهد‪ ،‬که در آن ‪ x‬مدت زمان پس از تولد (بر حسب ماه) است‪.‬‬
‫آهنگ متوسط رشد در بازه زمانی [‪ ]0,60‬چنین است‪:‬‬
‫‪f (60) − f (0) 7 60 + 50 − 50‬‬ ‫سانتی متر‬
‫=‬ ‫ـــــــــــــــــــــــ ‪≈ 0 / 9‬‬
‫‪60 − 0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫ماه‬

‫یعنی در طی ‪ 5‬سال‪ ،‬رشد متوسط قد حدود ‪ 0/9‬سانتی متر در هر ماه است‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫(سانتی متر)‬
‫‪110‬‬

‫‪100‬‬

‫‪50‬‬
‫‪90‬‬ ‫‪x +‬‬
‫‪=7‬‬
‫) ‪f (x‬‬
‫‪80‬‬

‫‪70‬‬

‫‪60‬‬

‫‪50‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫(ماه)‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪60‬‬

‫کاردرکالس‬

‫الف) آهنگ متوسط رشد در بازه زمانی [‪ ]0,25‬چقدر است؟‬

‫ب) آهنگ لحظه ای تغییر قد کودک را در ‪ 25‬ماهگی و ‪ 49‬ماهگی‪ ،‬با هم مقایسه کنید‪ .‬کدام یک بیشتر است؟‬

‫پ) اگر قد علی در ‪ 16‬ماهگی‪ 80 ،‬سانتی متر و در ‪ 36‬ماهگی‪ 95 ،‬سانتی متر باشد‪ ،‬آهنگ متوسط تغییر رشد او را در این فاصله‬
‫حساب کنید و با نمودار باال مقایسه کنید‪.‬‬
 ‫‪106‬‬

‫نرخ باروری‪ :‬نمودار زیر روند رو به کاهش نرخ باروری در کشورمان را در طی نیم قرن نمایش می دهد‪ .‬آهنگ متوسط تغییر‬
‫باروری در بازه زمانی [‪ ]1339 , 1389‬در مدت ‪ 50‬سال برابر است با‪:‬‬
‫‪1/ 6 − 7‬‬ ‫‪−5 / 4‬‬
‫=‬ ‫‪= −0 / 108‬‬
‫‪1389 − 1339‬‬ ‫‪50‬‬
‫آهنگ متوسط تغییر باروری در بازه زمانی [‪ ]1364 , 1379‬را به دست آورید‪( .‬با استفاده از مقادیر تقریبی روی نمودار) بازه‬
‫زمانی را مشخص کنید که در آن آهنگ متوسط تغییر باروری مثبت باشد‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪1/67‬‬
‫‪2010‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Iran‬‬

‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪1339‬‬ ‫‪1344‬‬ ‫‪1349‬‬ ‫‪1354‬‬ ‫‪1359‬‬ ‫‪1364‬‬ ‫‪1369‬‬ ‫‪1374‬‬ ‫‪1379‬‬ ‫‪1384‬‬ ‫‪1389‬‬

‫میانگین تعداد فرزندان متولد شده به ازای هر مادر ایرانی‬

‫خواندنی‬

‫نرخ باروری در ایران در سال های ‪ ١٣٦٠‬تا ‪ ١٣٦٥‬به حدود ‪ 6/5‬فرزند رسید‪ .‬با توجه به اینکه کشورمان امکانات الزم‬
‫برای چنین رشد جمعیت باالیی را دارا نبود‪ ،‬سیاست های کاهش جمعیت و عوامل دیگر باعث شد که نرخ باروری تا سال‬
‫‪ ١٣٨٥‬به ‪ 1/9‬کاهش یابد‪ .‬بررسی ها نشان می دهند که کاهش باروری در ایران بزرگ ترین و سریع ترین کاهش باروری ثبت‬
‫شده بود‪ .‬کارشناسان معتقدند که باید سیاست های کاهش رشد جمعیت پس از کاهش نرخ باروری به حدود ‪ 2/5‬فرزند متوقف‬
‫می شد‪ .‬کاهش رشد جمعیت مشکالت فراوانی نظیر کاهش نیروی کار و بحران سالمندی را درپی خواهد داشت‪ .‬با ابالغ‬
‫سیاست های کلی «جمعیت» توسط رهبر معظم انقالب اسالمی در سال ‪ ،١٣٩٣‬و تغییر برنامه های وزارت بهداشت‪ ،‬براساس‬
‫نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ‪ ،١٣٩٥‬نرخ باروری به حدود ‪ 2/01‬افزایش یافته است‪ .‬با این حال نگرانی های‬
‫مربوط به احتمال کاهش بیش از حد رشد جمعیت در سال های ‪ 1425‬تا ‪ 1430‬تأکید می کند که این سیاست ها تا دست یابی‬
‫کامل به اهداف تعیین شده باید دنبال شود‪.‬‬
 ‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪107‬‬

‫سرعت متوسط و سرعت لحظه ای‬

‫‪y‬‬
‫‪80‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪80‬‬

‫از ‪ t  = 4‬تا ‪ t  = 8‬حرکت جسم رو به پایین‬

‫مثال‪ :‬جسمی را از سطح زمین به طور‬
‫از ‪ t    =   0‬تا   ‪ t    =   4‬حرکت جسم به طرف باال‬

‫‪75‬‬ ‫‪75‬‬
‫‪7‬‬
‫عمودی پرتاب می کنیم‪ .‬جهت حرکت به طرف‬
‫‪60‬‬ ‫‪6‬‬
‫باال را مثبت در نظر می گیریم‪ .‬فرض کنیم ارتفاع‬
‫‪5‬‬
‫این جسم از سطح زمین در هر لحظه از معادله‬
‫‪4‬‬ ‫‪ h  (t )= -5t2+  40t‬به دست می آید‪ .‬به طور مثال‬
‫‪ 2‬ثانیه پس از پرتاب این جسم در ارتفاع ‪ 60‬متری‬
‫‪35‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫از سطح زمین است‪.‬‬
‫به هر حال جسم پس از مدتی به زمین برمی گردد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫نمودار مکان ــ زمان حرکت این جسم در شکل‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪x‬‬
‫نشان داده شده است‪.‬‬
‫‪-1‬‬

‫اگر سرعت متوسط این جسم در بازه های زمانی [‪ ]2,3[ , ]1,2[ , ]0,2‬و [‪ ]3,4‬را به ترتیب با ‪ v3 , v2 , v1‬و ‪ v4‬نمایش دهیم‪،‬‬
‫داریم‪:‬‬
‫‪h (2) − h (0) 60‬‬ ‫)‪h (2) − h (1‬‬
‫=‪v1‬‬ ‫‪= = 30 m/s‬‬ ‫=‪v2‬‬ ‫‪= 25 m/s‬‬
‫‪2 −0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬ ‫‪2 −1‬‬

‫‪h (3) − h (2) 75 − 60‬‬ ‫‪h (4) − h (3) 80 − 75‬‬

‫=‪v3‬‬ ‫=‬ ‫‪= 15 m/s‬‬ ‫= ‪v4‬‬ ‫=‬ ‫‪= 5 m/s‬‬
‫‪3 −2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ ‬ ‫‪4−3‬‬ ‫‪1‬‬

‫سرعت لحظه ای در زمان های ‪ t  = 3 ، t  = 2 ، t  = 1‬و ‪ t  = 4‬با استفاده از مشتق تابع ‪ h‬چنین به دست می آید‪:‬‬

‫‪h  (t )=-5t2+40t ⇒ h ′(t )= -10t +40‬‬

‫‪h   ′(1 )= 30m/s‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪h   ′(2 )= 20m/s‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪h   ′(3 )= 10m/s‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪h   ′(4 )= 0 m/s‬‬

‫در ‪ t  =  4‬جسم به باالترین ارتفاع خود از سطح زمین (‪ 80‬متر) می رسد و در این لحظه سرعت آن برابر صفر (متر بر ثانیه) می شود‪.‬‬
‫و‬ ‫‪h (5) − h (4) 75 − 80‬‬
‫=‬ ‫‪=−5 m/s‬‬ ‫سپس جسم شروع به حرکت به طرف زمین می کند‪ .‬سرعت متوسط در بازه [‪ ]4,5‬برابر‬
‫‪5−4‬‬ ‫‪1‬‬
‫سرعت لحظه ای در ‪ t = 5‬برابر ‪ h   ′(5 )= -10m/s‬است‪ .‬عالمت منفی نشان می دهد که حرکت جسم رو به پایین است‪.‬‬
 ‫‪108‬‬

‫کاردرکالس‬

‫با توجه به مثال قبل‪:‬‬

‫الف) سرعت جسم هنگام پرتاب و هنگام برخورد به زمین را به دست آورید‪.‬‬

‫ب) سرعت متوسط جسم را در بازه زمانی [ ‪ ]5   ,   8‬به دست آورید‪.‬‬

‫پ) لحظاتی را معلوم کنید که سرعت جسم ‪ 35 m/s‬و ‪ -35 m/s‬است‪.‬‬

‫تمرین‬

‫جدول زیر درجه حرارت ‪( T‬سانتی گراد) را در شهری از ساعت ‪ 8‬تا ‪ 18‬در یک روز نشان می دهد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ h‬ساعت‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪ T‬درجه حرارت‬ ‫‪11‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪9‬‬

‫آهنگ تغییر متوسط درجه حرارت نسبت به زمان را‪:‬‬

‫الف) از ساعت ‪ 8‬تا ساعت ‪ 12‬به دست آورید‪.‬‬
‫ب) از ساعت ‪ 12‬تا ساعت ‪ 18‬به دست آورید‪.‬‬
‫کسری از جمعیت که‬
‫آلوده شده اند‬ ‫پ) پاسخ ها را تفسیر کنید‪.‬‬
‫‪0/3‬‬

‫‪l‬‬ ‫‪ 2‬کسری از جمعیت یک شهر که به وسیله یک ویروس آلوده‬

‫‪0/2‬‬ ‫شده اند برحسب زمان (هفته) در نمودار روبه رو نشان داده شده است‪.‬‬
‫الف) شیب های خطوط ‪ l‬و ‪ d‬چه چیز هایی را نشان می دهند‪.‬‬
‫‪d‬‬
‫‪0/1‬‬
‫ب) گسترش آلودگی در کدام یک از زمان های ‪ t    =  2 ، t    =  1‬یا ‪t   =  3‬‬
‫بیشتر است؟‬
‫(زمان) ‪t‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫پ) قسمت ب را برای ‪ t   =  5  ،  t   =  4‬و ‪ t    =   6‬بررسی کنید‪.‬‬
‫فصل چهارم ‪ :‬مشتق ‪109‬‬

‫‪N‬‬

‫‪700‬‬
‫)‪(4, 700‬‬ ‫‪ 3‬نمودار روبه رو نمایش میزان فروش تعداد نوعی کاال (  ‪ )N‬پس‬
‫تعداد واحدهای فروخته شده‬

‫‪600‬‬
‫)‪(3, 600‬‬
‫از صرف ‪ t‬میلیون تومان هزینه برای تبلیغ است‪.‬‬
‫‪500‬‬ ‫)‪(2, 480‬‬
‫الف) آهنگ تغییر ‪ N‬برحسب ‪ t‬را وقتی ‪ t‬از ‪ 0‬تا ‪ 1 ،1‬تا ‪ 2 ،2‬تا ‪3‬‬
‫‪400‬‬

‫‪300‬‬
‫)‪(1, 300‬‬
‫و ‪ 3‬تا ‪ 4‬تغییر می کند به دست آورید‪.‬‬
‫‪200‬‬

‫‪100‬‬ ‫ب) به نظر شما چرا آهنگ  تغییرات‪ ،‬وقتی که مقادیر ‪ t‬افزایش‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪t‬‬
‫می یابند‪ ،‬در حال کاهش است؟‬
‫هزینه (میلیون تومان)‬

‫‪ 4‬معادله حرکت متحرکی به صورت ‪ f    (t ) = t2 - t +10‬برحسب متر در بازه زمانی [‪ t  ( ]0    , 5‬برحسب ثانیه) داده شده است‪.‬‬
‫بازه زمانی [‪ ]0    , 5‬با هم برابرند؟‬
‫در کدام لحظه سرعت لحظه ای با سرعت متوسط در ٔ‬

‫‪ 5‬توپی از یک پل به ارتفاع ‪ 11‬متر به هوا پرتاب می شود‪ f     (t ) .‬نشان دهنده فاصله توپ از سطح زمین در زمان ‪ t‬است‪ .‬برخی‬
‫از مقادیر ) ‪ f     (t‬در جدول زیر نمایش داده شده است‪.‬‬

‫‪t‬‬ ‫ثانیه ‪s‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪0/2‬‬ ‫‪0/3‬‬ ‫‪0/4‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/6‬‬
‫)  ‪f   (t‬‬
‫متر ‪m‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12/4 13/8 15/1 16/3 17/4 18/4‬‬

‫بر اساس جدول کدام یک از مقادیر زیر می تواند سرعت توپ را هنگامی که در ارتفاع نظیر زمان ‪ 0/4‬ثانیه است‪ ،‬نشان دهد؟‬

‫‪( 1/23m/s‬الف‬ ‫ ‬

‫‪( 14/91m/s‬ب‬ ‫ ‬

‫‪( 11/5  m/s‬پ‬ ‫ ‬

‫‪( 16/03 m/s‬ت‬ ‫ ‬
 ‫‪110‬‬

‫کدام یک از عبارات زیر درست و کدام یک نادرست است‪:‬‬ ‫‪6‬‬

‫الف) آهنگ تغییر متوسط تابعی مانند ‪ f‬در بازه [‪ ]0,1‬همیشه کمتر از شیب آن منحنی در نقطه است‪.‬‬
‫ب) اگر تابعی صعودی باشد‪ ،‬آهنگ تغییر متوسط آن‪ ،‬همواره صعودی است‪.‬‬
‫پ) تابعی وجود ندارد که برای آن هم ‪ f   ′(a  )=0‬و هم ‪f    (a  )=0‬‬

‫)=‪ m (t‬گرم است‪.‬‬ ‫‪t + 2t 3‬‬ ‫یک توده باکتری پس از ‪ t‬ساعت دارای جرم‬ ‫‪7‬‬

‫الف) جرم این توده باکتری در بازه زمانی ‪ 3≤ t ≤4‬چند گرم افزایش می یابد؟‬
‫ب) آهنگ رشد جرم توده باکتری در لحظه ‪ t = 3‬چقدر است؟‬

‫‪ 8‬گنجایش ظرفی ‪ 40‬لیتر مایع است‪ .‬در لحظ ٔه ‪ t = 0‬سوراخی در ظرف ایجاد می شود‪ .‬اگر حجم مایع باقی مانده در ظرف پس‬
‫‪t 2‬‬
‫=به دست آید‪:‬‬ ‫‪V 401‬‬ ‫‪( −‬‬ ‫از ‪ t‬ثانیه از رابطه )‬
‫‪100‬‬
‫الف) آهنگ تغییر متوسط حجم مایع در بازه زمانی [‪ ]0,1‬چقدر است؟‬
‫ب) در چه زمانی‪ ،‬آهنگ تغییر لحظه ای حجم برابر آهنگ تغییر متوسط آن در بازه [‪ ]0,100‬می شود؟‬
 ‫کاربردهای مشتق‬
‫اکسترمم های یک تابع و توابع صعودی و نزولی‬
‫نقطه عطف آن‬
‫جهت تقعر نمودار یک تابع و ٔ‬
‫رسم نمودار توابع‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫فصل‬

‫گردنه حیران (گیالن)‬

‫سرعت لحظه ای یک اتومبیل برابر با مشتق معادله مکان ـ زمان نسبت به زمان و یا شیب خط مماس برنمودار مکان ـ زمان است‪.‬شتاب لحظه ای‪ ،‬مشتق دوم معادله مکان‬
‫نسبت به زمان است‪.‬‬
 ‫اکسترمم های یک تابع و توابع صعودی و نزولی‬ ‫‪1‬‬
‫درس‬

‫نمودار زیر‪ ،‬نمودار تابع تغییرات دمای هوای یک شهر در دو شبانه روز متوالی است‪ .‬اگر ‪ x‬زمان و ‪ y‬دما‬
‫باشد؛ بیشترین و کمترین دما در این ‪ 48‬ساعت در چه زمان هایی بوده است و مقدار آنها چند است؟‬

‫‪y‬‬

‫‪30‬‬
‫‪27‬‬
‫‪25‬‬

‫‪20‬‬

‫‪15‬‬
‫‪13‬‬
‫‪12‬‬
‫‪10‬‬
‫‪5‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪12 15 18 21 24 27 30 33 36 39 42 45 48‬‬
‫‪-5‬‬

‫‪-10‬‬

‫‪-15‬‬

‫‪-20‬‬

‫نقاط به طول ‪ 15‬و ‪ 39‬به گونه ای هستند که مقدار تابع در آنها نسبت به مقادیر تابع در نقاط اطراف آنها (نقاط‬
‫یک همسایگی حول آنها) بیشتر است‪ ،‬بدین خاطر اصطالحاً گفته می شود تابع در این نقاط «ماکزیمم نسبی» دارد‪.‬‬
‫نقاط به طول ‪ 3‬و ‪ 27‬به گونه ای هستند که مقدار تابع در آنها نسبت به مقادیر تابع در نقاط اطراف آنها کمتر‬
‫است‪ ،‬لذا اصطالحاً گفته می شود تابع در این نقاط «مینیمم نسبی» دارد‪ .‬به طور دقیق تر می توان گفت‪:‬‬

‫تعریف‪:‬‬
‫نقطه ‪ )c‬باشد که‬
‫(بازه باز شامل ٔ‬
‫نقطه ‪ٔ c‬‬ ‫اگر ‪ f‬یک تابع و ‪ I ⊆ Df‬یک همسایگی از ٔ‬
‫الف) به ازای هر ‪ x‬متعلق به ‪ I‬داشته باشیم )‪ ،f   (x) ≤ f  (c‬در این صورت )‪ f  (c‬را یک ماکزیمم نسبی‬
‫تابع ‪ f‬می نامیم‪.‬‬
‫ب) به ازای هر ‪ x‬متعلق به ‪ I‬داشته باشیم )‪ ،f   (x) ≥ f  (c‬در این صورت )‪ f  (c‬را یک مینیمم نسبی تابع‬
‫‪ f‬می نامیم‪.‬‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪113‬‬

‫دقت کنید که در نمودار‪ ،‬مقادیر ماکزیمم نسبی برابر ‪ 25‬و ‪ 27‬هستند و نقاط ماکزیمم نسبی نقاط (‪ )15 , 25‬و (‪ )39 , 27‬هستند‬
‫و یا به عبارتی مقادیر ماکزیمم های نسبی در نقاطی به طول ‪ x = 15‬و ‪ x = 39‬اتفاق افتاده اند‪ .‬به طریق مشابه مقادیر مینیمم نسبی‬
‫‪ 10‬و ‪ 13‬هستند و نقاط مینیمم نسبی نقاط (‪ )3 , 10‬و (‪ )27 , 13‬هستند و یا به عبارتی مقادیر مینیمم های نسبی در نقاطی به طول‬
‫‪ x = 10‬و ‪ x = 13‬اتفاق افتاده اند‪.‬‬

‫در بسیاری از مسائل فقط بیشترین و کمترین مقدار یک تابع در یک مجموعه اهمیت دارد‪ .‬به بزرگ ترین مقدار تابع ‪ f‬در‬
‫مجموعه ‪« A‬ماکزیمم مطلق» این تابع در این مجموعه می گوییم‪ .‬همچنین به کوچک ترین مقدار تابع ‪ f‬در مجموعه ‪« A‬مینیمم‬
‫مطلق» این تابع در این مجموعه می گوییم‪ .‬بنابراین نقاط ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق تابع ‪ f‬در مجموعه ‪ A‬به ترتیب «باالترین» و‬
‫نقطه ‪( x = a‬منظور نقطه ای از‬
‫نقطه نمودار تابع در آن مجموعه هستند و زمانی که مـی گوییم ماکزیمم مطلق تابع ‪ f‬در ٔ‬
‫«پایین ترین» ٔ‬
‫نقطه ماکزیمم مطلق تابع بر مجموعه‬
‫تابع به طول ‪ x = a‬است) اتفاق افتاده است یعنی )‪ f  (a‬مقدار ماکزیمم مطلق و ) ) ‪ٔ (a , f (a‬‬
‫نقطه ‪ x = a‬اتفاق‬
‫مورد نظر است‪ .‬به عبارتی برای هر ‪ x ∈ A‬داریم )‪ .f   (x) ≤ f   (a‬همچنین وقتی می گوییم مینیمم مطلق تابع ‪ f‬در ٔ‬
‫نقطه مینیمم مطلق تابع بر مجموعه مورد نظر است‪.‬‬
‫افتاده است یعنی )‪ f  (a‬مقدار مینیمم مطلق و ) ) ‪ٔ (a , f (a‬‬

‫تذکر‪ :‬گوییم تابع ‪ f‬در ٔ‬

‫نقطه ‪ x = c‬اکسترمم نسبی دارد هرگاه در این نقطه ماکزیمم نسبی یا مینیمم نسبی داشته باشد و اگر‬
‫نقطه ‪ x = c‬ماکزیمم مطلق یا مینیمم مطلق داشته باشد می گوییم در آن نقطه اکسترمم مطلق دارد‪.‬‬
‫در ٔ‬

‫کاردرکالس‬

‫‪ 1‬در هر یک از نمودارهای توابع زیر مقدار ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق و همچنین طول نقاط ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق‬
‫را در صورت وجود مشخص نمایید‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫) ‪y = g (x‬‬
‫) ‪y = f (x‬‬
‫) ‪y = h(x‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d e‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a0‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬

‫(پ)‬ ‫(ب)‬ ‫(الف)‬

 ‫‪114‬‬

‫نقطه ماکزیمم نسبی یا مینیمم نسبی به گونه ای است که تابع در یک همسایگی آن تعریف شده‬
‫‪ 2‬دقت کنید که با توجه به تعریف‪ٔ ،‬‬
‫نقطه ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق الزم نیست حتماً در چنین شرطی صدق کند‪ .‬حال با توجه به این مطلب در هر نمودار‬
‫است اما ٔ‬
‫زیر‪ ،‬نقاط ماکزیمم و مینیمم نسبی و ماکزیمم و مینیمم مطلق را مشخص نمایید‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪g‬‬

‫(پ)‬ ‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪y =x‬‬ ‫‪11‬‬
‫| ‪y | x2 − 4‬‬
‫=‬ ‫‪y =x‬‬ ‫| ‪y | x2 − 4‬‬
‫=‬
‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪9‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ 3‬در هر یک از ‪4‬نمودارهای زیر‪،‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫اکسترمم های نسبی‬
‫‪3‬‬ ‫مقادیر و طول نقاط‬
‫مطلق را مشخص‬ ‫و اکسترمم های‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫نمایید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0-2‬‬
‫‪xx‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪c1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪d3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪12‬‬
‫‪11‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪2/5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1 1/5 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬
‫(ث)‬ ‫(ت)‬ ‫(پ)‬
‫‪-2‬‬

‫نقطه (‪ )5 , 1‬مینیمم نسبی دارد‪.‬‬

‫نقطه (‪ )2 , 4‬ماکزیمم نسبی و در ٔ‬
‫نمودار یک تابع را رسم کنید که در ٔ‬ ‫‪4‬‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪115‬‬

‫‪y‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ 5‬تابع ‪ f   (x) = x2‬را در نظر بگیرید‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪y = x2‬‬ ‫الف) وجود مقادیر ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق تابع ‪ f‬را در‬
‫‪3‬‬
‫بازه های [‪ ]0 , 1‬و (‪ )0 , 1‬بررسی کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ب) وجود اکسترمم های مطلق تابع ‪ f‬را بر ‪ ‬بررسی نمایید‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫فعالیت‬

‫‪ 1‬در نمودار زیر نقاطی که تابع در آنها مماس افقی دارد؛ یعنی تمام جاهایی که مشتق در آنها وجود دارد و برابر صفر است‬
‫مشخص شده اند‪ .‬به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪.‬‬

‫‪y‬‬
‫‪12‬‬
‫‪11‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d e f‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪j‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪l‬‬

‫الف) تمام نقاط اکسترمم نسبی را مشخص نمایید‪.‬‬

‫ب) تمام نقاطی که مشتق در آنها وجود ندارد را مشخص نمایید‪.‬‬
‫پ) تمام نقاطی که مشتق برابر صفر است را بنویسید‪.‬‬
‫همه نقاط اکسترمم نسبی مشتق وجود دارد؟‬
‫ت) آیا در ٔ‬
‫ث) در اکسترمم های نسبی که مشتق در آنها وجود دارد‪ ،‬مقدار این مشتق چقدر است؟‬
‫ج) آیا امکان دارد در نقطه ای مشتق برابر صفر باشد ولی آن نقطه اکسترمم نسبی نباشد؟‬
‫چ) آیا امکان دارد در نقطه ای مشتق وجود نداشته باشد ولی آن نقطه اکسترمم مطلق باشد؟‬
 ‫‪116‬‬

‫‪ 2‬سعی کنید نمودارهای دیگری رسم کنید که در آنها نقاط اکسترممی باشد که مشتق در این نقاط موجود باشد (خط مماس بر‬
‫منحنی در نقاط اکسترمم وجود داشته باشد)‪ .‬مقدار مشتق در این نقاط اکسترمم چقدر است؟‬

‫‪ 3‬با توجه به آنچه در قسمت های ‪ 1‬و ‪ 2‬دیدید‪ ،‬کدام یک از موارد زیر می تواند درست باشد؟‬
‫نقطه اکسترمم نسبی نیست‪.‬‬
‫الف) اگر )‪ f    ′(c‬وجود نداشته باشد‪ ،‬آنگاه ‪ x = c‬یک ٔ‬
‫نقطه اکسترمم نسبی است‪.‬‬ ‫ب) اگر ‪ ،f   ′  (c) = 0‬آنگاه ‪ x = c‬یک ٔ‬
‫نقطه اکسترمم نسبی باشد و )‪ f    ′(c‬موجود باشد‪ ،‬آنگاه ‪.f    ′(c) = 0‬‬
‫پ) اگر ‪ x = c‬طول یک ٔ‬

‫فعالیت‬

‫‪y‬‬
‫) ‪y = f (x‬‬
‫‪ 1‬شکل روبه رو نمودار یک تابع‬
‫پیوسته را نشان می دهد‪.‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10 11 12 13 14 15 16 17 18 19‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-1‬‬

‫الف) وجود ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق را برای تابع ‪ f‬در بازه های بستۀ زیر بررسی کنید‪.‬‬

‫[‪]16 , 20‬‬ ‫‪,‬‬ ‫[‪]10 , 13‬‬ ‫‪,‬‬ ‫[‪]13 , 15‬‬ ‫‪,‬‬ ‫[‪]5 , 10‬‬ ‫‪,‬‬ ‫[‪]-1 , 0‬‬

‫ب) وجود هر یک از مقادیر ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق را برای تابع ‪ f‬در بازه های باز زیر بررسی کنید‪.‬‬

‫(‪)16 , 20‬‬ ‫‪,‬‬ ‫(‪)10 , 13‬‬ ‫‪,‬‬ ‫(‪)13 , 15‬‬ ‫‪,‬‬ ‫(‪)5 , 10‬‬ ‫‪,‬‬ ‫(‪)-1 , 0‬‬

‫‪ 2‬با توجه به آنچه در قسمت ‪ 1‬مشاهده کردید کدام یک از موارد زیر نمی تواند درست باشد؟‬
‫بازه بسته دارای اکسترمم های مطلق است‪.‬‬
‫الف) هر تابع پیوسته بر یک ٔ‬
‫بازه باز دارای اکسترمم های مطلق است‪.‬‬
‫ب) هر تابع پیوسته بر یک ٔ‬
‫قضیه زیر را بدون اثبات می پذیریم‪.‬‬
‫ٔ‬

‫قضیه‪ :‬اگر تابع ‪ f‬در بازۀ بستۀ [‪ ]a , b‬پیوسته باشد‪ ،‬آن گاه تابع در این بازه هم ماکزیمم مطلق و هم مینیمم مطلق دارد‪.‬‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪117‬‬

‫با توجه به آنچه تا به حال مالحظه کردیم‪ ،‬اکسترمم های مطلق تابع در نقاطی اتفاق می افتد که مشتق تابع در آن نقاط برابر صفر‬
‫باشد و یا تابع در آن نقاط مشتق پذیر نباشد‪ .‬به چنین نقاطی‪ ،‬نقاط بحرانی تابع می گوییم‪.‬‬

‫نقطه بحرانی برای تابع    ‪ f‬می نامیم‪ ،‬هرگاه )‪ f    ′(c‬برابر صفر باشد و‬ ‫تعریف‪ :‬فرض کنیم ‪ٔ .c ∈ Df‬‬
‫نقطه به طول ‪   c‬را یک ٔ‬
‫یا )‪ f    ′(c‬موجود نباشد‪.‬‬

‫برای یافتن نقاط اکسترمم مطلق ابتدا این نقاط بحرانی را مشخص می نماییم‪ .‬در این صورت از بین تمام نقاط بحرانی و نقاط‬
‫انتهایی بازه‪ ،‬نقطه یا نقاطی که بیشترین مقدار تابع در آنها اتفاق می افتد نقاط ماکزیمم مطلق تابع و مقدار تابع در این نقاط مقدار‬
‫ماکزیمم مطلق تابع است‪ .‬همچنین در بین نقاط مذکور نقطه یا نقاطی که کمترین مقدار تابع در آنها اتفاق می افتد نقاط مینیمم‬
‫مطلق تابع و مقدار تابع در این نقاط مقدار مینیمم مطلق تابع است‪.‬‬
‫‪1 3‬‬
‫بازه [‪ ]-2 , 2‬بیابید‪.‬‬
‫را در ٔ‬ ‫=‪f‬‬
‫) ‪(x‬‬ ‫‪x −x‬‬ ‫مثال‪ :‬اکسترمم های مطلق تابع‬
‫‪3‬‬

‫حل‪ :‬بنابر آنچه گفته شد باید نقاط بحرانی‪ ،‬یعنی نقاطی که مشتق در آنها وجود ندارد یا برابر صفر است را مشخص نماییم‪.‬‬
‫بازه [‪ ]-2 , 2‬به دنبال نقاطی باشیم که تابع در آنها مشتق نداشته باشد و یا مشتق در آنها برابر صفر باشد‪ .‬اما ‪f‬‬ ‫بنابراین باید در ٔ‬
‫بازه (‪ )-2 , 2‬مشتق پذیر است و داریم ‪ f    ′(x) = x2 - 1‬و مقدار ‪ f    ′‬در ‪ x = ±1‬برابر صفر می شود یعنی داریم ‪f    ′(1) = 0‬‬‫در تمام ٔ‬
‫و ‪.f    ′(-1)  =   0‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫بنابراین ‪ x = ±1‬و ‪ x = ±2‬طول نقاط بحرانی هستند و از آنجا که داریم‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫= )‪f (−2‬‬‫‪−‬‬ ‫‪ f (−1) =2‬‬ ‫= )‪ f (1‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ f (2) = 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫و ‪ − 2‬و نقاط ماکزیمم نقاط به طول ‪ x = -1‬و ‪ x = 2‬و نقاط‬ ‫‪2‬‬

‫لذا مقادیر ماکزیمم و مینیمم مطلق تابع بر این بازه به ترتیب برابر‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫مینیمم نقاط به طول ‪ x = 1‬و ‪ x = -2‬است‪.‬‬
 ‫‪118‬‬

‫مثال‪ :‬مقادیر ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق تابع ‪ f‬با ضابطه |‪ f   (x) = |x2 - 1‬را روی بازه [‪ ]-2 , 2‬پیدا کنید‪.‬‬

‫حل‪ :‬نقاط ‪ x = ±2‬نقاط انتهایی بازه اند‪ .‬برای یافتن نقاط اکسترمم مطلق‪ ،‬باید به دنبال نقاط بحرانی باشیم‪ ،‬یعنی نقاطی مانند ‪c‬‬
‫که برای آنها ‪ f    ′(c)   =    0‬یا )‪ f    ′(c‬وجود نداشته باشد‪ .‬لذا باید مشتق پذیری تابع ‪ f‬در نقاط بازه بررسی شود‪ .‬اما داریم‪:‬‬

‫‪x 2 − 1‬‬ ‫‪x ≤ −1‬‬ ‫‪ 1 ≤ x‬یا‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪ 1 < x‬یا ‪x < −1‬‬
‫‪f (x ) = | x 2 − 1| = ‬‬ ‫⇒ ‬ ‫‪ f ′(x ) = ‬‬
‫‪−2x‬‬ ‫‪− 1 < x <1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1− x‬‬ ‫‪− 1≤ x ≤ 1‬‬

‫حال باید مشتقات چپ و راست را در نقاط ‪ x = 1‬و ‪ x = -1‬به دست آوریم که با توجه به تعاریف مشتق چپ و راست از فصل‬
‫مشتق خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪f−′ (−1) =−2‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫= )‪ f+′ (−1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫= )‪ f−′ (1‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‪ f+′ (1) = 2‬‬ ‫و ‬

‫نقطه ‪ x = 0‬مقدار صفر می گیرد‪ .‬لذا نقاط‬

‫بنابراین تابع ‪ f‬در نقاط ‪ x = ±1‬مشتق پذیر نیست و از طرفی ‪ f  ′‬تنها در ٔ‬
‫‪ x =   0‬و ‪ x = ±1‬و ‪      x = ±2‬نقاط بحرانی این تابع اند و با بررسی مقدار تابع در این نقاط به سادگی مشخص می شود که مینیمم‬
‫نقطه ‪ x = ±1‬است و مقدار آن برابر صفر است و ماکزیمم مطلق در نقاط ‪ x = ±2‬و مقدار آن برابر ‪ 3‬است‪.‬‬ ‫مطلق تابع در دو ٔ‬
‫در بسیاری از مسائل در زندگی خواهان این هستیم که با داشتن برخی شرایط از پیش تعیین شده‪ ،‬مسئله را طوری حل کنیم که‬
‫بیشترین بازده را داشته باشیم‪ .‬به عنوان نمونه در مثال زیر می خواهیم از ورقه ای با ابعاد مشخص جعبه ای با بیشترین حجم ممکن‬
‫بسازیم‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫‪15 − 2x‬‬ ‫مثال‪ :‬یک سازنده جعبه های حلبی‪ ،‬با بریدن مربع های همنهشت از چهار گوشه‬
‫‪x‬‬
‫‪x‬‬
‫ورق های حلبی به ابعاد ‪ 8‬اینچ‪ 1‬و ‪ 15‬اینچ و باال بردن چهار طرف آن‪ ،‬جعبه های سر    باز‬
‫‪8 − 2x‬‬
‫‪8‬‬ ‫می سازد‪ .‬اگر بخواهیم حجم جعبه های ساخته شده بیشترین مقدار ممکن باشد‪ ،‬طول‬
‫ضلع مربع هایی که باید بریده شود چقدر باید باشد؟‬

‫حل‪ :‬فرض کنید طول ضلع مربعی که از گوشه های مستطیل مفروض برحسب اینچ بریده می شود ‪ x‬باشد‪ .‬پس‬
‫‪15‬‬
‫‪ = 15 - 2x‬طول قوطی مورد نظر‬ ‫≤ ‪0≤ x‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪ = 8 - 2x‬عرض قوطی‬ ‫  ‪0 ≤ x ≤ 4‬‬
‫پس با توجه به این مفروضات داریم‪:‬‬
‫‪V  (x) = x   (15 - 2x )(8 - 2x) = 4x3 - 46x2 + 120x‬‬ ‫‪, 0≤x≤4‬‬ ‫ ‬

‫‪1‬ــ هر اینچ تقریباً معادل ‪ 2/54‬سانتی متر است‪.‬‬

‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪119‬‬

‫چون ‪ V‬روی [‪ ]0 , 4‬پیوسته است‪ ،‬پس دارای اکسترمم های مطلق در این بازه است و داریم‪:‬‬
‫‪V   ′ (x) = 12x - 92x + 120 = 0‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‬

‫‪(3x - 5)(x‬‬ ‫یا ‪- 6) = 0 ⇒ x = 5‬‬ ‫‪x=6‬‬ ‫ ‬

‫‪3‬‬

‫اما ‪ x =6‬در بازه مورد نظر قرار ندارد‪ ،‬پس قابل قبول نیست ‪ x = 0‬و ‪ x = 4‬و ‪ x = 5‬نقاط بحرانی تابع هستند‪ .‬از طرفی ‪،V   (0) = 0‬‬
‫‪3‬‬

‫‪ V ( 5 ) > 0‬و ‪ V   (4) = 0‬نشان می دهد که ماکزیمم مطلق تابع در ‪ x = 5‬حاصل می شود و لذا طول ضلع مربع های مورد نظر باید‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫اینچ باشد‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫مثال‪ :‬در کره ای به شعاع ‪ R‬یک استوانه محاط کرده ایم‪ .‬شعاع قاعده و ارتفاع استوانه را طوری به دست آورید که حجم‬
‫استوانه‪ ،‬بیشترین مقدار ممکن را داشته باشد‪.‬‬

‫حل‪ :‬فرض کنیم استوانه مورد نظر دارای شعاع قاعده ‪ r‬و ارتفاع ‪ h‬باشد‪ .‬اگر ‪ O‬مرکز کره باشد‪ ،‬در مثلث قائم الزاویه ‪،OAB‬‬

‫‪ OB = h‬و داریم‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫ ‪AB  2 + OB  2 = OA‬‬

‫‪O‬‬
‫‪2‬‬
‫‪R‬‬
‫‪.r2 + h‬‬ ‫بنابراین ‪R2‬‬
‫=‬
‫‪4‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬
‫حجم این استوانه برابر است با‪:‬‬
‫‪h2‬‬ ‫‪π‬‬
‫= ‪πr 2h‬‬
‫=‪V‬‬ ‫‪π(R2 −‬‬ ‫‪πR2h − h 3‬‬
‫= ) ‪)h ⇒ V (h‬‬ ‫‪; 0 ≤ h ≤ 2R‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫برای یافتن نقاط بحرانی این تابع در بازه ]‪ ،[0 , 2R‬ریشه های مشتق را به دست می آوریم‪:‬‬
‫‪3π 2‬‬ ‫‪2R‬‬
‫‪πR2 −‬‬
‫= ) ‪V ′(h‬‬ ‫⇒= ‪h‬‬
‫‪0‬‬ ‫=‪h‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫از طرفی ‪ V  )0( = 0‬و ‪V  (2R) = 0‬‬

‫‪2‬‬
‫‪2R‬‬
‫=‪r‬‬ ‫‪ ، r 2 + h‬مقدار ‪ r‬برابر با‬ ‫= ‪ ، h‬بیشترین مقدار حجم را دارد‪ .‬با توجه به اینکه ‪R2‬‬
‫=‬
‫‪2R‬‬
‫بنابراین تابع ‪ V‬به ازای‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫می باشد‪.‬‬
 ‫‪120‬‬

‫تشخیص صعودی یا نزولی بودن یک تابع‬

‫در فصل ّاول با مفهوم صعودی یا نزولی بودن یک تابع در یک بازه آشنا شدیم‪ .‬همچنین در فصل قبل با مفهوم مشتق آشنا شدیم‬
‫و دیدیم که مقدار مشتق یک تابع در یک نقطه برابر است با شیب خط مماس بر نمودار تابع در آن نقطه‪ .‬از طرفی برای یک تابع‬
‫مانند ‪ f‬با تابع ‪ f  ′‬آشنا شدیم‪ .‬اکنون خواهیم دید که با بررسی ‪ f  ′‬می توان ویژگی هایی از تابع ‪ f‬و نمودار آن از جمله صعودی و نزولی‬
‫بودن تابع را مشخص نمود‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫نمودار تابع ‪ f‬در شکل زیر رسم شده است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬

‫الف) با رسم مماس هایی در نقاط مختلف نمودار ‪ f‬تعیین کنید در چه بازه هایی شیب مماس ها مثبت و در چه بازه هایی شیب‬
‫مماس ها منفی و در چه زیرمجموعه ای از دامنه شیب مماس ها برابر صفر است‪.‬‬

‫ب) تعیین کنید در چه بازه هایی مشتق ‪ f‬مثبت و در چه بازه هایی مشتق ‪ f‬منفی و در چه بازه هایی ‪ f  ′‬برابر صفر است‪.‬‬

‫پ) تعیین کنید در چه بازه هایی تابع ‪ f‬صعودی اکید و در چه بازه هایی نزولی اکید و در چه بازه هایی تابع ‪ f‬ثابت است‪.‬‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪121‬‬

‫‪ 2‬دو نقطه از نمودار یک تابع در شکل روبه رو داده شده اند‪.‬‬

‫‪y‬‬
‫بازه [   ‪ ]a , e‬به گونه ای رسم کنید که دارای‬
‫نمودار این تابع را در ٔ‬
‫همه ویژگی های زیر باشد‪:‬‬
‫ٔ‬
‫بازه (‪ )a , e‬مشتق پذیر باشد‪.‬‬
‫ــ تابع ‪ f‬در ٔ‬
‫ــ مقدار مشتق تابع در بازه های (‪ )a , b‬و (‪ )b , c‬و (   ‪ )c , d‬و‬
‫( ‪ )d , e‬به ترتیب منفی‪ ،‬مثبت‪ ،‬صفر و منفی باشد‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪x‬‬ ‫ــ تعیین کنید تابع ‪ f‬در کدام بازه ها صعودی اکید و در کدام‬
‫بازه ها نزولی اکید و در کدام بازه ها ثابت است‪.‬‬

‫قضیه زیر را بدون اثبات بیان می نماییم‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫با توجه به آنچه گفته شد‬

‫قضیه‪:‬‬
‫فرض کنیم تابع     ‪  f‬بر بازه [‪ ]a , b‬پیوسته و بر بازه (‪ )a , b‬مشتق پذیر باشد‪.‬در این  صورت‪:‬‬
‫الف) اگر به ازای هر ‪ x‬در ( ‪ ،f   ′  (x) > 0 ،(a , b‬آن گاه تابع ‪ f‬بر [‪ ]a , b‬صعودی اکید است‪.‬‬
‫ب) اگر به ازای هر ‪ x‬در بازه ( ‪ ،f   ′  (x) < 0 ،(a , b‬آن گاه تابع ‪ f‬بر [‪ ]a , b‬نزولی اکید است‪.‬‬
‫پ) اگر به ازای هر ‪ x‬در بازه ( ‪ ،f   ′  (x) = 0 ،(a , b‬آن گاه تابع ‪ f‬بر [‪ ]a , b‬یک تابع ثابت است‪.‬‬

‫کاردرکالس‬

‫‪2x x ≥ 1‬‬
‫صعودی اکیداند‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫و ‪ g  (x) = x 3‬در تمام‬ ‫‪f (x ) = ‬‬ ‫‪ 1‬توابع‬
‫‪x x < 1‬‬

‫الف) آیا می توان گفت هر تابع که در یک بازه صعودی اکید باشد‪ ،‬در آن بازه مشتق پذیر هم هست؟‬
‫ب) آیا می توان گفت هر تابع که در یک بازه صعودی اکید و مشتق پذیر باشد‪ ،‬در هر نقطه از آن بازه دارای مشتق مثبت است؟‬

‫‪ 2‬تابع ‪ f (x ) = 1‬را در نظر بگیرید‪.‬‬

‫‪x‬‬
‫الف) نشان دهید که این تابع در بازه های )‪ (-  ∞ , 0‬و )∞  ‪ (0 , +‬اکید ًا نزولی است‪.‬‬
‫دامنه خود اکید ًا نزولی است؟‬
‫ب) آیا می توان گفت این تابع در تمام ٔ‬
‫در ادامه محکی برای تعیین نقاط ماکزیمم نسبی و مینیمم نسبی ارائه می دهیم‪.‬‬
 ‫‪122‬‬

‫فعالیت‬

‫نقطه بحرانی تابع ‪ f‬باشد و ‪ f‬بر (‪ )a , b‬پیوسته و‬

‫فرض کنیم ‪ c ∈ (a , b) ⊆ Df‬یک ٔ‬
‫به جز احتماال ً در ‪ c‬مشتق پذیر باشد‪.‬‬
‫‪y‬‬

‫صعودی‬ ‫نزولی‬ ‫‪ 1‬اگر تابع ‪ f‬در بازه ای مانند (‪ )a , c‬در سمت چپ آن صعودی و در بازه ای مانند‬
‫‪f′‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪f′‬‬ ‫‪0‬‬ ‫نقطه ماکزیمم نسبی‬
‫(‪ )c  ,  b‬در سمت راست آن نزولی باشد‪ ،‬در این صورت ‪ x = c‬یک ٔ‬
‫تابع ‪ f‬است‪.‬‬
‫در شکل مقابل بخشی از نمودار تابع ‪ f‬رسم شده است‪ .‬عالمت ‪ f     ′‬را در دو طرف‬
‫‪x‬‬ ‫نقطه ‪ c‬مشخص نمایید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪y‬‬

‫نزولی‬ ‫صعودی‬
‫‪f′‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪f′‬‬ ‫‪0‬‬
‫نقطه مینیمم نسبی تابع ‪ f‬بنویسید‪.‬‬
‫مشابه قسمت (‪ )1‬را برای ٔ‬ ‫‪2‬‬

‫‪x‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬

‫نقطه ‪ c‬مشخص شده است و ‪.f   ′ (c) = 0‬‬ ‫‪ 3‬در شکل های زیر نمودار تابع ‪ f‬و ٔ‬
‫نقطه ‪ c‬در هر دو نمودار بررسی کنید‪.‬‬
‫الف) عالمت ‪ f   ′‬را در دو طرف ٔ‬
‫نقطه اکسترمم نسبی است؟‬ ‫ب) در هر یک از نمودارها مشخص کنید آیا ‪ c‬یک ٔ‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫(ب)‬ ‫‪c‬‬
‫‪x‬‬
‫‪c‬‬
‫‪x‬‬ ‫(الف)‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪123‬‬

‫با توجه به آنچه گفته شد می توان محک زیر را که به نام آزمون مشتق ّاول معروف است بیان نمود‪.‬‬

‫اول‬
‫آزمون مشتق ّ‬

‫نقطه بحرانی تابع ‪ f‬باشد‪ .‬هرگاه ‪ f‬بر این‬ ‫فرض کنیم تابع ‪ f‬بر بازه ای باز مانند ‪ (I ⊆ Df    ) I‬پیوسته باشد و ‪ c ∈ I‬یک ٔ‬
‫نقطه ‪ ،c‬مشتق پذیر باشد‪ ،‬در این صورت‪:‬‬ ‫بازه به جز احتماال ً در ٔ‬
‫الف) اگر به ازای تمام مقادیر ‪ x‬در بازه ای مانند ( ‪ f   ′  (x) > 0 ،(a , c‬و به ازای تمام مقادیر ‪ x‬در بازه ای مانند ( ‪،f   ′  (x) < 0 ،(c , b‬‬
‫در این صورت )‪ f   (c‬یک مقدار ماکزیمم نسبی ‪ f‬است‪.‬‬
‫ب) اگر به ازای تمام مقادیر ‪ x‬در بازه ای مانند ( ‪ ،f   ′  (x) < 0 ،(a , c‬و به ازای تمام مقادیر ‪ x‬در بازه ای مانند ( ‪،f   ′  (x) > 0 ،(c , b‬‬
‫آن گاه )‪ f   (c‬یک مقدار مینیمم نسبی ‪ f‬است‪.‬‬
‫نقطه ‪ c‬تغییر عالمت ندهد‪ ،‬به طوری که ‪ f   ′‬در هر دو طرف ‪ c‬مثبت یا هر دو طرف آن منفی باشد‪ ،‬آن گاه‬ ‫پ) اگر ‪ f   ′‬در ٔ‬
‫)‪ f   (c‬نه مینیمم نسبی و نه ماکزیمم نسبی است‪.‬‬

‫مثال‪ :‬اکسترمم های نسبی و مطلق تابع ‪ f  (x) = x - 2x  - 4x + 6‬را در ٔ‬

‫بازه [‪ ]-3 , 4‬به دست آورید و مشخص کنید این‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫تابع در چه بازه هایی صعودی و در چه بازه هایی نزولی است؟‬

‫حل‪ :‬از آنجا که توابع چندجمله ای همواره مشتق پذیرند لذا برای مشخص کردن نقاط بحرانی تابع ‪ f‬باید تمام نقاطی که مشتق‬
‫تابع در آنها صفر می شود را به دست آوریم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪f    ′  (x) = 3x2 - 4x - 4‬‬ ‫ ‪ f   ′  (x) = 0 ⇒ x = 2‬‬ ‫یا‬ ‫‪x= −‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫= ‪ x‬است و نقاط ‪ x = -3‬و ‪ x = 4‬هم که نقاط انتهایی بازه هستند و داریم‪:‬‬ ‫‪−‬‬ ‫لذا نقاط بحرانی این تابع نقاط ‪ x = 2‬و‬
‫‪3‬‬

‫)‪(-3 , -27‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(−‬‬

‫‪2 202‬‬
‫‪,‬‬ ‫)‬ ‫)‪, (2 , -2) , (4 , 22‬‬ ‫ ‬
‫‪3 27‬‬

‫لذا ‪ x = 4‬و ‪ x = -3‬به ترتیب طول نقاط ماکزیمم و مینیمم مطلق و مقادیر آنها به ترتیب ‪ 22‬و ‪ -27‬است‪ .‬حال برای تعیین‬
‫درجه‬
‫ٔ‬ ‫اکسترمم های نسبی و صعودی و نزولی بودن تابع باید مشتق تابع را تعیین عالمت کنیم‪ .‬با توجه به تعیین عالمت معادالت‬
‫دوم داریم‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫)‪f    ′  (x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

 ‫‪124‬‬

‫بازه ‪  − 2 , 2‬نزولی و در سایر جاها صعودی است‪ .‬همچنین مشخص می شود‬ ‫از این جدول مشخص می شود که تابع ‪ f‬در‬
‫ٔ ‪ 3 ‬‬
‫‪202‬‬ ‫‪2‬‬
‫نقطه ‪ x = 2‬یک مینیمم نسبی و مقدار آن برابر ‪ -2‬است‪.‬‬
‫است و ٔ‬ ‫= ‪ x‬یک ماکزیمم نسبی و مقدار آن برابر‬ ‫‪−‬‬ ‫نقطه‬
‫که ٔ‬
‫‪27‬‬ ‫‪3‬‬

‫می توان اطالعات فوق را در جدول زیر که به آن جدول تغییرات تابع می گوییم نمایش داد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪f    ′‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪202‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪-27‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪27‬‬
‫ماکزیمم نسبی‬ ‫مینیمم نسبی‬

‫کاردرکالس‬

‫نمودار تابع ‪ f   ′‬در شکل زیر داده شده است‪.‬‬

‫الف) صعودی و نزولی بودن تابع ‪ f‬را در [‪ ]s , t‬بررسی کنید‪.‬‬

‫ب) نقاط ‪ d ،c ،b ،a‬و ‪ e‬کدام بحرانی‪ ،‬کدام ماکزیمم نسبی و کدام مینیمم نسبی اند؟‬

‫بازه (‪ )d , e‬اکسترمم نسبی هستند؟‬

‫پ) آیا نقاط ٔ‬

‫‪y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪t‬‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪125‬‬

‫تمرین‬

‫همه شرایط زیر را داشته باشد‪.‬‬

‫نمودار تابعی را رسم کنید که ٔ‬ ‫‪1‬‬

‫نقطه ماکزیمم نسبی داشته باشد که مشتق در آن برابر صفر باشد‪.‬‬

‫ٔ‬
‫نقطه مینیمم نسبی داشته باشد که تابع در آن نقطه پیوسته باشد ولی مشتق نداشته باشد‪.‬‬
‫ٔ‬
‫نقطه ماکزیمم نسبی داشته باشد که تابع در آن ناپیوسته باشد‪.‬‬‫ٔ‬
‫نقطه ای داشته باشد که اکسترمم نسبی نباشد ولی مشتق تابع در آن نقطه صفر باشد‪.‬‬

‫نمودار تابعی را رسم کنید که بر دامنه اش پیوسته باشد ولی بر آن ماکزیمم و مینیمم مطلق نداشته باشد‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫برای هر مورد زیر نمودار یک تابع را رسم کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫الف) تابع ‪ f‬در بازه ای مانند [‪ ]a , b‬صعودی است اما صعودی اکید نیست‪.‬‬
‫ب) تابع ‪ f‬در بازه ای مانند [‪ ]a , b‬نزولی است اما نزولی اکید نیست‪.‬‬
‫پ) تابع ‪ f‬در بازه ای مانند [‪ ]a , b‬هم صعودی و هم نزولی است‪.‬‬

‫برای هر کدام از موارد زیر نمودار یک تابع را رسم کنید‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫الف) تابعی که در یک بازه اکید ًا نزولی است اما در برخی نقاط آن بازه پیوسته نیست‪.‬‬
‫ب) تابعی که در یک بازه اکید ًا صعودی و بر آن بازه پیوسته است اما در برخی نقاط آن بازه مشتق پذیر نیست‪.‬‬
‫پ) تابعی که در یک بازه اکید ًا نزولی و مشتق پذیر است اما مشتق آن در برخی نقاط منفی نباشد‪.‬‬

‫نمودار تابع ‪ f‬را به گونه ای رسم کنید که ماکزیمم مطلق داشته باشد ولی تابع | ‪ | f‬ماکزیمم مطلق نداشته باشد‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫نقاط اکسترمم نسبی و مطلق توابع زیر را در بازه های داده شده در صورت وجود بیابید‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪( f   (x) = 3x2 - 2x + 5‬الف‬ ‫[‪]-2 , 1‬‬ ‫ ‬

‫ ‬
‫‪( f   (x) = x3 - 3x‬ب‬ ‫[‪]-1 , 2‬‬ ‫ ‬

‫‪ x‬‬ ‫‪0≤ x < 2‬‬

‫(پ‬ ‫‪f (x ) = ‬‬ ‫ ‬
‫‪4 − x‬‬ ‫‪x ≥2‬‬
 ‫‪126‬‬

‫ضرایب ‪ a‬و ‪ b‬را در تابع ‪ f   (x) = x3 + ax + b‬طوری پیدا کنید که در نقطه (‪ ،)1 , 2‬مینیمم نسبی داشته باشد‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪ 8‬نمودار تابعی مانند ‪ f‬را به گونه ای رسم کنید که در تمام شرایط زیر صدق کند‪.‬‬
‫‪f  (-1) = 5 ,‬‬ ‫‪f   (4) = -2 , f  (0) = 0‬‬
‫نقطه (‪ )1 , 1‬ماکزیمم نسبی این تابع باشد‪.‬‬
‫ٔ‬

‫‪ 9‬یک برگه کاغذی مستطیل شکل با اضالع ‪ x‬و ‪ y‬در اختیار داریم‪ .‬با بریدن چهار مربع به ضلع ‪ h‬از گوشه های آن و تا زدن‬
‫اضالع‪ ،‬یک مکعب ساخته شده است‪ .‬اگر ‪ xy = 100cm2‬و ‪ ،h = 2cm‬مقادیر ‪ x‬و ‪ y‬را طوری پیدا کنید که حجم این مکعب‬
‫بیشترین مقدار ممکن شود‪.‬‬

‫‪ 10‬یک مستطیل در یک نیم دایره محاط شده است‪ .‬اگر شعاع دایره‪ 4 ،‬سانتی متر باشد‪ ،‬طول و عرض مستطیل را طوری به‬
‫دست آورید که مساحت آن بیشترین مقدار ممکن باشد‪.‬‬

‫توابع زیر در چه بازه هایی صعودی و در چه بازه هایی نزولی اند؟‬ ‫‪11‬‬

‫الف) ‪f   (x) = 2x3 - 3x2 - 12x + 7‬‬

‫‪x‬‬
‫= ( ‪f )x‬‬ ‫ب)‬
‫‪x −2‬‬
 ‫‪2‬‬
‫درس‬
‫جهت تقعر نمودار یک تابع و نقطۀ عطف آن‬

‫‪y‬‬ ‫‪3‬‬
‫با تابع ‪ f  (x) = x3‬آشنایی دارید‪ .‬از آنجا که مشتق این تابع‬
‫‪y =x‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪ f   ′ (x) = 3x2‬در ‪ x = 0‬برابر صفر و در سایر نقاط همواره‬
‫‪3‬‬ ‫مثبت است‪ ،‬لذا شیب خطوط مماس بر منحنی این تابع در‬
‫‪2‬‬ ‫‪ x = 0‬برابر صفر و در تمام نقاط دیگر مثبت است و این تابع‬
‫‪1‬‬
‫همواره صعودی است‪ .‬با این حال اگر خطوط مماس بر این‬
‫‪x‬‬
‫منحنی را به صورت پاره خط هایی کوچک در اطراف نقاط‬
‫مماس رسم کنید خواهید دید که این پاره خط ها برای ‪ x‬های‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬
‫منفی در باالی نمودار و برای ‪ x‬های مثبت در زیر نمودار‬
‫واقع اند‪ .‬اصطالحاً گفته می شود که جهت تقعر این تابع در‬
‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬
‫بازه (∞ ‪ )0 , +‬به سمت‬
‫بازه (‪ )- ∞ , 0‬به سمت پایین و در ٔ‬ ‫ٔ‬
‫‪-4‬‬
‫باال است‪ .‬برای درک بهتر مفهوم تقعر منحنی یک تابع به دو‬
‫شکل زیر توجه کنید‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫مماس ها در باالی منحنی اند‪.‬‬ ‫مماس ها در زیر منحنی اند‪.‬‬

‫تقعر به سمت پایین است‪.‬‬ ‫تقعر به سمت باال است‪.‬‬
 ‫‪128‬‬

‫فعالیت‬

‫بازه (∞‪ ]0 , +‬و خطوط مماس بر منحنی های آنها در برخی‬

‫= ) ‪ g (x‬در ٔ‬ ‫‪x‬‬ ‫در زیر بخشی از نمودارهای دو تابع ‪ h   (x) = x2‬و‬
‫نقاط این بازه رسم شده است‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪h(x) = x2‬‬
‫‪g(x ) = x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫(ب)‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫(الف)‬

‫نقطه ‪ x = 0‬به سمت راست‪ ،‬شیب خطوط مماس در هر کدام از منحنی ها چگونه تغییر می کند؟ (کم می شود یا‬ ‫‪ 1‬با حرکت از ٔ‬
‫زیاد) جهت تقعر منحنی در هر کدام از نمودارها چگونه است؟‬

‫جهت تقعر منحنی چه ارتباطی با تغییرات شیب (کم شدن یا زیاد شدن) خطوط مماس دارد؟‬ ‫‪2‬‬

‫بازه (∞  ‪ ]0 , +‬صعودی است یا نزولی؟‬

‫تابع ‪ h  ′‬در ٔ‬ ‫‪3‬‬

‫بازه (∞  ‪ ]0 , +‬صعودی است یا نزولی؟‬

‫تابع ‪ g  ′‬در ٔ‬ ‫‪4‬‬

‫الف) در حالت کلی‪ ،‬صعودی یا نزولی بودن تابع ‪ f‬چه ارتباطی با عالمت تابع ‪ f    ′‬دارد؟‬ ‫‪5‬‬

‫بازه ‪ ......... I‬است‪.‬‬

‫بازه ‪ I‬مثبت است‪ ،‬آنگاه تابع ‪ f‬بر ٔ‬
‫عالمت ‪ f    ′‬بر ٔ‬
‫بازه ‪ ......... I‬است‪.‬‬
‫بازه ‪ I‬منفی است‪ ،‬آنگاه تابع ‪ f‬بر ٔ‬
‫عالمت ‪ f    ′‬بر ٔ‬
‫ب) با توجه به قسمت (الف)‪ ،‬صعودی یا نزولی بودن تابع ‪ f     ′‬چه ارتباطی با عالمت تابع ‪ f     ″‬دارد؟‬
‫بازه ‪ ......... I‬است‪.‬‬
‫بازه ‪ I‬مثبت است آنگاه   تابع ‪ f    ′‬بر ٔ‬ ‫عالمت ‪ f    ″‬بر ٔ‬
‫بازه ‪ ......... I‬است‪.‬‬
‫بازه ‪ I‬منفی است    آنگاه   تابع ‪ f    ′‬بر ٔ‬
‫عالمت ‪ f    ″‬بر ٔ‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪129‬‬

‫با توجه به آنچه گفته شد موارد زیر را کامل کنید‪:‬‬ ‫‪6‬‬

‫الف) اگر مقدار ‪ f    ″‬در یک بازه مثبت باشد‪ ،‬تابع ‪ f    ′‬در آن بازه ‪ ...........‬است و لذا شیب خطوط مماس بر منحنی در آن‬
‫بازه ‪ ..........‬می یابد و تقعر منحنی تابع ‪ f‬در آن بازه رو به ‪ ...........‬است‪.‬‬
‫ب) اگر مقدار ‪ f    ″‬در یک بازه منفی باشد‪ ،‬تابع ‪ f    ′‬در آن بازه ‪ ...........‬است و لذا شیب خطوط مماس بر منحنی در آن بازه‬
‫‪ ..........‬می یابد و تقعر منحنی تابع ‪ f‬در آن بازه رو به ‪ ...........‬است‪.‬‬

‫قضیه زیر‪ ،‬که آزمونی برای تعیین جهت تقعر نمودار تابع است‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫آنچه در فعالیت قبل مورد بررسی قرار گرفت به طور خالصه در‬
‫آورده شده و در این کتاب ِ‬
‫اثبات آن مدنظر نیست‪.‬‬

‫قضیه‪:‬‬
‫فرض کنیم )‪ f    ″(x‬به ازای هر نقطه ‪ x‬از بازه باز ‪ I‬موجود باشد‪.‬‬

‫الف) اگر به ازای هر ‪ x‬از ‪ ،f    ″(x) > 0 ،I‬آنگاه نمودار ‪ f‬روی بازه ‪ I‬تقعر رو به باال دارد‪.‬‬
‫ب) اگر به ازای هر ‪ x‬از ‪ ،f    ″(x) < 0 ،I‬آنگاه نمودار ‪ f‬روی بازه ‪ I‬تقعر رو به پایین دارد‪.‬‬
‫پ) اگر به ازای هر ‪ x‬از ‪ ،f    ″(x) = 0 ،I‬آزمون بی نتیجه است‪.‬‬

‫مثال‪ :‬جهت تقعر توابع زیر را در ٔ‬

‫دامنه تعریفشان به دست آورید‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪4‬‬ ‫(الف‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬
‫‪3‬‬
‫‪y=1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪( g  (x) = x3 + 3x2 + 1‬ب‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫}‪D f=  − {0‬‬ ‫حل‪ :‬الف) داریم‬
‫‪-1‬‬
‫ ‬
‫‪-2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-3‬‬ ‫= ) ‪f (x ) = ⇒ f ′(x‬‬ ‫‪⇒ f ′′(x ) =3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬

‫بنابراین‪:‬‬

‫بازه (∞  ‪ )0 , +‬رو به باالست‪.‬‬

‫اگر ‪ ،x < 0‬آنگاه ‪ f   ″  (x) > 0‬و لذا جهت تقعر نمودار این تابع بر ٔ‬
‫بازه (‪ )-  ∞ , 0‬رو به پایین است‪.‬‬
‫اگر ‪ ،x > 0‬آنگاه ‪ f   ″  (x) < 0‬و لذا جهت تقعر نمودار این تابع بر ٔ‬
 ‫‪130‬‬

‫‪Dg = ‬‬ ‫ب) داریم‬

‫‪g   (x) = x3 + 3x2 + 1 ⇒ g ′  (x) = 3x2 + 6x ⇒ g  ″  (x) = 6x + 6‬‬ ‫ ‬
‫⇒ ‪g  ″  (x) = 0‬‬ ‫‪6x + 6 = 0‬‬ ‫‪⇒ x = -1‬‬ ‫ ‬
‫‪y‬‬
‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫بنابراین‪:‬‬
‫بازه (∞  ‪ )-1 , +‬به سمت باالست‪.‬‬
‫اگر ‪ x < -1‬آنگاه ‪ g  ″  (x) > 0‬و لذا جهت تقعر نمودار این تابع بر ٔ‬
‫بازه (‪ )-  ∞ , -1‬به سمت پایین است‪.‬‬
‫اگر ‪ x > -1‬آنگاه ‪ g  ″  (x) < 0‬و لذا جهت تقعر نمودار این تابع بر ٔ‬

‫کاردرکالس‬

‫‪y‬‬

‫نمودار تابع )‪ y = f   (x‬را با اطالعات زیر رسم کنید‪:‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪f   (0) = f   (1) = f   (2) = 0‬‬

‫‪1‬‬
‫و بر بازه )‪f   ″ (x) < 0، (- ∞ , 1‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬
‫و بر بازه )∞ ‪.f   ″ (x) > 0، (1 ,‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪131‬‬

‫نقطۀ عطف نمودار یک تابع‬

‫‪y‬‬ ‫‪y = x3‬‬
‫‪4‬‬

‫نمودار تابع ‪ f    (x) = x3‬را در نظر بگیرید‪ .‬دیدیم که جهت تقعر نمودار‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫بازه (∞ ‪ )0 , +‬رو به باالست‪.‬‬

‫بازه (‪ )- ∞ , 0‬رو به پایین و در ٔ‬
‫این تابع در ٔ‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬ ‫نقطه ‪ x = 0‬نقطه ای است که جهت تقعر منحنی در آن عوض‬ ‫بنابراین ٔ‬
‫‪-1‬‬
‫می شود‪ .‬از طرفی در ‪ x = 0‬منحنی دارای مماس نیز هست‪ .‬چنین‬
‫نقطه عطف آن منحنی گوییم‪ .‬به عبارت دیگر‪:‬‬
‫نقطه ای از یک منحنی را ٔ‬
‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫تعریف‬
‫فرض کنیم تابع ‪ f‬در نقطه ‪ x = c‬پیوسته است‪ .‬در این صورت نقطه ) ) ‪ (c , f (c‬نقطه‬
‫عطف تابع ‪ f‬است‪ ،‬هرگاه هر دو شرط زیر برقرار باشند‪:‬‬

‫الف) نمودار ‪ f‬در نقطه ) ) ‪ (c , f (c‬خط مماس داشته باشد‪.‬‬

‫ب) جهت تقعر ‪ f‬در نقطه ) ) ‪ (c , f (c‬تغییر کند‪.‬‬

‫تعریف نقطه ِ‬
‫عطف تابع ‪ f‬نتیجه می شود که یا )‪f   ′(c‬‬ ‫از شرط (الف) در ِ‬
‫)‪f (c‬‬ ‫ٔ‬
‫نقطه ‪ c‬مماس قائم دارد‪.‬‬
‫موجود است و یا تابع ‪ f‬در ٔ‬
‫نقطه‬
‫از شرط (ب) می توان نتیجه گرفت که خط مماس بر نمودار تابع در ٔ‬
‫‪c‬‬
‫‪x‬‬
‫) ) ‪ (c , f (c‬از نمودار تابع عبور می کند‪.‬‬

‫خط ‪ x = c‬مماس قائم است‪.‬‬

‫نقطه ‪ c‬مثبت و در طرف دیگر آن منفی است‪.‬‬ ‫نقطه عطف تغییر می کند؛ لذا ‪ f   ″‬در یک طرف ٔ‬ ‫از آنجا که تقعر تابع در دو طرف ٔ‬
‫نقطه عطف منحنی باشد‪ ،‬یا باید )‪f    ″ (c‬‬‫بنابراین )‪ f    ″ (c‬نمی تواند مقداری به جز صفر داشته باشد؛ یعنی برای اینکه ) ) ‪ (c , f (c‬یک ٔ‬
‫نقطه عطف بودن ‪x = c‬‬ ‫وجود نداشته باشد و یا اگر وجود دارد باید داشته باشیم ‪ .f    ″ (c) = 0‬با این حال شرط ‪ f    ″ (c) = 0‬برای ٔ‬
 ‫‪132‬‬

‫نقطه عطف تابع نباشد‪ .‬به طور مثال تابع ‪ f   (x) = x4‬را بررسی‬
‫به تنهایی کافی نیست؛ یعنی ممکن است ‪ f    ″ (c) = 0‬ولی ‪ x = c‬یک ٔ‬
‫می کنیم‪ .‬داریم‪:‬‬
‫‪f   ′ (x) = 4x3‬‬ ‫‪, f   ″ (x) = 12x2‬‬ ‫ ‬

‫‪y‬‬
‫‪5‬‬

‫‪4‬‬ ‫با اینکه ‪ f   ″ (0) = 0‬اما تابع ‪ f   ″‬در دو طرف ‪ x = 0‬مثبت است و لذا‬
‫‪3‬‬ ‫تقعر همواره به سمت باالست و جهت تقعر در ‪ x = 0‬عوض نمی شود و‬
‫‪2‬‬ ‫نقطه عطف این تابع نیست‪.‬‬ ‫لذا ‪ x = 0‬یک ٔ‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫کاردرکالس‬

‫در هر یک از نمودارهای زیر‪ ،‬نقاط عطف را در صورت وجود مشخص و خط مماس بر منحنی در نقاط عطف را رسم کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫) ‪y = g(x‬‬

‫)‪y= f (x‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫(پ)‬ ‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫کدام یک از گزاره های زیر درست و کدام نادرست است؟ برای گزاره های نادرست مثال نقض بیاورید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫الف) در نقطه عطف عالمت )‪ f   ″ (x‬تغییر می کند‪.‬‬

‫ب) هر نقطه که عالمت ‪ f   ″‬در آن تغییر کند‪ٔ ،‬‬
‫نقطه عطف است‪.‬‬
‫پ) هر نقطه ای که در آن مقدار ‪ f   ″‬برابر صفر شود یک نقطه عطف است‪.‬‬
‫ت) تابع می تواند بیش از یک نقطه عطف داشته باشد‪.‬‬
‫ث) تابع صعودی اکید‪ ،‬نقطه عطف ندارد‪.‬‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪133‬‬

‫مثال‪ :‬جهت تقعر نمودار تابع زیر را مشخص کنید و نقاط عطف آنها را به دست آورید‪.‬‬

‫‪) f  (x) = x 3 - 6x2 + 15‬الف‬

‫‪) f (x ) = 3 x‬ب‬

‫حل‪:‬‬

‫‪f   ′ (x) = 3x2 - 12x‬‬ ‫و‬ ‫‪f    ″ (x) = 6x - 12‬‬ ‫الف)‬

‫‪f   ″  (x) = 0 ⇒ x = 2‬‬ ‫ ‬

‫از آنجا که )‪ f   ″ (x‬یک تابع خطی است‪ ،‬و در تمام ‪ ‬تعریف شده است و تنها در ‪ x = 2‬برابر صفر می شود‪ ،‬بنابراین تنها نقطه ای‬
‫نقطه عطف باشد ‪ x = 2‬است به شرط آنکه‪:‬‬‫که می تواند ٔ‬
‫)‪ f   ′  (2‬موجود باشد‬ ‫‪١‬‬
‫‪ f   ″‬در دو طرف ‪ x = 2‬تغییر عالمت دهد‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y‬‬
‫‪15‬‬
‫دامنه آن ‪ ‬است و )‪ f   ′  (2‬نیز‬
‫اما )‪ f   ′  (x‬یک تابع چند جمله ای است و ٔ‬
‫موجود و برابر ‪ -12‬است‪ .‬از طرفی داریم‪:‬‬
‫‪14‬‬
‫‪13‬‬
‫‪12‬‬
‫‪11‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-7‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪-5‬‬
‫‪-6‬‬
‫‪-7‬‬
‫‪-8‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∞  ‪-‬‬ ‫‪2‬‬ ‫∞ ‪+‬‬
‫‪-9‬‬

‫‪f    ″‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ ٠‬‬ ‫ ‪+‬‬ ‫ ‬

‫‪-10‬‬
‫‪-11‬‬
‫‪-12‬‬
‫‪-13‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪-14‬‬
‫‪-15‬‬
‫‪-16‬‬
‫نقطه عطف‬
‫ٔ‬
‫‪-17‬‬
 ‫‪134‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪−2‬‬
‫= ) ‪f (x ) =3 x → f ′(x‬‬
‫‪3‬‬
‫= ) ‪→ f ′′(x‬‬
‫‪3‬‬
‫ب) ‬
‫‪3 x2‬‬ ‫‪9 x5‬‬

‫به ازای ‪ x‬های مثبت‪ ،‬مثبت و به ازای ‪ x‬های منفی‪ ،‬منفی است‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫از آنجا که مقدار‬
‫‪x5‬‬
‫داریم‪:‬‬
‫اگر ‪ ،x < 0‬آنگاه ‪ f  ″  (x) < 0‬و بنابراین جهت تقعر منحنی به سمت پایین است‪.‬‬
‫اگر ‪ ،x > 0‬آنگاه ‪ f  ″  (x) > 0‬و بنابراین جهت تقعر منحنی به سمت باالست‪.‬‬
‫نقطه ‪ x = 0‬دارای مماس (مماس‬
‫لذا جهت تقعر این تابع در ‪ x = 0‬عوض می شود‪ .‬از طرفی در فصل مشتق دیدیم که این تابع در ٔ‬
‫قائم) است‪.‬‬
‫نقطه عطف این تابع است‪.‬‬ ‫بنابراین ‪ٔ x = 0‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪135‬‬

‫کاردرکالس‬

‫صفحه شطرنجی مربوط به نمودار تابع ‪ f   ′‬باشد کدام نمودار می تواند نمودار تابع  ‪ f‬باشد؟‬
‫ٔ‬ ‫اگر شکل کشیده شده در‬ ‫‪1‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬

‫‪4‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-3‬‬ ‫(الف)‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪y‬‬

‫‪4‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪-4‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-6‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪-7‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-8‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-9‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-10‬‬

‫(ت)‬ ‫‪-4‬‬
‫(پ)‬ ‫(ب)‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-11‬‬
 ‫‪136‬‬

‫اگر شکل زیر مربوط به نمودار تابع ‪ f   ″‬باشد کدام نمودار می تواند نمودار تابع  ‪ f‬باشد؟‬ ‫‪2‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫(ت)‬ ‫(پ)‬

‫تمرین‬

‫نقطه عطف نباشد‪.‬‬

‫نمودار تابع ‪ f‬را به گونه ای رسم کنید که در نقطه ای مانند ‪ a‬جهت تقعر عوض شود ولی این نقطه‪ٔ ،‬‬ ‫‪1‬‬
‫نقطه عطف آنها را در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬
‫دامنه آنها بررسی کرده و ٔ‬
‫جهت تقعر توابع زیر را در ٔ‬ ‫‪2‬‬

‫‪1 3‬‬ ‫‪x +1‬‬

‫(الف‬ ‫=) ‪f (x‬‬ ‫‪x − x 2 − 3x + 4‬‬ ‫(ب ‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫(پ ‬ ‫=‪f (x‬‬
‫)‬ ‫‪3‬‬
‫‪x +1‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪x −1‬‬

‫نقطه عطف آن باشد‪.‬‬

‫نقطه داده شده ٔ‬
‫درجه ‪ 3‬مثال بزنید که ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬برای هر مورد یک تابع‬
‫نقطه (‪)2 , 2‬‬
‫ت) ٔ‬ ‫نقطه (‪ )0 , 1‬‬
‫پ) ٔ‬ ‫نقطه (‪ )1 , 0‬‬
‫ب) ٔ‬ ‫نقطه (‪ )0 , 0‬‬
‫الف) ٔ‬

‫مقادیر ‪ b ،a‬و ‪ c‬را در تابع ‪ f   (x) = ax3 + bx2 + c‬طوری به دست آورید که در شرایط زیر صدق کند‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪y‬‬ ‫نقطه عطف نمودار تابع ‪ f‬باشد‪.‬‬
‫‪ f   (0) = 1‬و ‪ f   (1) = 2‬و = ‪ x‬طول ٔ‬
‫‪2‬‬

‫ضابطه ‪y = x3 + ax2 + bx + c‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 5‬اگر (‪ )0 , 0‬نقطه عطف تابع درجه سومی با‬
‫باشد که نمودار آن در شکل زیر رسم شده است‪ b ،a ،‬و ‪ c‬را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫رسم نمودار توابع‬
‫درس‬

‫می دانیم که هر تابع مانند ‪ f‬به ازای هر ‪ x ∈ Df‬دقیقاً یک مقدار ‪ y‬به دست می دهد به طوری که )‪ y = f    (x‬و زوج مرتب‬
‫همه این نقاط (‪ )x , y‬به‬
‫(‪ )x , y‬یک نقطه در دستگاه مختصات مشخص می کند‪ .‬نمودار یک تابع‪ ،‬شکلی است که از ٔ‬
‫تعداد بی شماری عضو دارد؛ لذا هیچ گاه‬ ‫زیرمجموعه‬
‫ٔ‬ ‫‪‬‬ ‫بازه‬
‫ازای تمام ‪ x ∈ Df‬ها تشکیل شده است‪ .‬از آنجا که هر ٔ‬
‫نمی توان با قلم و کاغذ نمودار یک تابع را به طور کامال ً دقیق رسم کرد‪ .‬در سال های گذشته با رسم نمودار توابع خطی‬
‫درجه ‪ 2‬به کمک نقطه یابی آشنا شده اید‪ .‬در این درس با به کارگیری مطالبی که قبال ً گفته شد نقاط مهمی از نمودار‬
‫ٔ‬ ‫و‬
‫تابع را به دست آورده و به برخی ویژگی های آن تابع پی می بریم و با استفاده از آنها شکل تقریبی تابع را رسم می کنیم‪.‬‬

‫مثال‪ :‬اگر بدانید تابع )‪ y = f    (x‬به گونه ای است که برای آن داریم‪:‬‬

‫همه نقاط مشتق پذیر باشد‪.‬‬

‫ ریشه های تابع ‪ f‬به صورت ‪ x = 1‬و ‪ x = 0‬و ‪ x = -2‬است و ‪ f‬در ٔ‬ ‫‪1‬‬

‫‪6‬‬
‫= ‪ x‬است و عالمت ‪ f    ′‬بین دو ریشه منفی و سایر جاها مثبت است‬ ‫‪−‬‬ ‫‪       2‬ریشه های تابع ‪ f    ′‬به صورت ‪ x = 1‬و‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬

‫و ‪. f ( −6 ) = 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪f ( ) = −0 / 6‬‬ ‫و‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫منفی و در سمت راست آن مثبت‬ ‫‪−‬‬ ‫= ‪ x‬دارد و عالمت ‪ f    ″‬در سمت چپ‬ ‫‪−‬‬ ‫ تابع ‪ f    ″‬تنها یک ریشه در‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫= ) ‪. f (− 1‬‬
‫است و ‪0 / 7‬‬
‫‪3‬‬
‫در این صورت نمودار تابع ‪ f‬را رسم کنید‪.‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪x= −‬‬ ‫= ‪ x‬نزولی و سایر جاها صعودی است و‬ ‫‪−‬‬ ‫حل‪ :‬از (‪ )2‬نتیجه می شود که تابع ‪ f‬بین نقاط ‪ x = 1‬و‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫به ترتیب طول نقاط ماکزیمم نسبی و مینیمم نسبی تابع اند و از (‪ )3‬نتیجه می شود که تقعر تابع ‪ f‬قبل از‬ ‫=‪x‬‬ ‫و‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪ x‬وجود دارد لذا مماس در‬ ‫‪−‬‬ ‫= ‪ x‬رو به باالست و چون ‪ f    ′‬در‬ ‫‪−‬‬ ‫= ‪ x‬رو به پایین و در سمت راست‬ ‫‪−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫همه اطالعات فوق را‬
‫نقطه عطف این تابع است‪ .‬قبل از رسم شکل می توان ٔ‬
‫=‪ٔ x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫این نقطه وجود دارد‪ ،‬بنابراین‬
‫‪3‬‬
‫در یک جدول خالصه کرد‪.‬‬
 ‫‪138‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫∞  ‪-‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫∞  ‪+‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪f    ′‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪ ٠‬‬ ‫ ‪-‬‬ ‫ ‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ ٠‬‬ ‫‪ +‬‬ ‫ ‬

‫‪f    ″‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ ٠‬‬ ‫‪ +‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪-0/6‬‬
‫ماکزیمم‬ ‫نقطه عطف‬ ‫مینیمم‬

‫‪y‬‬

‫با توجه به این اطالعات و اینکه ریشه های تابع محل برخورد نمودار با محور ‪ x‬ها‬
‫هستند نمودار تابع به صورت روبه رو است‪.‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫همان طور که در این مثال مشاهده کردیم ریشه ها و عالمت توابع ‪ f    ′‬و ‪ f    ″‬کمک زیادی به رسم نمودار تابع می نماید‪ .‬همچنین‬
‫حد تابع در بی نهایت گویای رفتار و چگونگی تابع در نقاط انتهایی نموداری که رسم می کنیم است‪ .‬به طور کلی برای رسم نمودار‬
‫یک تابع‪ ،‬همه یا برخی از مراحل زیر را انجام می دهیم و با توجه به اطالعات به دست آمده جدول رفتار تابع را تشکیل می دهیم و به‬
‫کمک آن نمودار تابع را رسم می کنیم‪.‬‬
‫دامنه تابع را مشخص می کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬‬

‫‪ ٢‬محل تالقی نمودار با محورهای مختصات را مشخص می کنیم (در صورت وجود)‪.‬‬
‫‪ f    ′‬را به دست می آوریم و با تعیین عالمت آن بازه هایی که ‪ f‬بر آنها صعودی یا نزولی است را مشخص می کنیم‪.‬‬ ‫‪٣‬‬

‫نقاط بحرانی و اکسترمم های نسبی تابع را به دست می آوریم (در صورت وجود)‪.‬‬ ‫‪٤‬‬

‫‪ f    ″‬را به دست می آوریم و با تعیین عالمت آن جهت تقعر تابع در بازه های مختلف را مشخص می کنیم‪.‬‬ ‫‪٥‬‬

‫نقطه عطف تابع را مشخص می کنیم (در صورت وجود)‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪٦‬‬

‫رفتار تابع را برای مقادیر بسیار بزرگ ‪ x‬و بسیار کوچک ‪ x‬مشخص می کنیم (در صورت وجود)‪.‬‬ ‫‪٧‬‬

‫معادله مجانب های تابع را به دست می آوریم (در صورت وجود)‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪٨‬‬

‫تنظیم یک جدول که با خالصه کردن اطالعات توابع ‪ f‬و ‪ f    ′‬و ‪ f    ″‬در آن تشخیص چگونگی شکل نمودار آسان تر شود‪.‬‬ ‫‪٩‬‬

‫رسم نمودار تابع با استفاده از اطالعات قسمت های قبل‪.‬‬ ‫‪10‬‬

‫در صورت نیاز از نقاط کمکی هم استفاده می کنیم‪.‬‬ ‫‪11‬‬

‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪139‬‬

‫مثال‪ :‬نمودار تابع ‪ f  (x) = x3‬را رسم کنید‪.‬‬

‫حل‪ٔ :‬‬
‫دامنه این تابع تمام اعداد حقیقی است و این تابع در تمام دامنه اش پیوسته و مشتق پذیر است‪ .‬حال با به دست آوردن ‪ f    ′‬و‬
‫‪ f    ″‬و ریشه های آنها و تعیین عالمت آنها جدول رفتار تابع را تشکیل می دهیم‪.‬‬

‫)‪f   (x‬‬ ‫(‪ )0 , 0‬محل برخورد نمودار با محورهای مختصات → ‪= x3 = 0 → x = 0‬‬ ‫ ‬

‫‪f    ′(x) = 3x2 = 0 → x = 0‬‬ ‫ ‬
‫‪f   ″(x) = 6x = 0 → x = 0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∞  ‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫∞ ‪+‬‬ ‫ ‬

‫  ‪f  ′‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪f    ″‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪٠‬‬

‫نقطه عطف‬
‫ٔ‬

‫‪y‬‬ ‫‪y = x3‬‬

‫‪4‬‬
‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫این تابع همواره صعودی است و اکسترمم نسبی ندارد‪ .‬از طرفی‬
‫‪3‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪ lim‬لذا دو شاخۀ انتهایی نمودار در ربع های ّاول و سوم قرار دارند‪.‬‬ ‫∞ ‪f (x ) = −‬‬ ‫و‬
‫∞‪x →−‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫می توان برای دقیق تر شدن شکل‪ ،‬نقاط بیشتری از منحنی را به دست آورد؛ مثال ً‬
‫‪0‬‬
‫در اینجا نقاط (‪ )1 , 1‬و (‪ )-1 , -1‬نیز بر نمودار تابع واقع اند‪ .‬با توجه به آنچه گفته‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫شد می توان نمودار تابع ‪ y = x 3‬را به صورت مقابل رسم کرد‪.‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫مثال‪ :‬جدول رفتار و نمودار تابع )‪ f  (x) = (x   -1)2(x + 3‬را رسم کنید‪.‬‬

‫حل‪:‬‬
‫است و این تابع همواره پیوسته و مشتق پذیر است‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫دامنه این تابع‬
‫ٔ‬
‫‪ x = -3‬یا ‪f  (x) = 0 ⇒ x = 1‬‬ ‫ ‬
‫بنابراین نقاط (‪ )1 , 0‬و (‪ )-3 , 0‬محل های برخورد با محور ‪ x‬ها است‬
‫‪x=0⇒y=3‬‬ ‫ ‬
‫نقطه (‪ )0 , 3‬محل برخورد با محور ‪ y‬هاست‬
‫بنابراین ٔ‬
‫)‪f   ′ (x) = 2(x - 1)(x + 3) + (x - 1)2 = (x - 1)(3x + 5‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫‪ x = −‬یا ‪f  ′(x) = 0 ⇒ x = 1‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
 ‫‪140‬‬

‫‪5 256‬‬
‫‪ (− ,‬نقاط بحرانی اند‬ ‫)‬ ‫لذا نقاط (‪ )1 , 0‬و‬
‫‪3 27‬‬
‫‪f   ″ (x) = (3x + 5) + 3(x - 1) = 6x + 2‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫⇒= ) ‪f ′′(x‬‬
‫=‪0 x‬‬‫‪−‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫نقطه‬
‫تغییر عالمت می دهد‪ٔ ،‬‬ ‫‪x= −‬‬ ‫نقطه‬
‫وجود دارد و ‪ f   ″‬در دو طرف ٔ‬ ‫‪x= −‬‬ ‫نقطه‬
‫از آنجا که مماس بر منحنی در ٔ‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 1 128 ‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫∞ ‪f (x ) = −‬‬ ‫‪ lim‬و‬ ‫∞ ‪f (x ) = +‬‬ ‫نقطه عطف تابع است‪ ،‬از طرفی‬
‫‪ٔ − ,‬‬ ‫‪‬‬
‫∞ ‪x →−‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫‪27 ‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞  ‪-‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪1‬‬ ‫∞  ‪+‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪f    ′‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ ‪ ٠‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ ٠‬‬ ‫‪ +‬‬
‫‪f    ″‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ ٠‬‬ ‫ ‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪256‬‬ ‫‪128‬‬
‫‪f‬‬ ‫∞  ‪-‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫∞  ‪+‬‬
‫‪27‬‬ ‫‪27‬‬

‫ماکزیمم‬ ‫عطف‬ ‫مینیمم‬

‫حال با توجه به آنچه گفته شد نمودار تابع فوق به شکل زیر است‪.‬‬

‫‪y‬‬
‫‪10‬‬

‫‪9‬‬

‫‪8‬‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪x‬‬

‫‪-1‬‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪141‬‬

‫‪ax + b‬‬
‫است تابع هموگرافیک می نامیم‪.‬‬ ‫‪c ≠0‬‬ ‫را که در آن‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫تابع‬
‫‪cx + d‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫معادله یک خط راست است و اگر ‪ c ≠ 0‬و‬
‫ٔ‬ ‫=تبدیل می شود که‬
‫‪y‬‬ ‫‪x+‬‬ ‫معادله این تابع به صورت‬
‫ٔ‬ ‫اگر ‪ c = 0‬و ‪ d ≠ 0‬باشد‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪ d ≠ 0‬و ‪ a = b‬باشد این تابع به یک تابع ثابت تبدیل می شود‪.‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬

‫در رسم نمودار تابع هموگرافیک توجه داریم که‪:‬‬

‫‪ax + b a‬‬
‫‪lim‬‬ ‫=‬
‫∞‪x →±‬‬ ‫‪cx‬‬ ‫‪+d c‬‬

‫بنابراین ‪ y = a‬مجانب افقی این تابع است‪.‬‬

‫‪c‬‬

‫‪ax + b‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫∞‪ -‬یا‬
‫‪x →−‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪cx + d‬‬
‫‪c‬‬
‫‪d‬‬
‫= ‪ x‬مجانب قائم این تابع است‬ ‫‪−‬‬
‫‪c‬‬
‫بنابراین‬

‫‪x +2‬‬
‫را رسم کنید‪.‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مثال‪ :‬جدول تغییرات و نمودار تابع‬
‫‪x −1‬‬

‫‪ ،‬لذا خط ‪ y = 1‬مجانب افقی است و از طرفی‬ ‫‪lim f (x ) =1‬‬ ‫است‪ .‬داریم‬ ‫}‪D f=  − {1‬‬ ‫دامنه این تابع‬
‫ٔ‬ ‫حل‪:‬‬
‫∞‪x →±‬‬

‫= ) ‪ ، lim− f (x‬لذا ‪ x =1‬مجانب قائم نمودار این تابع است‪.‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫و‬ ‫∞‪lim f (x ) = +‬‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪x →1+‬‬

‫همچنین نمودار تابع محورهای مختصات را در نقاط (‪ )-2 , 0‬و (‪ )0 , -2‬قطع می کند‪ .‬اکنون با گرفتن مشتق از تابع خواهیم‬
‫داشت‪:‬‬

‫‪−3‬‬
‫= ) ‪f ′(x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x≠1‬‬ ‫ ‬
‫‪(x − 1)2‬‬

‫و بنابراین مشتق به ازای هر ‪ x‬در بازه های (‪ )-∞ , 1‬و (∞‪ )1 , +‬همواره منفی است و لذا تابع ‪ f‬در هر کدام از این بازه ها نزولی‬
‫است‪ .‬حال با گرفتن مشتق دوم خواهیم داشت‪.‬‬

‫)‪6(x − 1‬‬ ‫‪6‬‬

‫) ‪f ′′(x‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪4‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪x≠1‬‬ ‫ ‬
‫)‪(x − 1‬‬ ‫‪(x − 1)3‬‬
 ‫‪142‬‬

‫بازه (∞‪ )1 , +‬داریم‬

‫بازه (‪ )- ∞ , 1‬داریم ‪ ،f   ″  (x) < 0‬لذا تقعر منحنی به سمت پایین و برای هر ‪ x‬در ٔ‬
‫بنابراین برای هر ‪ x‬در ٔ‬
‫‪ f   ″  (x) > 0‬و لذا تقعر منحنی به سمت باالست‪ .‬جدول رفتار تابع به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪x‬‬ ‫∞  ‪-‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫∞  ‪+‬‬

‫‪y    ′‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪y    ″‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫∞  ‪-  ∞ +‬‬

‫‪y‬‬
‫‪7‬‬

‫‪6‬‬
‫با توجه به اطالعات این جدول می توان نمودار این تابع را‬
‫‪5‬‬
‫به صورت روبه رو رسم کرد‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪y=1‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪x‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
‫‪x=1‬‬

‫‪3x + 4‬‬
‫را رسم کنید‪.‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫مثال‪ :‬جدول تغییرات و نمودار تابع‬
‫‪−2x + 1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ 1‬‬

‫= ‪ y‬مجانب افقی این تابع است و از طرفی‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ،‬لذا‬ ‫‪lim f (x ) = −‬‬
‫∞‪x →±‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‪  D‬است‪ .‬داریم‬ ‫‪− ‬‬
‫‪2‬‬
‫حل‪ٔ :‬‬
‫دامنه این تابع‬

‫‪4‬‬
‫‪(−‬‬ ‫)‪, 0‬‬ ‫‪ ،‬لذا ‪ x = 1‬مجانب قائم این تابع است‪ .‬همچنین نمودار در نقاط (‪ )0 , 4‬و‬ ‫∞‪lim− f (x ) = +‬‬ ‫و‬ ‫∞‪lim+ f (x ) = −‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫→‪x‬‬ ‫→‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫محورهای مختصات را قطع می کند‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫= ) ‪f ′(x‬‬
‫‪(−2x + 1)2‬‬
‫و‬ ‫≠‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫فصل پنجم ‪ :‬کاربردهای مشتق ‪143‬‬

‫‪1‬‬
‫همواره مثبت و در نتیجه تابع ‪ f‬در هر کدام از این بازه ها‬ ‫)∞ ‪( , +‬‬ ‫بنابراین مشتق به ازای هر ‪ x‬در بازه های )‪ (− ∞ , 1‬و‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫صعودی است‪ .‬حال با گرفتن مشتق دوم خواهیم داشت‪:‬‬
‫‪44‬‬
‫= ) ‪f ′′(x‬‬ ‫و‬ ‫≠‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪(−2x + 1)3‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫داریم‬ ‫)∞ ‪( , +‬‬ ‫بازه‬
‫داریم ‪ ،f   ″   >   0‬لذا تقعر منحنی به سمت باالست و برای هر ‪ x‬در ٔ‬ ‫) ‪(− ∞ ,‬‬ ‫بازه‬
‫بنابراین برای هر ‪ x‬در ٔ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ ،f   ″   <   0‬لذا تقعر منحنی به سمت پایین است‪ .‬جدول رفتار تابع به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞ ‪-‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪0‬‬ ‫∞ ‪+‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪y    ′‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪y    ″‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫∞  ‪-  ∞ +‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫نقطه کمکی می توان نمودار این تابع را به صورت زیر رسم کرد‪.‬‬
‫با توجه به اطالعات این جدول و به کمک چند ٔ‬
‫‪1‬‬
‫=‪y x‬‬
‫‪2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪y= −3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
 ‫‪144‬‬

‫تمرین‬

‫جدول رفتار و نمودار توابع زیر را رسم کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪( f  (x) = 2x2 - 4x + 1‬الف‬ ‫‪( f    (x) = x3 - 5x + 5‬ب ‬ ‫ ‬

‫‪2x − 1‬‬
‫‪( f  (x) = -x (x+2)2‬پ‬ ‫(ت ‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫ ‬
‫‪x −2‬‬
‫‪−x‬‬
‫(ث‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪( f   (x) = 2x3 - 9x2 + 12x + 1‬ج ‬ ‫ ‬
‫‪x +3‬‬

‫‪ax + b‬‬
‫ضابطه‬
‫ٔ‬ ‫نقطه (‪ )-1 , 0‬بگذرد‪،‬‬
‫نقطه (‪ )2 , 1‬است‪ .‬اگر این تابع از ٔ‬
‫‪ 2‬فرض کنید ‪ . f (x ) = cx + d‬محل تقاطع مجانب های آن ٔ‬
‫تابع را به دست آورید‪.‬‬

‫کدام یک از نمودارهای زیر مربوط به تابع ‪ f  (x) = x3 + x -2‬است‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫(الف)‬
‫‪-3‬‬
‫(ب)‬
‫‪-4‬‬
‫‪-4‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫(ت)‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫(پ)‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬
 ‫منابع‬

‫ترجمه حمیدی‪ ،‬ارشک‪ .‬جلد اول‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات فاطمی (‪.)1395‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 1‬استوارت‪ ،‬جیمز‪ )2012( .‬حساب دیفرانسیل و انتگرال‪.‬‬
‫‪ 2‬اسدی‪ ،‬محمدباقر‪ .‬رنجبری‪ ،‬علی‪ .‬ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬طاهری تنجانی‪ ،‬محمدتقی‪ .‬قربانی آرانی‪ ،‬مجتبی‪ .‬مین باشیان‪ ،‬هادی‪ .)1396( .‬حسابان (‪ )1‬ـ پایۀ یازدهم‬
‫دورۀ دوم متوسطه‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 3‬اصالح پذیر‪ ،‬بهمن‪ .‬بروجردیان‪ ،‬ناصر‪ .‬ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬طاهری تنجانی‪ ،‬محمدتقی و عالمیان‪ ،‬وحید‪ .)1395( .‬حسابان سال سوم متوسطه‪ .‬سازمان پژوهش و‬
‫برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 4‬امیری‪ ،‬حمیدرضا‪ .‬بیژن زاده‪ ،‬محمدحسن‪ .‬بهرامی سامانی‪ ،‬احسان‪ .‬حیدری قزلجه‪ ،‬رضا‪ .‬داورزنی‪ ،‬محمود‪ .‬ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬سیدصالحی‪ ،‬محمدرضا‪ .‬قربانی‬
‫آرانی‪ ،‬مجتبی‪ .)1395( .‬ریاضی (‪ )1‬ـ پایهٔ دهم دورۀ دوم متوسطه‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شرکت چاپ ونشر‬
‫کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 5‬ایرانمنش‪ ،‬علی‪ .‬جمالی‪ ،‬محسن‪ .‬ربیعی‪ ،‬حمیدرضا‪ .‬ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬شاهورانی‪ ،‬احمد و عالمیان‪ ،‬وحید‪ )1392( .‬ریاضیات‪ 2‬سال دوم آموزش متوسطه‪.‬‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 6‬بیژن زاده محمدحسن‪ .‬پاشا‪ ،‬عین الله‪ .‬یوحنایی‪ ،‬که کو‪ .)1390( .‬ریاضی عمومی‪ .‬دوره پیش دانشگاهی‪ ،‬رشته تجربی‪ .‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی‬
‫آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 7‬بیژن زاده محمدحسن‪ .‬عالمیان‪ ،‬وحید و فرشادی‪ ،‬غالمعلی‪ )1396( .‬حساب دیفرانسیل و انتگرال‪ ،‬دورۀ پیش دانشگاهی ــ رشتۀ علوم ریاضی‪ ،‬سازمان‬
‫پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 8‬تلگینی‪ ،‬محمود‪ .‬خردپژوه‪ ،‬فروزان‪ .‬رجالی‪ .)1378( ،‬حساب دیفرانسیل و انتگرال ‪ 1‬و ‪ .2‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪.‬‬
‫تهران‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 9‬حیدری قزلجه‪ ،‬رضا‪ .‬خداکریم‪ ،‬سهیال‪ .‬ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬سیدصالحی‪ ،‬محمدرضا‪ .‬عراقی‪ ،‬محمدعلی‪ .‬قصاب‪ ،‬علی و کمیجانی‪ ،‬آناهیتا‪ .)1396( .‬ریاضی (‪ )2‬ـ‬
‫پایۀ یازدهم دورۀ دوم متوسطه‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 10‬رستمی‪ ،‬محمدهاشم‪ .‬عطوفی‪ ،‬عبدالحمید‪ .‬گودرزی‪ ،‬محمد‪ .‬امیری‪ ،‬حمیدرضا‪ .)1395( .‬ریاضیات‪ .3‬سال سوم علوم تجربی‪ .‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی‬
‫آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 11‬ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬رحیمی‪ ،‬زهرا‪ .‬کالهدوز‪ ،‬فهیمه‪ .‬نوروزی‪ ،‬سپیده‪ .‬یافتیان‪ ،‬نرگس‪ .‬شریف پور‪ ،‬شقایق‪ .‬عابدی‪ ،‬ربابه‪ .‬کتابدار‪ ،‬زهره‪ .‬سیدصالحی‪ ،‬محمدرضا‪،‬‬
‫امیری‪ ،‬محمدرضا‪ .‬ایزدی‪ ،‬مهدی‪ .‬زمانی‪ ،‬ایرج‪ .‬بهرامی سامانی‪ ،‬احسان‪ .‬پرنگ‪ ،‬حسن‪ .‬مین باشیان‪ ،‬هادی و نیرو‪ ،‬محمد‪ .)1395( .‬تحلیل خط مشی ها‪ ،‬اسناد‬
‫مصوب‪ ،‬پژوهش ها و منابع معتبر با حوزۀ یادگیری ریاضی‪ ،‬واحد تحقیق‪ ،‬توسعه و آموزش ریاضی‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪.‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪Berchie Holliday (2008). California Algebra 2. Concepts, Skills, and Problem Solving. Glencoe/McGraw-Hill.‬‬
‫‪13 Bittinger, M. L., Ellenbogen, D., & Surgent, S. A. (2000). Calculus and its application. Reading, MA, Harlow: Addison-Wesley.‬‬

‫‪14 Briggs. W. L., Cochran, L., & Gillett, B. (2014) Calculus for scientists and engineers: Early transcendentals. Pearson‬‬
‫‪Education.‬‬
‫‪15 Cohen D., Lee T. & Sklar D. (2010). Precalculus: A Problems-Oriented Approach. Sixth Edition. Brooks/Cole.‬‬

‫‪16 Hughes-Hallett. D., Gleason. A. M., Flath. D., Lock, P. F., Gordon, S. P., Lemen, D. O., ... & Pacquale, A. (1998).‬‬
‫‪Calculus: Single Variable. Wiley.‬‬
‫‪17 Larson. Ron. & Hodgkins. Amme V. (2013). college algebra and caculus an applied approach. The Pennsylvania State‬‬
‫‪University, The Behrend College, second edition.‬‬
‫‪18 Lial, M. L., Greenwell. R. N., & Ritchey, N. P. (2008). caculus with applications. Pearson/Addison Wesley.‬‬

‫‪19 Lial, M. L., Greenwell. R., & Ritchey, N. P. (2017). caculus with applications. Person Education.‬‬
‫‪20 Rogawski, J., & Adams, C. (2015). Culculus: Early Transcendenetals. Palgrave Macmillan.‬‬
‫‪21 Sullivan, M. (2008). Algebra and Trigonometry. Eighth edition, Pearson Prentice Hall.‬‬

‫‪22 Sullivan, M. (2015). Precalculus: Concepts Through Function A Unit Circle Approach To Trigonometry. Third eddition,‬‬

‫‪Pearson Education.‬‬
 ‫اسامی دبیران و هنرآموزان شرکت کننده در اعتبارسنجی کتاب حسابان(‪ )  2‬ـ کد ‪112214‬‬

‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی جهت ایفای نقش خطیر خود در اجرای سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش و برنامه درسی ملی جمهوری‬
‫اسالمی ایران‪ ،‬مشارکت معلمان را به عنوان یک سیاست اجرایی مهم دنبال می کند‪ .‬برای تحقق این امر در اقدامی نوآورانه سامانه تعاملی بر خط‬
‫اعتبارسنجی کتاب های درسی راه اندازی شد تا با دریافت نظرات معلمان دربارۀ کتاب های درسی نونگاشت‪ ،‬کتاب های درسی را در اولین سال چاپ‪ ،‬با‬
‫کمترین اشکال به دانش آموزان و معلمان ارجمند تقدیم نماید‪ .‬در انجام مطلوب این فرایند‪ ،‬همکاران گروه تحلیل محتوای آموزشی و پرورشی استان ها‪،‬‬
‫گروه های آموزشی و دبیرخانۀ راهبری دروس و مدیریت محترم پروژه آقای محسن باهو نقش سازنده ای را بر عهده داشتند‪ .‬ضمن ارج نهادن به تالش‬
‫تمامی این همکاران‪ ،‬اسامی دبیران و هنرآموزانی که تالش مضاعفی را در این زمینه داشته و با ارائۀ نظرات خود سازمان را در بهبود محتوای این کتاب‬
‫یاری کرده اند به شرح زیر اعالم می شود‪.‬‬

‫استان محل خدمت‬ ‫نام و نام خانوادگی‬ ‫ردیف‬ ‫استان محل خدمت‬ ‫نام و نام خانوادگی‬ ‫ردیف‬
‫فارس‬ ‫موسی آور‬ ‫‪28‬‬ ‫آذربایجان شرقی‬ ‫سهیال ستاری‬ ‫‪1‬‬
‫خراسان جنوبي‬ ‫مهدی باهنر‬ ‫‪29‬‬ ‫کردستان‬ ‫مریم عبدالملکی‬ ‫‪2‬‬
‫مرکزی‬ ‫مهران خوشبختیان‬ ‫‪30‬‬ ‫شهر تهران‬ ‫عباس اميدوار‬ ‫‪3‬‬
‫چهارمحال وبختياري‬ ‫علیرضا رافعی بروجنی‬ ‫‪31‬‬ ‫شهرستانهای تهران‬ ‫فاطمه رحیمی‬ ‫‪4‬‬
‫فارس‬ ‫حسن رستم زاده‬ ‫‪32‬‬ ‫قزوين‬ ‫مهری میرفخار‬ ‫‪5‬‬
‫گلستان‬ ‫محمدعلی تیموری ماسوله‬ ‫‪33‬‬ ‫گيالن‬ ‫رضا رخ فروز کیسمی‬ ‫‪6‬‬
‫آذربايجان غربي‬ ‫ایرج پویا‬ ‫‪34‬‬ ‫سيستان وبلوچستان‬ ‫نرگس مالیی نژاد‬ ‫‪7‬‬
‫همدان‬ ‫مجتبی بیات‬ ‫‪35‬‬ ‫مازندران‬ ‫زهرا عباسی‬ ‫‪8‬‬
‫خوزستان‬ ‫عبدالصاحب بابائیان چم علیشاهی‬ ‫‪36‬‬ ‫همدان‬ ‫معصومه ایزدی‬ ‫‪9‬‬
‫خراسان جنوبي‬ ‫صدیقه باهنر‬ ‫‪37‬‬ ‫کردستان‬ ‫سید محسن حسینی‬ ‫‪10‬‬
‫گلستان‬ ‫محمود مهاجر وطن‬ ‫‪38‬‬ ‫آذربايجان شرقي‬ ‫نادر بالل زاده‬ ‫‪11‬‬
‫سمنان‬ ‫هما ترحمی‬ ‫‪39‬‬ ‫گيالن‬ ‫فیروزه شاهین شالکوهی‬ ‫‪12‬‬
‫مرکزی‬ ‫علی ندیری‬ ‫‪40‬‬ ‫شهرتهران‬ ‫ژاله لطف اللهي‬ ‫‪13‬‬
‫لرستان‬ ‫کبری پور قبادی‬ ‫‪41‬‬ ‫ايالم‬ ‫مرجان رستمی‬ ‫‪14‬‬
‫کهگيلويه وبويراحمد‬ ‫وحيد سجادپور‬ ‫‪42‬‬ ‫کرمانشاه‬ ‫سمیه قلی زاده دوگاهه‬ ‫‪15‬‬
‫بوشهر‬ ‫عبدالرضا حیدری‬ ‫‪43‬‬ ‫آذربايجان غربي‬ ‫الهام پاکمهر‬ ‫‪16‬‬
‫لرستان‬ ‫فرزانه کد خدایی‬ ‫‪44‬‬ ‫چهارمحال وبختياري‬ ‫علی همتی دهکردی‬ ‫‪17‬‬
‫يزد‬ ‫جمال نوین‬ ‫‪45‬‬ ‫شهرستانهای تهران‬ ‫حمید قره گزلو‬ ‫‪18‬‬
‫اردبيل‬ ‫میکائیل صدقی‬ ‫‪46‬‬ ‫ايالم‬ ‫ناهيد محمدي‬ ‫‪19‬‬
‫لرستان‬ ‫سکینه حبیبی‬ ‫‪47‬‬ ‫البرز‬ ‫سمیرا کشاورز‬ ‫‪20‬‬
‫هرمزگان‬ ‫عارف درآیش‬ ‫‪48‬‬ ‫آذربايجان شرقي‬ ‫رحیمه قربانیان‬ ‫‪21‬‬
‫مازندران‬ ‫منصور قاسم زاده باریکی‬ ‫‪49‬‬ ‫يزد‬ ‫صفیه باقری هامانه‬ ‫‪22‬‬
‫خراسان شمالي‬ ‫جواد کاوانلویی‬ ‫‪50‬‬ ‫خوزستان‬ ‫پوران نوروزی‬ ‫‪23‬‬
‫بوشهر‬ ‫فاطمه پاپری مقدم برازجانی‬ ‫‪51‬‬ ‫اصفهان‬ ‫اکبر ایروانی‬ ‫‪24‬‬
‫کرمان‬ ‫محسن اسالمی نیا‬ ‫‪52‬‬ ‫خراسان رضوی‬ ‫محمد طالبی‬ ‫‪25‬‬
‫کرمان‬ ‫نسرین نقوی‬ ‫‪53‬‬ ‫سيستان وبلوچستان‬ ‫علی اکبر حسینی‬ ‫‪26‬‬
‫سمنان‬ ‫ابوالفضل شعبانی‬ ‫‪54‬‬ ‫کرمانشاه‬ ‫احسان غالمی‬ ‫‪27‬‬