Professional Documents
Culture Documents
Belge
Belge
Belge
beynəlxalq hüquqi müdafiəsi sahəsində bir sıra mühüm addımlar atıldı (138, 1).
İlk növbədə müharibənin və faşizmin ağır nəticələrindən sonra tam şəkildə aydın
üzərlərinə öhdəlik götürürlər ki, 55-ci maddədə göstərilmiş məqsədlərə nail olmaq
(19, 173).
əsas azadlıqları sadalanmır. Bir növ bu boşluğu doldurmaq üçün 10 dekabr 1948-
ci ildə BMT Baş Assambleyasının 217 (III) saylı qətnaməsi ilə Ümumdünya İnsan
Hüquqları Bəyannaməsi qəbul edildi. 30 maddədən ibarət olan bu sənəddə bir sıra
olunmuşdur.
gözləyirəm» (28, 8). U.Çerçil tərəfindən irəli sürülmüş bu ideyalar Avropada geniş
yaradılması qərara alındı. 1949-cu il may ayının 5-də Belçika, Danimarka, Fransa,
keçirilən birinci sessiyasında yeddi səs lehinə, dörd əleyhinə və bir səs bitərəf
yəndələr gündəliyə insan hüquqları ilə bağlı bəndin daxil edilməsinin əleyhinə
ları ilə bağlı məsələnin BMT-də uzun müddət müzakirə olunmasına baxmayaraq,
bu sahədə dəqiq bir mexanizm hələ də hazırlanmayıb. Ümumdünya İnsan Hüquq-
İnsan hüquqları ilə bağlı məsələnin Avropa müstəvisində müzakirəsi isə, BMT-dən
fərqli olaraq, hüquqi cəhətdən məcburi olan bir sənədin hazırlanmasına imkan
verir» (65, 23). 12 avqust 1949-cu ildə Nazirlər Komitəsi insan hüquqları ilə bağlı
də təsbit edilmiş məqsədlərə nail olmaq üçün tövsiyə edir ki, əsas insan hüquq və
öhdəlikləri götürsünlər:
dılması» (65, 23). Beləliklə, uzun müzakirələrdən sonra Avropa İnsan Hüquqları
göndərilməsi qərara alındı. Sonradan, həmin gün (19 avqust, 1949-cu il) «Avropa
kimi dəyərləndirildi (172, 3). 27 avqust 1949-cu ildə hüquq komitəsi yekdilliklə
müəyyən etdi ki, «baxmayaraq ki, hər bir dövlətin öz ərazi hüdudlarında insan
hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı müvafiq normalar müəyyən etmək hüququ vardır,
əsas insan hüquq və azadlıqları sadalanırdı, həmçinin insan hüquqları üzrə Avropa
ayrı dövlətlərin işi Məhkəməyə verə bilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin Komis-
siyanın və Məhkəmənin yaradılması təklifi hamı tərəfindən dəstəklənmədi. 6
çıxış etdilər. Onlar əsasən ayrı-ayrı şəxslərə müvafiq dövlətə qarşı şikayət ərizəsi
layırdılar. İki günlük gərgin müzakirələrdən sonra, 8 sentyabr 1949-cu ildə Fransa
yaradılmasını istisna edən Konvensiyaya düzəliş rədd edildi. Elə həmin gün
komi təsinin məruzəsini bəyəndi, ona bir sıra düzəlişlər edildi, Məhkəmənin və
na nıstan, Danimarka, Norveç və İsveç) onun əleyhinə, dörd dövlət isə (Belçika,
yaradılması ideyası ilə çıxış etdi və onun bu kompromis təklifini səkkiz dövlət
dəs təklədi, əleyhinə isə iki dövlət çıxdı. Doqquz dövlət Komissiyaya fərdi şikayət
aldı.
olundu və 1953-cü il sentyabrın 3-də Avropa Şurası üzvü olan 8 dövlət (Da ni -
kolları Avropa hüquq sisteminə demək olar ki, əksər vətəndaş və siyasi hüquqları
daxil etmişlər (78, 88). Lakin Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasını dəyər lən -
dirərkən yalnız orada müəyyən edilmiş hüquq və azadlıqlar deyil, həm də onların
etdirir» (185, 673). Digər alimlərin fikrincə də, «bu mexanizm unikal və real
yasına əsaslanır. Konvensiya Məhkəmə üçün bir növ «əsas qanundur» (138, 67).
Avropa Şurası çərçivəsində qəbul edilmiş bir çox konvensiyalar sırasında yalnız
Şurasının rəsmi dilləri ingilis və fransız dilləri olduğu üçün Konvensiya bu iki
edilmişdir.
Konvensiyanın gətirdiyi yenilik ondan ibarət idi ki, o, ilk dəfə olaraq
misin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, iştirakçı - dövlətlər Konvensiyanı ratifikasiya
etdikdən sonra, həmin dövlətin yurisdiksiyası altında olan şəxslər avtomatik olaraq
Avropa Komissiyasına müraciət etmək hüququ əldə etmirdilər. Bunun üçün mü-
vafiq dövlətin belə bir hüququ tanıması haqqında xüsusi bəyanatı tələb olunurdu
(əvvəlki redaktədə olan, yəni 11 saylı Protokolun qüvvəyə minmə sinə qədərki
qəbul edən dövlətlərdən, Niderland 1960-cı ildə, Böyük Britaniya 1966-cı ildə,
İtaliya 1973-cü ildə, Fransa isə 1981-ci ildə fərdi şikayət hüququnu tanıdılar. Yu-
xarıda qeyd olunan maddədə, həmçinin, göstərilirdi ki, belə bir bəyanatı vermiş
dövlətlər bu hüququn səmərəli həyata keçirilməsinə heç bir yolla mane olmamağı
öhdələrinə götürürlər.
qeyd etmək lazımdır ki, Məhkəmə, Konvensiyanın qəbul edilməsindən 9 il sonra, qüvvəyə
minməsindən isə 6 il sonra, yəni 1959-cu ildən fəaliyyətə başlamışdır.
Bu, əsasən onunla izah olunur ki, iştirakçı-dövlətin Konvensiyanı ratifikasiya
Bu halda dövlətin xüsusi bəyanatı tələb olunurdu. Birinci mərhələ təqribən 1959-
1970-ci illərin ortalarını əhatə edir. 1959-cu ildə Məhkəmə öz reqlamentini qəbul
etdi və 1960-1961-ci illərdə ilk işə baxdı («Lawless v. Ireland»). Sonrakı dövrlərdə
ikinci baxdığı işdə («De Bekker Belçikaya qarşı») Məhkəmə müəyyən etdi ki, o,
İkinci mərhələ 70-ci illərin ortaları, 80-ci illərin sonlarını əhatə edir. Bu
baxdığı işlərin sayı 200-ə çatdı. Artıq II mərhələnin ilk dövrlərində aydın oldu ki,
cəhəti ondan ibarətdir ki, Avropa Şurasının üzvləri və bununla əlaqədar olaraq
yeni üzv qəbul olundu. 1990-1998-ci illərdə Məhkəmə 700-ə qədər qərar çıxardı.
Bu dövrdə baxılan işlərin üçdə biri İtaliyanın payına düşür, sonra Fransa - 79 iş,
Böyük Britaniya - 59, Avstriya - 54, Yunanıstan - 30, Türkiyə - 20 və s. (138, 9).
Bu dövr təkcə Məhkəmənin baxdığı işlərin sürətlə artması ilə əlamətdar deyil.
1990-cı ildə qəbul edilən, fərdi şikayətçinin məhkəmə baxışının tam hüquqlu
ilk dəfə olaraq 1985-ci ilin martında Vyanada keçirilmiş insan hüquqları üzrə
Avropa konfransında irəli sürülmüşdür (65, 101). Artıq 1990-cı illərin əvvəl -
lərindən tam şəkildə aydın oldu ki, Konvensiya əsasında yaradılmış məhkəmə
sistemi təkmilləşdirilməlidir. Buna səbəb ərizə axınının sürətlə artması idi. Əgər
Komissiyaya verilən şikayətlərin sayı 1981-ci ildə 404 idisə, 1993-cü ildə bu rə-
qəm 2037-yə çatdı. Bu proses, Avropa Şurasına yeni üzvlərin qəbul edilməsi ilə
əlaqədar olaraq, artan templə davam edirdi. 1988-ci ilə qədər Məhkəməyə hər il
təxminən 25-ə qədər iş verilirdisə, 1989-cu ildə bunların sayı - 31, 1990-cı ildə -
61, 1991-ci ildə - 93 təşkil etdi və bu proses də artan sürətlə davam edirdi (65,
qaçılmaz idi və bu da əsasən artıq qeyd edildiyi kimi, Avropa Şurasına yeni
üzvlərin qəbul edilməsi ilə əlaqədar olaraq, ərizə axınının sürətlə artması ilə bağlı
idi. Bunun üçün daha effektiv şəkildə işləyən və daimi əsasda fəaliyyət göstərən
məhkəmə sisteminin əsaslı dəyişikliyini nəzərdə tutan tövsiyə qəbul etdi. 1993-cü
imzalayan Avropa Şurası üzv dövlətlərinə imzalanmaq üçün açıq elan edildi. 11
saylı Protokol və buna müvafiq olaraq yeni redaktədə olan Konvensiya 1 noyabr
maddədən ibarətdir.
adlanır və bu bölmədə Konvensiya ilə təmin edilən əsas hüquq və azadlıqlar təsbit
azad lıqlar nəzərdə tutur. Konvensiyaya əlavə olaraq, mülkiyyətin müdafiəsi, təh-
sil hüququ, azad seçki hüququ kimi hüquqları əks etdirən 1 saylı Protokol (və ya
Əlavə Protokol) 18 may 1954-cü ildə, borca görə azadlıqdan məhrum etmənin
tutan, Konvensiyada və ona dair 1 saylı Protokolda təsbit edilənlərdən başqa, bəzi
ildə, ölüm cəzasının ləğvinə dair 6 saylı Protokol 1 mart 1985-ci ildə, əcnəbilərin
dair 12 saylı Protokol 1 aprel 2005-ci ildə, istənilən halda ölüm cəzasının ləğvinə
edilmişdir. Protokolda qeyd olunur ki, bu Protokolu imzalayan Avropa Şurası üzv-
davam etməsi ilə əlaqədar nəzarət sisteminin uzun müddətə səmərəliliyini sax-
davam etməsini təmin etməyə ehtiyacın olduğunu diqqətə alaraq bu barədə razılığa
maddəsi ləğv edilməli, 23, 25, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 35-ci maddənin 3-cü bəndi,
Konvensiyaya yeni 27-ci maddə və 36-cı maddənin sonuna yeni 3-cü bənd əlavə
əhəmiyyətli fərq ondan ibarətdir ki, yeni Protokola əsasən onlar təkrarən seçilə
ilə əlaqədardır. Protokola əsasən, Məhkəmə, ona verilmiş işlərə baxmaq üçün tək
əvəzləyəcək 14-bis saylı Protokol qəbul edilmişdir. Qeyd olunan Protokol həmin
ilin 1 oktyabr tarixindən qüvvəyə minmişdir. 14-bis saylı Protokol əsas etibarilə
özündə 14 saylı Protokolda öz əksini tapmış iki mühüm müddəanı ehtiva edirdi:
- üç hakimdən ibarət komitə həm şikayətin qəbul edilənliyi ilə bağlı, həm də
üçün Avropa Şurasının Baş Katibinə təqdim olunmuşdur. 14 saylı Protokol 1 iyun
ilə isə Məhkəmənin inkişaf dövrünün yeni-V mərhələsi başlamış oldu. 14 saylı
saylı Protokol hələ ratifikasiya edilməmiş, 14 saylı Protokol isə 4 aprel 2006-cı il
qədər olan təşkilati strukturuna diqqət yetirmək lazımdır. Konvensiyanın (11 saylı
sinə qədər olan redaktəsində) 31-ci maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən, Komissiyanın
şikayət işi üzrə məruzəsi Nazirlər Komitəsinə göndərilirdi. Yalnız bundan sonra
kolun qüvvəyə minməsinə qədər olan redaktəsində) 32-ci maddəsinə əsasən, əgər
məruzənin Komitəyə təqdim edildiyi andan üç ay ərzində iş Məhkəməyə veril -
haqqında məsələni həll edirdi və bu barədə qərar çıxarırdı. Həmin maddəyə əsasən
sinin prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil edirdi. İslahat nəticəsində Nazirlər Komitəsi
yuxarıda qeyd olunan səlahiyyətdən məhrum oldu. Bundan sonra Komitə yalnız
2-ci bəndi).
təsir göstərirdi. 11 saylı Protokol qüvvəyə minəndən sonra isə, Komissiya ixtisar
yəti təmin etmək məqsədilə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi təsis edilir. O,
müddətinin azalması ilə əlaqədar olmuşdur. Lakin bununla yanaşı qeyd etmək
lazımdır ki, islahatın aparılmasının əleyhinə çıxış edənlər də var idi. Bəzi dövlətlər
nın ixtisar olunması yox, onun işinin effektivliyinin artırılması daha məq-
hüquqi məcburi qərarlar çıxarmaq səlahiyyəti verilməsi təklifi ilə çıxış edənlər də
bəzi işlərə apellyasiya qaydasında baxılmasını nəzərdə tutan iki pilləli məhkəmə
sisteminin yaradılması təklifi ilə çıxış etdilər. 11 saylı Protokolun əleyhinə, həmçi -
va hid bir orqanda birləşdirilməsi nəticəsində daimi əsasda fəaliyyət göstərən vahid
Məhkəmənin yaradılması idi. İslahat tərəfdarları qeyd edirdilər ki, vahid bir or qa -
nın yaradılması təkrarlanmanı aradan qaldıracaq və bununla da, əsasən, işə baxıl -
fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq, işlərə baxılmasında siyasi element də aradan qal xa -
caq dır. İslahat nəticəsində, Məhkəmədə işlərə baxılma müddətinin altı ildən üç
bunu dəstəkləyirdi.
nat sistemində aparılan islahat uğurla həyata keçirildi və bunu Məhkəmənin fəa -
liyyəti də sübut edir. Belə ki, 1998-ci il noyabrın 1-dən 1999-cu il noyabrın 1-dək
Məhkəmə 3 mindən çox şikayət ərizəsi üzrə müvafiq qərarlar çıxarmışdır (şika -
lar da daxil olmaqla). 2000-ci il ərzində isə, ümumi hesabla Məhkəmə 7 minə
qə dər qərar çıxarmışdır, bunlardan 652-si işin mahiyyəti üzrə qəti qərarlardır
(138, 14).
dəti bir qədər azalmışdır. Qeyd edək ki, hələ 14 saylı Protokol qüvvəyə minməmiş
əsasən Rusiya (2011-ci ildə - 40.225), Türkiyə (2011-ci ildə - 15.940), İtaliya
qarşı yönəlir.
Maddə 2
Yaşamaq hüququ
1. Hər kəsin yaşamaq hüququ qanunla qorunur. Heç kəs qanunla ölüm cəzası
(b) qanuni həbsi həyata keçirmək və ya qanuni əsaslarla həbsdə olan şəxsin
yaşamaq hüququ təsbit edilsə də, bundan bir sıra istisnalar müəyyən
halları daxildir.
bu tədbir hər bir halda tətbiq edilə bilməz. Hətta bəzi hallarda bu,
tədbiri kimi ölüm cəzası tam ləğv edilənədək, yalnız dövlətə, insan