Dolenc - Transformatori 1 I 2

]
S V E U Č I L I Š T E U Z A G R E B U
ELEKTROTEHNIČKI FAKULTET
Prof. ANTON DOLENC
TRANSFORMATORI
I i II
ZAGREB, 1987.
K N J IŽ N IC
U L 7 3 /1
000000008365?
d0bren'eOd^ r ; ; s ; r s : , s^ ” s''" £'“ “
K N J I Ž N I C A
i-EKTR0T£(!r»IC ,'(JG F,' KULTET<
S ig n . ;
Cijena za studente Sveučilišta u Zagrebu

Din. 2.686.-
Tisak: Sveučilišna naklada Liber, Zagreb, Trg

maršala Tita 14
Broj 1581/SL
S a d r ž a j
Strana
Osnovo .................................................................................. 1
T e o r ija tra n sform a tora . .......................................... 9
2.1 P r i g u š n i c a ................................................. 9
2 .2 Id e a ln i tra n sform a tor ....................... 15
2 .3 S tru ja m a g n etizira n ja i g u b ic i . 10
2 .4 R a s i p a n j e ................................................. 34
2 .5 V ektorski dijagram tran sform a tora 37
2 .6 A n a lit ič k i račun rada i ek v iv a len tn a

shema t r a n s fo r m a t o r a ........................... 43
2 .7 Pokus praznog hoda i kratkog s p o ja 50
2 .0 Kappov d i j a g r a m ...................................... 51
2 .9 T ro fa zn i tra n s fo rm a to ri ................. 55
Z a g rija v a n je i h la d je n je ......................................... 70
3.1 P r ije la z t o p lin e .................................. 70
3 .2 Z a g rija v a n je homogenog t i j e l a . . 74
3.3 Vrste p o g o n a ............................... 84
3*4 K ra tk o tra jn i pogon ............................... 07
3 .5 Termičko n aprezan je bakra kod

kratkog s p o ja ......................................... 89
3*6 D ozvoljena z a g r ija v a n ja i ž iv o tn a

dob n a m o ta ................................................. 92
3.7 Termička z a š t i t a .................................... 99
3.8 E kvivalentna s h e m a ...................... 104
3 .9 P r o p i s i ........................................................ 108
II
S tran a
4. K o n s tru k c ija tra n s fo rm a to ra
4 *1 . L i m o v i ...................................................... ..... ........................................................... 119
4 .2 « Z ra č n i ra sp o r u je z g r i . . « . . . . . . . . . . 122
4*3 O b l i k j e z g r e « . . . . .................................... ...... 125
4 .4 p re s je k stu p a i k o n s tr u k c ija je z g r e .............................. 126
4 .5 I z o l i r a n i v o d i č .................................... . ............................................... 132
4*6 Nam ot .................................... 133
4 .7 K o t a o ...................................................................................................................... 147
4 .9 U l j e ............................................................................................................................. 155
f 5 «) P roračun tra n s fo rm a to ra
5 .1 N o m in a ln e v r i j e d n o s t i . . . . . . . . . . . . . 156
5 .2 O s n o v n i p r i n c i p i p r o j e k t i r a n j a ................................................ l6 l
5*3 Zakoni s lič n o s ti .................................................................................. I6 3
5.4 Proračun ra s ip a n ja ......................................... . . . . . 168
5 .5 G la v n e d im e n z ije i c ije n a tr a n s fo r m a to r a . . . . 163
5 .6 E k o n o m i k a u g r a d n j i t r a n s f o r m a t o r a . ..................................... 196
5 .7 D o d a t n i g u b i o i u b a k r u ............................................................................... 205
^6/ T ran sform a tor u pogonu

6 .1 P a r a l e l n i r a d t r a n s f o r m a t o r a .......................................... ...... . 2o6
6 .2 V i& i h arm o n iČ k i .......................................................................................... 211
6 .3 n e s im e trič n e s t r u je u trofaznom jezg rasto m
tra n s fo rm a to ru . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
6 .4 K r a t k i a p o j ............................................................................................. 236
6 .5 S t r u j a u k a p Č a n j a ............................................................................. 243
6 .6 S i l e k r a t k o g s p o j a .............................. ..... ............................................... 246
6 .7 S i l e kod n e s im e t r ič n o g nam ota ................................................ 250
6 .9 Prenaponi ...................................................... ..... . . . . . . 253
C 7> S p e c ija ln i tra n s fo rm a to ri

7«1 Š ted n i spoj tra n s fo rm a to ra . . . . . . . . . . . 260
7 .2 V -B poj tra n s fo rm a to ra . . . . . . . . .............................. 265
7 .3 S t r u j n i t r a n s f o r m a t o r .............................. ......................................... * 268
7 .4 O t c j e p i ....................................................................................................................... 271
7*5 R e g u la o io n i tra n s fo r m a to r . . . . . . . . . . . . 2?1
7. 6 S uhi tra n s fo rm a to r . . . . . ...................................................... 277
7 .7 Y a tro s ig u rn i tra n s fo rm a to r . . . . . . . . . . . 200
0. K varovi i z a š tita tra n s fo rm a to ra

8*1 O p ć e n ito o k v a ro v im a . . . . . . . . . . . . . . 281
8 .2 B u o b h o lz o v a z a š t i t a . .......................................... . . . . . 282
8 .3 D ife re n c ija ln a z a š tita 283
P o p is u p o t r e b ije n ih ozn aka . . . . . . . . . . . . . . 286

- 1~
T R A N S F O R MA T O R I
1* C S ft 0 V f
D v o d
Gradnja tran sform atora i e le k t r ič k ih s t r o je v a te m e lji se na

dvjema vrstcuaa f iz i k a l n i h p o ja v a , na e le k t r ič k im i magnetskim po
javama, k o je us.*.© povezuje 2 akon p r o tje c a n ja i zakon in d u k cija *
Nema e le k t r ič k ih p oja va bez magnetskih, a n i t i ob rn u to.
Oko svakog v o d ič a , k o jin p r o t je
če e le k t r ič n a s t r u ja , stv a ra se i -
stovremeno magnetsko p o l j e , Č ija
je ja k o s t p r o p o rcio n a ln a s t r u j i ,
k o ja p r o la z i k ro z t a j v o d ič ( a l i *
ka 1 -1 )« Ako imamo vifie v od iča pa-*a.
r a le ln o /^ jtro z ku.pg~Tfgl.a z r .siciUA
'is t o g p ra v ca , onda je magnetsko p o-
“T j e oiTo hjTh p ro p o rcio n a ln o sumi
s v ih s T r u ja ^ 'fo z 'sv e v o d ič e .
Ako fl jednim vodičem napravimo
s v ita k ( s i * 1 -2 ) i kroz t a j s v i
ta k , k o ji ima “ jt" z a v o ja , p r o la
z i s t r u ja " i " , dobijem o magnet«
sko p o l j e , Č ija je ja k o s t p rop or
cio n a ln a sumi s v ib s t r u ja , odnos-
S I . 1-1 no umnošku s t r u je " i 1* i b r o ja
kaguetsko p o lje oko vod iča z a v o ja MwM -
Svakoj t o č k i u magnetskom
p o lju pripada odredjen a j a
k o s t magnetskog p o l j a *'HM,
k o ja je d e fin ir a n a po smjeru
i po iz n o s u . Zakon p r o t je c a n ja
k a če, ia je in te g r a l jt i.a s t i
magnetskog p o lja dui jedne
s i l n i c e , odnosno b i l o k o je
l i n i j e d u lji n e ” 1 " , k o ja
p r o la z i k roz s v it a k , i zatva
ra se oko s v i tka jednak su -
mi s t r u ja " odnosno su
mi amperzavoja H š to
j e iz r a ž e n o formulom*
$Ktd(*Z.i=iw
U -i)
S I. 1-2 U V -A -e-n s is te m i je d in ic a
p o l j e z a v o jn ic e m ja rin o v e liS ln u ja>.osti sa zn a t-
skog p o lja "H" u amperima na
-2 -
matar "A /V " , a am perzavoje u ukupnim amperima "A" . Za amperza-

v o je u p otreblja va m o i i z r a z e le k t r ič n o p r o t je c a n je " Q « .
iw = e (1 -2 )
Magnetsko p o l j e , odnosno p o l j e magnetske in d u k c ije “ B" , pred

s ta v lja m o o b ič n o u o b lik u s i l n i c a - Ukupni b r o j s i l n i c a u nekom
p r e s je k u nazivamo magnetskim tokom » tf " . Što je veda ja k o s t
u je d n o j t o č c i t o je veda gustoda a i l n i c a odnosno magnetska induk -
č ija "B“ u t o j t o č c i .
(1 -3 )
" " zovemo p e r m e a b iln o s t.

Magnetska in d u k c ija m edjutim j e o v is n a i o m a t e r ija lu , pa je
p e r m e s b ilit e t " />■ " za ra zn e m a t e r ija le r a z l i č i t , a kod ferom ag-
n e t ič k ih m a t e r ija la osim to g a o v is a n i o v r i j e d n o s t i magnetske in
d u k c ije “ B" ,
M agnetski to k mjerim o u ” V-A-e-m sistem u u volt-sekundam a "T e ".
Ta J e d in ic a n a z iv a se JoS i veb er ” Wb“ . Prema tome mjerim o induk
c i j u u voltsekundam a odnosno veberim a na k va d ra tn i metar t j - '^ s / m ^ "
odnosno “ W b /W , a nedavno Je za tu je d in ic u uveden n a z iv t e s l a "T ".
Kod proraču n a e l e k t r i č k i h s t r o j e v a i tra n sform a tora au bo p r i j e
u p o t r e b lja v a le , a i danas se JoS mnogo u p o tr e b lja v a ju ove j e d i n i c e )
ma tok i 1 maksvel <M) = IO- ® Wb

za in d u k o iju i 1 gaua (G) = IO- ^ T
U e l e k t r o t e h n ic i v o lim o , da se u f i z i k a l n o j a l i o i slu žim o s i l n i

cama, t j . magnetskim tokom i da op d e n ito tr e tira m o m agnetski tok
a nalogno e l e k t r i č n o j s t r u j i . J J _ a n a lo g iji tih , p o ja v a n a ila z im o na
jed n u v e lik u r a z li k u , da,naim e e le k t r ič n a s t r u ja p u tu je v od ičim a ,
a o s t a l i , p r o s t o r p r e d s t a v lja i z o l a c i j u , dok Za magnetske s i l n i c e
od_nosnjO_magnoteki__tok^nema i z o l a c i j e , ved samo b o lji_ i . l o š i j i to *
'd i č i j . t j , fe r o m a g n V ts k i,,i,,Q s la li..m .a te r ija li. Prema tome se magnet
s k i to k odnosno magnetske s i l n i c e svu gdje u p r o s t o r u z a t v a r a ju ,š t o
u v e lik o o te ž a v a izra ču n a v a n je m agnetskih to k o v a . Kod proračun a e-
l e k t r i č k i h s t r o j e v a i tra n eform a tora Je z a to to č n o s t m agnetskih p r o
računa mnogo manja od t o č n o s t i e l e k t r i č k i h p rora ču n a . Možda u tome
tr e b a t r a ž i t i r a z lo g , d « p r a k t ič k a e le k t r o te h n ik a u p o tr e b lja v a kod
e l e k t r i č k i h proračun a kao je d in i c u m je r ila d u lji n e m ilim eta r, dok
kod m agnetskih proračun a u p o t r e b lja v a c e n tim e ta r, j e r za manje t o
čan račun z a d o v o lja v a i g r u b lje m j e r i l o . J oš jednu r a z lik u tr e b a
z a p a m titi. U v e d ln i s lu č a je v a ra d i se u e le k t r o t e h n ic i sa iz m je n ič
nim stru ja m a i prema tome i izm jen ičn im magnetskim tokovim a . Dok i z
m jen ičn e e le k t r ič n e v e l i č i n e m jerim o u e f e k t iv nim v r i j e d n ostim a ,
'm a gn etsk a s a lič in e ^ S ^ r im o ^ ir t 'je m e n is r odnosno maksimalnim v r i je d -
n o stim a . To ima s v o je op rav d a n je u 'tom e',' S to e le k t r ič k im v e ličin a m a
izračunavam o Ve dinom 'snagu,' dok kod m agnetskih v r i j e d n o s t i iz r a ž a v a -
m o ja ta g je z a s ić e n ja , k o je j e o d r e đ je n o maksimalnim v rije d n o s tim a i h -
d,u k c ij e . E fe k tiv n a v r ije d n o s t s t r u je '" I " o d ređ jen a je onom e k v iv a
lentnom v rije d n o š d u is to s m je r n e s t r u j e , k o ja p rou zrok u je i s t e g u b it
ke J o u le o v e t o p lin e kao m jerena sin u sn a iz m je n ič n a s t r u ja , o d r a d je -
na tjemenom, odnosno maksimalnom stru jom " I n " •
- 3-
sirfvot dts^-j=-J*R C1* 4 )
I* ta jednadžbe d o b ijem o, da ja u s lu č s ju sinu snog o b lik a iz m je n ič

ne a tr u je n je z in a e fe k tiv n a v r ije d n o s t i
/=
O p ćen ito je e fe k tiv n a v r ije d n o s t jednaka drugom k orjen u i z p r o s j e č

nog iz n o s a kvadrata momentanih v r i j e d n o s t i za v rije m e jedne p e r io d e .
Godine 16J1 pronašao je Farađay zakon in d u k c ije , k o j i k a že , da
p r o m je n lji v i magnetski tok in d u c ir a u svakom za v oju oko sebe e le k
t r i č k i napon, k o j i je p ro p o rcio n a la n b r z i n i promjene toka prema Jed
n ad žb i
g d je je ^ momentana v r ije d n o s t to k a .
Kod " v" za v o ja

(1 -5 )
Ako za umnožak b r o ja za voja i toka uvedemo pojam u lan čen og magnet

skog tok a " V* " dobijem o t:
d% (1- 6 )
€=-
dt
U s ta n o v ili smo v e ć , da as prema zakonu p r o t je c a n ja oko svakog vo
d ič a u zb u d ju j* magnetski t o k , k o j i je p r o p o rcio n a la n s t r u j i . Prema
tome je i u lan ča n i tok p ro p o rcio n a la n s t r u j i , pa možemo t o iz r a m it i
jednadžbom t
w -*t = ?t =L-i (1 -7 )
u k o j o j fa k to r p r o p o r c io n a ln o s t i "L " zovemo “ k o e f i c i j e n t aamoin-

d u k c ija ” , odnosno krade " i n d u k t i v it e t " , k o j i u a t v a r l p r e d s ta v
l j a u lan ča n i to k uzbudjen kod s t r u je od 1 ampera. Ma t a j n a čin
dobijem o direk tn u povezanost iznadJu s t r u je i in d u cira n o g napona
u Jednadžbi i
O - .)
I z svoga ovoga možemo z a k l j u č i t i s l i je d e d e i Ako na jed a n v o d ič \

narinemo e l e k t r i č k i napon, p o t j e r a t i de on k roz v o d ič s t r u ju , k o - )
ja na može momentano n a r a s t i. P r o m je n ljiv a ra s tu ća s t r u j e u zb u d ju - l
Je raB tudi t o k , a t a j po zakonu sam oin du koije in d u o ir a u v o d iču
protu aapon, k o j i se p r o t iv i narinutom naponu, a prema tome i p o
ra stu s t r u j e . Zbog to g a š to se in d u o ir a n i napon p r o t i v i narinutom
naponu, ima g o rn ja jednadžba za zakon in d u k c ije n e g a tiv n i predzn ak. '
Kako su mehaničke pojave p r is t u p a č n ije našem fiz ik a ln o m sh vaćan ju
rado u s p o re đ ju je o o e le k t r ič n e v e l i č i n e sa mehaničkima, k on kretn o
e l e k t r i č k i napon sa s ilo m "F" i in d u k t iv it e t sa masom “m" , a
di
sa ubrzavanjem
dt
Jednadžbi i
e^ -L ^
Ldt
odgovara po a n a lo g iji i z mehanike jednadžba i
F=m ~ = m a
dt
I n đ u k t iv it e t ima prema tome ka ra k ter tr o m o a ti za s t r u ju . Mi na p r .
ne možemo momentano m i je n ja t i v e l i č i n u s t r u j e , j e r b i se tim e u
v o d iču k r o s k o je g a p r o la z i s t r u ja in d u c ir a o beskon ačn i protunapon,
k o j i b i se p r o t iv io t o j prom jen i s t r u je , odnosno k o j i b i onemogu
ć i o momentanu promjenu s t r u je .
I s t o ta k o , ne možemo je d n o j masi d a t i momentano jednu b rzin u ,
već samo postepen o sa većim i l i manjim ubrzanjem *
Ako na jed a n e l e k t r i č n i krug s omakim otporom “ H" , prikazanim
pravokutnikom i in d u k tiv ite to m "L" , prikazanim za vojn icom
( s i . 1 -5 ) narlnemo momentano odredJenu v e l i č i n u is to s m je r n o g napona,
onda s t r u ja ne će momentano n a r a s ti
na v r i j e d n o s t , k o ja je kod is t o s m je r
nog napona u stacion arnom s ta n ju o -
d re d je n s sa
1=
v eć će p o r a s t, s t r u je kao p r e la 2 na
poja va b i t i d e f in ir a n po drugom
K irch hoffovom zakonu za h tjevom , da
suma s v ih napona u Jednom strujnom
krugu mora b i t i u svakom momentu
jednaka n u l i , t j .
U - iR - L & = 0
dt
R Ježenje t e jednadžbe p o k a z u je , da
će s t r u ja r a s t i po e k s p o n e n o ija ln o j
S I. 1-5 k r iv u lji ( s i . 1 -4 ) do s v o je konačne
v r ij e d n o s t i prema jed n a d žb i t
i^ llu -e r r * ) =I(
rv
u k o j o j v r ije d n o s t * ” p r e d s t a v lja o d s je č a k subtangen te eks

p o n e n c ija ln e k r i v u l je na h o r in z o n t a li konačne v r i j e d n o s t i s t r u je
( v i d i s i . 1 -4 ) i poS to t e v e l i č i n a k a r a k t e r iz ir a b rzin u p o r a s ta
S t r u je , zovemo Je "vremenska kon sta n ta I " • Nakon vremena u
izn o su tr o s tr u k e vremenske kon sta n te p o s tig n e s t r u ja 95 i s v o je
konačne v r i j e d n o s t i . Kod i s t e v r ij e d n o s t i radn og otp ora a kod ra z
n ih v r i j e d n o s t i in đ u k t iv it e t a jed n og s tr u jn o g kruga v id im o , da je
b r z in a p o r a s ta s t r u je obrn uto p r o p o rcio n a ln a i n d u k t iv it e t u . Što
-5 -
j e v e ć i in đ u k t iv it e t u jednom
strujnom krugu, t o p o la g a n ije ,
odnosno t o tr o m ije će s t r u ja s l i
j e d i t i prom jene napona. I z t o g
razm atran ja v id im o , da in đ u k t iv i-
t e t u e l e k t r i c i ig r a analognu u -
lo g u kao masa u m eh anioi. Ka os -
novu t e a n a lo g ije možemo iz r a ć u n a -
t i p o t e n c ija ln u e n e r g iju magnet
skog p o l j a , j e r kako u m ehanici
k in e tić k a e n e r g ija mase u trana -
latornom g ib a n ju IznaBa
V*
A m+ = m - j
3 1 . 1-4 talco onda kod elek trom agn etskog

P r e la m a p oja va kod ukapčanjs p o l j a mora izn&feati p o t e n c ija ln a
prigu S n ioe na is t o s m je r n i e n e r g ija
napon
A - L—
U t e h n ic i iz m je n ičn ih s t r u ja pokuSavaao u v ije k p o s t i d i vremen

sku l i n i j u b i l o s t r u ja , b i l o to k a , b ilo .n a p o n a , Sto b liž u s ln u s o i«
d i . Ha p r im je r za napone
e=Emsincot
u k o j o j jed nad žbi " oj “ p r e d s t a v lja kružnu f r e k v e n o iju i
10=2 II f
Sinusni o b lik j e , može se r e ć i , zapravo p r ir o d a n , i je d i n i is p u
n ja v a u v je t , da j e kod sinu snog n a rin u to g napona i t o k , k o j i indu
c i r a protunapon, ainu san, je r je d e r i v a c i ja s in u s o id e o p e t s in u s o i-
da (ia k o fa z n o pomaknuta ) i
d(<Pm-sin cot) ji
— ~ - (---------- = Em sm(cot+
Svaku p e r io d ićk u fu n k c iju možemo po F ou rieru r a s t a v i t i na s in u s o i-
du sa osnovnom fre k v e n c ijo m razmatrane p e r io d ič k e f u n k c i je , i na
s in u s o id e , č i j a f r e k v e n c ija je v iš e k r a t n ik osnovne f r e k v e n c i j e . Mi
o b ičn o označujemo t e s in u s o id e kao osn ov n i harmonik i kao vlBe' h a r-
moničke čla n o v e .
I z o d re d je n ih odnosa izm edju g o r n jih i d o n jih p o lu p e r io đ a jedna
p e r io d ič k e fu n k c ije možemo z a k l j u č i t i s l i j e d e ć e i
-6-
a ) ak o j e p o v r š i n a p o -
^ t iv n o g p oluvala j 9 ( W
ka
p o v rš in i neg ativ n o g
po 1u vaj.a
a l a pnrpns
r e m a sa ii . i1^ 5r-
onđ
T i 2 , T m" l s t o 3 ^ aW
b) aJto j e g o r n j i p o lu v e j
obzirom na vremensku oa
z rc a ln a s l i k a d o n je g p o !
l u v a l a prema s i . 1 -6 on
v i s ! ! 01! Paraih ž l “ ova 0
ž l h h ar m o n ič k ih Slanom
l’ 7 Je poluva
* P° f 1 ,n a 8 U l f a . obzirom
r t i k a l o u os d o n je g po
a i a z a o k r e n u to g oko h 0
^ o n t a l n e o s i g o r e prema
' 1 onda nema z a ■
pomaknutih Binuanih čia ,
V&»
d) ako p o s t o j i s i m e t r i j a
51 r f u b> 1 c > p « £
nemarni ta<1& P o s t o j 0 samo
o e p a r n i s m u s n i Sla n ovi .
k o j i n is u pomaknuti u f aži
SI* 1-Q
- 7-
h k o im a m o po sla sa ra zn io ein usnia v eličin a m a i s t e f r e k v e n c i j a

" f " t odnosno i s t e kružne f r e k v e n c i j e " <jJ ,f , kako su npr« u
vremenskom dijagramu ( s l . 1 - 9 ) prik a z a n i s in u s n i i z m je n ič n i napon
>'e" i s t r u j a “ i ” , kod čega s t r u j a z a o s t a j e za vremenski kut
'* * ’* I
' *>
cot
s i . 1-9
za naponom, onda možemo o b je v e lič in e i z r a z i t i Jednadžbama i
e=Emsinu)t
u k o jim * “ Em " i " 1*, " p r e d s t a v lja maksimalne v r i j e d n o s t i .

Jednadžbama je za sv a k i trenutak odredjen a momentana v r ije d n o s t na
pona i s tr u je *
S in usn i o b lik elek trom agn etskih v e l i č i n a timi d a je tu p r e d n o s t,
da i l i možemo sim b o lič n o p r ik a z a t i vektorim a u vektorskom d ija g r a
mu. Tako je n p r. u s l * l - 1 0 prikazan v e k to ra k i dijagram vremenskog
dijagram a s l * l - 9 Ba vremenskom o s i , k o ja r o t i r a u s m is lu ka
z a la na u r i aa kružnom fre k v e n
cijo m M t*> ” • P r o je k c i j a sva
kog v ek tora na vremensku os u
b i l o kojem momentu d a je moment-
ani iz n o s d o tič n e v e lič in e * Ove
vek tore kao sim bole sin u sn ih ve
l i č i n a ćemo o zn a ča v a ti v e lik im
pisanim slov im a , n p r. « , o
i t d . , za r a z lik u od n jih o v ih
e fe k t iv n ih i l i maksimalnih odnos
no s k a la rn ih v e l i č i n a , k o je ozna
Čavamo v e lik im Štampanim slovim a
n p r. E, I itd .
Vektoraki dijagram nam d a je mogućnost računanja s vek torim a kao

kompleksnim brojev im a u G aussovoj ra v n in i prema a l . 1 - 1 1 . b i l o da
v e k to re izražavamo pomoću komponenata t
X r U cosoL+jItmsinoL
b i l o u p o la rn o « o b lik u , ako su p stitu ira m o i

<?'*=cos oL+j sin °L
- 6-
i d o b ije a o
«***
gramima c r t a t i »v »2 > a i s t o tako JtoŽamn , v r ije d n o s ti

2 . TEORIJA. TRANSFORMATORA
2 *1 g r lg u ž n ic a
Uzmimo je z g ru u o b lik u p r ste n a , iz r a d je n u od ferom agn etskog ma

t e r i j a l a , n p r, le g ir a n o g tra n siorm a torsk og lim a , i namotajmo je
g u s to e le k tr ič k im vodičem sa " V z a v o ja po c ije lo m obodu p ra te -
na, kako t o p r ik a z u je a l . 2 . 1 - 1 • U tom s lu č a ju možemo ra ču n a ti da
s e s i l n i c e za tv a ra ju unutar namota,
i da prema tome izvan namota nema
magnetskog p o l j a . Normalni le g ir a n -
n i tr a n sform a torek i lim ima k rivu -
I ju m a g n etizira n ja prema s i . 2 .1 - 2 .
Za naša razm atranja predpost&V -
ljam o da ne ćemo z a s i t i t i ■,ž e l j e z o ,
već r a d it i samo isp od k o lje n a k r i -
v u lje m a g n e tizira n ja , p r a k t ič k i na
pravcu k o ji j e crtka n o u crtan na s i
2 . 1 - 2 . t j . sa konstantnom p e r m e a b iln o B ti.
D alje pred p ostav lja m o da nema
gu bitaka u Ž e lje z u , i da je radni
o tp o r namota p r a k t ič k i zanem ariv.
P r ig u š a ica s prstenastom Pitamo se sada, š to će ae dogo
Jezgrom d i t i , ako na t a j n aaot narinemo i z
m jen ičn i s in u e n i napon konstantne
e fe k tiv n e v r ij e d n o s t i "(J" sa kon
stantnom fre k v e n cijo m " f " , odn os
no kružnom fre k v e n cijo m ** oi " ?
Razmatrajmo samo s ta c io n a r n o s t a
n je , k o jo će n a s t u p iti nakon p r e la z
ile p o ja v e , k oju ćemo ra zm a tra ti k a s
n ije *
Po II.K irch h o ffo v o m zakonu mora
suma s v ih napona u jednom zatvorenom
elek tričk om krugu b i t i jednaka n u l i .
Radnog pada napona nema, je r zanema
rujemo radni otp or* N ari_nuti.-i.m je -
n ič n i napon p o t j e r a t i / ć e k roz namot
izm jen ičn u s t r u ju , k o ja će po zakonu
protjec.an .ja u jir s te n u u z b u d iti iz m je
n ič n i tok ,, a t a j će p.o.z.akonu inđuk -
c l j e in d u c ir a t i u namotu protunapon
S1.2 *1-2
K r iv u lja m a g n e tizira n ja - w A
Ž e lje z a * dl
U i/ 2 s in c o t-w tj$ -= 0
dt
odnosno s im b o lič n o j
U f2 eju t-w < f^ ju )= 0
-lo -
Iz te Jednadžbe možemo izračunati k o lik i 6e b i t i tok i
N l e Jui (2 .1 -1 )
ako ispustimo simbolično izražavanje, te se zadovoljimo s u o nume
ričkom relacijom , dobijemo v eličin u magnetskog toka s
A (2 .1 -2 )
a)w
Jednadžba ] 2 .1 -1 ) _ p o k a z u je , da je kod odradjeuog narinutog na-

pona~o3re57ione frekvenci j e ' i Kod odredjenog Vrož* »>vojm", odredjen
iTo3ć7~5ez obzira n a jk v a lite t m aterija la. I kod svitka tez že lje za'
J ok6x "’SIeTlfttiT'*Osim toga vidimo i z fffnEči'Je' “'• *'* J~3«i ’3e tok'
sićušan a i z faktora ( - j ) , se v id i , da vektor toka vremenski
zaostaje za kut od 90° za vektorom narinutog napona. Oznaka
" " predatavlja vektor maksimalne v rije d n o sti, a “ "
maksimalnu vrijednost toka za raziiku od "U” , k o ji predstavlja
efektivnu vrijednost napona.
Tok u prstenu mora b i t i uzbudjen od str u je , koja Je po zakonu
protjecanja istovremena sa tokom, te prema tome i stru ja zaostaje
za narinutim naponom za kut od 90° • Na osnovu toga dobijemo vek -
to rsk i dijagram s i . 2 .1 -3 , odnosno vremenski dijagram s i . 2 .1 -4 •
Ako hoćemo u jed n a d žb i (2 .1 -2 ) iz r a z iti U " sa frakvenoi-

jom “ f “ , dobijem o
( 2 .1 -5 )
(u )f 2 w & f«
gdje je
U s e fe k t iv n a v r ije d n o s t napona u V
i » fr e k v e n c i ja u Hz
v » b r o j z a v o ja
i jk = maksimalna v r ije d n o s t tok a u To .
Ovaj dijagram moramo jož nadopuniti vektorom po Faradayevom zako

nu induciranog protunapona samoindukoije t
d$t
e= -w
dt
-11-
odnosao v e k to rs k i ^
? '/ 2 = -w ) e j a t -j(jO
( 2 .1 - 4 )
te-U -e* * *
(2 .1 -5 )
•i*~U
t j . vek tor in d u cira n o g napona p r o tiv a n je vektoru n a rin u tog napona
i u vek torsk oa dijagramu, prema njemu z a o s ta je za 190 , t o d o b i j e
mo potpuni v e k to rs k i odnosno vremenski dijagram p r ig u š n ic e kao na
s i . 2 .1 -5 1 2 .1 -6 .
2/:
j L
$ -
S I . 2 .1 -5
Ova razm atranja v r ije d e samo uz p retp osta vk u sin u sa og o b lik a na
rin u to g napona “ U" . kedjutim , avaki dru gi o b lik napona možemo po
F ou rieru r a s t a v i t i na osnovni harmonik i v ič e harmonike, pa će za
sva k i harmonik v r i j e d i t i g orn ja jed nad žba. I z to g a možemo z a k l j u č i t ,
da se u s lu č a ju n esin usn og o b lik a napona m ije n ja samo f a k t o r ” 4 ,4 4 " >
dok p r o p o r c io n a ln o s t v r i j e d i i d a l j e , pa prema tome možemo p o s t a v it i
o p ć e n itu jednadžbu za sva k i o b lik n a rin u tog napona ;
U = 4f.fw 4>„ (2.1-6)

g d je f a k t o r " f 0 '' o r i s i o o b lik u n a rin u to g napona j kod ainuanog
napona " f 0 “ i z n o s i l i l i •
P ita n o Be jo d , k o lik a će b i t i s t r u ja ? Svakako t o l i k a , da uzbu
d i tok " j>m " , k o j i je već od re d je n jednadžbom ( 2 . 1 - 2 ) odnosno
( 2 . 1 - 5 ) . Prema zakonu p r o t je c a n ja mora b i t i :
jH id l= Q ~ iw
pa Je prema tome i r
h_ Im
P o što se u našem s lu č a ju ra d i q prsten u aa konstantnim p resjekom i

-1 2 -
sa r e la t iv n o malom ra zlik om izm edju u n u ta rn jeg i v a n jsk og p rom jera,

možemo ra ču n a ti je d n osta v n o sa sred n jim promjerom " d M i aa
srednjom d u ljin om s i l n i c a l s Ud , t e prema tome dobijem o :
vv
Zbog lin e a r n o s t i k r i v u l je m a g n e tizira n ja mora b i t i i ja k o s t p o l j a

sin u sn o g o b lik a , pa v r i j e d i t o i za s t r u ju , te d ob ijem o s im b o lič k i
prik aza n o ;
jot
/ p /* » L _ L w p Ji
w n m*
odnosno numeričku r e l a c i j u t
t
/= (2 .1 -7 )
- H«
$2w
g d je u jednadžbu u l a z i " fz " , j e r smo maksimalnu v r ije d n o s t
s t r u je " I e " » kako je u o b ič a je n o , z a m ije n ili njezin om efektivn om
v r ije d n o š ć u '*1" , dok ja k o s t p o lja kao magnetska v e l i č i n a o s t a je
iz r a ž e n a njezin om maksimalnom v r ije d n o š ć u Rq •
O p ćen ito je » f (Bjj) prema k r i v u l j i m a g n e tiz ira n ja .
U s lu č a ju našeg razm atranja p r e tp o s ta v lja m o konstantnu p e rm e a b il-
n o st i dobijem o kako je p r i j e iz r a č u n a to
Ako p r e s je k p rste n a označim o sa "S M , i ako tražim o p r o s je čn u

in d u k c iju , dobijem o :
<P
a s
pa se konačno o s tv a r u je mogućnost izra ču n a v a n ja s t r u je m a g n e tiz ira
n ja po jed n a d žb i i
I Bn ( 2 . 1- 8 )
L =
^ 1f 2 f w - S f2 / * -w
/ .... (A) e fe k tiv n a v r ije d n o s t s t r u je m a g n etizira n ja

im "" (fb ) maksimalna v r ije d n o s t toka
Bm • *’ • (T ) maksimalna v r ije d n o s t in d u k c ije
(«J s re d n ja d u lji n a s i l n i c a u je z g r i
5 •* •* (m ) p r e s je k je z g r e
Ova jednadžba pokazuje da s t r u ja o v i s i o k v a lit e t i, t j . o per-

m e a b iln o s ti je z g r e . Ako ostavim o s v it a k bez ž e lje z n e je z g r e , d o b i -
jemo n e k o lik o tie u ć a puta veću s t r u ju . Kako s tr u ja prema jed n a d žb i
( 2 . 1 - 8 ) p r e d s t a v lja Bamo s t r u ju potrebnu za m a g n e tizira n je ž e l j e z a ,
o b ičn o je nazivamo j s t r u ja m a g n etizira n ja
Izračunajm o s l i j e d e ć i p r im je r :
-1 }'
Jezgra p rigu S n ice i z tra n sform a torsk og lim a sa k riv u ljo m magne
t i z i r a n j a prema s i . 2 .1 -2 ima ■
s r e d n ji prom jer je z g re 0 ,4 m
p r e s je k je z g re S = 0 ,o 4 m x 0 ,o 2 5 m = 0 , o o l m
b r o j za voja w « 12oo
n a r in u ti napon U = 220 Y i
fr e k v e n c ija t - 50 Bi
Tražimo t o k , in d u k ciju i » t r u ju m a g n e tiz ira n ja .
U 220 0,00083 Wb=

4,44 f - w ~ 4,44-50-1200
=83000■ 10* W b= 8300 0 M
= ~ 3f0 °^ JP ‘= 8300 ■10* T= 6300 G
l =0,4 U - 1,26m i i J f i ;
B 1 ^
prema si.2.1-2) !;• i,
___ t§m _ _ 300 1,26 ■8 3 0 0 30^_ Q m A

* I( 2 ^ w {2 • 1200 ‘ e,\
A.ko b i t a j s v it a k b io bez je z g r e , t j * u zraku i l i na n ek oj je z g r i
i z neferom agnetskog m a t e r ija la i s t o g o b lik a , onda tok " " o sta
je n ep rom ijen jen , dok se s tr u ja " " povećava u obrnutom omjeru
p e rm e a b iln o e ti *
Za zrak i o s t a le neferom agnetske m a t e r ija le je perm ea b iln oet kon
stan tn a i iz n o a i
0,4 ii 10* UZ B ( T ] H [A /m ]
ô~0,4 JI uzB[G] H [A /c m ]
f c=1 uz B [G ] H [O e ]
Prema tome b i u našem prim jeru s t r u ja m a g n etizira n ja iz n a š a la
l( f
1M= 0,185 = 490 A
300-0,4H
Haravno, kod tog a ne smijemo z a b o r a v it i da smo za n em a rili radni o tp o r
š to je kod male s t r u je m a g n e tizira n ja od 0 ,1 85 A opravdano. Kod
■14-
e t r u j e od 4 90° A na b i m o g li o p r a v d a ti t o zanem arenja, j e r b i

ra d n i pad napona b io o s je t a n , pa b i za to s t r u ja b i l a manja, bako
ćemo t o k a a n lje iz r a č u n a t i.
Kad računamo p r ig u č n io e , 1 o p ć e n ito u v ije k tamo, g d je se u
e le k t r ič n im s tr u jn im krugovima in d u c ir a protunapon po zakonu in
d u k c ije ra d i prom jene tok a oko v o d ič a to g kruga, volim o da umje
s t o sa tokom računamo sa in d u k t iv it e t o n "L" :
L U
I n d u k t iv it e t je u la c č e n i to k " V " kod s t r u je od jed n og ampera,
a je d in i c a mu je H (h e n r i) .
InduktIzcLtet—je d e fin ir a n kao om jer momentane v r ije d n o s t i u-
l a nženog t o ka i moa en t a^J v r i j ®.dnos^~ s tr u je pa ako__smo u z e li
'maksimalno- ulaHTenje", moramo u z e t i i m aksim alnu *vrijednoŠ t~s’t r u je
H tm " , odnosne kod sin u sn e s t r u je ‘ povećanu e?"eTć'tivnu v r i
je d n o s t B tru je "I" i
L= ( 2 .1 - 9 )
Ako to k u je d n a d žb i (2 * 1 -5 ) izra z im o sa i n d u k t iv it e t o o , d o
b ije m o i
U = - ^ w k H Z . = (jjL i
(2 w
I z jednadžbe v id im o , da možemo c o i u jednom e le k tričn o m k ru -
g*u t r e t i r a t i kao in du k tivn i. o t p o r , k o je g označavamo za r a z lik u od
radnog o tp o ra "R " aa oznakom "X ”
x“ (j)L
no ne smijemo z a b o r a v it i da v e k to r in d u cira n o g protunapona z a o s ta
je prema s l * 2 * l - 5 i 2 * 1 -$ za $0° za vektorom s t r u j e , za r a z
l i k u od v e k to r e protu n apon a, p rou zročen og stru jom k o ja p r o la z i
k ro z radn i o t p o r , a k o j i v e k to r protunapona z a o s t a je za 180° za
vektorom s t r u je *
R ije šim o zadatak i z p r im je ra Sa s tra n e 14 pomoću izra ču n a v a n ja
in d u k tiv n og o tp o r a \ Pomoću jednadžbe (2 * 1 -9 ) d ob ijem o in d u k t iv i
t e t * Tok možemo iz r a č u n a t i analogno kao s t r u ju , ako imamo za s i l n i
ce v o d ič sa konstantnim presjekom ., kako j e t o s l u č a j u v e ć navede
nom p rim je ru t
. i 2iw_ em
Rm Rm , 1
= m agnetski o tp o r =
sr7\ $» w / ^ u -S
s -h ;
I n d u k t iv it e t j e , p r o p o r c io n a la n kvadrTSTT'bro ja z a v o ja i obrn uto
p r o p o rcio n a la n magnetskom o tp o r u , t e j e prema tome od re d je n samo
oblikom v o d ič a , odnosno s v it k a , i magnetskom k a ra k te ristik o m n je g o
-15-
ve o k o lin e . U spomenutom prim jeru dobijem o
X *v L *2 1 f-S 0 '3 ,8 2 *1 2 0 0 a
X 1200 '
2 .2 I d e a ln i tran sform a tor
Svaki tra n sform a tor se s a s t o j i i z J ezgra, niskonaponskog 1 v i s o

konaponskog odnosno primarnog 1 sekundarnog namota, a u iznimnim
s lu č a je v im a imamo JoS jedan t e r o i j a m i a a a o t, ( t o av« za jed n o p red
s t a v l j a a k tiv n i d io tr a n s fo r m a to r a , za r a z lik u od o s t a lo g k on stru k
tiv n o g i iz o la o io n o g d i j e l a tr a n s fo rm a to ra , k o j i ne s l u ž i d ire k tn o
za tr a n a fo m a o lju e le k t r ič n a e n e r g ije .
Prve tran sform a tore p o č e la je g r a d it i t v r t k a GANZ u B u d ia p ežti
p o s lije 1660 g o d in e . Sa s i . 2 .2 - 1 prikazana Je izv ed b a J edn ofa z
nog tran sform a tora i z on ih g o d in a . Jezgra j e u o b lik u p r s t e n a , k o j i
j e iz r a đ je s i z ž e lje z n e l i o « , te
p r e d s ta v lja u s t v a r i k o lu t ž a l j e z -
ne i i o e .
U d a ljn jem ra zv oju g ra d n je tr a n s
form a tora u skoro se p r e č l o na sada
ved k la s ič n i o b lik g ra d n je tren a -
fo r o a t o r a u d v ije iz v e d b e i
a ) J ezg ra a ti o b lik prema s i . 2 .2 -2 i

b ) og rn u ti o b l i k prema 8 1 .2 .2 - J .
Jezgra k la s ič n o g tra n sform a tora
s a s t o j i se i z i
a) stupa je z g r e , na kojem se n a la z i
n&mot, i
b ) jarma, k o j i s a stupovim a za tva ra
m agnetski k ru g.
S I . 2 .2 -1 Ako razmatramo rad id e la n o g tr a n s
T ransform ator tv r tk e Canz form a tora u k l a s i č n o j iz v e d b i J ez-
i z 1880 god. g r a s to g o b lik a prema s i . 2 .2 - 4 ,
kod k o je g opet p re tp o s ta v lja m o da
se svaka s i l n i o a zatvara k roz Jezgru i prema tome p r o l a z i k roz oba
namota, da su g u b ic i u Ž e lje z u i bakru zanem arivi, kao i da Je p er -
m ea b iln ost je z g r e konstantna v e l i č i n a , onda u s t v a r i s v i r e z u l t a t i
razm atranja za priguS niou u prethodnom član u v r ije d e i za o v a j id e -
a ln i tran sform a tor u praznome bodu . Kao p razn i bod tr a n s fo r m a to r a
Označavamo prsna tome pogonsko s t a n je tra n sform a tora , u kojem je
on p r ik lju č e n na napon, t j . na mrežu, dok je sekun dsm i s t r u jn i krug
o tv o re n | prema tome se tra n sform a tor u praznom bodu r a z li k u je od
-1 6 -
S l. 2 -2 -2
Jedn ofazni je z g r & s ti J ed n ofa zn i o g rn u ti
tra n sform a tor tra n sform a tor
p r ig u š n ic e samo u t o l i k o , Sto ima jo š jedan sekundarni namet, u ko

jem se doduše in d u c ir a napon po zakonu in d u k c ije i s t o kao u prim ar
nom n aa otu , no t a j namot ne u t ič e na rad tr a n s fo r m a to r a , p o š t o kros
n je g a u tom pogonskom s lu č a ju ne p r o la z i nikakva s tr u ja *
S I. 2 .2 -4 S I . 2 .2 -5
T ran sform ator sa prstenastom V ek torsk i dijagram Id e a ln o g tran s
jezgrom form a tora u praznom bodu
Za r a z lik u od p r ig u š n ic e , tra n s fo r m a to r ima dva namota, pa za to

označavamo jednom i l i drugom namotu p r ip a d a ju će v e l i č i n e s indeksom
1 odnosno 2 « Bltna_g.a.zl l k a lzme d ju oba namota je u b r o ju z a v o ja
-1 7 -
, odnosno “ » 2 '' • U svakom za v oju in d u o ir a to k " 0 " i s t i

napom, pa j e samo po s e b i r a z u m ljiv o , da se u oba namota in d u c ir a n i
n ap oni odn ose kao om jer z a v o ja i
’J l- * L ( 2 . 2- 1 )
1 da je v e k t o r s k i pravao o b a ju v ek tora in d u c ir a n ih napona " i 4 11

i " £x M i s t i « Jednadžba ( 2 . 2 - 1 ) p r e d s t a v lja osnovnu Jednadžbu
tr a n s fo r m a to r a , Jer Je U n j o j iz r a ž e n a mogućnost i svrha tran sform a
to r a da tr a n s fo r m ir a e le k t r ič n u e n e r g iju sa Jednog n ivoa napona na
d ru g i n iv o «
Kod razm atran J a .f iz ik a ln e s l i k e rada tr a n s fo r m a to r a , a p og otovo
kod o r t a n ja ve.ktorskog d ija g ra m a , p ojed n osta v n ju jem o rad sa p r e tp o
stavkom da Je prim arn i b r o j za voja Jednak sekundarnom, i l i pak kod
računa za k o n k re tn i tr a n s fo r m a to r preračunavamo v e l i č i n e aekundar -
nog namota na prim arni b r o j 'z a v o ja , kako ćemo to k a s n ije u p o z n a ti,
t e i l i označavamo ša indeksom o r t ie a ( Jj f i t d « ) • V ek tor -
e k i d ija gra m se u v ije k o r t a pod pretpostavkom jednakog b r o ja zavo
ja o b a ju namota. Iz to g a s l i j e d i , d& će u vektorekim dijagram im a
tr a n s fo r m a to r a b i t i v e k to r M " u v ije k id e n tič a n aa vektorom
" 6^ " , pa ga označavamo samo sa * M » Jer elek trom otorn a
s ila " £f " u razm atranju rada tra n sform a tora ne ig r a neku o s o
b it u u logu « Ka t a j n a čin d ob ijem o v e k t o r s k i dijagram tranaform a -
t o r a u praznom hodu prema s i « 2 «2 -5 •
P r e tp o s ta v lja m o za sa d a , ra d i la k š e g sh v a ća n ja , da oba namota
s tv a rn o im aju Jednaki b r o j z a v o ja , pa j e prema tome i
4 4 e,
Ako n a _seûndam u-at.ranu-'tr-ansform atora p r ik lju č im o p o t r o š a č e -
l e k t r i č n e e n e r g ije , k o j i ima o d r e d je a i radn i o tp o r "Rp" i induk
t i v n i o tp o r "XpH , onda će sekundarni napon tra n sform a tora p o t je r a
t i s t r u ju , k o ja Je o d r e d je n a jednadžbom i
a k o ja će z a o s t a j a t i za vektorom napona za kut f

%
o d r e d je n Jednadžbom
Xe
R„
S t r u ja Ml 2 H te č e k ro z z a v o je sekundarnog namota i Č in i s njim a
nove am peržavoje« Kod razm a tra n ja p r ig u š n io e u s t a n o v il i smo da p r i
marna s t r u ja m a g n e tiz ira n ja " " č i n i sa primarnim zavojim a
p r o t je c a n je , da b i se u zb u d io tok potreb a n za in d u o ir a n je protu n a p o-
na "E i" , k o j i d r ž i ra v n otežu sa n a rln u tim naponom "U i" . P r i op
t e r e ć e n ju tr a n s fo rm a to ra smo s amperzavojima " I 2 » 2 " t o u ra v n ote
ženo s t a n je n a r u č i l i « ttedjutim * n a r in u ti napon će i sada au
to m a tsk i p o t j e r a t i onu s t r u ju " I i " , k o ja Je potreb n a da^ sa s ta n je
u r a v n o t e ž i, t j « p o t j e r a t i će-d od a tn u s t r u ju , k o ja tr e b a jd%__£.o.nldtl
d je lo v a n je s e k u n d a r n e 's t r u je , t j . sekundarnih protu am perzavoja
''12 » 2 ” ♦ Uz i s t i sm jer namatanja prim ara 1 sekundara b i t i će dakle
-1 9 -
A.ko tra n s fo r m a to r p r ik lju č im o primarno na mrežu, č i j i Je napon

s in u s a n , mora se u J e z g r i u z b u d iti s in u s n i m agnetski t o k , č i j a Je
tjem ena v r ije d n o s t prema jed n a d žb i (2 * 1 -3 ) jednaka i
4 ,4 4 f w,
P rilik o m proračuna s t r u je m a g n etizira n ja p r e t p o s t a v it ćemo da
nema ra s ip n o g to k a , t j « da magnetski tok u svim p resjecim a je z g re
ima i s t u momentanu v r ije d n o s t • Ha t a j n a čin za razna m jesta
magnetskog kruga d ob ijem o, uz p retp osta vk u je d n o lik e ra s p o d je
l e tok a po p r e s je k u , in d u k c iju prema jed n a d žb i
g d je j e 3* p r e s je k na tom m jestu je z g re * Uz sinusan tok b i t i će

i promjena in d u k c ije ta k o d je r sinusna*
U' zračnim rasporim a magnetskog kruga i z n o s i t će Jakost magnetskog
p o lj a
lZ - "Osnova"__ je p o z n a to , da ako s e ..in d u k c ija u Ž e lje z n o j je z g r i
p e r io d ič k i m ije n ja , o d v ija se ta promjena po tzv* p e t l j i h ia te re z e *
Za svaku-momentanu v r ije d n o s t magnetske in d u k o ije .d o b ije m o i z p e t l j e
h is t e r e z e pr-ipadnu ja k o s t p o l j a u je z g r i* Kada znamo ja k o s t magnet
skog p o l j a na svim m jestim a u j e z g r i , možemo i z zakona p r o t je c a n ja
iz r a č u n a t i u tom tren u tk u potreb n e am perzavoje s t r u je m a g n etizira n ja *

I n t e g r a c iju možemo p r o v e s t i od v ojen o za d io pu ta k roz ž e l j e z o i d io
pu ta k ro z zrak t
Potrebnu uzbudnu s t r u ju možemo dakle r a s t a v i t i na s t r u ju za uzbudu

Ž e lje z a i s t r u ju za u z b u d jiv a n je zračn og ra sp ora i# •
Na s i* 2 *3 1 - 1 je proveđiena a n a liz a s t r u je m a g n e tizira n ja ž e l j e
za za Jednu p o lu p e r io d u « Da b i se in d u cira o protunapon narinutom na
ponu "U i" j a v l j a se u j e z g r i s in u s n i tok " ^ ** , k o j i z a o s ta je
za n arin u tim naponom za 90° * I z s t a t ič k e p e t l j e h is t e r e z e možemo
za razne v r i j e d n o s t i t o g a tok a iz r a č u n a t i potreb n u u 2budnu s t r u ju ♦
Tako dob ijem o s t a t ič k u magnetsku k a r a k te r is t ik u kruga t j * p e t l j u
t o k - s t r u ja prikazanu punom lin ijo m na s l * 2 * 3 1 - l b ♦ Iz t e p e t l j e
možemo, p o z n a v a ju ći vremensku promjenu to k a , d o b i t i odgovaraju ću
vremensku promjenu s t r u je m a g n e tizira n ja " i " kao na s l * 2 * 3 1 "-l& •
Ta s t r u ja n i j e sinusna* Kako je p o lu p e r io d a s im e tričn a u sm islu
s l i k e 1 -6 , t o ona s a d r ž i neparne aim isne i kosinusne čla n ov e v iš ih
harmonika* Tu k r iv u lju možemo prema a l .2 .3 1 - 2 r a s t a v i t i na d v ije
k r i v u l j e , od k o ji h komponenta M " s a d r ž i čla n ove sa s m w t ,
Sin3oJt , c o s 3 (jjt , i n e što v i š i h neparnih i sin u s n ih 1 k o-
s in u s n ih čla n o v a , dok druga komponenta " ik ” s a d r ž i samo čla n
sa COS a )/ . Prva komponenta * " zove se " Č is t a s t r u ja mag
n e t i z i r a n j a " . To je č i s t o ja lo v a s t r u ja , je r j o j osn ovn i harmonik
-ie .
^ w ,* ^ w t =0
odnosno t = - JlVvx
I i toga s li je d i i (2 .2 -2 )
Ii
Za ra z lik u od napona, om jer s t r u ja se odn osi obrnuto p r o p o r c io n a l
no prema omjeru p r ip a d a ju ć ih z a v o ja .
Budući da v e k to ra k i dijagram crtam o, kako je već spomenuto, za
s lu č a j "w^ b t mora u vektorakom dijagram u b i t i
Prema rektorskom dijagramu

u el#2#2-6 dobijemo ukupnu
primarnu struju ” kod sva
kog slučaja opterećenog trans
formatora kao vektorsku Bumu
stru je magnetiziranja " "
i za 180° okrenut« stru je te
reta "CL” , odnosno stru je
»j 1 «
Time smo d o b ili potpuni vek-

torski dijagram idealnog trans
formatora# Kontrolirajmo ener -
getski bilana rada tog trans -
formatora 1
S I. 2 .2 -6
V ek tora k i dijagram op te re će n o g
id e a ln o g tra n sform a tora =-w;=ua'
T ransform ator uzima prim am o i z mreže potrebnu ja lo v u snagu za mag

n e t i z i r a n je ž e l j e z a p lu s p r iv id n u snagu, k o lik u sekundarno p r e d a je
potroSaču#
2 .3 S tru ja m a g n etizira n ja i g u b io i
2*31 S tru ja m a g n etizira n ja i g u b ic i U Ž e lje z u
Za u zb u d jiv a n je magnetskog p o l j a u je z g r i tra n sform a tora p o tr e b n i

su proaa zakonu p r o t je c a n ja uzbudni a m p erza voji» k o j i će o v i s i t i 0
p o tr e b n o j v e l i č i n i magnetskog tok a u j e z g r i , geom etrijsk im d im e n z ija
ma je z g r e , t e o magnetskim k a ra k teristik a m a lim ov a , i z k o ji h j e j e z
g ra načinjena#
L
S I. 2 ,3 1 -1
G ra fičk a k o a s tr u k o ija sa od red jiv & n je s t r u je m a g n etizira n ja
z a o s ta je za naponom mreže za $0° » Osnovni, harmonik druge kom

ponente je u f a z i sa naponom m reže, pa je t o radna komponenta,
k o ja nađokn&djuje g u b itk e h is t e r e z e u j e z g r i . Ovi g u b ic i se mogu
o d r e d it i p la n im etrira n jem p e t l j e h is t e r e z e . To je p r i l i č n o muko
trpan p o s a o , pa se za to u prak si u p o tr e b lja v a ju em p iričk e formu
l e . O blik p e t l j e h is t e r e z e je ovisa n o k v a l i t e t i tran sform a torsk og
lim a . O pćen ito možemo r e ć i da su g u b ic i u masi od 1 kg p r o p o r
c io n a ln i n e k o j p o t e n c i j i maksimalne v r ij e d n o s t i in d u k c ije , te
b r o ju p ro m a g n e tizira n ja u sekundi t j . f r e k v e n c i j i m reže. Tako
dobijem o za s p e c if ič n e gu bitke h is t e r e z e
n a s t a v lja n je s t r u je m agnetizirali ja na radnu i

ja lo v u komponentu
-1 7 -
li
Eksponent "x " n i j e kon stantne v e l i ć i n a , ve<5 se m ije n ja ea in d u k o i-
jom. Do 1 I iz n o s i oko 1 ,6 , izm edju 1 i 1 ,6 T p r ib liž a v a
se 2 , a kod v e ć ih in d u k c ija Još b it n o r a s t e . Nema, m edjutim , neke
o d re d je n e z a k o n it o s t i za sve m a t e r ija le .
Radna komponenta s t r u je m a g n e tizira n ja prema tome i z n o s i t
S tr u ja * m edjutim , j o š u v ije k n i j e potpuna s t r u ja

m a g n e t iz ir a n jiT ž e lje z a , j e r ne uzima u o b z ir v r t lo ž n e s t r u j e . Pro
mjena tok a in d u c ir a u je z g r i v r t lo ž n e s t r u j e , k o je su zbog B is to
radnog o tp o ra u f a z i sa .induciranom elektrom otornom s ilo m . Da se
p o n iš te am perzavoji t i h s t r u ja mora i z mreže p o t e ć i dodatna s tr u ja
i v , k o ja će ta k o d je r b i t i u f a z i Ba elektrom otornom s ilo m , pa p r e
ma tome i sa primarnim naponom. Na s i . 2 ,3 1 -1 je uortan a i ta
B tru ja i v , k o ja n adoknadjuje g u b itk e v r t lo ž n ih s t r u ja u J e z g r i.
E fek tivn a v r ije d n o s t t e s t r u je iz n o s i
g d je je Ei in d u cira n a elek trom otorn a s i l a u namotu, a P„

r e ,v
g u b ic i v r t lo ž n ih s t r u ja . Ta s t r u ja ima s in u s n i o b lik , pa je n je z in a
maksimalna v r ije d n o s t
S a s ta v i janjem Jezgre i z aedju sobn o. i z o l i r a n i h ,, t t ? , tra n s fo r m a to r -

s k ih JCu&ava-uSaXi£6_.fl^rej5ayamo _gubitke v r t lo ž n ih e t r u j a , no ne ino-'
Ženo ..Ih. Ipak u p o tp u n p sti s p r i j e č i t i . Što bu lim o v i t a n j i t o su ma
n j i g u b ic i v r t lo ž n ih e tr u ja * Danas se o p ć e n it o u p o tr e b lja v a ju tr a n s -
f o r o a t o r e k l lim oviT d e b ljin e 0 ,3 5 mm« S n iž e n je gu b ita k a v r t lo ž n ih
B tru ja p o s t iz a v a s e , osim to g a , povećavanjem e le k t r ič k o g o tp o ra l i
mova, j e r ae tad a uz i s t u fo rm a o iju e le k t r ič k o g p o l j a u lim u , d o b i
ju manje v r t lo ž n e s t r u je « U tu svrhu se lim o v i le g l r a j u sa e i l l o l j e m ,
no n a jv iš e do 4 ,5 % , Jer se time povećava tv r d o ć a i k rh k ost lim a ,
što ima za p o s lje d lo u b rz o o tu p lje n J e odnosno is t r o š e n je noževa i
S ta n ci kod obrade lim a« Baš r a d i to g a se kod dinamo*limova za r o t a
c io n e e le k t r ič n e s t r o je v e lim j o š manje l e g i r a , j e r Je u p it a n ju ž i
votna dob skupih š ta n ol*
V rtlo ž n e s t r u je ra stu p r o p o r c io n a ln o sa ihdu olr& nim -napon om jpa
prema tome p r o p o r c io n a ln o sa in d u k cijom 1 frek v en cijom * P ošto gubToi
v r t lo ž n ih s t r u ja ra s tu sa kvadratom s t r u j e , dobijem o za s p e c if ič n e
gu b itk e v r t lo ž n ih s t r u ja , t j * gu b itk e po kilogram u mase
Gubitke u ž e l j e z u raBunamo u v ije k na osnovu B p s c ifić n ih gu bitaka

kod f r e k v e n c ije 50 Hz i in d u k c ije 1 T odnosno 1 ,5 T , k o je
tr e b a za svaku k v a lit e t u lim a posebno mjerenjem, u s t a n o v it i. Za dru
ge in d u k o lje i druge f r e k v e n c ije izračunavam o ukupne gu b itk e u ž e
l j e z u pomoću jednadžbe
-2 2 -
50
g d je Jai
P fq kf = ® P °C "B u b ici b is t a r e z e kod 1 T i 50 Hz na 1 kg lim a f
p f9Vf « e p e c -g u b ic i v r t lo ž n ih s t r u ja kod 1 T i 50 Hz na 1 kg lima
P o š to se eksponent Mx " r a z li k u je za razne k v a lit e t e lima i ra z

na iz n o s e in d u k c ije , ion ak o ne možemo to č n o iz r a č u n a t i gubit.-ce, pa
ee kod o p ć e n it ih proračunavan Ja g u b ita k a u ž e lje z u za razne pogon
ske p r i l i k e (u z e v š i u o b z ir da su g u b io i v r t lo ž n ih s t r u ja kod su
vrem enih lim ova m a len i) slu žim o Jednadžbom;
pw = s p e c . ukupni g u b io i u Ž e lje z u kod 1 T i 50 Hz.
Ako, m edjutim , že lim o t o č n i j e p o z n a v a ti gu b itk e u ž e lje z u za n e

k i konkretan s l u č a j , onda se slu tim o dijagramom s k rivu lja m a g u b i
tak a la b o r a t o r iJ a k i snim ljen im za d o t i č n i tra n a fo rm a to rsk i lim , ko
je g a želim o kod g ra d n je tr a n s fo rm a to ra u p o t r e b i t i . Takav dijagram
s p a o i f i č n i h g u b ita k a u Ž e lje z u , za razne v r ij e d n o s t i in d u k o ije uz
konstantnu f r e k v e n c iju , prik aza n Je sa razne k v a lit e t e tran sform a-
to r a k ih lim ova na s i . 2 .5 1 -3 *
P o s l i j e ra ta p o č e l i eu Am erikanoi s produkoijom t z v . o r i j e n t i
ran ih ( h i p e r s i l - , t e k s t u r - ) lim o v e , kod k o jih ee pomoču od red jen og
te h n o lo šk o g p r o c e s a , t j . hladnim v a lja n je m i termičkom obradom ,po
s t i ž e m olekularna o r iJ e n t ir a n o s t u magnetskom p og led u u pravcu va
l j a n j a , tako da su s p e c i f i č n i g u b io i kod m a g n e tizira n ja u tom prav
cu znatno m anji od e p e o i f i č n i h g u b ita k a k la B ič n ih , t o p lo v a lja n ih
lim o v a . Radi o r i j e n t i r a n o B t i u prav cu v a lja n ja su g u b ic i okom ito
na t a j pravac j o š znatno v e ć i od g u b ita k a k la s ič n ih t o p lo v a lja n ih
lim o v a . T o, n aravn o, z a h t ije v a posebnu k o n e tru k o iju J ezg re, tj.
takovu k o n e tr u k o iju , da e i l n i o e u v ije k p r o la z e samo u pravcu v a l j a
n ja .
Ha s i . 2 . J l- 3 p rik a za n Je dija gra m p r o s je č n ih s p e c i f i č n i h gu
b ita k a za t o p lo v a lja n e lim o v e , ka k ovi se danas normalno u p o tr e b
l j a v a j u u s e r i j s k o j p r o i z v o d n ji . G ubioi bu s n im lje n i Bpsteinovim
aparatom kod f r e k v e n o i je 50 Hz. S tv a rn i g u b ic i mogu o d s tu p a ti na
g o re i na d o l j e od v r i j e d n o s t i k o je d a ju te k r i v u l j e . P r a k t ič k i ra-
šunamo kod t i h o o l j i h t o p l o v a lja n ih lim ova ea 0 ,9 3 ® A g , a kod
hladno v a lja n ih lim ova sa 0 ,4 0 w A g . Na s i . 2 .3 1 -4 prikazane su
za i s t e lim ove k r i v u l je “ p rv og m a g n e tiz ira n ja " (d je v ič a n s k e k riv u
l j a ) ! t j . k r i v u l je na kojim a le ž e v r h o v i p e t l j i h ia t e r e z e za razne
maksimalne in d u k o ije . K r iv u lje a) odnose se na s la b o le g ir a n i đ i -
nam o-lim "F a lc k ” ( I t a l i j a ) . K r iv u lje označene sa b ) p r ik a z u ju ka
r a k t e r is t ik e t o p lo v a lja n o g tr a n s fo rm a to rsk o g lim a Armco T r a n -co re ,
dok Ip rlv u lje o ) p r ip a d a ju hladno valjan om lim u Armco o r ie n te d
U-6 * .
K v a lit e t t r a n s f orm a torsk ih lim ova n i j e od red jen samo gu bicim a,
več i k r iv u ljo m m a g n e tiz ira n ja t j . in du k cijom k o ju on p o s t iz a v a
kod o d re d je n e ja k o s t i p o l j a , odnosno o d r e d je n ih amperzavoja po me
t r u . I kod to g a se u Još v s č o j m je ri poka zu je p red n ost hladno va-
-2 3 -
S l . 2 .3 1 -5
S p e c i f i č n i g u b io i u ž e lje z u
a) dinamo lim "F a lck " ( I t a l i j a ) d e b ljin e 0 ,5
b) to p lo v a lja n i tr a n s fo r m .lim '‘ Armco T ra n -core 6" d e b l j . 0,356 ma
c) o r ij e n t ir a n i lim "A rm co-orien ted M-6X" d e b ljin e 0,356 mm
lo a n ib lim ova, k o j i im aju strm iju k r iv u lju m a g n etizira n ja nego nor
malni lim o v i. Hala s t r u ja m a g n e tiz ira n ja , kao i m ali s p e c i f i č n i gu
b i c i , d o z v o lja v a ju gradnju tra n sform a tora sa večom in d u k cijom , pa
se tako smanjuje te ž in a tra n s fo rm a to ra .
U zadnje vrijem e se več d osta p iš e 0 u sp je lim la b o r a t o r ijs k im
pokusima, da se iz r a d e o r i j e n t i r a n i tran a form a torsk i lim o v i, k o j i
im aju p o v o ljn a s v o js t v a u dva okom ita p rav oa, a tek u pravou tr e č e
o s i k oord in a tn og sistem a im aju povečane g u b itk e , lied ju tim , Još n i je
u s p je lo da se p r o iz v o d n ja ovakovib lim ova o s v o j i i u in d u strijs k o m
s m islu .
U t je c a j v r t lo ž n ih s t r u ja možemo p r e n i j e t i i na s t a t ič k u p e t l ju
t o k - s t r u ja , te kao r e z u lt a t dobijem o p r o š ir e n je te p e t l j e , kao što
Je to naortano na s i . 2 .3 1 -1 > Ako smo im a li Jezgru kon stantnog
p r e s je k a , možemo tok p re ra ču n a ti na in d u k c iju , a s t r u ju na ja k o s t
magnetskog p o l j a i tako dobijem o dinamičku p e t l j u h ie te r e z e lim a .
Dinamička p e t l j a h ie t e r e z e j e , prema tome, š ir a od s t a t i č k e , a
-2 4 -
S l . 2 .3 1 -4
K r iv u ljo p rvog m a g n e titira n ja
a) dinamo lim "i-a lok " ( I t a l i j a ) d e b lj in e 0 ,5 mm
b ) t o p lo v a lja n i tr a n s fo r m .lim "Armco T ran -oora 6" d s b lJ ,Q ,3 5 6 mm
c ) o r i j e n t i r a n i lim "A rm oo-orien ted M -6I" d e b ljin a 0 ,3 56 mm
-2 5 -
n je z in a p o v rš in a Ja Jednaka ukupnim gu b ia ia a u ž e lje z u za vrijem e

Jedne p e r io d e . Kako v r t lo ž n e s t r u je ra stu sa kvadratom fr e k v e n c ije
t o <Se sa povećanjem f r e k v e n o ije r a s t i i š ir in a dinam ičke p e t l j e h i s -
t e r e z e . D e b lji lim o v i im aju ta k o d je r š ir u dinamičnu p e t l j u h is t e r e z e .
Ha s i . 2 .3 1 -5 ® prikazana Je s t a t ič k a i dinamička p e t l j a lim a Armoo-
o r ie n te d K-6x i t o za lim d e b ljin e 0,3 56 i fr e k v a n o iju 60 Hz,
dok eu na s l . 2 . 3 1 - 5 b prik azane p e t l j e lim a Armco T ran -oore 6 s n im lje
ne kod 50 Hz za lim d e b ljin e 0 ,3 5 6 mm.
S I. 2 -3 1 -5 a
P e t l je h is t e r e z e lim a "A rm oo-orien ted M-6x"
a) s t a t ič k a p e t l j a h is t e r e z e
b ) dinam ička p e t l j a za lim d e b ljin e 0 ,3 56 mm sn im ljen a kod
60 &
- 26.
I z t i h k r i v u l j a vidimo kako su kod o r i j e n t i r a n i h limova

m ali g u b ic i h i s t e r e z e , t e da v e ć i d io g u b ita k a p r e d s t a v lja ju gu
b i c i v r t lo ž n ih s t r u ja , k o j i su p r ib l iž n o i s t i kao i kod to p lo va
l j a n i h lim o v a . O ž ito j e , t a k o d je r , da se ubuduće z n a č a jn ije ama -
n je n je g u b ita k a može p o s t i ć i j o š samo sm anjivanjem gu bitaka v r t -
lo ž n ih s t r u ja .
Dinamićke p e t l j e h is t e r e z e možemo sn im ati d ir e k tn o o s c ilo g r a fs k im
putem, i t o ta k o da na h o r iz o n s t a ln i o t k lo n s k i sistem o e o ilo g r a f a
dovedemo pad napona, š t o ga č i n i s t r u ja m a g n e tizira n ja na jednom
radnom o tp o r u , a na v e r t i k a l n i sistem za If/2 zaokrenutu e le k t r o
motornu s i l u . P o s t o je t a k o d je r i druge p r e o i z n i je m etode.
I z d o sa d a šn jeg i z l a g a n ja s l i j e d i , da, ako je napon mreže
S.,~f2U4 c o s cot , *a s t r u ju m a g n e tiz ira n ja ž e l j e z a i v r i
je d i s l i j e d e ć i i z r a z ■
ift= f 2 ( l4sin w t *I^sin 3 cot+l',sin 5 co t+ ....
■f^’ cos col+!gCOs3 cot+lgcos 5 cot+ )
S t r u ja I j" je je d in a radna komponenta, t j » je d in o ona može sa na
ponom mreže d a t i n ek i u ć in « Hjana e fe k t iv n a v r ije d n o s t je jednake
sumi e f e k t iv n ih v r i j e d n o s t i s t r u je h is t e r e z e 1^ i s t r u je I v ,
k o ja nadom ješta g u b itk e v r t lo ž n ih s t r u ja u j e z g r i .
Ta s t r u ja iz n o s i
S tr u ja Ij_* je č i s t o ja lo v a s t r u j a , k o ja ne povećava u č in s t r u je
m a g n e tiz ira n ja , nego samo n jen u e fe k tiv n u v r ije d n o s t * Već *je i z
Osnova e le k t r o te h n ik e p o z n a to j da n ek i ra d n i u č in mogu d a t i samo
iz m je n ič n i naponi i s t r u je k o j i su i s t e f r e k v e n c ije * Prama_tome,
v i Si h arm on ici ne mogu s a naponom mreže d a t i nikakav ra d n i u č in ,
nego sam o^povećavaju e fe k tiv n u v r ije d n o s t s t r u je m a g n etizira n ja *
O ni, d a k le ,'d je ltr ju '* k a 6 ja lo v a e t r u j a . Z ato i h za jed n o sa osnovnom
jalovom komponentom grupiram o u t z v . **č i s t u stru ju ^ m a g n etizira n ja
ŽekjazA.!.' , Č ija je e f e k t iv n a v r ije d n o s t jednaka
Kako je e fe k tiv n a v r i j e d n o s t -to g harmonika o p ć e n it o jednaka t
t o za s fe k t iv n u v r ij e d n o s t č i s t o s t r u ja m a g n e tiz ira n ja ž e l j e z a do

b ije m o iz n o s «
^Ft 'l i ? * # * # *
Ka t a j n a čin d e fin ir a n a j e radna i ja lo v a komponenta s t r u je m agneti
z ir a n ja ž e lje z a *
-2 7 -
Sl» 2 .J l-5 b
P e t l je h is t e r e z e lim a "Armoo T ra n -oore 6 "
a) s t a t ič k a p e t l j a h is t e r e z e
b ) dinamička p e t l j a za lim d e b lj in e 0 ,3 5 ć nm s n im ljen a kod 50 Hz
Jako 3^ , nagnetskog p o l j a u zračnom, rasporu Jezgre je proporoi.on aln a
magnetsko J ^ n iu k b i j i ,,p d n o a n Q _ t p k u ,p a č e st ru ja m a g n etizi ran Ja
zra čn og “ ra spor a ij- ~~ b i t i u f a z i sa tokom. Ta .s tr u ja p j^ d s t a v l j a ,
dakže 7 ~JalrrzU'5k6žponehtu 1 možemo "Je i z r a z i t i JednadTbom»
-2 8 -
ia - f 2 Jf s i n col
gdje Je
__ B m d
4"
Ta s t r u ja Je u f a z i sa osnovnim harmonikom č i s t e s t r u je m a g n e tizira -

n ja ž e lje z a « E fek tivn a v r ije d n o s t č i s t e s t r u je m a g n etizira n ja t r a n s -
form a tora / iz n o s i d a k le j
iL -fc u +£+$+■■■ \
Z ra čn i ra sp or n i j e imao nikakovog u t je c a j a na radnu komponentu s t r u je
m a g n e tiz ira n ja . E fek tiv n a v r ije d n o s t radne komponente 3© prema tome
jednaka 1
3 l
L ,= L + I .
E fe k tim a v r ije d n o s t ukupne s t r u je m a g n e tizira n ja iz n o s i t
/.= ( & £ = i a h+ i j +
Iz ove jednadžbe vidim o da s tr u ju m a g n e tizira n ja možemo p r e d o č it i i
pomoću v e k to rs k o g dijagram a ( v i d i s l « 2 . 3 1 - 6 ) i t o pomoću d v iju kom
ponenata« Jedna komponenta je č i s t o
radna i sin u sn a , a onu drugu, j a l o
vu, možemo p r e d o č i t i sa e k v iv a le n t
nom einusnom s tru jo m i s t e e f e k t iv «
ne v r i j e d n o s t i , k oju ima stv a rn a ne-
sin u so id n a s t r u ja /* • s t r u ja ma
g n e t iz ir a n ja , k oju dobijem o v e k t o r -
skim zb ra jan jem , ima i s t u e fe k tiv n u
v r ije d n o s t i i s t i s r e d n ji u čin kao
i stva rn a s tr u ja m a g n e tiz ir a n ja , te
prema tome p o to n ju to č n o nad om ješta,
ia k o je račun pomoću v ek torsk og d i
jagrama normalno moguć samo za iz m je
n ičn e v e l i č i n e i s t e f r e k v e n c i je , U
a n a liz i s lu č a je v a , kada se s t r u j i m a g n etizira n ja d od a je neka druga
komponenta osnovnog harmonika, kao kod o p t e r e ć e n ja tr a n s fo rm a to ra ,
p r e d s t a v lja n je s t r u je m a g n e tizira n ja pomoću ek v iv a le n tn e sinusne s tr u
je n i j e v iš e t o č n o . U s t v a r n o s t i b i se samo osnovni harmonik s t r u je
m a g n e tiz ira n ja morao v e k to rs k i z b r o j i t i sa dodatnom stru jom , pa b i
dru gi k o r ije n i z sume kvadrata e fe k tiv n e v r ij e d n o s t i tako dobivenog
osnovnog harmonika i k vadrata e fe k t iv n ih v r i j e d n o s t i v i š i h harmonika
dao e f e k t iv n i iz n o s re z u lta n tn e prim am e stru je,T t> b i b io s tro g o egzak
tan račun, a l i on z a h tje v a poznavanje v i š i h harmonika s t r u je m a g n e tizi
ran ja« Kako nam o v i o b ič n o n isu p o z n a t i, zadovoljavam o se da s t r u ju ma
g n e t iz ir a n ja nadom jestim o ekvivalen tn om sinusnom Btrujom , k oju možemo
v e k to r s k i z b r a ja t i sa o s ta lim sinusnim strujam a.K ako s t r u ja m a g n e tizira
n ja i z n o s i samo 4-8 % nom inalne s t r u j e , takav a p rok sim a tivn i račun
-29'
6© u v e ć in i s lu č a je v a b i t i z a d o v o lja v a ju ć i.
Ipak i takav račun za h tje v a nadomjesne sinusne S ls t e s t r u je mag
n e t iz i r a n ja . Na gotovom tran sform a toru Je možemo bez te š k o ća iz m je
r i t i , a l i p r ilik o m p r o je k t ir a n ja tra n sform a tora ona b i se m ogla i z
ra ču n a ti samo v r l o du gotrajn im računom t j » izračunavanjem vremenske
k r iv u lje s t r u je m a g n e tiz ira n js kao na s l . 2 . 3 1 - 1 i traženjem v e l i
čin a v iš ih harmonika pomoću F ou rierove a n a liz e . Da se t o iz b je g n e ,
uveden je pojam e fe k tiv n e v r ij e d n o s t i magnetskog p o l j a u J e zg ri H
d e fin ir a n izrazom s
"J h ,
H «=
g d je je a Č is ta s t r u ja m a g n e tizira n ja ž e lje z a
s s re d n ja d u ljin a e i l n i o a u ž e lje z u •
E fek tivn a v r ije d n o s t magnetskog p o l j a nam omogućuje jednostavan

račun s t r u je m a g n e tiz ira n ja , a može se la k o i z m j e r i t i Epeteinovim
aparatom, t j . m jerenjem e fe k tiv n e v r i j e d n o s t i s t r u je m a g n etizira
n ja i gu b ita k a kod ra zn ih in d u k o ija u j e z g r i « S lik a 2 .3 1 -7 nam da
je k r iv u lje e fe k tiv n e v r ije d n o s t i magnetskog p o l j a za lim o v e , č i
je smo k a r a k t e r is t ik e d a l i .
S lič n o k&o i kod gu b ita k a , može se e fe k tiv n a v r ije d n o s t magnet
skog p o l j a u J e z g r i, odnosno č i s t a s t r u ja m a g n e tiz ira n ja , i z r a z i t i
pomoću ja lo v e snage potreb n e za m a g n e tizira n je kilogram a lim a
(VAr/kg) za odredjen u in d u k ciju i odredjen u f r e k v e n c iju « Ako ozna
čimo sa t
2
Sf§ n p r e s je k je z g r e (m )
s re d n ja d u lji n a s i l n i c e u j e z g r i (m )
mpf= masa je z g r e (kg)
s p e c i f i č n a masa Jezgre (za Ž e lje z o 1 ,6 • 10^ kg/m^)
//^ = e fe k tiv n a v r ije d n o s t magnetskog p o l j a (A/m)
možemo p o s t a v it i Jednadžbu i
D . - 4,44-f S r 9 0 ,
mFe~ » -
gdje Je Pffjh specifična Jalova snaga kod indukcijo i fre

k v e n c lje f (VArAg) • Sredjivanjen Jednadžbe dobijemo uz frokvenci
Ju 50 Hz i
P n jr ^ ^ -^ ^ 0 2 9 2 8 ^ [lA / m ]
Tako možemo n p r. iz r a č u n a t i pomoću ja k o s t i p o l j a d o b iv e n ih za

B_ * 1 T i z k r i v u l ja za t o p lo i hladno v a l j a n i lim na s i . 2*31-7
m
s p o o ifiS n e gu b itk e Jalove snage :
-3 0 -
•a n orm aln i U . , P(r# = 0 ,0 2 9 2 '8 5 1 m 2,48 VAr/kg
“ oriJentir“ i u » 'P ^ n =0,0292-20 1 * 0,53 VA r/kg
i. 2 .5 1 -7
E fek tiv n a v r ij e d n o s t m agnetskog p o l j a na s in u s n i tok
*> dinamo l i t "F a lo k " ( I t a l i j a ) d e b ljin e 0 ,5 mm
t>)
o) o ri " Ar“ 00 T ra n -oore 6" d e b ljin e 0 ,5 5 6 mm
o r i j e n t i r a n i lim "A rm oo-orlen ted 1I-ĆX" d e b ljin e 0 ,5 5 6 mm
-3 1 -
Sa S i t 2 . 3 I-S su dani dija gra m i a p e o ifid n e Jalove snage za i s t e
m a te r ija le kao i n a p r ije d . Iz to g dijagram a možemo za razne v r i j e d
n o s t i in d u k c ije Ba iz r a ž u n a ti potrebnu ja lo v u snagu za m agn etizi
ra n je je z g r e , a zatim Jalovu s t r u ju m a g n etizira n ja ž e lj e z a i
S I. 2 . 31-8
S p eoifiS n a ja lo v a snaga za s in u s n i to k
a ) dinamo lim "l'a le k " ( I t a l i j a ) d e b lj in e 0 .5 mm
d) t o p lo v a lja n i t r a f o - lim "Armoo T ra n -o o re 6 " d e b lj in e 0 ,3 56
e) o r i j e n t i r a n i lim "A rm oo-orien ted M-6X” d e b ljin e 0 ,3 5 6 " *
52-
J edin a mana ovog računa je u tom e, Sto ee u t i o a j zra čn og raspora

ne može egzaktno u z e t i u račun* Za izra ču n a v a n je ukupne ja lo v e
s t r u je M a g n e tiz ira n ja slu žim o se jednadžbom :
k o ja , kako je n a p r ije d o b ja š n je n o , n i j e egzaktna a l i je za naš

račun d o v o ljn o točna* Z ra čn i r a s p o r, ion ak o mnogo o v i s i o načinu
p r o iz v o d n je , s i l i kojom stežem o je z g r u i drugim fa k to rim a , k o je ne
možemo u n a p rije d p r e d v i d j e t i , pa je s t r u ja v eč i sama p r i l i č
no n etočn o izra ču n a ta * Oaim t o g a , jed a n e m p lrlčk l f a k t o r k o r e k c ije
se t& k odjer mora u z e t i i z r a z lo g a . Što s v o js t v a lim a odstu p aju od
p r o s je č n ih v r i j e d n o s t i , k o je su dane na dijagram im a, a osim tog a ,
ona se j o š znatno m ije n ja ju p r ilik o m obrade lim a« Osim to g a , po*
s t o j i znatan u t j e c a j p r i t i s k a s te z a n ja je z g r e , u g lo v a na j e z g r i ,
p r e k r iv a n ja u zračnom ra sp oru it d « Ipak su te k r i v u l je k o ris n e za
U8p o r e d jiv a n ja m agnetskih k v a lit e t a ra zn ih lim ov a , kao i za p r i
b liž n o izra ču n a v a n je e fe k tiv n e v r i j e d n o s t i s t r u je m a g n etizira n ja
tra n sfo rm a tora «
9*32 d u b io ! u bakru
G-ubioi u bakru tr a n a fo r m a to r a 'o d r e d je n i su jednadžbom
Redne o tp o re dob ijem o jednadžbom
» d u lji n a v o d ič a u m
2
q m p r e s je k v od id a u m
J = s p e o i f i d n i o tp o r vodiSa kod 20° C
Za n aaote tr a n s fo r m a to r a d o la z i p r a k t ič k i i s k l j u č i v o u o b z ir e le k -
t r o l i t l d k i bakar k o j i ima 9 * 0 , 0 1 7 5 . A lu m in ij se j o š
u v ije k ekonomski ne i s p l a t i , pa n a ila z im o na prim jenu a lu m in ija
samo u I znimnim s lu ž a je v im a , n p r. u s lu d a ju r a ta u onim zemljama
k o je oa k u d jeva ju bakrom. ’
R azvijanjem g u b ita k a , t j . J ou lov e t o p lin e u bakru tran sform a
t o r a , ren te tem paratura b a k ra , a tim e i o tp o r prema Jednadžbi i
R t-R J U o C A B )
-5 5 -
gd je Je i
= tem peratura t o p lo g bakra, kod k o je otp or iz n o s i Rf
■v>w = tem peratura hladnog b a k ra , kod k o je otp o r iz n o s i
za bakar to£«0 t °o 39
za a lu m in ij i*taO,oo4
ratu ru se odnose i g o r n ji p od a oi o s p e cifičn o m otp oru " ? " kao

i p o d a ci o temperaturnom k o e f i c i je n t u 1% '* «
O brnuto, mole bo iz r a č u n a v a ti tem peratura bakra u toplom sta n ju
mjerenjem o tp o ra u hladnom sta n ju ' * u " i otp ora u toplom s t a -
n ju " Rf " prema jed n a d žb i i
^ = & B * (2 3 5 + * u h * H
Hhi
U te h n io i volim o ra ču n a ti sa s p e c ifič n im v r ije d n o s tim a , p og otovo
sa onima, k o je e e mnogo ne m ije n ja ju « Tako npr« znamo i z is k u s t v a ,
da se s p e c if ič n a o p t e r e ć e n ja bakra kod nominalne s t r u je , obzirom na
dopuštena z a g r ija v a n ja i g u b itk e , mnogo ne m ije n ja ju t
kod suhih tra n sform a tora r= 1,5-2 . 10^ A/m^

kod u ljn ih tr a n s fo rm a to ra /"• = 2 ,5 - 5 ,5 . l o ^ A/m^
Iz s p e c if ič n o g o p t e r e ć e n ja bakra možemo iz r a č u n a t i s p e o i f i č -
ne gu b itk e u bakru t
m cu—*im-iCu Q
PCu ■ g u b io i u bakru u f
mCu» masa Taakra u kg
*Cu = spaoifidna masa bakra = 8,92
8,9 2 . 10^
IO5 kg/m}
■34
Po VDE p r o p i s i m a s e uzima da b a k a r a&mota u toploca^pogonskoa

s t a n j u t r a n s f o r m a t o r a i l i » t r o j a ima te m p e r a t u r u 75 <■?»
t a te m p e r a tu r a n i j e točno u s t a n o v l j e n a .
Pomoću g o r n j e je d n a d ž b e možemo i z g u b i t a k a i s p e c i f i č n o g op

t e r e ć e n j a u b ak r u t r a n s f o r m a t o r a i z r a č u n a t i t e ž i n u b a k r a i o b r
nuto* Ako nam e p e o i f i č n o o p t e r e ć e n j e b a k r a n i j e p o z n a t o , možemo
barem od p r i l i k e r a č u n a t i .
Radni pad napona i g u b i c i u bak ru »u o d r e d j e n i jednadžbama i
Ur=JR frl*-R.Ur-l
Ove v r ij e d n o s t i volim o ra d i p r e g le d n o s t i iz r a ž a v a t i u postocim a

nomi.neJ.nih v r i j e d n o s t i * t j * on ih v r i j e d n o s t i , za k o je je tr a n s
form a tor gradjen *
.. W U - tO O -l-R y
u„ ' u„ *
100 & 100 13„ R _ lOOlnR „

P
Ti “ U ’ I
u n Jn " uu n 9
Dolazimo do in te r e s a n t n o g za k lju čk a da je p rooen tu a ln a v r i j e d
n o st gu b ita k a u namotu jednaka p r o c e n t u a ln o j v r i j e d n o s t i radnog
pada napona u namotu*
A-«*/• - ur°0°
2.4 Rasipanja
UagziAtako., s iln io e _ ee ne z a tv a ra ju ,sa m o k ro z ž e lje z n u je z g ru

tra n s fo r m a to r a , ia k o jamn t o kod . idaLanog tra n s fo r m a to r a p r a t p o s t a -
V l j a l i ,.. ve<ž_i _ k .co i.ira k , -od n oan o,,..b olje r e č e n o , svu gd je oko tr a n s
fo rm a to ra . U e l . 2 .4 -1 p rik a za n a je jed n a p o lo v in a jed n o fa zn o g
tra n sfo rm a tora u p r e s je k u sa ucrtan im s iln ic a m a .
S i l n i c e , k o je se z a tv a r a ju k roz z a v o je prim arnog i sekundarnog
s v it k a , oznaSavamo kao g la v n i tok " " , j e r t a j to k p r e d s ta v
l j a n o s io c a elek trom a gn etsk e veze izm edju oba s v it k a . S i l n i c e , k o je
se z a tv a ra ju samo oko z a v o ja prim arnog s v it k a , osnaSavamo kao ra -
s ip n i to k prim arnog s v it k a '■ " , k o j i p r ou zrok u je in d u c ir a n je
protunapona samo u primarnom s v it k u . T a j protunapon tr e tira m o kao
in d u k tiv n i pad napona u primarnom s v it k u , j e r se t a j napon ne pre -
55-
nada na sekundarnu stran u p$

prema tome p r e d s t a v lja iz g u b
l j e n i napon. To v r i j e d i analog
no 1 za ra a ip n i tok ” h r "•
Kako vidim o i z s i . 2 ,4 -1
ra sip n e s i l n i x e ae ne zatv&raju
oko Bvib za v oja p r ip a d a ju će g
namota, pa b i t r e b a lo u namotu
in d u o ir a n i napon ra ču n a ti t
d E(w ,i> Mt)

dt
Medjutim, p r a k t ić k i p o je d n o
stavim o f iz ik a ln u Bliku r a s ip -
nog toka tim e, da računamo 8a
Jednim f ik t iv n im ekvivalen tn im
rasipn im tokom " t f " , k o ji
in d u c ir a l e t i protunapon kao
» tv a r n i ra e ip n l tok i
d Z (w ,-4 > ,J d<P<r<

dt ~ w dt
Prema tome dobijem o jed n o
stavnu f iz ik a ln u s lik u gla vn og
toka i ra s ip n ib tok ov a prema
S l .2 .4 -1 al* 2 * 4 -2 . U $ 1 .2 .4 - 2 p r ik a
Hagnetako p o l i « o p t e r e ć e n o g zani su da kle f i k t i v n i t o k o v i,
transform atora k o jih s l i n i o * id u i l i eamo oko
s v ih z a v o ja prim arnog namota
» * , i l i samo oko s v i h z a v o j a sekundarnom namota ” ili
pak samo 0 * 0 e v i h z a v o j a primarnog 1 sekundarnog namota
dok u i s t i n u prema s i . 2 . 4 - 1
ima B i l n i o a , k o j e samo d j e l o
mično o b u h v a ć a ju z a v o j e Jednog
y 1 1 1 drugog na mota. T o k o v i n a c r
t a n i na s i . 2 . 4 - 2 p r e d s t a v l j a j u !
__ . i ? ?
» noaent&sa v r ije d n o s t p r i
marnog d i j e l a glavn og t o k a , t j ,
k o j i obuhvaća sve z a v o je prim ar
i L ' 1 nog i sekundarnog namota u s lu
ča ju da samo k roz p r im a m i na-
mot t e č e s t r u ja \
* g la v n i to k za s l u č a j da
samo k ro z sekundarni namot te č e
ll 1 s t r u ja i.2 l
%rt » prim arn i r a s ip n i tok j
=» sekundarni r a s ip n l tok ,
S I, 2 .4 -2
P r e d s ta v lja n je magnetskog p o l j a
tra n sform a tora pomoću "nadomJes
n ih tok ova"
Ukupni tok , za s lu č a j da teče samo primarna s t r u ja , iz n o si
jit *
Um jesto da računamo sa tokovim a , možemo ra ču n a ti sa prim am im i n -
d u k tiv iteb om , k o j i Je Jednak ukupnom u la n čen ju to g a tok a kod B truje
1 A i
( 2 .4 - J )
u la n če n je g la vn og tok a prim ara sa za vojim a aekundara, kod s t r u je

1 A p r e d s t a v lja m ed J u ln d u k tlv itet izm edju prim ara i aekundara.
M= 1 2 .4 -4 )
L
V 'i
P rim a m i r a s ip n l in d u k t iv it e t Je Jednak t
I z jednadžbe ( 2 .4 - J ) dob ija m oi
a ■P.
W1
Ako ovamo stavim o i z jednadžbe (2 .4 -4 ) d ob ijem oi

V*
A _ M -i, (2 .4 -5 )
u tt
Ha t a j n a čin d ob ijem o konačno za p rim a rn i ra e ip n i i n d u k t iv it e t i
( 2 .4 - 6 )
j j W< Wt J ^ Wt
A n alogn la računom d ob ijem o za sekundarni ra e ip n i in d u k t iv it e t
(2.4 -7)
L ^ L ^ M
dok au p r im a m i i sekundarni r a s ip n i o t p o r i o d r a d je n i sa i
Xû>£^ , Xt r * c o L j ,
V e lič in u r a s ip n ib tok ov a možemo k a r a k t e r i z ir a t i na t a j n a č in , da

ra s lp n e tok ov e s ta v lja m o u om jer sa glavn im tokovim a. P r i tome se
mogu č i n i t i ra z n i o m je r i. Kako u t e h n io i p roračun avanja t r a n a fo r -
m atora n i je važno k o l i k i pad napona otp a da na p rim a m i a k o l i k i na
sekundarni namot, slu žim o se danas naJčeSče B lon delovlm fak torom
r a s ip a n ja , k o j i k a r a k t e r iz ir a ukupno r a s ip a n je tra n s fo rm a to ra .
B lo n d e lov f a k t o r Je d e f in ir a n Jednadžbom t
^ LU M * , M1
-5 7 -
Eada osma r a s ip n ib s i l n i c a onda ja
odnosno
; < T »0
O brnuto, ako su sva s i l n i c o ra s ip n o , onda Je i
M =0 ; (T=V
2 .5 V ek torsk i dijagram tra n sform a tora
2.51 Potpun v e k to r s k i d iJ agrarni
Ako nadopunimo v e k to m k i dijagram iđ o a ln o g tra n sform a tora prema

« 1 . 2 . 2 -6 sa dodatnim uplivom radnog o t p o r a , r a s ip a n ja i gu bitaka
u ž e l j e z u , onda dobivamo potpu ni v e k to r s k i dijagram tran sform a tora
prema s l . 2 . 5 1 - l a sa in d u k tiv n i t o r o t , i 2 . 5 1 - l b sa k a p a o it iv -
ni t o r o t .
G ubici u ž e lje z u so mogu p o k r iv a t i eamo radnom stru jom , k oju
p rim a m i namot uzima i z m reže. Označimo l i ovu radnu s t r u ju sa
* možemo p o s t a v i t i Jednadžbu 1
V ek tora k ia zbrajan jem o t r u je m a g n e tiz ira n ja " “ i s t r u je

" l " dobijem o s t r u ju praznog hoda " I - " . Sa "praznim hodom"
označavamo u v ije k ono pogonsko s t a n je , kod k o je g Je tra n sform a tor
prim am o priklju čen na napon m reže, dok na sekundarnoj s t r a n i n i j e
p r ik lju č e n nikakav te r e t.
Zbog pada napona na radnim otporim a i ra slp n lm in d u k tiv it e tim a ,

v r i j e d i t i ča sada za prim arni i sekundarni krug » l i je d e d e Jednadžbet
Po 11 K irobh offovom zakonu mora za Jednu zatvorenu p e t l j u b i t i su

ma e le k tro m o to rn ih s i l a Jednaka sumi padova napona. U d r u g o j Jednad
ž b i je tJ2 s t a v lje n med Ju padove napona, j e r Je on jed n a k padu na -
pana na o tp o ru p o t r o ž a č a , t j .
U a* 3 a R + j 3 j X
-3 8 -
S l . 2 .5 1 -1 * S I. 2 .5 1 -lb
P otpu ni ‘v e k t o r s k l d ija g r a a tra n s fo r m a to r a kod
a ) In d u k tiv n og o p t e r e ć e n ja
b ) k a p a o it iv n o g o p t e r e ć e n ja
g d je au 1 1 I ra dn i i in d u k tiv n i o tp o r p o tro S a ća . Iz t i h Jednadžbi

možaiio Jednostavno n a c r t a t i vek torsk u s l i k a napona za prim arn i i
sekundarni k ru g. V ektor radnog pada napona " Ur " j e i s t i na s i .
2 . 5 1-2 u pravcu V ektora s t r u j e , dok v e k to r in d u k tiv n o g pada napona,
odnoBno ra sip n og pada napona •' Ur " , p r e th o d i za kut od 90° vek
to r u s t r u j e .
j a
U n x J i^ i
U rr M
U r ^ jJ A i
-39-
P r a k t i Č k i kod v e k t o r s k i h d i ja g r a m a
t r a n s f o r m a t o r a v eće snage zanema
rujemo s t r u j u praznog hoda " l o " »
j e r ona i z n a š a te k k o j i p o s t o t a k
nominalne s t r u j e " I n ‘* ; ta d a d o b i
jemo p o j e d n o s t a v n j e n i v e k t o r s k i d i
jagram , k o j i j e za i n d u k t i v n i t e r e t
p r i k a z a n na s i . 2 . 5 1 - 2 . Kod c r t a n j a
v e k to rsk ih dijagram a p r e t p o s t a v l j a
l i smo da j e s ek un darn i b r o j z a v o j a
je dnak primarnom, š to u s t v a r i s k o
ro nikad n i j e s l u č a j . Mi, medjutim,
možemo u v i j e k sve sekundarne v r i j e d
n o s t i p r e r a č u n a t i ta k o , kao da s e
kundarn i na not ima i s t i o r o j z a v o ja
kao p r im a r n i namot, odn osno,kako to
ob ič no kažemo, možemo sek undarne
v r i j e d n o s t i r e d u c i r a t i na primarnu
s t r a n u , t a k o , da sve pogonske o so
b in e t r a n s f o r m a t o r a o s t a j u ne prom i
j e n j e n e , t j . da g u b i c i , p r o c e n t u
a l n i p a d o vi napona, t e ž i n a i s p e
c i f i č n o o p t e r e ć e n j e o akra na sekun
d a r n o j s t r a n i o stan u n u p r o m i J e n j e n i .
Sve na pr im arnu s t r a n u r e d u c i r a n e
v r i j e d n o s t i označavamo s indoksom
c r t i c a go re ( 1 ) ,
R e d u c ir a n je sek u n d a r n ih v r i j e d
n o s t i ne s m i j e nam m i j e n j a t i p r i
marne v r i j e d n o s t i , a t o će b i t i samo
SI. 2 . 5 1 - 2 t a d a , ako mag netske p r i l i k e u t r a n s -
P o jad n ostav n jen i v e k to rsk i fo r m a t o r u o s t a n u n e p r o m i je n jo n e .
d i ja g r a m t r a n s f o r m a t o r a Ako j e m ag netsk i tok n e p r o m i j e n j e n ,
im at će r e d u c i r a n a s e k u n d a m a e-
le k t r o m o t o m a s i l a , t j . s e k u n d a m a e l e k t r o m o t o r n a s i l a uz 4 *2
B li je d e ć i izn o s;
R ed u cirana s e k u n d a m a s t r u j a " mo r a jednako d j e l o v a t i na

magnetsko p o l j e kao i s t v a r n a s t r u j a '* 3amo onâ *
ako su s t v a r n i i r e d u c i r a n i a m p e r z a v o ji j e d n a k i . Mora d a k l e b i t i :
■wa
odnosno Wa - j
"'a “ W4 ^2
Izra čunajm o k o l i k a j e r e d u c i r a n a s e k u n d a m a snaga?
Red u cirana sekundarna snaga j e je d n ak a s t v a r n o j s n a z i , Računanje 3

r e d u c i r a n i m sekundarnim v e l i č i n a m a z a d o v o l j a v a d a k l e i p r i n c i p 0 -
državan ja e n e r g ije .
-4 0 -
t i u b ic i u sek u n d aru , r a č u n a n i b i l o s r e d u c i r a n i m i l i s tv a r n i m
v r i j e d n o s t i m a , mo raju o i t i i s t i t j .
t e ta ko dooijemo za r e d u c i r a n i s e k u n d a r n i o t p o r s l i j e d e ć i i z n o s ;
Analogno d o b ije m o :
To s l i j e d i i z u v j e t a , da r e l a t i v n i i n d u k t i v n i pad napona (pad n a

pona i z r a ž e n u p o s to cim a ukupnog napona) mora b i t i za r e d u c i r a n e
kao i z a s t v a r n e v r i j e d n o s t i i s t i .
Ako uz b i l o k o j i odnos p r im arno g i sekundarnog b r o j a z a v o ja r a
čunamo e ovako r e d u c i r a n i m sekundarnim v r i j e d n o s t i m a , o s t a t i ćo s v i
d o s a d a pokazani v e k t o r e k i d i j a g r a m i t r a n s f o r m a t o r a n e p r o m i j e n j e n i .
2 .52 Sm je r i n d u c i r a n o g napona i c-znako s t e z a l j k i
Pogledom na do s a d a uvedene v e k t o r e k e d i ja g r a m e t r a n s f o r m a t o r a ,
la k o b i s e moglo u p r v i mah p o m i s l i t i da j e nnpon sek u n d a r n ih s t e
z a ljk i " l l 2 "» s u p r o tn o g p o l a r i t e t a u odnosu na p rim arn i nar on
” Z/, ” • M edjutim , p o đ r o o n i j a a n a l i z a p o k a z u j e , i a to u našom s l u
č a ju n i j e t a k o . P r i l i k o m c r t a n j a r e k t o r s k i h d i ja g r a m a p r e tp O a ta v -
l.ja n o j e da su p r i m a r n i i se k u n d a r n i na m o taj namotani u istom s m je
ru oko magnetske j e z g r e , t e da prema tome p r o m j e n j i v i m agnetski tok
i n d u c i r a izm sdju po č etn e i k r a j n j e s t e z a l j k e primar nog 1 s e k u n d a r
nog namota napon i s t o g s m j e r a . 2bog t o g a su u vek torskom d ija gram u
e le k t r o m o t o r n e e i l e M M i " " c r t a n e u istom s m je r u . Na
81. 2 .5 2 -1 n a c r t a n j e ponovno ovako namotani i d e a l n i t r a n s f o r m a
t o r ; za p r i m a m i k ru g mora po 1 1 K ir c h h o ffo v o m zakonu suma napona
o i t i je d n ak a n u l i , pa za i -
d ea ln i tran sform a to r v r i j e d i
U,, + -0
odnosno
U naSem s tru jn o m krugu ima,

dakle, M ” s up ro ta n s m jer
nego " ". To z n a č i , da
ako n p r . u odredjenom t r e n u
tk u ima R s t e z a l j k a g e n e
rato ra po zitivn i p o la rite t,
mora i e le k t r o m o to r n a s i l a
i n d u c i r a n a u primarnom namo
t a j u i m a t i na s t e z a l j k i " j e
dan*' p o l a r i t e t i tako
držati ra v n o te ž u
primarnom naponu ■' U, " , M edjutim , za n ek i v a n js k i p o tr o S a č , npr.
v o ltm e ta r, s p o je n na prim arne s t e z a l jk e tr a n s fo rm a to ra , 3U i gene
r a to r i prim arni nam otaj p a r a le ln o s p o je n i, t j , d je lu ju kao dva pa
r a le ln o sp ojen a g e n e ra to ra i s t o g napona. Za nekog va n jsk og p o tro š a
ča imaju dak le i napon g en era tora " U, " i in d u c ir a n i protunapon
primarnog s v it k a " £f " i s t i am jer, t j . t j e r a l i b i kroz potroS a č
s tr u ju u isto m sm jeru, P ro tu e le k zro a o to rn a s i l a " " Je prema
tome suprotna naponu " U1 " samo u promatranom primarnom BtruJ-
nom krugu, dok za va n jsk og prom atrača Je " <?f " i s t o g sm jera kao
i " U, " • U v e k to rs k ia dijagram im a smo, m is le ć i na z a tv o re n i s t r u j
n i krug, c r t s l i " £t " suprotno od ■' U, " , Zatim smo, zbog ia t o g
om jera naaatanja prim arnog i sekundarnog n am otaja, c r t a l i i e le k
trom otornu s i l u sekundarnog nam otaja ” " u istom smjeru kao i
" “ . Ovako n a c rta n i am jer sekundarne elek trom otorn e s i l e zn a či
u e tv a r n o s ti t o , da, kada b i sekundarna elek trom otorn a B ila d j e l o
v a la u primarnom krugu, d je lo v a la b i Jednako kao i primarna e le k
trom otorna s i l a " £ , " , t j . d je lo v a la b i p r o tiv n o od prim arnog na
pona " Uj " , Za nekog Vanjskog prom atrača ima napon " ll^ " na o t
poru H , k ojim je o p te re će n aekundar, kao i elek trom otorn e e i l e
** (,t ” i n £ j n, i s t i sm jer kao i prim arni napon " !/, " . Iz
svega ovoga vid im o , da uz i s t i sm jer nam etanja prim arnog i sekun
darnog nam otaja, napon izm edju poffetne i k r a jn je s t e z a l jk e ( 3 1 4 )
sekundarnog nam otaja ima za va n jsk og prom atrača i s t i p o la r ite t , i l i
b o l j e rećen o ie t u fa z u , kao i napon l 2medju p očetn e i k r a jn je s t e
z a ljk e (1 1 2) prim arnog n am otaja, G ov oreći o p o č e tn o j i k r a jn jo j
s t e z a l j c i , m islim o p r i tome o t o č k i i z k o je je za p o če to nam etanje,
i o t o č k i u k o j o j je ono zavrSeno, U s lu č a ju da su prim arn i i s e
kundarni namoti su p rotn o nam otani, b i l i b i t i naponi p r o t u fa z n i. U
e le k t r o t e h n ič k o j p r a k s i p o s t o je p r o p i s i , k o j i o d r e d ju ju , da se zbog
lakSeg s n a la že n ja ozn a či na tra n sform a toru k o je su prim arne a k o je
sekundarne s t e z a ljk e i s t o g p o l a r i t e t a . U tu svrhu s e , prama naSim
novim p rop isim a , jednofazn im tran sform a torim a ozn ačavaju primarne
s t e z a ljk a sa v e lik im slovim a D i Q , a sa la tim malim slovim a d
1 q sekundarne s t e z a l jk a , k o je im aju i s t i p o l a r i t e t kao i is to im e
ne prim arne s t e z a l jk e . Pri tome možemo s t e z a l jk e Jednog namota ozna
č i t i sasvim p r o iz v o lj n o , a l i će time b i t i potpuno od ređ jen e oznake
s t e z a l j k i drugog namota, prema tome, izm edju is to im e n ih s t e z a l jk i
se in d u c ir a ju n aponi i s t e f a z e . Dodamo JoB i.d r u g o p r a v ilo i S t r u je ,
k o je u la ze na isto im e n a s t e z a l jk e , m a g n e tiz ira ju Jezgru u istom
pravcu . Ovo p r a v ilo možemo la k o p r o v j e r i t i na s i . 2 ,5 2 - 1 , Ako b i po
p r a v ilim a o z n a č iv a li s t e z a ljk e tra n sform a tora prik aza n og na s l i c i
2 . 5 2 - 1 , o č i t o Je da b i sa D, Q đ i q t r e b a l i o z n a č it i redom
s t e z a ljk e 1 , 2 , 3 , 4 ,
Uzmimo sada da imemo isp ra vn o označen tra n sform a tor prema s l i c i
2 .5 2 - 2 , Treba n a c r t a t i takav v e k t o r s k i d ija gra m , u kojem će s v i na
pon i izm edju is to im e n ih s t e z a l jk i b i t i i s t o f a z n i . I z d oa a đ a ln jeg
iz la g a n ja je poznato da su kod id e a ln o g tra n sform a tora naponi izm e
d ju is to im e n ih s t e z a l j k i i s t o f a z n i . Da dobijem o istofa zn O B t napona,
potrebno je u p r i j e nacrtanom vektorskom dijagram u id e a ln o g tr a n s j
form atora b1 .2 .2 - 6 zaokren u ti v ek tore sekundarne stra n e za 180 .
Tako se d o b ije dija gra m prik aza n na e l . 2 . 5 2 - 3 , Dijagram je crta n
kao Sto ja u o b ič a je n o , sa sekundarnim v r ije d n o s tim a red uciran im na
prim ar. Ka i s t i n a č in , t j , zaokretanjem v ek tora sekundarne stra n e
za ISO0 , dobijem o i z s l . 2 . 5 2 - l a p otp u n i v e k to r s k i dijagram tr a n s
form a tora o p te re će n o g in du ktivn im p otroša čem . Takav dijagram p r ik a -
-4 2 -
«*1. 2 . 52-2 si. 2.52-3

V ek torsk i d ija gra m id e a ln o g t r a n s fo r
matora kod in d u k tiv n o g o p t e r e ć e n ja
z u je s i . 2*52-4 • Rada pogledamo ovako orta n e vek tora k e d ija g ra m e,

može nam u prvom tren u tk u i z g l e d a t i ču dn ovato Sto sekundarna s t r u ja
M " ima i s t i sm jer kao i prim arna s t r u ja *' Oi ” , pa možemo pomi
s l i t i da će o b je s t r u je m a g n e t iz ir a t i Jezgru u istom p ra v cu . Iz
t e o r i j e tr a n s fo rm a to ra znamo da primarna s t r u ja " C7, " mora nagne*
t i z l r a t i je z g ru su p rotn o nsgo sekundarna s t r u ja *' 7t' M, t j , p r o t j e
c a n ja t i h d v iju s t r u ja moraju b i t i medjusobno p r o tu fa z n a , Kakvu će
m edjutim , fa zu m orati Im ati prim arne i sekundarne s t r u j e , da b i t o
d o is t a b i l o ta k o , o v i s i o sm jeru raču na, k o j i smo na prim aru i sekun
darni u z e l i kao p o z it iv a n . Ako i na prim aru i na sekundaru uzmemo za
p o z it iv n e takove s t r u j e , k o je u la z e na is to im e n e s t e z a l j k e , i na p r i
maru 1 na sekundaru, onda ć e s t r u ja m orati b i t i p r o tu fa z n a , da b i i
n jih o v a p r o t je c a n ja b i l a p r o tu fa z n a .
Ako pak uzmemo za p o z it iv n u onu s t r u
ju k o ja na prim aru u l a z i , a na Bekun-
daru I z l a z i i z istoim en e s t e z a l jk e ,
onda moraju prim arna i sekundarna
s t r u ja b i t i u i s t o j f a z i . Jedin o o -
v a j d ru g i n a č in j e is p ra v a n , ako ho
ćemo da nam sve v e l i č i n e ostan u u
is p r a v n o j f a z i u odnosu na va n jsk og
prom atrača, t j . ako hoćemo da z a d r ž i
mo i s t i p o z i t i v n i sm jer računa s t r u je
k ro z p o t r o š a č , b ez o b z ir a , s p o j i l i mu
i s t e p r ik lju č k e na prim arne i l i i s t o
Si imene sekundarne s t e z a ljk e « . Ako, naim e,
s t e z a l jk u 1 o tp o r a R na s l i o i
2 * 52-2 spojim o za jed n o sa s te z a ljk o m
D prim ara i uzmemo kao p o z itiv n u onu
s t r u ju k o ja u la z i na D s t e z a ljk u
tr a n s fo r m a to r a , m orati ćemo ta k o d je r
u z e t i kao p o z it iv n u s t r u ju , k o ja u la
z i na s t e z a l jk u 1 o t p o r a , j e r 1
tr a n s fo r m a to r i o t p o r za v a n jsk og
S I. 2 .5 2 -4 prom atrača p r e d s t a v lja ju p otro& a ča ,a
Potpuni v o k t o r s k l dija gra m k roz n j i h , prema tom e, mora iz v o r
in d u k tiv n o o p te re će n o g tran B - t j e r a t i s t r u ju u istom sm jeru. T aj
t orm etora
-45-
enijer s t r u je k roz o tp o r mora b i t i zadržan i kada o tp o r spojim o na

is to im e n e sekundarne s t e z a l jk e , pa dobijem o kao p o z itiv n u onu
s t r u ju , k o ja i z l a z i i z istoim en e sekundarne s t e z a l jk e . Takav smjer
s t r u je je i lo g ič a n , je r sekundarni najnotaj p r e d s ta v lja za p o t r o
šača iz v o r .
I z c i j e l o g ovog iz la g a n ja vidim o da v e k to rs k i dijagram tr a n s
fo rm a to ra , ortan kao na s i« 2«5 2 -4 » ia k o je u s tv a r n o s ti nastao
zakretanjem sekundarnih vek tora za 180° zbog je d n o s ta v n ije g ra
čuna, ima i potpuno jasan f i z i k a l n i sm isao. U e le k t r o te h n ič k o j l i
t e r a t u r i n ailazim o na oba n ačina p r ik a z iv a n ja re k to rs k o g dijagram a
tr a n s fo rm a to ra , no danas o p ć e n ito p revla d a va te n d e n c ija da se odba-
o i on aj n a čin , kod k ojeg a je sekundarni d io dijagram a crtan d o l j e ,
j e r nas to može n a v e sti na k rivu m iš lje n je da je sekundarni napon
i kod nam otaja, k o ji su namotani u istom sm jeru, pomaknut za
180° od prim arnog, t j . da mu Je p r o tu fa z a n . Osim tog a je dijagram
prema s i« 2 . 52-4 f iz ik a ln o j a s n i j i , j e r i z n jega vidim o o č i t o , ka
ko odbijan jem gu bitak a napona dolazim o od " Ut M na " Zi* M. Ako
na rektorskom dijagram u id e a ln o g tra n sform a tora s i . 2 .5 2 -3 zanema
rimo s tr u ju m a g n e tizira n ja , dobijem o dijagram i z k o je g a se može v i
d j e t i , da id e a ln i tran sform a tor s »1 « Wp bez gu bitaka i bez s t r u
je m a g n etizira n ja radi kao da ga uopće i nema. u rta n je v ek torsk og
dijagram a prema b 1 « 2 . 52-4 in a jo š i tu p re d n o s t, da omogućuje je d
n o s t a v n ije p r ik a z iv a n je tran sform a tora pomoću ek v iva len tn a ehome,
a ta k o d je r i ola k ša va račun. P ita n je p o la r i t e t a primarnog i sekun
darnog napona ne iz g le d a nam važno, kada tra n sform a tor sam napaja
nekog p o tro š a ča , ltedju tim , kod p a ra le ln o g rada tra n s fo rm a to ra , kao
i kod tran sform a tora u e lek tron ičk im sklopovim a, to p it a n je iuia
n e o b ičn o važnu u lo g u , je r k riv o sp ojen tra n s fo rm a to r može u n i š t i t i
c i j e l i u r e d ja j.
2 .6 A n a lit ič k i račun rada i ek v iv a len tn a shema tran sform a tora
U preth od n oj g la v i r a z ja š n je n i su odn osi p o la r i t e t a prim arnih i

sekundarnih napona i s t r u ja kod tr a n s fo rm a to ra . Pokazano j e , kako
jednadžbe tra n sfo rm a to ra , pisan e na p r i je u o b ič a je n n a č in , dovode
do nepogodnog o b lik a vektorskog dijagram a tr a n s fo r m a to r a , k o j i , osim
Što navodi na pomisao pogrešnog p o la r i t e t a sekundarnog napona, o t e
žava p r e d s ta v lja n je tran sform a tora pomoću ek v iv a le n tn e sheme. Sada,
kada su nam t i pojm ovi ja s n i, n a p is a ti ćemo d if e r e n c i ja l n e jed n a d ž
be tra n sfo rm a to ra , ta k o , da dovode do is p ra v n o g r e z u lt a t a .
Na s i . 2 .5 2 -2 prik azana je shema jed n ofa zn og tr a n s fo r m a to r a . Na
steza ljk a m a svakog namota ozn a čen i su p o l a r i t e t i t i h namota. Hoće
mo da se d if e r e n c ija ln e jednadžbe n ap išu ta k o , da prim arni i se
kundarni napon im aju i s t u fa z u , t e da ae kao p o z it iv n e računaju
primarna s tr u ja k o ja u la z i na s t e z a ljk u "D" i sekundarna s t r u ja
k o ja i z l a z i i z s t e z a ljk e "d " tr a n s fo r m a to r a , š to j e u skladu s
pojmom iz v o ra i p o t r o š a č a . U tom s lu č a ju v r i j e d i t će prema I I .
K irohhoffovom zakonu za prim am i i sekundarni krug s l i j e d e ć e d i f e -
r e n o ija ln e jednadžbei
( 2 .6 - 1 )
-4 4 -
( 2 . 6- 2 )
Jed nad žbe smo n a p i s a l i t a k o , da smo n a l i j e v u s t r a n u jednadžbe

s t a v i l i e le k t r o m o t o r n e s i l e , a na deBnu e t r a n u padove na pona. U
j e d n a d ž b i (»2.6-1-j r a č u n a l i smo S l a n s a ii p o z i t i v n o , j e r ako
B t r u j a i p r a s t e , ona i n d u c i r a na p r im a r u t a k a v napon, da p o r a
s te s t r u j a i^ i p o n i š t i n j e n e a m p e r z a v o je , a napon, k o j i pove-
ć a . a s t r u j u i i , moramo r a č u n a t i kao p o z i t i v a n . P r o t i v n o tome
u i n d u k t i v i t e t u L j s e i n d u c i r a na pon, k o j i s e p r o t i v i p o r a s t u
s t r u j e , pa smo tome č la n u s t a v i l i n e g a t i v n i p r e d z n a k . U je d n ad žb i
( 2 * 6 - 2 ) i z v o r napona p r e d s t a v l j a i z r a z U d i i / d t . On j e p o z i t i
v a n , j e r napon k o j i s e i n d u c i r a kod p o r a s t a p r i m a m e s t r u j e je
t a k a v , da r a s t e i sek undar na s t r u j a . S e k u n d a r n i i n d o k t i v i t e t d j e
l u j e p r o t i v p o r a s t a s t r u j e , pa smo t a j č l a n o p et r a č u n a l i n e g a -
t iv n o .
Ove d i f j r e n c i j a l n e Jedn adžbe da v r i j e d i t i 2 a s v a pogo nska s t a
n j a , a l i samo uz u v j e t da k o n s t a n t n i k o e f i o i j e n t i u jednadžbama
budu z a i s t a k o n s t a n t a , k o j e su n e o v i s n e 0 v r i j e d n o s t i m a napona i
s t r u j e . T r a ž e ć i k o n s tan tn e s a m o i n d u k t i v i t e t e i m e d j u i n d u k t i v i t e t e
o g r a n i č i l i smo Be n a t r a n s f o r m a t o r bez ž e l j e z a . Kod ž e l j e z n e J e z
g r e zbog p r o m j e n j i v o g p e r m e a b i l i t e t a , jed n ad žb e s e m i j e n j a j u , pa
moramo za račun p r e t p o s t a v i t i k o n s ta n ta n p e r m e a b i l i t e t . I z f i z i
k a l n o g tu m ačen ja r a d a t r a n s f o r m a t o r a aa ž e l j e z o m znamo, da suma
p r i m a r n i h i s e k u n d a r n ih am p e r z a v o ja mora 0 6 t a t i k o n s t a n t n a , ako
ž e l im o da to k u j e z g r i o s t a n e n e p r o m i j e n j e n . Za p o z i t i v n e s m je r o
ve r a č u n a , kao na s i . 2 . 52 - 2 , v r i j e d i t će je d nad žb a
(2.6 -3)
j e r za p o z i t i v n o i g » k o j e i z l a z i i z s t e z a l j k e " d " , mora na

prim ar nu s t e z a l j k u "D" p o t e ć i dodatna s t r u j a • i 2 ko
j a će m a g n e t i z i r a t i j e z g r u su p ro tn o od s ek un darn e s t r u j e , ta ko da
ukupni a m p e r z a v o ji o s t a n u opet , k o l i k o j e p o treb n o za
u z b u d j i v a n j e t o k a u j e z g r i . Jednadžbu ( 2 . 6 - 3 ) možemo p i s a t i 1 0 -
vakoi
(2.6 -4 )
Ako jednad žbe (2.6 -3) i ( 2 .6 -4 ) uvrstim o u ( 2 . 6 - 1 ) i ( 2 .6 - 2 ) dobi-

jemot
Ako ovo d r u g a č i j e Bredim o, d o b ije m o :
( 2 .6 - 5 )
-4 5 -
M ( 2 . 6- 6)
dt
Ove d v ije jednadžbe nam p ok a z u ju , da se u avakom namotu in d u c ir a
ju po d v ije elek trom otorn e s i l e , i t o i
1 . elek trom otorne s i l e k o je in d u o ira prom jena s t r u je m a g n etizira
n ja , i
2. elek trom otorn e s i l e in d u cira n e promjenom primarne i sekundarne
s t r u je
Da odredimo Sto p r e d s t a v lja ju ove p o s l j e d n je , prom otrim o u d i f e

r e n c ija ln im jednadžbama iz r a z e u zagradama, t j .
odnosno L2 - ^ m
Prema jedn&džbama ( 2 .4 - 6 ) 1 (2 * 4 -7 ) t i i z r a z i p r e d s t a v lja ju

prim arni odnosno sekundarni r a s lp n l in d u k t i v i t e t , pa je
pad napona na primarnom ra sip n oa in d u k t ir it e t u , a
pad napona na sekundarnom rasipnom in d u k t ir it e t u «

Elektrom otorna s i l a in d u oira n a promjenom s t r u je m a g n e tizira n ja
u primarnom namotu i z n o s i i
..w , d u
e .-A 7 — - v f
^ wx d t
i kod p ora sta s t r u je m a g n etizira n ja p r o t i v i se narinutom naponu*
U sekundarnom namotu ta elek trom otorn a s i l a iz n o s i t
e - m SLL.
1 dt
t j « kod p o ra sta s t r u je m a g n e tizira n ja u zrok u je p o r a s t sekundarnog
napona« Omjer t ih d v iju e le k tro m o to rn ih s i l a i z n o s i t
=
eA u*
o d a k le za k lju ču jem o, da t e elek trom otorn e s i l e b i mogao u z ro k o v a ti
g la v n i to k tr a n s fo r m a to r a , je r je samo on ulan&en sa svim zavojim a
prim arnog i sekundarnog namota« Da se u t o u v je rim o , potra žim o i z
ra z za g la v n i to k tran sform a tora«
pr >ma jed n a d žb i ( 2 .4 - 4 ) g la v n i t o k u zhudjen Btrujom u p r i
marnom namotu iz n o s io h i
ML (2 .6 -7 )
d* 4-J* -
46-
Analogno b i d o b i l i i a g la v n i t o k , koga b i u zb u d ila s t r u ja i2 u

sekundarno* namotu
. M i
vVJ l 2 * 6—8 )
Kako primarna 1 sekundarna s t r u ja su p rotn o m a g n e tiz ira ju je z g r u ,

a p r e tp o s ta v lja m o lin e a r n e odnose u magnetskom krugu (konstan tan
m agnetski o tp o r kruga) pa <Se v r i j e d i t i zakon, s u p e r p o z i c i je , t o de
ukupni g la v n i to k b i t i jednak r a z l i c i g la v n ih tok ov a prim ara i s e -
kunđara. Ako za p o z i t i v n i em jer tok a uzmemo o n a j, u kojem b i p o z i
tiv n a primarna s t r u ja m a g n e tiz ira la je z g r u , doM jem ot
Ako ovu Jednadžbu usporedim o sa jednadžbom (2 .6 -5 ) dobijem o :
( 2 . 6- 9 )
^ /A
Bapon, k o je g prom jena tok a in d u o ira u primarnom namotu iz n o s it
, S li* ( 2 . 6- 1 0 )
Wx dt
Znamo da se t a j napon p r o t i v i p o r a s tu s t r u j e , pa izraz-Až-Sić
w, d t
u d i f e r e n c i j a l n o j jed n a d žb i ( 2 . 6- 5 ) p r e d s t a v lja z a is t a napon, ko

ga g la v n i to k in d u o ira u prim aru. Ha i s t i n ažln dobijem o da se u
sekundarnom namotu in d u c ir a napon
( 2 . 6- 11)
D ife r e n o l ja ln e Jednadžbe (2 ,6 -5 ) i (2 .6 -6 ) možemo sada p i s a t i i
ur L ^ - e , = i4 R4 (2.6-u)
di (2 .6 -1 5 )
Prelaskom na s im b o ličk u metodu dob ijem o «
( 2 . 6- 1 4 )
( 2 .6 - 1 5 )
Sx- U j+ ( R ^ j c o L ^ ) Ja
AJco ti d r u g o j jed n a d žb i pomnožimo l i j e v u desnu stran u sa itk

dobijem o: „ , , r„ , »4
w.
L-j?) ( 2 .6 - 1 6 )
-47'
Hakon u v o d je n ja pojma red u oira n ih sekundarnih v r i j e d n o s t i , t j . i
%ux=u;,
možemo uz pomoć konačno uvrštavanjem u Jednadžbu

(2 * 6 -1 4 ) d o b i t i i
1l 4* U l+ ( R l+ ju & ) $ + ( R i +jw Lw ) 3l (2» 6- 17)

Ako ovu Jednadžbu nadopunimo sa Jednadžbom
(2 .6 -1 6 )
k o ja u s t v a r i p r e d s t a v lja Jednadžbu ( 2 » 6 - j ) p isa n u u simboličkom

o b lik a samo Što smo s t r u j i m a g n etizira n ja d o d a li Jofi Jednu radnu
komponentu sa p o k r iv a n je gu bitaka u J e z g r i , dobijem o Jednadžbe
tr a n s fo r m a to r a f i z k o ji h možemo n a ort& ti d ija gra m tran sform a tora
kao na s l« 2 » 5 2 -4 « Tako smo o v a j dijagram d o b i l i i Č is to a n a l i t i č
kim putem«
Hapifiiao Jednadžbe ( 2 .6 - 1 q ) 1 (2 * 6 -1 1 ) u sim boličkom o b lik u t
e x= ju }M -^
Ako t o uvrstim o u (2 .6 -1 4 ) i ( 2 « 6 - l6 ) dob ijem o us u vodjen ja
re d u cira n ih sekundarnih v r ij e d n o s t i s
U iz jo o M ^ J i+ fR '+ ju L v J J , ( 2. 6- 19)
j < a M ^ * U x + < R 's ju )C K ) £ ( 2 - 6- 2 ° )
Jednaždbu ( 2 . 6- 5 ) možemo sim boličkom metodom n a p is a ti u o b lik u i

(2 . 6- 2 1 )
JUto p a ž ljiv o promotrimo Jednadžbe ( 2 . 6 - 1 9 ) , ( 2 .6 - 2 0 ) i ( 2 .6 - 2 1 ) ,
možemo p r i m j e t i t i da p o s t o j i s t r u jn i krug u o b lik u Jsdnog d e tv e r o -
p o la ,n a .č in je n od radnih i in d u k tiv n ih o t p o r a ,z a koga v r ije d e t e i s
t e Jednadžbe. T a j S e tv e ro p o l Je prikazan na s i . 2 . 6 - 1 , a nazivamo
ga ekvivalentnom shemom tra n sform a tora . T a j krug ip a k nam Još ne mo
že n a d o m je s t it i r e a ln i tra n sform a tor, Jer sa njim e n isu obub_ga&ni
gu b i c i u je z g r i tra n sform a to ra . T e -g u b lik e ipBi,joQŽemo u z e t i u . r a -
žun~t~akoî3Ta_otporu X0 p a ra le ln o dodamo j o š Jedan radni ..otp or RQ
-4 8 -
r
to a to r rJ » j Jt'i
SX. 2 .6 -1
ta k o v e l i k , da k ro s n je g a teSe s t r u ja Xo r , p otreb n a za p ok riv a n je

gu b ita k a u je z g r i i ~
odnosno
Hod v e l i č i n e odnosa o tp o r a u e k v iv a le n tn o j shemi softe ae d a t i

s l i j e d e ć i * brojkam a j
Hl * B2 i 1 t * 1 1 1 1 2 t 2 1 lo o o 1 l o 000
3 1 .2 .6 - 2
SadomJesna shema tra n sform a tora
Tako smo d o b i l i potpunu nadomjeanu shemu tra n s fo r m a to r a , prikazanu
ka 8 1 .2 * 6 -2 , k o ja omogućuje da a n a l i t i č k i , t j . sim boličkom metodom
računamo ponafianje tra n s fo r m a to r a kod o p te re će n ja # Dijagram se mo
če Jož n ad op u n iti nadom jesnim, otporim a za p o t r o š a č - Ako t a j ima
radni o tp o r R i i n d u k t lv it e t X v r i j e d i t i će t
-4 2 -
u s (R + jx n 2
u; = ( r ‘+j x ') j ;
g d je je
red u cira n a v r ije d n o s t radnog o tp o r a p otroS a ča
reduoir&na v r ije d n o s t r e a k ta n c ije p otroS a 6a .
Te v r i j e d n o s t i nam nogu u e k v iv a le n tn o j shemi n a d o m je s titi p o tro fia č,

k o ji je p r ik lju č e n na aekundar tran sform a tora*
Do f iz ik a ln e s l i k e e k v iv a le n tn e sheme tra n sform a tora možemo d o ć i
ovako* U s i . 2*7-5 prikazana je shoma tra n sform a tora sa jednakim
b rojem z a v o ja , k o ji au na stu pu je z g r e p a r a le ln o nam otani.
Ako p re tp o sta v lja m o da nema radnog n i in d u k tiv n og otp ora u namo-
t i a a to g tra n sfo rm a to ra , onda i pod teretom iamedju s t e z a l j k i 1-2
i s t e z a l j k i 3-4 vlada i s t i v e k to r naponaf^ Č ^ * Prema tom e, možemo
s t e z a l jk u 1 s p o j i t i g a lv a n s k i na k ra tk o s a s te z a ljk o m 5 i i s t o
tako s t e z a l jk u 2 sa s te z a ljk o m 4 , t j * p rim a m i namot s p o j i t i
p a r a le ln o sa sekundarnim namot om, a da se n i N " n i " 2^ "
ne će p r o m ije n it i. U koliko prim ar i sekundar n isu namotani u istom

sm jeru, moći ćemo opet s p o j i t i istoim en e s t e z a l jk e prim ara i sekun-
da ra zajedno«
-S o
l i p r i ja š n j e g iz la g a n ja Je Jasno da se svaki tr a n s fo r m a to r , sa
b i l o k ojim omjerom z a v o ja može z a m is lit i kao da Js b r o j za v oja
prim ara i eekundara i s t i , samo š t o sekundarne v e l i č i n e poprim aju
u tom s lu č a ju iz n o s e , k o je smo n a z v a li red u cira n im sekundarnim
v r ije d n o s t im a . Sa takvom tran sform a toru sa red u cira n im sekundar
nim v r ije d n o s tim a (w^ » u z) modi demo op et s p o j i t i istoim en e
prim arne i sekundarne s t e z a l j k e . Ako s i sada k tome zam islim o
radne i in d u k tiv n e o tp o re prim arnog i sekundarnog namota s p o je
ne is p r e d , odnosno i z a tr a n s fo r m a to r a , dob ijem o ek v iv a len tn u she
mu tra n sfo rm a tora prema s i . 2 . 6- 2 .
I z s i . 2 .6 -3 možemo, m edjutim , p o v u ći Još Jedan z a k lju č a k . Ako
su sekundarni z a v o j i , namotani u istom pravcu kao p r im a rn i, onda
ima v e k to r napona " " na sekundarnim stez a ljk a m a i s t i pravao
kao i v e k tor napona " Zi, " na prim am im ste z a ljk a m a .
2 .7 Pokus prazn og hoda 1 k ra tk o g s p o ja
Pokusima praznog hoda u k ra tk og s p o ja d ob ijem o sve gla im e pod a t

ke o nekom tr a n s fo r m a to r u . Eod_pokuea p razn og hoda možemo, r a d i
r e la t iv n o male s t r u je p razn og h oda, za n em a riti padove napona 1 gu
b i tkef'u~b akrii, te d ob ijem o v e k t o r s k i d ija gra m p r e m a š i. 2 . 7 - 1 «
M jerenjem napona na prim am im i sekundarnim steza ljk a m a tr a n s
form a tora dobijem o
I i
M jerenjem sn a ge, k o ju uzima tra n s fo r m a to r u praznom .hodu kod -

n aln o g n ^ a ^ iz _ jn r o ž e ^ , dobijem o nom ioalne g u b itk e u ž e l j e z u , Jer
možemo..gubi t k e u bakru z a n e m a riti.
Kod pokusa kratkog- s p o ja s p o j i
mo sekundarne s t e z a l jk e tra n sform a
t o r a n a k r a t k o i narinemo na. prim ar
tr a n s fo rm a to ra o n a j napon, k o j i po
t j e r a k r o s namota tra n s fo r m a to r a n o
minalnu s t r u ju . T a j napon se zove
napon .kjLajkag. s p o ja . "JJp" . U s l i o i
2 .7 -2 p rik a za n Je v e k t o r s k i d i j a -
gram tr a n s fo r m a to r a u kratkom s p o ju .
Zbog malog_napona Je zanemariva
s t r u j a m a g n e tiz ir a n ja . P ošto j e na
pon na sekundarnim s te z a ljk a m a je d
nak n u l i , t r o š i se sav n a r in u ti na
pom na padove napona, kako t o vidim o
u vektorskom dijagram u na 3 l . 2 . 7 - 2 a .
P ošto se pokus k ra tk og s p o ja o d n osi
na nominalnu s t r u ju , tr o k u t u s i . 2b
p r e d s t a v lja nominalne v e k to re ' pada
s i . 2 .7 -1 napona 1 t o >
V e k to rsk i d ija gra m tran sform a
t o r a u praznom hodu
- 51-
U * - - j W & X ^ 3 J X ,+ X ± ) j
U i*U r+ U ,t u ^ f u f + u ž
ILr
a) 3 1 .2 .7 -2 *)
V ek torsk i dijagram tra n sform a tora u kratkom s p o ju
V e lič in e padova napona kod nominalne s t r u je volim o iz r a ž a v a t i u

postooim a nominalnog napona
Sapon kralksg_.ap.aja— " yk"^ J tod n orm a liJ .k tr a n s fo rm a to ra i zna Sa

floa 4-12 5i t Ifod Sega se vade v r i j e d n o s t i odnos« na veže t r a n s fo r
m a tore. Kod. tako^niskiET napopa su g u b io i u^ ž e l j e z u , k o j i opadaju
proporolonalJ10._S_kVftđratom_ln du k ol j e . i tim e e kvadratonrnapon a,
zan em a rivi. Prema t o M j»J a ren J «s_ snage_ "P " , "k oju 1u zim a^trane-
~fdrmator :kbd -pokusa k ra tk og s p o ja kod nomiHalne s tr u J e 'T z - m reže,
d o t i jemo nominalne gub i ^ e^tranBfgrm atora u takru t ~
2 .8 Kappov dijagram
Kod te h n ičk ih računa sa tran sform atorim a može se za n em a riti s tr u

ja m a g n etizira n ja 10I Jer ona za tra n sform a tore Jake s t r u je i z n o s i
te k n e k o lik o p o sto ta k a od nominalne prim am e s t r u j e . Time nam račun
p o s t a je mnogo je d n o s t a v n ij i, Jer u nadom jesnoj shemi tra n sform a tora
otp a d a poprečna gran a, pa o s t a ju samo s e r i j s k i o t p o r i* : k ro z k o je
t e č e s tr u ja t e r e t a . Ako uz t e u v je t e naortamo dija gra m o p te re će n o g
tra n sform a to ra , i t o onako kako smo ga n a o r t a li na s i . 2 . 52 - 4 , t j «
sa vektorim a sekundarnih v e l i č i n a o r t a n io prema g o r e , d ob ijem o
Kappov dijagram tra n sform a tora kao na s i . 2 f 8 - l .
7
•52'
Obje s t r u je i I j padaju za je d n o ,
c pa ih možemo o z n a č i t i jed n osta v n o sa
I . Z.bog i s t o g s m je ra j.rim a rn e i sekun
darne ^ t r u j e 7 p o s t a ju is .t o fa z n i radni
p a d o v i napona 'na p r ia a ru i sekundarna
a ta k o d je r i in d u k tiv n i padovi napona.
Ako is f o f a z n e padove napona složim o za
jed n o , d ob ijem o tr o k u t pada napona,
t j , trokut_ÂBC _.nazvsn Kappov t r o k u t .
H a 8lV 2 . 8-2 Je n acrta n ponovo i s t i
v e k to r s k l d ija g ra m kao na s i . 2 . 8 - 1 sa
mo sa p rom ijen jen im red osljed om zb ra
ja n ja padova napona i sa vektorom
s t r u je p o s t a v lje n im u v e r t ik a ln u o s .
Za tr a n s fo r m a to r , kome Je s t r u ja ma
g n e t iz ir a n ja zanem ariva, v r i j e d i t će
s l i j e d e ć e Jednadžbe i
g d je Je
R '* R ,* R l; X ^ x 1* x ; - I
Trokut ABC n i j e u s t v a r i n iB ta drugo n ego dijagram napona

k ra tk o g s p o ja , uz s t r u ju k ra tk og s p o ja jednaku s t r u j i I . H lpotenu-
za Kappovog tr o k u ta j e Jednaka , dok su k a te t e Jednake radnom,
odnosno induktivnom padu naporna
Vr 1 Vr . P rilik o m o p t e r e ć e n ja
tr a n s fo rm a to ra stru jom I , b i t
ć e , zb og pada~nSpona na Unutar
n jim otporima,"~napyn u a sekundar
nim stez a ljk a m a U2 m anji za '
napon k ra tk og sp oja ' uz s t r u ju I ,
od napona Uj0 = Up u n e o p te r e
ćenom s t a n ju . P r i tome h ip o te n u -
za Kappovog tro k u ta p r e d s t a v lja
ukupnu promjenu napona, k o ja u -
zima u o b z ir i pom icanje fa z n og
kuta od na m . Ako hoćemo
n a ć i samo p_romjenu napona po
apsolutnom izn osu V tj.tJ i '- U-J = A iJ
p o v u ći ćemo i z 0 k ru žn l~ lu k ~’
S I . 2 .8 -2 krozI~toSku A, i tako dobijem o
Kappov dijagram na vek toru Ul toSku_0 • Dužina
CD p r e d s t a v lja promjenu napona
AJL‘
^liS Jjia_gftppovag-troku ta__je_to„V !aĆ 6_ S to Je v e ća s t r u ja i Sto su
v e ć i unutarn.1l o t p o r i tr a n s fo r m a to r a . Prema tome će od- dva tranB -
form a tora , op terećen a is to m stru jom , v e ć i pad napona im a ti o n a j,
5 i j i su u n u ta rn ji o t p o r i v e ć i . P r i tome ima u logu i pomak yll izme=
d ju s t r u je i h ip oten u ze Kappovog t r o k u t a . V e liS in a a p so lu tn o g p a -
da_napon.& o v i s i osim to g a i o faznom pomaku ^ ižm edju sekundarne
s t r u je ~i~ napona.'
.j
u
-5 3 -
Da dobijem o preglednu s lik u o tome kako se m ije n ja pad naponaOU

uz konstantnu s tr u ju I , a za razne pomake ift , naortajm o op et Kap
pov dijagram kao na e l.2 « 8 -3 < Sa polum jerom r ■ U, nacrtamo dva
kružna lu k a i t o i z s re d iS ta C luk k, , a i z e r a iiS t a A luk k j
S p o jn lo a od b i l o k o je točk e E kruga t . do to č k e C jednaka je
kapecttivni i t r t i —— — ^ -In d uktivn i t i r e t
i S I. 2 .8 -3 .
[^Kappov dijagram
naponu U^, dok e p o jn io a EA, d a je r e d u c ir a n i sekundarni napon U, i
i t o z a to , je r se i Uj r a z lik u ju u v ije k baS za pad napona a C .
Kako Je AF ta k o d je r jednako U, , t o Je odrezak izm edju oba kru
ga na z r a c i , p o te g n u to j i z A pod'1' kutem VJ prema v e r t i k a l i , jednak
r a z l i c i a p so lu tn ih v r ije d n o s t i prim arnog i sekundarnog napona.
Za Ž la t l omakl t e r e t ( i^ j O ) pada sm jer napona u sm jer s tr u
j e , pa je OA v e lič in a napona U- , a 0Q promJena napona a U . N a
l i j e v o od v e r t ik a le , k o ja nam pokazuje sm jer s t r u je I , n a la z e se ka-
p a c i t i v n i t e r e t i , Jer je u tom pod ru čju v e k to r e t r u je pred vektorom
sekundarnog napona, dok se na desno od v e r t ik a le n a la ze in d u k tiv n i t e
r e t i . U t o č k i L , nekog in du ktivn og t > r e t a , ođ red ja n og o i t do
bivamo maksimalnu promjenu napona. Za n e k i. kap.a.oitivni-ter.e.t.--djibi-J.eao
u t o č k i _K_promJenu napona jednaku, n u li , a za k a p a o it lv n e t e r s t e l j a
jo S vadim £ a ^ im _ pomakom .mi ja n Ja ne._pi;e danak pada_napona i p o s t a je
n e g a tiv a n , je r um jesto pada sekxmdarnqg_g.ap5Ba_dobiva5l5—n jeggvd—p o -
ve Ž a v a n je , To je vež b ild 'p o k a z a n o na vek torsk om ^ diJ a gra m iT tra n sfor-
m atoTa-za k a p a c lt iv n i t e r e t na s i . 2 - 3 1 - l b .
Prenesemo l i sada dobivene v r i j e d n o s t i aU. za jedn o sa predznaoima
u dijagram u kao fu n k c iju kuta y> , odnosno oos ^ , uz s ta ln u s t r u ju
I dobijem o dijagram na s i . 2 . 8- 4 .
Ako pak p r e io čim o -4 B = f_ (l) za k on sta n tn e oos. , dobijem p p r l b l i i -
no lin e a r n c u o v is n o s t . t o b iv a n a -iin iJ e nazivam o vsn jsk im k a r a k t e r i s t i
kama tra n sfo rm a to ra ( v i d i s l . 2 . e - 5 ) . I z Kappovog dijagram a možemo J o l
54-
p r i m j e t i t i da za normalne t e r e t e , t j . za t e r e t e od k o ji h je oos ^
b l i z u Jedan, na promjenu napona d j e l u j e uglavnom ra d n i pad napona
, dole i n d u k t i v n i p a d D a p o n a p r e t e ž n o u z r o k u j e f a z n i p om a k i z -
m e d ju p r i m a r n o g i se k u n d a rn o g napona«
Za o d r e d jiv a n je prom jene napona a U n i j e zgodno i s k o r i s t i t i ne

posred no Kappov d ija g ra m , Jer Je tr o k u t ABC u s t v a r n o s t i Jako ma
l e n , a i s t o o te ž a v a k o n s tr u k o iju dija gra m a i ujedno može znatno s n i
z i t i t o č n o s t r e z u lt a t a . Z ato se Kappov dija gra m k o r i s t i za o d r e d ji
v a n je promjene napona A U a n a lit ič k im putem.
Promjena napona AU može se

računskim putem d o b i t i na dva
n a č in a . P rv i je da se n a c r ta e -
k v iv a le n tn a shema tr a n s fo r m a to r a ,
pa se sim boličkom metodom iz r a č u
na prim a rn i i sekundarni napon,
odnosno n jih o v a a lg eb a rsk a r a z l i
ka. P o s t o j i medjutim i je d n o s ta v
n i j i n a čin o d r e d jiv a n ja a U p o-
moču Kappovog dija gra m a . Na s i .
2 .8 -6 naortan Je ponovo Kappov
dijagram i to tako da Je v ek tor
Cl jednak lo o J e d in ic a , tj.
S I. 2 .8 -4 n aorta n Je Kappov d ija g ra m sa
procen tu a ln im izn osim a napona i
padova napona. P ro o e n tu a ln i rad
n i pad napona, t j . omskl pad na
i *&u pona, u postocim a prim arnog na
pona, jednak je
Ur= y f - 100 % ( 2 . 8- 1 )
Ui
a p r o o e n tu a ln i in d u k tiv n i pad
napona
S I . 2 .8 -5
Tanjska k a r a k t e r is t ik a tr a n s
form a tora ur = j~ K ) 0 %
U* (2 . 8- 2 )
Produžimo smjer n a p o n a U2 i i z to čk e C povuoimo okomicu CF na t a j

p ra v a o . Osim to g a , potegnim o dva kružna luka c 3 i TS sa s red ištem
u 0 . Ako označimo dužinu AF s a uj , a FC b b u . tada de v r i
je d it i t
AF=u!f=urcos ft +UcSin ^ (2 .8 -3 )
-5 5 -
( 2 .8 - 4 )
FC=u*=~ur sin tp2 +u? cos f2
I z a l . 2 . 8 - 6 vidim o da je ukupna
prooen tu aln a promjena napona
U f$ 1 0 0 %
je d n a k a
u = D Č = A F *F H Â F *(O H -O F )
U f-A F * Uf-
Izra žen o u postocim a t j * u zev ši
Ul a 100 % i upotrebom jed n a d žb i
( 2 .8 - 3 ) i ( 2 .8 - 4 ) dobijem o za p r o
centualnu promjenu napona
Uf = U f * 1 0 0 - I11 0 0 - Uf 2 ( 2 .8 - 5 )
Ako u g o r n jo j jed n a d žb i ra zv ijem o

S I .2 . 8-6 drugi k o rje n u red i zanemarimo sve
Kappov dijagram dlanove viS e od drugog, dobijem o u -
potrebom f o r m u le f f - r u f - J
s l i je d e ć u p r ib liž n u v r ije d n o e t za
(2 .8- 6 )
Uf = u ; * o , o o 5 ( U; f
ik o je Uf. manji od 4# t o nam i z l a z i p r ib l iž n o jednak u } , pa

se u tom s lu č a ju prema propisim a za tran sform a tore sm ije u z e t i
LV S u /
2 .9 T r o fa z n i tra n sfo rm a tori
2 .9 1 O pćenito
Upotrebom tr o fa z n e e t r u je p o j a v i l a ee i p o tre b a za tr o fa z n im tr a n s
form atorim a. Prvo r je S e n je , k o je ee j e i danae za d rž a lo n a r o č it o u
A m erioi, j e b i l o , da ee t r i Jednofazna tran sform a tora s p o je u t r o f a z
n i s p o j , kao Sto je n a d in jen o n p r. na s i . 2 . 9 - 1 . Zatim je za p očeta
g ra d n ja tr o fa z n o g tran sform a tora kao je d in s tv e n e je d i n i o e . N a jp r ije
kao Jezgra tr o fa z n o g tra n eform a tora b i l a je u zeta k om b in a oija t r i j u
Jedn ofaznih ogrn u tih tra n sform a tora prema s i . 2 . 9 - 2 , k o ja ee d o b ije
ta k o , da se t r i Jednofazna tra n sform a tora ogrn u tog t i p a sta v e Jedan
na d ru g o g . U eva k oj f a z i u zb u d it će se iz m je n ič n i t o k , k o j i za
-5 6 -
S l . 2 .9 -1
T r o fa z n i s p o j Jedn ofazn ih tra n sform a tora
p rlp a d n la faznim naponom z a o s t a je , kao i kod jed n ofa zn og tra n sform a

t o r a , za kut od 90° . Ako j e tra n s fo rm a to r sp o je n primarno na sime
t r ič a n t r o f a z n i sistem napona, d o b i t i ćemo u Jezgrama p o je d in ih fa z a
s im e triča n t r o f a z n i s is te m m agnetskih to k o v a , kako Je t o prik aza n o
na s l« 2 » 9 -2 e » Ako se sada p r ik l ju č e s v i p rim a rn i s v i o l na tr o fa z n u
mrežu ta k o , da su s m je r o v i nam etanja u svim trim tran sform atorim a
je d n a k i, t o b i d o b i l i prema s l* 2 # 9 - 2 c , u jarmu IDI i u jarmu MH ukup
n i to k , k o j i r e z u l t i r a kao d i f e r e n o i ja d v a ju fa z n ih to k o v a , dakle
v e l i č i n u BA prema vektorskom d ija gra m u . Ako pak spojim o s r e d n ji
s v it a k obrn uto ( s l . 2 . 9 - 2 b ) , d ob ijem o u za jed n ičk im dijelovim a jarma
X 1 H znatno manje to k o v e , j e r sada I z l a z i kao r e z u lta n ta ob a ju
tok ov a v e l i č i n a OD , k o ja se d o b ij e zbrajan jem tok ov a 0A i 0B •
5 1 . 2 .9 -2
S im e tr ič n i t r o f a z n i og rn u ti tr a n s fo r m a to r sa povratnim magnetskim
putem
-57
U tom s lu č a ju s v i d i j e l o v i Jam a vode i s t i to k 9/2 , k o j i je upravo

jednak p o l o v i c i magnetskog toka kroz stup* Pakle možemo jarmovima
101 i NH d a t i p o lo v ič n e p r e s je k e kao i k ra jn jim d ije lo v im a jarma,
pa tim e sm a n jiti p otroša k m a te rija la * O grnuti t r o fa z n i tran sform a
t o r i n isu danas tako o p ć e n ito u u p o tre b i kao je z g r a s t i t r o fa z n i
tr a n s fo r m a to r i, pa se zato na og rn u ti t i p ne ćemo v id e o s v r t a t i*
Za t r o fa z n i je z g r a s t i tra n sform a tor u p o tr e b lja v a se danas u
Evropi normalna je z g r a , k o ja ima o b lik prema s l« 2 * 9 -4 • Do ove se
forme d ofilo na t a j n a č in , da su
se za tran sform a oiJ u tr o fa z n e
s t r u je z d r u ž ila n a j p r i j e t r i je d
nofazna je z g r a s t a tra n sform a tora
u jednu c j e l i n u prema s l . 2 . 9 - 3 •
Budući da kod p r ik lju č k a prim arnih
nam otaja S j , S l i i Sm na
tr o fa z n u mrežu dobijem o t r i jedna
ka magnetska to k a , k o j i s u , kao i
fa z n i naponi m reže, medjusobno po
maknuti za 1 2 0 °, t o je z b r o j ov ih
tokova
$ + < h + 'fc o
U srednjem stu p u , e l . 2 . 9 - 3 , gd je
se o v i to k o v i z b r a ja ju , dobijem o
zapravo to k jednak n u li* OXa nam
č in je n ic a d o z v o lja v a da B red n ji
stu p maknemo, Jer k roz n je g a ne
p r o la z i i onako nikakav t o k . To
v r i j e d i , dakako, samo on da, ako
p o je d in i t o k o v i & , ^ i# *
S I . 2 .9 -3 č in e d o is t a s im e triča n t r o fa z n i
S im e tričn i t r o fa z n i je z g r a s t i sistem « In a č e , ako t a j u v je t ne
tra n sfo rm a to r sa povratnim b i b io is p u n je n , dobijem o u s re d
magnetskim putem njem stupu ipak n ek i r e z u l t i r a ju -
ć i to k , pa nam j e t a j stu p p o t r e -
ban da se to k o v i mogu z a t v o r it i«
Točka Z na s l . 2 . 9 - 3 , u k o jo j se eva t r i fa z n a tok a s a s t a ju ,
zove se n u l-to č k a i l i z v i je z d l š t e toka* Vidimo da se i o v d je , kod
s p a ja n ja t r i j u m agnetskih sistem a u jed a n je d in s t v e n i s is te m , i s t o
ta k o može p r i š t e d i t i na m a t e r ija lu , kao Sto je t o b i l o i kod veza
n ja t r i j u e le k t r ič k ih sistem a u jedan t r o fa z n i* Ova n u l-to č k a Z
je jednako u d a lje n a od s v ih t r l j u stupova I , I I , I I I , i ona ima,
d a k le , u s l . 2 . 9 - 3 s im e triča n p o lo ž a j, pa se za to ova je z g r a n aziva
sim etričnom trofaznom jezgrom . Do konačne form e magnetskog kruga
t r o fa z n o g je z g r& ž sto g tra n s fo rm a to ra , kakav je danas o p ć e n it o u upo
t r e b i , potreban je samo jofi jedan korak. Treba samo sva t r i stu pa i z
e l ,2 * 9 “ 3 s t a v i t i u j^ in u ravn inu , pa se tako d o b ij e je z g r a prema
s l . 2 * 9 “ 4« No time smo p r v o tn i o b lik tr o fa z n o g tr a n s fo r m a to r a , k o ji
je b io s im e tr ič a n , d e f o r m ir a li, i on je p o s ta o n e s im e tr ič a n , je r sa
da d u ljin e s v ih tokova lzm edju n u ltoča k a Z n isu v id e jednake« To
s e , dakako, mora o č i t o v a t i u strujam a m a g n e tiz ira n ja , j e r će s r e d n ji
stu p I I t r e b a t i manje amperzavoja da p ro izv e d e to k 0 , nego
v a n js k i s tu p o v i I i I I I .
p r e d n o s ti ove p o je d n o s ta v lje n e je z g r e i s m je š ta ja nam otaja je t o
l i k a , da se o v a j o b lik danas u Evropi o p ć e n ito u p o tr e b lja v a usprkos
-58,
s v ih mana, Sto ih ova je z g r a ima

ra d i magnetske n e s im e t r ič n o s t i •
T o, a i manjak onog s re d n je g s tu
pa k ro z k o j i se t o k o v i , ako b u ne
s im e t r ič n i, mogu z a t v o r i t i , ip a k
ne 3mijemo posve z a b o r a v it i, nego
v a l j a u v ije k p a z i t i da ne b i u s l i
je d to g a moglo u pogonu d o č i do i z
v je s n ih sm etnja. No o tome če b i t i
p o s l i j e joS o p S ir n ije g ov ora .
Kada usporedim o je z g r u t r o f a z
nog tra n sfo rm a to ra sa jezgram a t r i
ju o d v o je n ih J ed n ofa zn ih t r a n s f o r
m atora, o č i t a je uSteda na ž e l j e z u
kod t r o fa z n o g tr a n s fo r m a to r a , a
n a r o č it o kod t r o fa z n o g tran sform a S I . 2 .9 -4
to r a je z g r a s t o g t i p a . R e zu lta t i T r o fa z n i J e z g r a s t i
c i j e n a a k tiv n o g m a t e r ija la jed n og tra n sform a tor
t r o fa z n o g J e z g r a s to g tra n s fo rm a to
ra Je za oca 15 % n iž a od o iJ e n e . a k tiv n og m a t e r ija la e k v iv a le n tn ih
je d n o fa z n ih tr a n s fo r m a to r a . Ukupna o ije n a tra n sform a tora s a d rž i i
o ije n u n eak tivn og m a t e r ija la , k o ja o v i s i mnogo o m ehaničkoj i e le k
t r i č k o j k o n s t r u k c iji tr a n s fo r m a to r a . Ipak, možemo r e ć i , da o ije n a
a k tiv n o g m a t e r ija la I z n o s i o t p r i l i k e p o lo v io u c ije n e kompletnog
tr a n s fo r m a to r a .
Kod tr o fa z n o g tr a n s fo rm a to ra B p ojev i med Ju namotlma su n a č in je
n i u u lju unutar k o t l a . To omogućuje da Imamo samo t r i visok on ap on
ska i t r i niskonaponska iz v o d a i z k o t l a , š to p r e d s t a v lja Iz v je s n u
uStedu, a Sto j e JoS v a ž n ije , u v e lik o p o je d n o s ta v n ju je s p o j tr a n s
fo rm a to ra na prenosne l i n i j e , U zev ši u o b z i r , da Je kod t r i j u Jed
n o fa z n ih tra n s fo r m a to r a i k on B tru k oion i m a t e r ija l s k u p lji nego kod
t r o fa z n o g tr a n s fo r m a to r a , i da tr e b a d v o stru k i b r o j provod n ih i z o
l a t o r a , d o b ije m o , da r a z li k a u c i j e n i lzm edju tr o fa z n o g tran sform a
to r a 1 t r i j u e k v iv a le n tn ih je d n o fa z n ih tra n sform a tora I z n o s i oko
20 % . Unatoč povećane o ije n e ip a k su ee z a d r ž a li u A m erici u upo
t r e b i J edn ofa zn i tr a n s fo r m a to r i u trofazn om B poju, j e r im aju neke
p r e d n o s t i. R a zm otriti ćemo za to redom p r e d n o s ti i n ed osta tk e jed n e
1 druge k o m b in a cije .
Za p og on e, kod k o ji h ee zbog s ig u r n o s t i z a h tje v a s to p o s t o tn a
r e z e r v a , b i t će kod grupe je d n o fa z n ih tra n sform a tora d o v o ljn o im ati
u r e z e r v i samo jed an je d n o fa z n i tr a n s fo r m a to r , j e r se r i j e t k o d o -
g a d ja kvar na viS e fa z a najednom . Kod t r o fa z n o g tra n sform a tora
m orati ćemo im a ti u r e z e r v i t r o f a z n i tr a n s fo r m a to r , k o j i je mnogo
s k u p lji od jed n og je d n o fa z n o g .
Sku pit ćemo jo S jednom sve r a z lo g e za 1 p r o t iv u p otreb e t r o -
fa z n ih tra n s fo r m a to r a u u sp o re d b i s grupom je d n o ia z n ih t r a n s fo r
m atora.
za: 1. z a h t ije v a ju za bvo J s m j e š t a j m a n ju p o v r š i n u
2 . la k š i eu
J. j e f t i n i j i b u i
4 . p o s t o j i samo Jedna j e d i n i c a za s p a ja n je i ru k ova n je)
p r o tiv :
1 . v e ća t e ž in a po j e d i n i c i , p a prema tome i t e ž i tr a n s p o r t
2 . ako Je p otreb n a r e z e r v a ,t r e b a im a ti c i j e l u J e d in ic u , dok Je
kod Jedn ofazn ih d o v o ljn o im a ti zamjenu za samo Jednu fa z u .
I 59-
To su p r e d n o s t i i n e d o s ta ci t r o fa z n ih tran sform a tora evropskog

t i p a . č in je n i c a j e , m edjutim , da ee danas t r o fa z n i tra n sform a tori
i u A a e rio i sve v iš e p r im je n ju ju .
Kod tran sform a tora n a jv e ć ih snaga p o j a v l ju je s e , zbog o g r a n ič e
n ih m ogućnosti tr a n s p o r ta , n a r o č ito ž e lje z n ic o m , o g ra n iče n je v i s i
ne tr a n s fo rm a to ra . Da se š to v iš e smanji v is in a tra n sform a tora , u -
zima se manja v is in a Jarma. No, da se m agnetski o tp o r ovakvog tr a n s
fo rm a to ra ne p o v e ća , t j . da ne p ora ste in d u k c ija u jarmu, i da se
tim e ne p ov eća ju g u b ic i u ž e lj e z u , d od a je se u tom s lu č a ju č e t v r t i
i p e t i 8tu p , k o j i s lu ž i za la k še za tv a ra n je magnetskog to k a . Takav
tra n s fo r m a to r pokazuje nam s i . 2 .9 -5 « Ako uzmemo da je u jarmu i s
t a in d u k o ija kao i u stupovim a,
proračun pokazuje da je kod
jarma p oterostu p n og tran sform a
t o r a d o v o lja n p r e s je k , k o j i i z
n o s i samo 58 % p r e s je k a stu p o
va na kojim a se n a la ze namoti*
I s t i p r e s je k imaju i oba k r a j
n ja s tu p a . Prema tom e, imat će
p e te ro s tu p n l tra n sform a tor v i
sinu jarma jednaku 58 % v i s i
ne normalnog je z g r a s t o g tr a n s
form a tora , pa će tako b i t i sma
n jen a v is in a o i j e l o g t r a n s fo r
matora« Ekonomičnost gra d n je
s i . 2.9-5 tra n sform a tora p o s t a v lja zah
T r o fa z n i p e te ro s tu p n l
t j e v da se kod i s t i h p r e s je k a
tra n sform a tor
stu p ove d a je peterostu pn lm
tran sform a torim a kraća stupove
nego transform atorim a s t r i stu pa. Zbog to g a im aju p e te ro s tu p n l
tr a n s fo r m a to r i n iž e i Jarmove i stupove nego t r o fa z n i je z g r a s t i
tr a n s fo r m a to r i. UoŽemo r e ć i da Je v is in a p eterostu p n og t r a n s fo r
m atora p r ib l iž n o jednaka 2 /5 v is in e normalnog je z g r a s t o g tr a n s
fo rm a to ra i s t e sn a ge. Ovakav o b lik je z g r e susrećem o i kod tra n s -
form a tora g ra d je n ih u s p e c ija ln e sv rh e , kao š to su n pr. t r a n s fo r
m atori za dojavu dozemnog sp o ja «
2*92 R o je v i
Namote t r o fa z n ih tran sform a tora možemo s p o j i t i na t r i n ačina i

u tr o k u t* _z v ije z d u i c ik -o a k . Kbd s p o ja u tr o k u t ( v i d i e l . 2 .9 - 6 )
*5Je l a j e j o a . .parnot jedne fSze^Ti'ni js k i _n_apon..pr.e,ža., dok. ..j.e. .l i n i js k a
V t r u ja —jednaka r a z l i c i s t r u ja dvaju -faznih, n a m ota ja .—K od-^ poja- u
z v ije z d u , prema sl«2._9-7 F s t r u ja u.-vodu- jednaka„f.aznoJ- s t r u j i ,
a l i n i j s k i napon je Jednak- r a z l i c i dvaju, fa z n ih napona. Prema tom e,
kod is t ih v r ij e d n o s t i l i n i j s k o g napona i l i n i j s k e s t r u j e , t e uz i s t u
in d u k c iju u ž e lj e z u , mora namotaj s p o je n u tr o k u t im ati T j - puta
v i š e za v o ja nego namotaj sp ojen u z v ije z d u . No, za to može b i t i p r e
s je k Ž ioe kod s p o ja u tro k h t l/”5 - puta manji nego kod s p o ja u z v i
je z d u . Tako iz g le d a da potroŠak bakra i potreban p r o s t o r za nam otaj
o s t a je u oba s lu č a ja i s t i . No, radi r e la t iv n o g v ećeg iz n o s a i z o l a c i
je kod ta n je ž i c e , i l i , kako se t o in a č e k a že , zbog l o š i j e g fa k t o r a
p u n je n ja p r o z o r a , tr e b a s p o j u trok u tu v i š e p r o s t o r a nego s p o j u
z v ije z d u a i potrofiak bakra mu je v e ć i , j e r je s r e d n ji prom jer na
mota v e ć i .
- 60-
Pogledajm o sada kako se prom ijen e pod a ci g o to v o g tra n s fo rm a to ra ,

ako s p o j prim arnog i l i sekundarnog namota prom ijenim o i z tr o k u ta u
z v ije z d u « Budući da kod ove promjene ne ćemo m ije n ja t i n i magnetsku
in d u k c iju u ž e l j e z n o j J e z g r i, n i guBtoću B tru je u n aa otu , t o n ap on i,
k o j i se in d u c ir a ju u namotima, o s t a ju n e p r o m ije n je n i, a t a k o d j e r 'i
s t r u je k ojim a se može o p t e r e t i t i nam otaj. Nakon, š to smo tra n sform a
t o r p r e s p o j i l i m oći ćemo ga p r i k l j u č i t i na - puta v e ć i napon,
a l i će on m oći d a t i l i n i j s k u s t r u ju fS - pu ta manju nego u p r i j a š
njem s p o ju , j e r je p r i j e kod s p o ja u tro k u t l i n i j s k a s t r u ja b i l a
I p u t a v e ća od s t r u je u nam otaju, a sada je l i n i j s k a s t r u ja
Jednaka s t r u j i u nam otaju, k o ja mora o s t a t i n e p ro m ije n je n a . Prema
tom e, ako imamo neki t r o f a z n i namot, sp ojim o l i ga u tr o k u t i l i u
z v ije z d u , ukupna snaga o s t a j e i s t a ,
_Sp.aj jlv o s tru k a ^ z v iJ e z d a i l i " o ik -o a k " p r ik a z u je e l , 2 ,9 -8 •
P r in c ip o ik -c a k s p o ja Je s l i j e d e ć i . Sekundarni nam otaj svakog s tu
pa ra zd i j e l i ae~u d v i j V ’^ A n a k e p o lo v io e « pa s e onda.z.4 sV aku.fazu
uzme jedna p o l o v i c a namota ja sa je d nog s t upa i supr o t n o . s g o j i _ s a
drugom p o lo vicom_jpamotaja na,__s lije d e ć e m e t u p u . To se d o b ije kao f a z
n i napom d i f e r e n c i j a dv aju p o lo v ič n ih napona s a dva r a z l i č i t a stu p a .
0 vektorskom dijagram u na e l , 2 *9 -8 bu p r e d o če n i n aponi o ik -o a k
S I . 2 .9 -6
s p o j a . Sa 0 /2 Je označena v e l i č i n a in d u cira n e elek trom otorn e s i l e

u p olov ičn om e v it k u . Radi fa z n o g pomaka od 120° iz a e d ju o b je k o »«
pon en te napona je d n e f a z e , i z n o s i napon fa z e i
U ,^ f3
Kada b i o b je p o lo v ic e jed n og stupa s p o j i l i u jednu c j e l i n u kao

Jedan f a z n i n am otaj, d o b i l i b i fa z n i napon jednak
Prema tome1i z n o s i f a z n i napon u o ik -c a k s p o ju

f a z n i napon, k o j i s e in d u c ir a u is to m namotu kad b i b io s p o je n u
z v ije z d u . I s t i f a z n i napon, kakvog ima o b ič n a z v ije z d a , postižem o
kod c ik - c a k s p o ja samo ako b r o j z a y o ja povećamo
■61-
*U/ ‘<4
___
s i . 2 .9 -7
puta u odnosu na b r o j z a v o ja kod z v ije z d e . C ik -ca k s p o j Je prema

tom« 15,5 % s k u p lji od z v ije z d e , a l i se ipa k čeBto u p o tr e b lja v a
zbog nekih s v o jih p r e d n o s t i, i to u v ije k samo na sekundarnoj s t r a
n i . Primarno se t a j s p o j nikada ne uzima, Jer ima Jednu v e lik u ma
nu, k o ja Je obradjen a u p o g la v lju 6 .2 .3 •
Kod o ik -o a k s p o ja o b ič n o u potrebljavam o k o n c e n t r ič n i namot. Ha-

mote rasporedju jem o u prozoru tra n sform a tora prema s i . 2 .9 -9 ® tako
da Je ra sp o r ” iT,n izm edju o b je p o lo v in e o v ita k a Sto m a n ji. Potpu
no pogrešan b i b io raspored s v ita k a prema s l . 2 . 9- 91> > Jer b i ee
ta k o , kao š to ćemo k a s n ije v i d j e t i , d o b i l i v e l i k i r a s ip n i in d u k t iv i-
t e t i i v e l i k i padovi napona, k o je normalno izb jega va m o.
Svaki tra n sfo rm a to r ima dva namota, od k o ji h sv a k i može b i t i
s p o je n na b i l o k o j i od navedena t r i n a čin a . Svakako b i b i l o n a jje d
n o s t a v n ije da se za s p o j i primara i sekundara uzme z v ije z d a , lie d ju -
tim , s p o j u z v ije z d u im a, kako će t o b i t i k a s n ije pokazano, mami
d a ,ie nepogodan za nes im e tričn a o p t e r e će n ja t r a n s f o rm atora. Ako b i ,
naim a, im a li na p rim a rn oj s tr a n i š p o jT r a n s fo r m a t o r a u z v ije z d u , a
na sekundarnoj ta k o d je r u z v ije z d u , a l i sa nulvodom, k o j i b i omogu
ć i o n e sim e tričn a o p t e r e ć e n ja , doS lo b i p r ilik o m v eće s t r u je u n ul -
vodu do i z o b l i č e n j a sekundarnih fa z n ih napona 1 po izn osu i po f a z
nom kutu ( v i d i p o g la v lje 6. 33) . T o, naravno, n i j e d o z v o lje n o , Jer
b i onem ogućilo isp ra va n rad p o tr o š a č k ih a p a ra ta, i l i b i ih čak u -
n i š t i l o . Zbog tog a p r o p is i d o z v o lja v a ju upotrebu tra n sform a tora u
s p o ju z v ije z d a - z v ije z d a sa nulvodom Bamo u s lu č a je v im a , kada s tr u
ja u nulvodu ne premašuje 10 % nominalne s t r u je tr a n s fo r m a to r a .
Raspored namota t r o fa z n o g tra n sform a tora kod sp oja
o ik -o a k
S vu gd je, gd je moramo doz v o l i t i veća n e sim e tr ičn a o p t e r e ć e n ja , mora

mo u pofrreb itl^ E ru n s f orm atore u “spo ju t r o k u t -z v i je z d a , i l i z v ije z d a -
ćl'k ^ ca k , ti e le k tr ič k o m pogledii aiT olb Je te"v& rl~ ja n te~ iste v r ije d n o s t
ti~ j e r - o b je d o p u šta ju n e sim e tr ičn a o p t e r e ć e n ja i do iz n o s a n om in al-
ne s t r u jo .
Ekonomski r a z l o z i su o n i , k o j i o d r e d ju ju da l i ćemo se u od re
dbenom s lu č a ju o d l u č i t i na jednu i l i drugu v a r ija n t u . C ik -ca k je
svakako barem 15 % s k u p lji od z v i je z d e . Rečeno je v e ć , da s p o j u
tr o k u t ima v e ć i p o troša k bakra i i z o l a c i j e nego s p o j u z v ije z d u .
Osim t o g a , kod s p o ja u tr o k u t imamo f } - puta m anji p r e s je k , ne
go kod z v ije z d e , a c ije n a kilogram a bakra je t o v e ć a , Što je ž i c a
t a n ja , je r se ta n ja ž i c a mora v iš e puta i z v l a č i t i , pa su j o j i
t r o š k o v i p r o d u k c ije v e ć i . Prema tom e, b i t će kod nam otaja u trok u t
c i j e n a u odnosu na z v ije z d u t o v iš e poveća n a , š to su manji p r e s j e c i
v o d ič a , odnosno manje snage tr a n s fo r m a to r a . Kod tra n sform a tora ve
ć ih Bnaga r a z lik a u o i j e n i izm edju namota s p o je n ih u z v ije z d u i l i
u tr o k u t iš č e z a v a . Kod n a jv e ć ih tra n sform a tora je baš ob rn u ti s lu
č a j , te je s p o j t r o k u t , ra d i manjeg p r e s je k a v o d ič a , p o g o d n iji od
s p o ja z v ije z d a . P r e v e lik i p r e s j e c i su , naim e, i s t o tako n e p o v o ljn i,
jo r s tv a r a ju p o te š k o će p r i nam atanju. Kod tra n sform a tora isp od
250 kTA b i t će p o s k u p lje n je namota s p ojen og u tro k u t prema onom
k o ji j e sp o je n u z v ije z d u v e će od 1 5 » 5$» t j . od p o s k u p lje n ja c i k -
cak s p o ja u odnosu na z v ije z d u . Zato je za tr a n s fo r m a to r e , Č ija je
snaga manja od 250 kVA, ekonomično u p o t r e b lja v a t i s p o j z v ije z d a -
c ik - c a k , a za tra n s fo r m a to r e veće snage u p o t r e b it i ćemo s p o j tr o k u t -
z v i jezd a «
I z č it a v o g ovog iz l a g a n ja vidim o s l ije d e ć e *
Hamoti z v ije z d a - z v ije z d a s u s re ću se v r lo r i j e t k o . T aj s p o j se
s u s re će samo kod visok on a p on sk ih tr a n s fo r m a to r a , g d je j e potrebno
z v i j e z d i š t e na o b je s tra n e u z e m lj it i k r u to , i l i pomoću P e tte re e n -
ovog s v it k a za kom penzaoiju s t r u je dozemnog s p o j a . Da kod zemnih
s p o je v a i n e s im e tr ič n ih o p t e r e ć e n ja ne b i d o š lo do n e s im e tr ije
fa z n ih napona, dodajemo takvim tra n sform a torim a , kako ćemo v i d j e t i
k a s n ije , namot k o j i p r e d s t a v lja d od a tn i namot u sp oju tro k u t
-6 3 -
( t e r c i j a r n i namot)* N a jč e š ć i J e, svakako, s p o j t r o k u t -z v i je z d a , a
kod m alih d i s t r ib u t iv n ih tran sform a tora nadom je š t a v a ga s p o j
z v i je z d a - c i k - c a k .
Kod tr o fa z n o g s p o ja t r i j u jed n o fa zn ih tra n sform a tora ne u p o tr e b lj
va se s p o j c ik - c a k , j e r je n epotreban , a i tešk o i z v e d iv , nego se
n adom ješta spojem t r o k u t -z v ije z d a .
Da se omogući isp ra v n o s p a ja n je tra n sform a tora , uvedeno je ozna
č iv a n je k ra je v a namota i s t e z a l jk i tra n sform a tora « Prema našim no
vim propisim a o zn a ču je se jedan k ra j nam otaja, nazovimo ga ''p očeta k "
p očetn im slovim a a b eoede, dok se drugi k r a j, odnosno "s v r š o ta k " ,
o zn a ču je završnim slovim a abecede* P ri tome bg oznake "p očeta k " i
"s v r š e t a k " ne odnose na početak i k r a j n&m&tanja nam otaja, nego se
mogu u z e t i p r o iz v o ljn o ; kada su dane jednom namotu tran sform a to
r a , to č n o su o d r e d je n i k r a je v i n aziva svih o s t a l i h namota, ako ho
ćemo d o b i t i o d r e d je n i fa z n i pomak izm edju prim arnih i sekundarnih
napona« G ornjonaponska stran a se ozn ačuje v e lik im uspravnim slovim a
(n p r. A, B, C, D, X, Y, Z, Q ), dok se donjouaponska stra n a označu
je malim kosim slovim a (npr. a, b,C , d , x , y , z , q )• Sredn jonapon-
ska stra n a kod višen& ponsklh tran sform a tora se o zn a ču je ta k o d je r
v e lik im uspravnim slo v im a , samo što se is p re d n jih s t a v l j a s lo v o
m (npr« m i, mB, mC, mD, mX, mY, mZ, mQ). Kod je d n o fa z n ih tra n s
fo rm a to ra , k o j i čin e trofa zn u grupu, k r a je v i namota mogu im ati oz
nake kao k r a je v i namota t r o fa z n ih tr a n s fo rm a to ra . U svim osta lim
s lu č a je v im a k r a je v i namota jed n ofa zn ih tra n sform a tora ozn ačuju ee
slovim a D Q , odnosno d q • Da b i se sm anjio b r o j iiv o d a 1 b k o t
l a tra n sfo rm a to ra vrše se ob ičn o s v i s p o je v i medju namotima kod
t r o fa z n ih tra n sfo rm a tora unutar k o t l a , a v isok on ap on sk i 1 n iskon a-
p on sk l namoti imaju izv ed en e samo t r i i l i č e t i r i s t e z a l jk e . Kod
ta k ov ih t r o fa z n ih tra n sform a tora s t e
z a ljk e im aju oznake p očetk a namota*
Jedino će u s lu č a ju o tv o r e n ih namota
n a b b i t i izv ed en i 1 p o č e c i i k r a je v i na
m ota, pa če s t e z a l jk e im a ti oznake
O O O početaka i s v rš e ta k a namota. N u ltoč-
ke tran sform a tora se ozn a ču je slovom
5 , odnosno n« S t e z a ljk e tr o fa z n ih
O O O tran sform a tora se ozn a ču ju abecednim
redom od l i j e v a prema desn o, g le d a ju
N A 6 ć i sa visokonaponske stra n e ( v id i s i«
2*9*“ 1 0 ) . N ultočka tr a n s fo r m a to r a , u -
k o lik o p o s t o j i * n a la z i se s l i j e v e
S I . 2 •S -lo
stra n e s t e z a ljk e A (a ) , ta k o d je r
Raspored p r ik lju č n ih s t e
gledano b& gom jon ap on sk e strane* Po
z a l j k i tr o fa z n o g t r a n s f o r
zn a va ju ći ova p r a v ila , možemo na go
matora
tovom tran sform a toru o d r e d it i r e d o s l i
je d s t e z a l j k i , 1 ako ove n isu posebno označene«
0 načinu s p a ja n ja fa z n ih namotaja u trofazn om tran sform a toru o -
v i s i k u t, pod k o jim Je sekundarni napon r e la t iv n o pomaknut spram
prim arn og. To ćemo n a jb o lje u o č i t i ra zm a tra ju ći n e k o lik o s p o je v a .
N a jje d n o s t a v n iji je s p o j z v ije z d a na obim stranama prim arn oj i se
k u ndarnoj« Kod to g a su u z a je d n ič k o j n u lt o č k i II ( v i d i s l . 2 « 9 - H )
s p o je n i s v r š e o i s v ih prim arnih fa z a X, Y, Z, a p o č e c i su dovedeni
na is to im e n e visokonaponske s t e z a ljk e ABC • I s t o je i sa n iekona-
ponskom stranom . Oznake namota smo u ovom s lu č a ju s t a v i l i sasvim
p r o iz v o ljn o * Ako je sm jer namatanja na n isk on a p on sk oj s t r a n i tr a n s -
-6 4 -
fo rm a to ra Jednak onome visokon ap onske s tr a n e , b i t će e le k tro m o to r

ne s i l e u oba namota, k o j i se n a la ze na jednom stu pu , i s t o g sm je
ra u odnosu na početa k i k r a j namatanja namota, pa će (kako je već
pokazano u p o g la v lju 2 * 52 ) i p r im a m i i sekundarni naponi b i t i
i s t o f a z n i « Prema tom e, ako smo našu oznaku za pofietak namota d a li
i kod prim arnog i kod sekundarnog namota na podatak nametanja na
m ota, i l i kod oba namota na k r a j nam&t&nja namota, b i t će prim ar -
n i i sekundarni napon izm edju is to im e n ih s t e z a l j k i is to fa z a n « Po
s t o j i jo š jed n o p r a v ilo , k o je nam dobro dod je kod c r t a n ja v e k t o r -
s k lh dija gra m a t r o fa z n ih tr a n s fo r m a to r a , a t o je s l i j e d e ć e )
T ek tor prim arnih i sekundarnih napona Izm edju s t e z a l j k i v is o k o
naponskog i niskonaponskog namota, sm ješten og na i s t i s tu p , pada
ju po f a z i z a je d n o , ako su elek trom otorn e s i l e medju dotičn im
srtezaljkama i s t e fa z e « Ovo p r a v ilo nam je ja sn o i z p r ija š n je g
iz la g a n ja o p o la r i t e t u napona kod je d n o fa z n ih tran sform a tora«
S l . 2 . 9 - l l a p r ik a z u je spojn u shenru, a s l * 2 * 9 - l l b v e k to rs k i d i j a
gram napona to g a sp oja* S m jerovi in d u cira n ih e lek trom otorn ih s i
l a su n aznačen i u shemi s tre lic a m a uz p o je d in e namote* Kako au
s t r e l i c e uz namote i s t o g stupa usm jerene prema istoim enim k r a je
vim a, vidim o da su kod ovog Bpoja p rim a m i i sekundarni fa z n i
naponi izm edju is to im e n ih s t e z a l j k i i s t o f a z n i«
-6 5 -
Preaa tom e, fa z n i naponi » e d ju istoim enim stezaljk a m a (npr.A x i ax)

padaju u vektorakom dijagram u po f a z i zajedn o«
Ako prom ijenim o početka i s v rš e tk e jed n og nam otaja, kako je to
u č in je n o na e tr a n i n isk o g napona na 6 l« 2 « 9 -1 2 a , b i t će sekundarni
f a z n i napon odmaknut za 180° od p r ija š n j e g sm jera, t j . b i t će
p r o tu fa z a n prim arno* naponu« I s t i t a j r e z u lt a t dobivamo kada prema
e l« 2 « 9 - 1 2 e označimo k ra je v e namota jednako kao na s l * 2 . 9 - l l , a l i
ako je sekundarni nam otaj namotan u suprotnom smjeru nego p r im a rn i,
ftto je na s l i c i naznačeno s t r e lic o m sup rotn og smjera na primaru i
sekundaru#
Promotrimo tra n sform a tor sp ojen prim am o u z v ije z d u , a sekundarno
u tr o k u t prema s l«2 .9 ~ 1 3 • Prema shemi s p o ja na s l.2 « 9 - 1 3 a vidim o
da su i s t o f a z n i s l i j e d e ć i naponi t XA i xa , YB i yb , ZC i z c .
Sekundarni fa z n i naponi x a , yb i z c jed n a k i su prema shemi

s p o ja l i n i js k i m naponima sekundara, i to redom t c a , &b, b c . Pre
ma tom e, na vaktorskom dijagram u to g a s p o ja moraju b i t i i s t o f a z n i
s l i j e d e ć i naponi i NA i ca , NB i ab , te NC i bo . I z r e k t o r
skog dijagram a to g s p o ja vidim o* da l i n i j s k i napon sekundarne s t r a
ne p r e th o d i isto im e n o * prim arno* naponu (n p r. ab i AB) za kut od
3 0 ° . i l i * š to je i s t o , z a o s ta je za prim am im naponom za kut od
330* » Za s p o j prema s l . 2 , 9 - l 3 b dobijem o pak da sekundarni napon
z a o s t a je za istoim enim primarnim za kut od 30°*
Ako zamijenimo na je d n o j s tr a n i p očetk e i sv ršetk e nam otaja,
i l i ako na je d n o j s t r a n i prom ijenim o sm jer m otanja, dobijem o p re
ma s i . 2 .9 -1 4 med ju istoim enim l in ijs k im naponima prim ara i se kuji-
-6 6 - i
dara f a z n i pomak od 150 • U s p o ju prema shemi na s l . 2 . 9 - 1 4 a

p r e th o d i aekundarni napon pred prim am im za kut 15o° , dok u spo
ju prema t ) sekundarni napon z a o s t a je za i s t i t a j kut za prim am im .
P r o m o tr iti ćemo jo S , kakvu promjenu u vektorskom dijagram u u z
ro k u je o ik lid k a zamjena p r ik lju ć a k a p o je d in ih s v it a k a na s t e z a ljk e
tr a n s fo r m a to r a , ( i l i , Sto Je i s t o , o ik lifik a zamjena oznaka s t e z a l j
k i ) . U tu svrhu p r o m ije n it ćemo u sp oju z v ije z d a - z v ije z d a prema
s i . 2 .9 -1 1 c ik lič k im redom oznake sekundarnih s t e z a l j k i tran sform a
t o r a , t e ta k o dobijem o s p o j prema s i , 2 . 9- 1 5 « Iz vek torsk og d i j a
grama vidim o da u tom s lu č a ju sekundarni napon z a o s ta je za prim ar
nim za kut od 120° , Provedemo l i joS jednu o ik lič k u zamjenu s t e
z a l j k i prema s i . 2 .9 - 1 6 , d ob ijem o da nam v e k t o r i sekundarnih napo
na z a o s ta ju za istoim en im primarnim naponima za kut 240° • Prema,
tome svaka c i k l i č k a zamjena oznaka s t e z a l j k i u zrok u je pomak fazn og
napona za 120° . Lako se može u s t a n o v it i da se c ik lič k o m zamjenom
mogu u s p o ju prema s l . 2 . 9-13 d o b i t i f a z n i pomaci 90 i 210 ,
kod s p o ja prema s i . 2 .9 -1 4 pom aci od 270° i 30 , s kod g p o ja prema
s l « 2 . 9 - 1 2 možemo d o b i t i joS i fa z n e pomake od 300 ii 60
Pogledamo l i sve moguće s p o je v e t r o fa z n ih tr a n s fo r m a to r a , v i d j e
t i ćemo da se o n i mogu s v r s t a t i u 11 grupa s p o je v a sa is tim
fazn im pomakom prim arnog i sekundarnog napona. Svi mogući fa z n i
pom aci su v iS e k r a tn ik od 3 0 °, Sto Je om og u ćilo Jednostavan n a ćin
o z n a č iv a n ja t i h g ru p a , a i p o je d in ih s p o je v a .
P r i j e svega uvedeno Je dogovorom (prema IEC p rop isim a ) o zn a čiv a
n je s p o je v a namota slovn im oznakama, k o je su u sv ojen e i u našim
p r o p is im a . Te oznake su dane na s i « 2 .9 -1 7 « Z a o s ta ja n je n isk on a -
-6 7 -
NafflOt Namot
v iš e g n iž e g
napona napona
O tvoreni n&mot m iii
Namot s p o je n u trok u t OJ d
" " " z v ije z d u y
" " " c ik -c a k Z Z
s i . 2 .9 -1 7
ponskog fazn og napona za istoim en im visokonaponskim naponom ozna

č u je se b rojem , k o j i nam pok a zu je k o lik o puta je t a j kut v iš e k r a t
n ik od kuta }0 ° . T a j b r o j n a z iv a se i s a tn i b r o j . Pomaoi lzm edju
d v iju s u s je d n ih oznaka na b r o jč a n ik u sa ta iz n o s e , naim e, ta k o d je r
} 0 ° , pa ako postavim o v e k t o r , k o j i nam p re d o ću je napon lzm edju n u l
to čke i s t e z a ljk e v i Beg napona, ta k o , da nam p ok riv a b r o jk u 12 ,
onda će v e k to r, k o j i p re d o ću je napon lzm edju iju ltoćk e i is to im e n e
s t e z a l jk e n iž e g napona, p o k r iv a t i na b ro jć a n ik u s a tn i b r o j . Na s i .
2 . 9 - 18 n a č in je n je t a j postupak za s p o j tra n sform a tora prema s l i c i
2 . 9 - 1 4 b . Za t a j s p o j , kod koga napon sekundara ka sn i za primarnim
za 150° , iz n o s i s a t n i b r o j 5«
-6 8 -
S p o j d v o n a m o tn o g t r o f a z n o g t r a n s
f o r m a t o r a o z n a č u j e s e t a k o , d a se
n a j p r ij e n ave d e s lo v n a ozn aka s p o
j a n a m o t a v i S e g n a p o n a , z a t im s l o v
n a o z n a k a s p o j a n a m o ta n i ž e g n a p o n a
i n a k r a j u s a t n i b r o j . S p o j p re m a
s l « 2 » 9 - 1 4 b b i p re m a tom e im a o o z n a
ku i d 5 •
0 t a b e li I . p r i k a z a n i su u o b ič a
j e n i s p o j e v i t ra n sf o r m a t o r a sn age
t r o f a z n i h i j e d n o f a z n ih . U t a b e li
b u o s i m o z n a k a p r e m a n a š i m i IEC
p r o p i s i m a d a n e i o z n a k e p re m a VDE
p r o p is im a . VDE p r o p i s i o z n a č u j u
g r u p u s p o j a v e l ik i m s lo v im a A, B,
C , D, a sam s p o j b r o j e m u z g r u p n u
oznaku.
S l . 2 .9 -1 8
U t a b e l i su ta k o d je r dane i ozna
ke t r o fa z n ih i je d n o fa z n ih Štednih tr a n s fo r m a to r a .
S p o je v i tr a n s fo rm a to ra sa v iš e od dva namota na stupu ozn ačuju
se t a k o d je r , da se n a j p r i j e navede s lov n a oznaka namota n a jv iš e g
napona, iz a k o je s l i j e d e u redu p a d a ju ć ih napona s lovn e oznake o -
e t a l i h namota s pripa dn i a satnim b rojem , u z e v š i v e k to r n a jv iš e g
napona kao r e f e r e n t n i« Tako će n p r. tr a n s fo r m a to r , k o j i ima t r i
namota za napone l i o ooo V ( z v i je a d a )6 o ooo V ( z v ije z d a ) l o ooo
(t r o k u t ) i kome su nam oti s p o je n i u z v ije z d u u f a ^ i , a namot s p o je n
u tr o k u t z a o s t a je za njim a za 1 5 o ° , im a ti oznaku i , y 0 , d 5 »
T a b e l a I
Trofazni tra n s fo rm a to ri
O zn a k a Dijagram spoja S hem a spoja Oznaka
Cfvpa S/><y po *oomot Oln -Oonvof po - oamcJ cio - nomot V D E
6 '
Dd 0
A
A b C A
a A f
Č /j/f m
Aj
0 Yy 0 A A2
A m O J
* b c
Dz 0 A . a3
‘AA * C a m
a
Dd 6
A V
A 6 b
m m
B]
6 Yy6
Vb u s m Bi
D z6
A * r m
b3
-69-
5
Dy 5
Yd 5
A a Mđ [U ci
C2
A, < U JM
Yz 5
A
A C t> ^PF?
c3
6 t>
Dyf1
A
A 3 c a >b - *
D1
// YdH 02
i i i
- A A '
Yz 11
A > uffHi
03
0 llly 0
A A T TTXtu
* V ! Z Y
0
0 y o X w
Jednofazni tra n s fo rm a to ri
0 a
0 li 0
a £ t (
0 / 0 Iđ
i
a
-7 0 -
3# ZAGRIJAVANJE I HLADJENJE
P r o ra ču n ^ z a g rija v a n ja e l e k t r i č k i h s t r o j e v a j e osn ovn i prora ču n ,

k o j i o d re d ju J e nom inalnu, odnosno t r a jn u snagu, k oju možemo d o b it i
i z nekog s t r o j a « Kod Bvih a e e le k t r ič k ih s t r o j e v a , je tr a jn a snaga
o d r e d je n a drugim u v je t im a , a z a g r ija v a n je i g r a sporednu ulogu* Par
n i i l i e k s p lo z io n i s t r o j p r e o p te r e će n v ič e od k o ji h 20 % preko
s v o je nom inalne snage će se z a u s t a v i t i , n asu prot .tom e, s v i- e le k -
t r i č . k i . s t r o j e v i , a p o g o to v o tr a n s fo r m a t o r i, se. bez o p a s n o s ti mogu
k r a tk o t r a jn o p r e o p t e r e t i t i čak i 2.-3 puta v i č e od nominalne
sn a ge,
Kod i ^ j e n i č m . h s t r o j e v a (a s in h r o n ih , s in k r o n ih i k o le k t o r s k ih )
posto^T! ip a k .s t a n a v it i m aksim alni moment, izn a d k o je g a se ne može
i d i sa _teretom , je r , ga s t r o j ne može s a v la d a ti* Kod is to s m je r n ih
s t r o j e v a je maksimalni t e r o t o d r e d je n k olek torom , t j . pojavom i s
k re n ja p r ilik o m k o m u ta cije . £od tra n s fo r m a to r a ne p o s t o ji uopće
nik ak ovo o g r a n ič e n je o s im , z a g r ija v a n ja . Kako će b i t i dalj.e^pok^za-
nq^ ž i v o tn a , dob jed n og e le k t r ič k o g s t r o j a ’i l i tr a n s fo r m a to r a , t j .
l-LvptJ1* dob n je g o v e 3 z p la c i3 ® t jd t o vejŠa'Žto su. manje tem perature,
k o je _ _ _ e tro jjp o s tiž e u pogonu* N^ria.alne i z o l a c i j e od p a p ira i l i pamu
ka. u g r ija v a n je u 95° - 110° C , a da živ otn a , dob
0 8t_&ne. j o š .u v ije k -na ekonomskim gr&nioama* Z ato t e tem perature p red
s t a v l j a j u g ra n ičn e v r i j e d n o s t i d o z v o lje n o g u g r ija v a n ja . Iz računa
z a g r ija v a n ja ćemo v i d j e t i , da su d o z v o lje n a k ra tk o tr a jn a p r e o p te r e -
ć e n ja s t r o j a , a da se ip a k ne p r e d jo preko gra n ičn e tem perature* Iz
svega ovoga je o č i t o , da ćemo jedan e l e k t r i č k i s t r o j i l i tran a forgia -
t-or „moći to v iš a .o p i& js re titi., Što ga b o l j e hladimo* P rilik om dimen
z io n ir a n ja e le k t r i č k i h s t r o j e v a će speciT IČ hš o p t e r e ć e n ja s t r o j a b i
t i od re d je n a upravo z a g rija v a n jem s t r o j a . Dimenzioniramo l i s t r o j
i l i tra n s fo r m a to r š to la k šim , g u b ic i mu sve v iš e r a s tu , a tim e i
problem odvoda t o p lin e p o s t a je sve v e ć i*
3*1 P r i je l a z t o p lin e
Sa nekog t i j e l a , č i j a je tem peratura veća od tem perature o k oln og

p r o s t o r a , p r e l a z i t o p lin a u o k o lin u na t r i n ačin a i vod jen jem , i s i -
jav&njam i konvekcijom * K o lič in a t o p l i n e , k o ja se o k o lin i p r ed a je
v o lje n je m i k on vek cijom , o v is n a je b it n o o s v o js tv im a ok o lin e * Na
su p ro t tom e, k o l i č i n a t o p l i n e k o ju t i j e l o i s i j a v a u o k o lin u o v iB i
samo o s v o js tv im a d o t ič n o g t i j e l a *
3*11 V o d je n je t o p lin e
Meka nam p lo č a od nekog m a t e r ija la r a z d i j e l j u j e ja p r o s to ru dva

p o d ru č ja u k ojim a v la d a ju r a z l i č i t e tem perature T/j i ^ , P lo
ča ima d e b ljin u d i p o v rš in u S • K o ličin u t o p l i n e , k o ja u
j e J i n i c i vremena p r e l a z i i z jed n og p r o s t o r a u d r u g i, ozn a čin o sa Q.
IU k o n sta n tn i p r e s je k S duž c i j e l o g pu ta u t o j p l o č i , k roz k o ju
t o p lin a s t r u j i , I z n o s i t i će k o l i č i n a t o p lin e
•71-
Š"
e= & r *x
Formula Je analogna Ohmovom zakonu I=U/R • Zato Je iz n o e d/XS
( ° c /w ) nazvan to p lin sk im otporom , a A sp e cifičn o m top lin skom vod
ljiv o š ć u (W/m°C) . S p e o ifič n a t o p lin s k a v o d l ji v o s t r a z l i č i t i h ma
t e r i j a l a dana Je u t a b l i c i 1 .
T a b l i c a 1
T op lin sk e v o d l j i v o s t i m a t e r ija la
a ) V o d ljiv o s t ž e lje z n ih lim ova u uzdužnom smjeru ( X, ) i u p o p re č-
nom smjeru ( Aj ) (f/m °C )i A, Au
s la b o le g ir a n i lim ov i 0 ,5 m® papirom i z o l i r a n i 57 1
e m a jlir a n i lim o v i 0 ,4 4 mm 47 1,3
n e e m a jlir a n i lim o v i 0 ,4 4 mm 47 1 ,6
tr g n s fo r o a to r B k i lim o v i 0 ,3 5 nm sa 4 % Si 32 0 ,5
b) V o d l jiv o s t a a s iv n ih metala (I/m °C ) i

e l e k t r o l i t i f i k i bakar 384 č e lik 45
a lu m in ij 202 č is t o ž e lje z o 65
mesing lo4 s ir o v o ž e lj e z o 46
<0 V o d ljiv o s t tek u ćin a i p lin o v a 0 ° C i 780 mm Hg ( f / » ° 'C) .

tra n sform a torsk o u lje 0,165 zrak 0,o2 2
u l j e aa podmazivanje 0 ,1 16 zrak (kod 60°C i 760 mm Hg) 0 ,o2 6
in e rte e n 0,15 5 vod ik 0 ,1 47
voda 0,5 8
d) V o d ljiv o s t iz o l a c io n ih m a t e r ija la ( » / n ° c ) :
p la tn e n i p a p ir 0 ,115
p la t n e n i p a p ir n a to p lje n u ljem 0,142
p la tn e n i p a p ir n a to p lje n lakom 0,170
prešpan 0,170
preašpan n a to p lje n u ljem 0,227
tin ja o O , 36o
m ika-vrpoa 0,264
m i k a f o lij 0,232
m ikanit g r i j a č i 0,20
m ikanit form ni 0 ,2 4
a zb e st 0,2
pamuk n a n a to p lje n O ,o 66
pamuk n a t o p lje n lakom 0 ,2 4
p la tn o n a to p lje n o lakom 0,14 6
s ta k lo 0,6
poroulan l,o
tv rd a guma 0 ,1 8
p a r a fin 0 ,2 6
a s fa lt 0 , 7o
drvo duž vlakna 0 ,1 6
drvo poprečno na vlakna 0 ,o 4
p lu to 0 , 3o
la k o v i 0,2 - o ,3
-72-
Ako uz i s t u r a z lik u tem perature 6 hoćemo p r e n i j e t i š t o veću

k o lič in u t o p l i n e , moramo kod s t r o j a n a č i n i t i š t o ta n ju i z o l a c i j u ,
sa Što b o ljo m to p lin sk om v o d ljiv o š ć u * S lo je v e zraka unutar i z o l a
c i j e tr e b a i zbog h la d je n ja i z b j e g a v a t i , j e r j e v o d l j i v o s t zraka
mnogo manja nego o s t a l e i z o l a c i j e t e on povećava potreban pad tem
p e ra tu re « Im pregniranjem nam otaja p o b o ljš a v a ju se iz o l a c io n a s v o j
s tv a i p r i j e l a z t o p lin e «
U k olik o t o p lin a p r e l a z i k roz v iš e s l o je v a r a z l i č i t i h m a te rija
l a , računamo t o p l i n s k i o t p o r , odnosno n jegovu r e c ip ro čn u v r i j e d
n o s t , t j » to p lin s k u v o d l j i v o s t , analogno kao za s e r ijs k u kombina
c i j u e le k t r i č k i h o tp ora «
3*12 Odvod t o p lin e k on vek cijom
P r e la z t o p lin e sa p o v r š in e t i j e l a na rashlad no s re d s tv o se v r š i
vod jen jem samo na Č e s tic e p lin a i tek u ćin a neposredno uz p ovršin u
t i j e l a « D a lje t e č e s t i c e prenose to p lin u v la s t i t im giban jem , t j .
m iješanjem t o p l i h i h la d n ih s lo je v a ra sh la d n og sred stv a « Ovakav na
č in p re n o še n ja t o p lin e nazivamo konvekoijom « P r e la z t o p lin e će p r i
tome o v i s i t i znatno o b r z in i i t u r b u l e n c i j i B tru ja n ja rashladnog
s r e d s tv a « Kod s t r o je v a e& p rirod n im h lad jen jem će s e , zbog z a g r i
ja v a n ja ra sh la d n og s re d s tv a p o j a v i t i uzgon , k o j i će u z ro k o v a ti n je
govo s t r u ja n je * Da b i se uz i s t i uzgon d o b ile š t o veće b r z in e s tr u
ja n ja , p otre b n o je da o tp o r s t r u ja n ja bude š t o m anji* Zbog tog a ka
n a l i za ra sh la d n o s r e d s t v o m oraju b i t i š t o š i r i . Ako je s l o j ra s
h lad n og s re d s tv a ta n a k , n a g lo se sm anji odavan je t o p lin e prirodnom
k on v e k cljo m , pa e k v iv a le n tn a v o d l j i v o s t s l o j a pada sve do same kon-
du k tiv n e t o p lin s k e v o d l j i v o s t i ra sh la d n og s re d s tv a * Z ato k a n a li u
u l ju ne sm iju b i t i u ž i od 4 - 7 mm, a u zraku od 14 mm* U k olik o,
n aravno, h l& đ je n je n i j e d o v o ljn o , može s e o d v o d je n je kon vekcljom ,
p o v e ć a t i p r is iln o m c ir k u la c ijo m ra sh la d n og sred stva *
Za k o li č i n u t o p l i n e , odv odjen u u j e d i n i o i vremena kon vekcljom ,
v r i j e d i jednadžba
o=h„es [w] (5.1-2)
2
K o e f ic ije n t odvoda t o p lin e ( * /■ Oq ) o v i s i , kako je već
r e š e n o , o to p lin s k im s v o js tv im a ra sh la d n og s r e d s t v a , geom etrijskom
o b lik u rashladne p o v r š in e , b r z i n i s t r u ja n ja , t u r b u l e n c i j i i t d .
Za odavanje to p liln e prirodnom kon vekcljom sa beskonačno š iro k e
v e r t ik a ln e p lo h e v is in e H na zrak v r i j e d i t e o r e t s k i p r ib l iž n o i
hK= l 3 f f ] [ j £ ( * / » 2 °c>
g d je j e t (kg/m^) s p e o if iš n a masa ra sh la d n og s r e d s t v a , 8 = r a z lik a

izm edju tem perature p o v r š in e i tem perature h ladnog rashladnog s re d
stv a .
P ok u si kod e le k t r ifi k i h s t r o j e v a su p o k a z a li mnogo m anji u t js e a j
lin e a r n ih d im e n z ija i n adtem perature, nego š t o ga d a je t e o r i j a o
h la d J e n ju beskonačno š ir o k e ravne p lo h e . Za zrak p r ib l iž n o v r i je d i i
73
h K= 6 , 5 * 0 , 0 5 9 [W / m i 'C ]
9 » 35 °C dobijem o hKa 6 W / ,C (v f
3*13 I a ija v a n je t o p lin e
Prema S t e f aar-Bolt zm^novom zakonu i z h o s i k o l i č i n a t o p lin e , k o ja

ee u j e d i n i c i vremena i s i j a v a ea je d in i c e p o v rš in e a p solu tn o orn og
t i j e l a u p r o s t o r , č i j a je a peolu tn a tem peratura »nula
Q = (T- T*=5,7-10'* T* <w/‘ >
T = a p solu tn a tem peratura t i j e l a (°K )
Ako sa T označim o apsolu tn u tem peraturu o k o lin e , a t i j e l o n i

je ap solu tn o o rn o , T r i je d l i
'llmf-lmfl lwMl
Faktor orn oče * je o v is a n o s ta n ju p o v rš in e t i j e l a i uzima ee
prema t a b e l i 2 .
T a b e l a 2
Faktor orn oče
a p solu tn o orno t i j e l o l,o o

lij e v a n o ž e l j e z o - hrapavo 0 ,9 7
kovko ž e l j e z o - mat 0 ,9 5
i z o l a o i j e (p a p ir i vlakn a) 0 ,9 o
b akreni lim 0 ,4 o
kovko ž e l j e z o - p o lir a n o 0,29
mesing - mat 0 ,2 o
bakar p o lir a n 0,17
Kod e le k t r ič k ih s t r o je v a se može u p r o sje k u za f a k t o r o r n o č e , u

s lu č a ju da t i j e l a k o ja se n ala ze u o k o lin i ne r e f l e k t i r a j u z n a tn ije
k o l i č i n e t o p lin e ( t j . i a a j u tem peraturu o k o lin e i l i im je f a k t o r o r
nome i t o v e č i ) , u z e t i iz n o s od 0 ,9 2 , U protivnom s lu č a ju se može
t o u z e t i u o b z ir sm anjenje fa k t o r a ora oče na 0 ,8 9 .
Hadi la k še g računa iz r a ž a v a se k o lič in a t o p lin e odavana i s i j a v a -
njem u s lije d e ć e m o b lik u i
Q '= h ,9 [ W /m i] ( 3. 1 - 5)
g d je Je 6 ■= T-Ta= f r - [ ’C]
K o e f i c i je n t h; n i j e sada v iš e k on sta n ta n , nego o v i s i o tem pera

t u r i t i j e l a 1 o k o lin a . V r ije d n o s t i h; sa t i j e l o s a faktorom orn oče
0 ,8 9 dani su u t a b e l i 5.
-7 4 -
T a b 1 i o a 3
K o e f ic ije n t i s i j a v a n j a t o p lin e h;
/ 10°C 20°C 30°c

5 4 ,6 3 5 ,o3
10 4,65 5,16 5,6 9
20 4,91 5 ,4 2 5 .9 6
30 5 , 17 5,71 6 ,2 6
40 5 ,4 4 6,05 6 .5 9
50 5,73 6 ,3 ° 6 ,9 1
60 ć ,o 3 6,62 7,2 5
70 6 ,5 4 6 ,9 5 7 .6 0
60 6 ,6 7 7 ,3 ° 7 .9 6
Kako vidim o i z ta b e le za e le k t r ič k a s t r o je v e se moie uz tempe
ra tu ru o k o lin e od 30°C i za nadtem peraturu od 4 0 ° j za ^ uze
t i p r o s je č a n iz n o s od 6 ,6 f/m ‘ °C.
Za ukupnu k o lič in u t o p l i n e , Sto ja i s i j a v a u j e d i n i c i vremena
jedan e l e k t r i č k i s t r o j p o v rS in e S, možemo dakle n a p i s a t i -
Q‘ 6 , 6 S - 6 [VJ]
(3 -1 -6 )
3*2 Z a g r ija v a n je homogeno« t i j e l a
P rom a tra ti ćemo z a g r ija v a n je homogenog t i j e l a mase m ^kgj u

kome se gu bicim a r a z v ija t o p lin a je d n o lik o po c ije lo m volumenu.
R a zvijen a t o p lin a u j e d i n i c i vremena iz n o s i Q/W/» T i j e l o ima*co-
v rš in u S (m 2)f s p e c if ič n u to p lin u c (Ws A g °C ) i k o e f i c i j e n t
o d v o d ja n ja t o p lin e h (*/m 2 o c ) . K o lič in a t o p lin e r a z v ije n a za
elem ent vremena dt t r o S i se za p o v ifie n je tem perature t i j e l a za
d 9 , a jednim d ije lo m p r e la z i na o k o lin u . Prema tome v r i j e d i t
će s l i j e d e ć a d i f e r e n c i ja l n a jed n a d žb a :
Q .d t-P i'c e L G * S h - O ’d t (3.2-1)
T i j e l o p o s t iž e maksimalnu tem peraturu kada je d& =0 • I 2 g o r

n je d i f e r e n c i j a l n e jednadžbe d ob iv a se tada za maksimalnu nadtem-
peratu ru spram o k o lin e :
( 5 - 2- 2 >
D if e r e n c ija ln u Jednadžbu možemo sada n a p iB a ti u s lije d e ć e m o b l i
ku)
0 m‘S - h - d t » m - c d & * S - h - 9 - d t
$ h ( Q m- & ) d t * rn-c c i e (3 - 2 - 3 )
mc dQ
d t* de
S -h '0 m- e ~ e > m- e
-7 5 -
g d je je (3 *2-4)
5 /7
k on sta n ta , k o ja in a d im en ziju vremena, pa se n a z iv a vremenska kon
s ta n ta z a g r ija v a n ja .
R je š e n je d if e r e n c ija ln a jednadžbe ( 3 .2 - 3 ) je
t - - T l n ( 9 m-9 )+ C
Konstantu i n t e g r a c i je dobivamo i z p od a tn ih u v je t a , t j . da je za
t = 0 nadtem peratura spra o o k o lin e 0=0O . Tako se za C d o b ije
C - Tlr>[Qm-9a)
Uvrštenjem in te g r a c io n e kon stante d ob iv a ee
(3 -2 -5 )
'■ " " t š
R ješenjem ove jednadžbe po nadtem peraturi 9 d ob iv a ee
6 = 9 J 1 -e~ h + @ a e ^
š to ee može n a p iB a ti i u o b lik u
e=(9„-Q c)(1 -e -r ) + e . ( 3 .2 - 6 )
2a 8. = 0 dobijem o i
e=QJ1-e*) ( 3 .2 - 7 )
Na s l i c i 3 ,2 -1 p r e d s ta v lje n a je k r iv u lja z a g r ija v a n ja , k o ja od

govara jed n a d žb i ( 3 . 2 - 7 ) .
Vremenska konstanta T Jednaka je su p ta n gen ti t e k r i v u l j e . Iz
Jednadžbe (3 * 2 -5 ) dobijem o
d 9 _ 9 m- 9 ( 3 .2 - 0 )
dt ' T
Ako u b i l o k o j o j t o č k i k r i v u l je z a g r ija v a n ja postavim o tangentu,
o d s je o a t će ona na p ra v cu , povučenom okom ito na os ord in a tu u t o č k i
9m , s l i j e d e ć i iz n o s ( v i d i s i . 5 * 2 -1 )
-n em
-e a.-©
ab=~ tg u ~ ^ r
dt
a to je prema Jednadžbi ( 3 .2 - 8 ) upravo jednako T :
ab = T
Ako u jednadžbu ( 3 .2 - 4 ) uvrstim o ( 3 . 2 - 2 ) dobijem o za vremensku

kon stantu T s l i j e d e ć i izn o s
mc=9m (3 - 2 - 9 )
T=
Q
-76-
S l . 3 .2 -1
K r iv u lja z a g r ija v a n ja homogenog t i j e l a
B ro jn ik m c 6 m p r e d s t a v lja t o p lin u akumuliranu u t i j e l u kod

nadtem perature % ■ Z ato možemo za vremensku konstantu r e ć i da
p r e d s t a v lja v rije m e k o je je p otreb n o a se t i j e l o , U2 konstantno
d o v o d je n je to p lin e i bez odvoda t o p lin e (b ez h la d je n ja ) , z a g r ij®
na maksimalnu tem peraturu. I z Jednadžbe (3 * 2 -4 ) vidim o da je v r e
menska k on stanta t o manja, š t o Je produkt m • c m a n ji, a s • ^
v e ć i , t j . š t o Je m anji t o p l i n s k i k a p a c it e t t i j e l a i b o l j e h lad j® n J®*
Z ato će ee tr a n s fo r m a to r , ako uz n je g a postavim o v e n t i l a t o r , brže
z a g r i j a t i na maksimalnu tem peraturu nego už p riro d n o h la d je n je ,
će ta maksimalna tem peratura b i t i manja nego kod p r iro d n o g hJ.adj®-
n ja . Vremenske kon sta n te su ob id n o veće kod v e ćih j e d i n i c a , je r j®
tamo problem h la d je n ja v e ć i . T o, m edjutim , n i j e p r a v ilo . Tako npr»
jedan tra n s fo rm a to r od 250 kVA, 6 /0 ,3 8 kV, b prirodn im hlađjenjem
ima vremensku konstantu 250 m inuta, dok jedan tra n sform a tor od
12 500 kvA, 3 0 /6 kV, e vjefitaškom v e n t ila c ijo m ima vremensku kon
stan tu samo 75 m inuta. T ra n sform a tori s t a r i j i h k o n s t r u k c ija , ko
j e j o š i danas susrećem o u pogonu, im aju mnogo veću vremensku kon
sta n tu n ego tr a n s fo r m a to r i suvremene k o n s t r u k c ije . Tako je p r i je
b i l a nominalna v r ije d n o s t vremenske kon sta n te 3 - 6 s a t i , a da
nas je ta v r ije d n o s t p a la na 1 e a t . S ta ri s t r o j e v i sU im a li male
v r i j e d n o s t i in d u k c ije i g u s t o ć e , pa je za is t u Bnagu t r e b a la mnogo
te ž a je d in i c a nego danaB. U od em i o r i j e n t i r a n i lim ovi d o z v o lja v a
ju mnogo veću in d u k c iju uz smanjene g u b itk e . Uz to su^metode h la
d je n ja tra n sfo rm a to ra danas d a lek o s a v r š e n ije i e f i k a s n i j e . Smanje
n je te ž in e tra n sfo rm a tora i p o b o ljš a n je h la d je n ja su u z r o k o v a li
ovo sm anjenje vremenske k on sta n te tr a n s fo r m a to r a . Zato možemo r e ć i
da j e v e l i č i n a vremenske k on sta n te u neku ruku m je r ilo z a s t a r j e l o
s t i neke k o n s t r u k c ije . Treba ip a k n a g l a s i t i , da su s t a r i t r a n s fo r
m atori zbog s v o je v e lik e vremenske kon sta n te b i l i mnogo manje o -
s j e t l j i v i na k r a tk o tr a jn o p r e o p t e r e ć e n je . Uz t o , od dva tr a n s fo r
matora i s t e snage, o n a j t e ž i ima b o l j i step en d je lo v a n ja (ako su
tr a n s fo r m a to r i g r a d je n i od i s t o g m a t e r ija la ) .
•77'
U s l i j e d e ć o j t a b e l i au prema Jedn*( 3 .2 - 7 ) * a razne iz n o s e vreme

na t r a ja n ja z a g r ija v a n ja u odnosu na vremenaku konstantu p rik aza n i
iz n o s i nadtem perature u odnosu na konačnu maksimalnu tem peraturu.
/ t t f, 0 0
T i ’0 0 r 1 “ T
0 ,o l i 0 ,6 4 5 ,5 1 ,5 78
0 ,1 lo 0 ,1 51 2 86
0 ,2 18,2 0 ,8 55 3 95
0 ,3 26 0 ,9 6o 4 98
0 ,4 34 1 63 ,3
0 ,5 4o 1,2 71
T e o r e ts k i se nadtem peratura 0 d o s t iž e tek p o s l i j e beskonačno du

gog vremena. Vremensku promjenu nadtem perature dobijem o i z jednadž
be ( 3 - 2 - 8 ) t j .
dQ & r0
dt T
Ona je u svako* momentu p r o p o ro io n a ln a r a z l i o i 8*,~8 t j * d u žin i
jo
X na s i . 3 .2 -1 . Hadtemperatura Q u z a v ie n o s t i od ~rr- pred -
at
Q
s t a v lje n a je pravcem k o j i n a e p s c ie i o d s je c a v e lič in u - j* , a
na o r d in a tn o j o s i 6m ( v id i s l * 3 * 2 - l ) . Za o d r e d jiv o n je maksimalne
tem perature d o v o ljn o j e , d a k le, o d r e d it i tan gen te u d v ije točk e k r i
v u lje z a g r ija v a n ja . Ha ovome ee o sn iv a metoda m jeren ja maksimalnog
z a g r ija v a n ja uz sk ra će n i postupak z a g r ija v a n ja . Z a g rija v a n je 0 se
m je ri u jednakim vremenskim razmacima A t . P r ir a s t z a g r ija v a n ja
nanese se u o v is n o s t i od z a g r ija v a n ja • Spajanjem d ob iv en ih
točak a d o b iv a se p r a v a c, k o ji na o r d in a tn o j o s i o d s je c a 9
Postupak je p rik aza n na s i . 3 ,2 -2 .
Tako n i je p otre b n o v r š i t i do k r a ja d u gotra ja n pokus z a g r ija v a n ja .
U k oliko se ne p r im ije n i g o rn ja metoda, potrebn o je prema VDB
p r o p is im a , a i prema p r ije d lo g u n a ših p r o p is a , v r š i t i pokus z a g r i
ja v a n ja ta k o dugo, dok p r ir a s t tem perature ne postan e m anji od
1 ° C /s a t u zadnja dva sa ta m je re n ja . Dobiveno z a g r ija v a n je smatra
se tada s ta cio n a rn im . U tom s lu č a ju <5e ipa k jo š u v ije k p o s t o ja t i
r a z li k a izm edju mjerene i stva rn e maksimalne tem perature. Za z a d n ji
sat v r ije d i t
dd fC
dt “ T ~ 1sat
odnosno
@n-e=T
Za tra n s fo r m a to r , k o j i ima vremensku konstantu 5 s a t i , b i t i će
9m-e=5‘C
V e lik i tr a n s fo r m a to r i s umjetnim h ladjen jem imaju lan as T 1 s a t,
pa 'or^ms. tome Qm - 9 = 1°C
-7 6 -
Qn>
s i . 5 . 2-2
O đ re đ jiv a n je maksimalnog z a g r ija v a n ja pomoću skraćenog
postupka z a g r ija v a n ja
Ka o l . 5 .2 -3 p rik aza n je dija gra m z a g r ija v a n ja za t r i s lu č a ja .

Za e lu ć a j malog t e r e t a , m alih gu b ita k a , pa prema tome n isk e konač
ne tem perature z a g r ija v a n ja 8m , t e sa s l u č a j s r e d n je g t e r e t a i za
s l u č a j ja ć s g t e r e t a . P ošto se r a d i o z a g r ija v a n ju jed n og t e i s t o g
s t r o j a i l i tr a n s fo r m a to r a , vremenska kon sta n ta Je u sva t r i s lu č a
ja i s t a , pa je prema tome i suptan genta s v ih t r i j u e k s p o n e n c ija l
n ih k r i v u l ja jednaka. I z t o g a se v i d i da ja r e la t iv n a b rz in a z a g r i
ja v a n ja kod Jednog t e i s t o g s t r o j a n e za v is n a o ja k o s t i z a g r ija v a n ja
odnosno v i s i n i t e r e t a .
Ako u d i f e r e n c i ja l n u jednadžbu z a g r ija v a n ja ( 3 . 2 - 1 ) stavim o
Q = 0 , t j . da nema dovoda t o p l i n e , d ob ijem o jednadžbu h la d je n ja
t ije la
(3 -2 -1 0 )
R je š e n je ove d i f e r e n c i ja l n e jednadžbe je
t = - T ln 6 + C
K onstanta C s e d o b ije i z p o č e tn ih u v je t a za t = o, 9 = 6n >
C=Tln-0m ■ t=Ttn^~
&
Ako ovu Jednadžbu r ije č im o po 8 d ob ijem o
( 3 .2 - 1 1 )
6 = & m- e " r
P r i tome ne smijemo z a b o r a v it i da Ja 9 nadtam peratura s t r o j a

epram o k o lin o . Ka s i . 3 .2 -3 Je p r e d s t a v lje n a i k r i v u l j a h la d je n ja
•79-
(za sre d n ju maksimalnu tem peratu ru ). Ona Je zrc a ln a s lik a k r iv u lje

z a g r ija v a n ja obzirom na prav ac 0=0,5-6m.
Z a g rija v a n je t i j e l a možemo za b i l o k o ju k o lič in u r a z v ije n e t o
p li n e p r ik a z a ti u v ije k u is to m dijagram u, ako na a pecisn u os nane
seno v rije m e s jedinioam a u vrem enskoj k o n sta n ti t /T , a na o rd i -
natu tem peraturu u postocim a maksimalne tem pera tu re. Na t a j n ačin
K r iv u lja z a g r ija v a n ja homogenog t i j e l a uz r a z l i č i t e

maksimalne nadtem perature
amo p o s t i g l i da o v a j dija gra m v r i j e d i za svaki s t r o j , za svaki

s l u č a j b i l o k o je vremenske kon sta n td , kao i za sva k i s lu č a j b i l o
k o je g o p t e r e ć e n ja . Svakom o p te r e ć e n ju , naim e, odgovara jedno ko
načno maksimalno z a g r ija n je " 0 „ " , k o je je u dijagram u uneseno
ea 100 % . Ako namot o p te re tim o nominalnom s tru jo m , onda o č e k u je
mo da će Be on z a g r i j a t i do propisim a d o z v o lje n o g maksimalnog z a -
g r i j a n j a , t e j e u tom s lu ć a ju konačno z a g r i ja n je 100 % od " 6 ,n "
jednako maksimalno dozvoljen om z a g r ija n ju "64 “ . Ako medjutim
namot p r e o p te re tim o Jednom većom stru jom od nom inalne, onda moramo
o č e k iv a t i da maksimalna tem peratura, pod pretpostavkom tr a jn o g p o
gon a, p r e la z i propisim a d o z v o lje n u tem perazuru. U tom s lu č a ju s lu
žimo se ovim dijagramom na t a j n a č in , da m je r ilo na o r d in a t i p r o
m ijenim o ta k o , da 100 i Qm n odgovara n o v o j v if io j k on ačn oj tempe
r a t u r i , k oju b i d o s t i g l i u trajnom pogonu s ovim p reo p te re će n je m ,
pa prema tome u novom m je r ilu maksimalno d o z v o lje n o z a g r i Janje
" 0a " d o la z i is p o d maksimalnog z a g r ija n ja " l o o % 0 „ “ . Ako sa
da prenesemo t a j dija gra m u d ru g i dijagram prema s l . 3 . 2 -d u kojem
Je a p s c is a nacrtana s ek spon en cijaln om skalom , onda dobijem o t e
e k s p o n e n cija ln e k r i v u l je u o b lik u p ravaoa . Kod c r t a n ja takvog d i
jagrama možemo e k s p o n e n cija ln u ra zd iob u i g r a f i č k i v r l o je d n o s ta v
no o d r e d it i tim e , da i z desnog g o rn je g k u ta , k o j i odgovara 100 %
vremenu , povučemo ravnu crtu u l i j e v i d o n ji kut i na
v i s i n i od 65,2 $ Gm dobijem o e j e c i č t e , k o je d a je na a p s c is i t o č
ku 1 . Ako i z desnog g o rn je g u g la povučemo pravao do t e d on je to č k e
-80-
1 dobijem o na Tišini od 65,2 % Qm a je o iS t e sa j « odredjen a

to čk a 2 , i tako d a l j e .
SI* 3*2-4
"U n iv e r z a ln i" dijagram z a g r ija v a n ja
Na i s t i n ačin možemo n a č i n i t i i f i n i j u ra zd iob u na d esetin k e jed n o

stavno taJco, da na i s t i n a čin tražim o e je c i S t e na v i s i n i od 9»52 #
0- .
Ako u o v a j dijagram na a p s cia u uneseno v r ije d n o s t vremena p o d ije
l je n o g s vremenskom konstantom d o t ič n o g t i j e l a , onda nam t a j i s t i
dijagram može s l u ž i t i za razm atranje kod svake vremenske konstante
ta k o , da se samo m je r ilo a p s c is e m ije n ja prema v e l i č i n i vremenske
kon stante*
|_a f dkkjt 3
3 1 . 3*2-5
I s p r e k id a n i pogon
-8 1-
©, = tU %
e - ioo %
e t = <9 •/,
b ■
C7rrtin *3 ? y
d 3= &
SI. 3.2-6
Z a g r i j a v a n j e t r a n s f o r m a t o r a kod i s p r e k i d a n o g
o p t e r e ć e n j a prema □ ! . 5 * 2 -5
Ra zmatr -.jmo sad a za jed an t r . n a t o r u a t o r p o g o n s k i s l u č a j s i s p r e
kidan im pogonom u kojemu nema k o n s ta jitn o g t e r e t a , već se t e r e t mi
j e n j a u c i k l u s i m a o d, r e c im o , t r i vremenske f a z e , kake j e to p r i
kazan o u p r i l o ž e n o j s l . 3 , 2 - 5 « A p s c i s a u tom vremenskom dija g r a m u
j e v eć u m j e r i l u vremenske k o n s t a n t e , dok jo t e r e t i z r a ž e n s.i g u b i c i -
ma u o r đ i n a t i , j e r j e maksimalno z a g r i j a n j e " ©* " u tr ajn o m pogonu
kod o d r ? d j e n o g t e r e t a p r o p o r c i o n a l n o prutićima, pa možemo d i s a t i :
em= S h = k ■Fq
Ako se po s lu žim o p r i j e o p isa n im dijagram om s e k s p o n e n c i ja ln o m a p s c i -

som d o b ije m o uz r a d n i c i k l u s prema s i . 3 * 2 - 5 z a g r i ja v a n j e tog t r a n s
fo r m a t o r a u pogonu, kako j e to p r i k a z a n o na s i , 5*2-6.
P r e t p o s t a v i m o kod p o č e tk a pokusa temper t u r u o k o l i n e od 1 3 ° C i
h la d a n t r a n s f o r m a t o r . Za v r i jeme od 0 , 3 vrem en ske k o n s t a n t e tokom
p r v e p e r i o d e d i ž e se te m p e r a tu r a do točke " O " , k o j a j e odrud je n a
s jedne s t r a n e s maksimalnom temperaturom " 9 m1 " i 8 dru ge s t r a n e
s vremenom od 0 , 3 vremenske k o n s t . u i t e . U ist o m s m i s l u u vremenu
dru ge p e r i o d e t e r e t a dobijem o to čk u "t>" , dok s e u t r e ć o j p e r i o d i i s
ko p ča n i t r a n s f o r m a t o r o h l a d i do t o č k e " c " . Ako s a d a postupamo isto m
g r a f i č k o m metodom u drugom c i k l u s u dobijem o t o č k e i " d , e, f" i u
treć em c i k l u s u to č k e j " g , h , i " . Točke " a , d , g*‘ mo raju l e ž a t i
na z ajed n ič k o m p r a v c u , K o j i kod -s w d o s t i ž e to č k u " k " , Koja
p r e d s t a v l j a maksimalnu tem p er atu r u kod na vedenog t r a j n o i s p r e k i d a n o g
pc,;oaa . I s t o ta ko lo b i jomo to čk u "1” i to čk u "ra".
SI. 5 .2 -7
K r iv u lja z a g r i j a v a n j a tr a n s fo r m a to r a
-e>-
Sada možemo n a c r t a t i na l i j e v o j s t r a n i kako ća se u t r a j n o i s i r e k i -

danom pogonu ni j e n j a t i tem p e r a tu r a nariota 2 a v r i je m e svakog c i k l u
s a , š t o j e u s i « 3 . 2 - 6 označeno 3 p l a v c im a izm ed ju to č a k a wm' k '
1' a'
0v* izv eden o jednadžbo v r i j e d e t e o r e t s k i egzaktno samo za s l u č a j
z a g r i j a v a n j a , odnosno hlad j e n j a , j-.đnog h o r a o g u n o r t i j e l a u koj«ui
se podjednako u c i j e l o m t i j e l u r a z v i j a t o p l i n a . N it i s t r o j , n it i
tran sfo rm a to r no p r e d s t a v l j a homoôno t i j e l o , a osim toga sa to p
l i n a r a z v i j a t-amc u iiktivnom d i j e l u , a e d ju tim , promatramo l i z a g r i
ja v a n je pod teretom, k o j i n i j e b i t n o v e ć i od nominalnog i l i j 'ak
m a n j i , onda lempe r •tura namota {ako polagano r a s t e , m sa vrijeme
prelu?,/« to p lin e od aktivnog na n eaktiv n i m a t e r i j a l moža za n «m nriti,
pa ste jiožo p r e t p o s t a v i t i da ao radi o nomogenom t i j e l u . Pogr_-.jka
j e u tom s lu č a j u tako malena da p r a k t i č k i ne d o l a z i do i z r a ž a ja «
Kada s«= za jed an t r a n s f o r m a t o r snim i k r i v u l j a z a g r i j a v a n j a , i z g l e
da ona kako j e p r ik a z a n o na s i * 3 * 2 - ? . 'ia uspored bu j^ n a c r t a n a n.u
Istom \ija gram u crtkanom l i n i j o m k r i v u l j e z a g r i j a v a n j a homogenog
t i j e l a . 2 a iz n o s e vremenske k o n s t a n t u d o b i v a j u se r a z l i č i t e v r i
j e d n o s t i već prema tome ne kojem s e u i j ^ l u k r i v u l j e n a la z i m o . Na
p o č etk u p r o c e s a z a g r i j a v a n j a k r i v u l j a ima mnogo manju vremensku
k o n s t a n t u nego za p r e o s t a l i d io p r o o e o a . 2 a t o kod tru nn fona.*t.o ra
i v?1«žk t r i č>:ih s t r o j e v a kada go vorimo o v rem ensk oj k o n s ta n ta za
g r i j a v a n j a , govorimo 0 n e k o j v r i j e d n o s t i , k o ju ju je d nake vremen
s k o j Ko n s tan ti an alo gnog homogenog t i j e l a . Kod t o č n i j i h računa (i
p r o c - s a z a g r i j a v a n j a ' ; moraju s e k o m b i n i r a t i dva p r o c e s a z a g r i j a v a
n j a . k u g n ja v a n jt o n a m o taja možemo p r o m a t r a t i kao z « k t i ja v a n j e ho
mogenog t i j e l a . Z a g r i j a v a n j e u l j a možemo t a k o d j e r p r o m a t r a t i <uo
o d v o j o n i u ro c es z a g r i j a v a n j a . H/u-iotaj ima mnogo mioiji t.o, I *.u::, i
k a p a c i t e t nogo u l j e , a uz to j e odvod t o p l i n e c namotaju na u l j e
mnogo b o l j i nego 9 u l j a na o k o l i n u , ph namotaj ima mnogo- pz ruke
manju vremensku k o n s ta n tu nego u l j a « Vremensku k o n s ta n tu n a u o t a j t
možemo i z r a č u n a t i prema je d n a d ž b i ( 3 . 2 - 9 / na s l i j e d e ć i n a č i n :
j-
mc « ‘ ^Cu ®rn __
c“ Q G /^ cu
g d j e j e " 0^ " r a z l i k a te m p e r a tu r e b ak r a i u l j a . U n a z i v n i k u su
g u b i c i po kilo g ram u o a k r a , a za t e možemo p i b a t i :
Q ? p2
za temperaturu bakra 7*>°C d o b ij© s e za s p e c i f i č n e gubitke*
7m—=
Cu 2,7r* 10 fi
Tako dobijemo za vremensku konstantu namota:
C-cv*©m
'2,7 ■r*. 10"**
Mjere nj em na t r a n s f o r m a t o r i m a j e u s t a n o v l j e n o , da bu kar ima p r o
sječn o 15°C v i š u t e m p e r a tu r u n e g o u l j e . Tako d o b i j e m o za vremen
sku k o n s t a n t u nam ota, u z e v š i u o b z i r d a j-i s p e c i f i č n a t o o l i n a b a kra
390 We/kg °C a g u s t o ć a s t r u j a f = 3 * 10« A/m^ , s l i j e d e ć i i z n o s :
■i’ n,, = ? Q- l ? i ^40 9 alt = 4 min

Vremenska konstanta namotaja j e , uaicle, rniogo oa vremenske
K o n s t a n t e o s t a l i h kon strukci onih d i j e l o v a . Nu s i * j . 2 - c J k r i v u l j a "a"
p r ik a z u j e nadtereporaturu bakra spr&ja u l j u , k r iv u ljo . " b ” nadterape-
ra turu u l j a spram o k o lin e u o v i s n o s t i o vremenu, vidimo da se na-
-8 4 "
B o t a J mnogo b r ž e z a g r i j e nego u l j e . Stvarna k r i v u l j a z a g r ija v a n ja

n a a o t a j a o spram o k o l i n e s e d o b i j e p r i b l i ž n o z b r a ja n je m k r i v u l j a
a i b , kako j e na s i . } . 2 - 8 pr o ved en o . I s k l j u č i v š i p o č e t a k , p r o -
ceB z a g r i j a v a n j a se o d v i j a po e k s p o n e n c i j a l n o j k r i v u l j i č i j a je
S I . 3 .2 -8
P r i b l i ž n a metoda za o d r e d j i v a n j e k r i v u l j e z a g r i j a v a n j a
tran sform a to ra
vremenska k o n s t a n t a J e d n a k a vrem en s k o j k o n s t a n t i u l j a * P r i l i k o m na

g l i h p r e o p t e r e ć e n j a će se zbog male vrem enske k o n s t a n t e v r l o brzo
z a g r i j a t i n a m o t a j. U k o li k o t o p r e o p t e r e ć e n j e t r a j e k r a t k o v r i j e m e ,
promjena te m p e r a t u r e u l j a 6n b i t i n e z n a t n a . I z t o g a ee v i d i da n i
j e d o v o l jn o m j e r i t i samo t e m p e r a tu r u u l j a u t r a n s f o r m a t o r u , j e r se
p r i l i k o m k r a t k i h p r e o p t e r e ć e n J a mogu u nam o ta ju r a z v i t i v i s o k e tem
p e r a t u r e , b ez o b z i r a Sto te m p e r a t u r a u l j a o s t a j e u d o z v o lje n im g r a
nicam a.
3 •3 V r 3 t e pogona
T r a n s f o r m a t o r i , kao i e l e k t r i č k i s t r o j e v i , rade u pogonu normalno

s a p r o m i j e n l j i v i m o p t e r e ć e n j e m , k o j e j e ob ič no t e š k o i z r a z i t i ne
kim z a k o n i t o s t i m a . U pogo nu, m edju tim , susrećem o i t a k o v a o p t e r e
ć e n j a , k o j a s e o d v i j a j u po i z v j e s n i m p r a v i l i m a . Tako r a z li k u je m o
s li je d e ć e tip ič n e v rs te o p terećen ja .
3-3i T r a j n i pogon
S t r o j j e o p t e r e ć e n konstantnom snagom d o v o l j n o dugo da se po
s t i g n e konačna maksimalna t e m p e r a t u r a . Na s i . 3 * 3 “ 1 Je p r i k a z a n
d i ja g r a m ta k v o g o p t e r e ć e n j a . Tankom l i n i j o m j e p r i k a z a n a snaga
s t r o j a u o v i s n o s t i o vremenu, a deb ljo m z a g r i j a v a n j e . P r i k a z a n
j e s l u č a j o p t e r e ć e n j a nominalnom snagom. Nominalna sn a g a t r a n s
f o r m a t o r a J e s n a g a kojom možemo t r a j n o o p t e r e t i t i t r a n s f o r m a t o r ,
a da z a g r i j a v a n j e ne p r i j e d j e d o z v o l j e n u v r i j e d n o s t . Ta snaga je
na zn a čen a na n a t p i s n o j p l o č i c i t r a n s f o r m a t o r a .
-A5
S I. 3-3-1
T r a j n i pogon
3*32 K r a t k o t r a j n i pogon
S t r o j j e o p t e r e ć e n konstantnom snagom k r o z o d r e d je n o v r i j e m e u
kojem s e ne z a g r i j e do konačne n a d t e m p e r a t u r e , a na kon t o g a je i s
kopčan d o v o l jn o dugo da s e o h l a d i n a te m p e r a tu r u , o k o l in e « Takvo
o p t e r e ć e n j e j e p r i k a z a n o na s i . 3 * 3 - 2 •
SI * 3 - 3 - 2
K r a t k o t r a j n i pogon
3*33 T r a j n i pogon s a k r a t k o t r a j n i m o p te r e ć e n je m
rJ prvom p e r i o d u s t r o j r a d i u praznom hodu i z a g r i j e se na tempe

r a t u r u prazn o g hoda* Rakon t o g a s t r o j s e o p t e r e t i , a l i ne d o v o l jn o
dugo da b i se z a g r i j a o na maksimalnu tem p e r a tu r u k o j a odgo va ra t o
me t 2 r-»tu. Nakon to g a s t r o j j e u praznom hodu d o v o l jn o dugo da b i
se o h l a d i o na tem p e r a tu r u praznog hoda« Takav pogon p r i k a z u j e
sl- 5-3-3 • pje
(
-8 6 -
3 «34 I s p r e k i d a n i ( i n t e r m i t i r a n i ) pogon p r i k a z u j e s i . 3 . 3 - 4
O p t e r e ć e n je i m i r o v a n ja b ez napona s e i z m j e n j u j u u takvim vremen

skim razmacima da se s t r o j za v r i j e m e m i r o v a n j a ne može o h l a d i t i na
te m p e r a tu r u o k o l i n e . Maksimalno t r a j a n j e jed n o g p e r i o d a i z n o s i 10
m i n u t a . Omjer t r a j a n j a o p t e r e ć e n j a i ukupnog t r a j a n j a jed no g p e r i o
da ( b / a ) s e n a z i v a r e l a t i v n o t r a j a n j a o p t e r e ć e n j a ( i n t e r m i t e n o i j a ) ,
a o b ič n o s e uzima 1 5 % , 25 % i 40 % •
S I. 3.3-4
Isp rekidan i pogon
5 *3 5 T r a j n i pogon e i s p r e k i d a n i m o p t e r e ć e n J a m
prema s l * 3 * 3 - 5 i z m j e n j u j u s e n a i z m je n i č n o o p t e r e ć e n j a i mi rov.
n j e u praznom hodu tako* da s e s t r o j u p e r i o d u m i r o v a n j a ne može
o h l a d i t i na tem p er atu r u p r a z n o g hoda. P e r i o d i i n t e r m i t e n o i j a su
i o v d je i s t i kao i kod i s p r e k i d a n o g pogo na.
SI* 3 -3 -5
T r a j n i pogon s i s p r e k i d a n i m o p t e r e ć e n je m
-8 7 -
3.56 P o l j o p r i v r e d n i pogon
T r a n s f o r m a t o r mora b i t i tako dim enz ionira n da tr a j n o codnaša 60?

p r o o p t e r > ć e n j a • U toku g o d in e d o z v o l j a v a se 500 s a t i k ra tko tra jnog
pogona po 12 s a t i sa Pfl + 100 'i p o s l i j e t r a j n o g pogona sa .
3*4 K ra tko tra jn i pogon
I z pri.ja šnjdg i z l a g a n j a vidimo da 6 e se o p t e r e ć e n i s t r o j nakon

nekog vremena z a g r i j a t i do maksimalne temperature p r o p o rcio n a ln e gu
bicima u s t r o j u . Pri nominalnom o p t e r e ć e n ju s t r o j će se z a g r i j a t i
do maksimalno d o z v o lje n e nadtemperature " Ako s t r o j o p t e r e t i
mo v i š e od nominalnog o p t e r e ć e n ja , on ne može r a d i t i t r a j n o , nego s a
mo neko ogra ničeno vrije m e , dok se ne z a g r i j e na d o z v o lje n u tempera
tu ru . Takav s lu č a j j e prikazan na s i . 3*4-1 • Na t o j s l i c i je " 6 m
SI. 3.4 -1
K r iv u lja za g r ija v a n j a kod k r a t k o t r a jn o g pogona
maksimalna nadtemperatura na ko ju b i se s t r o j u g r i j a o kad b i t r a j
no r a d i o . Ako na v i s i n i d o z v o lje n e nadt 'mpernture povučemo h o r iz o n
t a l u , dobijemo u s j e c i š t u s eksponencijaln om k r iv u ljo m v r ij e m e , u
kojem bi se kod d o t ič n o g p r e o p t e r e ć e n j a namot z a g r i j a o do maksimalno
d o z v o lje n e nadtemperature " , Ako j o š v i š e preopteretim o namot,
dobijem o j o š kraće do z v o lje n o v rij em e preopt j rcćan ja " t 03DO*'
vu e k s p o n e n cija ln e k r i v u l j e može se iz r a č u n a t i to d o z v o lje n o vrijeme
t r a j a n j a p reopterećen ja za odredje n o p r e o p te r e ć e n je s t r o j a ovako:
I z jednadžbe ( 5 *2 - 6 ) dobijemo
9 -9 .
=l-e*
e-K l & -0 . Om'O

© ." 0 .-6 1 ,
e i . e n-o.
-6 8 -
Ako ovu jednadžbu r ije š i m o po "t" dobijem o
t= Ttn e.-e.
0.-0
Ako u ovu jednadžbu stavim o za " 0 “ maksimalnu d o z v o lje n u tem perutu-
ru ( 0 = 6 ^ ) dobijem o za d o z v o lje n o t r a ja n je pogona
0 .-0 .
<,= Tln (3 -4 -1 )
0 .-0 -
I z ove jednadžbe vidim o da će se B t r o j sa većom vremenskom konstan
tom s m je ti d u lje vremena p r e o p t e r e t i t i *
Označimo om jer maksimalne i d o z v o lje n e nadtem perature sa p •
Kako su prema je d n a d žb i (3 * 2 -2 ) maksimalne nadtem perature p rop or
c io n a ln o gu bicim a u s t r o j u v r i j e d i t i će s l i j e d e ć e i
em R'
p=€ "
g d je su Pg f g u b ic i kod p r e o p te r e ć e n ja
P n om inalni g u b ic i s t r o j a
gn
Ako sa X označimo om jer s t r u je kod p r e o p te r e ć e n ja 1 nominalne
s t r u j e , a sa ^ om jer gu b ita k a u bakru i ž e l j e z u kod nom inalnog op-
t e r e ć e n ja , X
V _
[ * ? " p
ln 7«
v r i j e d i t će za om jer g u b ita k a s l i j e d e ć e Jednadžbe
p_ 7* Ž (5,4-25
H p~ p+p
V» '5i 1+JŠM
p
9.
p = M A f = _ L . x *+ _ L
Ako jednadžbu (3 * 4 -i) p o d ije lim o sa 6 ^ » t e ako je 0 Q= 0

dobijem o
( 3 .4 - 3 )
t*f T t n -p^-1T
I z jednadžbe (3 * 4 -2 ) možemo za razne X iz r a č u n a t i p , a zatim
iz (3 * 4 -3 ) odg o v a ra ju će d o z v o lje n o v rije m e pogona*
U edjutim , o b ičn o računamo ra d i je d n o s t a v n o s ti samo a gubicim a u
ba k ru , k o j i izr a v n o u t je č u na tem peraturu namota, i zanemarujemo gu
b it k e u Ž e lje z u , š to u s t v a r i p r e d s t a v lja samo s ta n o v itu rezerv u .
Pod tom pretpostavkom Je maksimalna nadtem peratura p r o p o rcio n a ln a
gu bicim a u bakru, a o n i su p r o p o r c io n a ln i kvadratu s t r u je * Prema
tome možemo p o s t a v i t i jednadžbu da j e p r e o p te r e ć e n je namota "p "
jednako odnosu maksimalne nadtem perature " Bm ** prema maksimalno
-8 9 -
d o z v o lje n o j nadtem peruturi " 0^ » f a ovo je d a lje jednako odnosu gu

b ita k a kod p r e o p te r e ć e n ja prema nominalnim gu b icim a , a g u b ic i se od
nose kao k va d ra ti s t r u je , t j «
(3 .4 -4 )
P
Na osnovu t o g a možemo s a d a i z r a č u n a t i d o z v o lje n o v r i je m e t r a j a n j a

pogona za razna p r e o p t e r e ć e n j a kako s l i j e d i :
I - l,5 o P = 2 ,2 5 i = T • = 0,505 T
• *» « 1 *d 1 ,2 5
4
I = 2 ,o o t> = = T . T
O
0 ,2 67
O
=
• ; 1 *d 3
I = 5 ( oo U s 2 5 »oo ; = T . 1 ii = 0,o4 2 T
* la 1 ! *d n 24
lo o 0 ,o l
I = 10,0 0
* ^ * P = 100,00 |
1 td
= T • 1
n
= T
99
Ako pretposta vim o da imamo s t r o j i l i tra n sform a to r s vremenskom kon

stantom z a g r ija n ja od t 3 60 m inuta, onda dobijem o prema izvedenim
jednadžbama za s lu č a j s tr u jn o g p r e o p te r e ć e n ja od 50 /i, da se može
aamot s tim preopterećen jem o p t e r e t i t i i z hladnog s ta n ja k ro z v r i j e
me od cca 0,5B5 « T = 35 minuta« To Je, n aravno, za p r e o p te r e ć e -
a je od 50 % r e la t iv n o v e lik o v r ije m e .
5.5 Term ičko n ap rezan je bakra kod kratkog apoja
Kftko je već re&enO) n a j p r i j e se z a g r ije bakar u tra n sform a toru , a

te k mnogo k a s n ije u l j e « U koliko je p r e o p te r e ć e n je 3 i v iš e puta
ve će od nominalnog o p t e r e ć e n ja , ne će b i t i vremena da z n a č a jn ije
k o l i č i n e t o p lin e p r i je d j u sa bakra na u l j e , a da b © p r i j e to g a bakar
ne z a g r ije preko d o z v o lje n e nadtem perature« Maksimalna tem peratura,
na k o ju b i ee bakar z a g r ija o je u ovom s lu č a ju 9 i v iš e puta veća
od one kod nominalnog o p t e r e ć e n ja . Ako promatramo samo z a g r ija v a n je
do d o z v o lje n a tem peraturo, kod jako v e lik ih p r e o p te r e ć e n ja o d v ija se
ono na d i j e l u K r iv u lje , k o j i p r a k t ič k i ne odstupa od tan gen te na k ri
v u lju u to č k i t = 0 . To zn a či da kod proračuna z a g r ija v a n ja do doz
v o lje n e tem perature možemo ra ču n a ti da nema odvoda t o p lin e sa bakra
na u l j e , t j » da se sva r a z v ije n a to p lin a akum ulira u bakru« Upravo
ovakav s lu č a j z a g r ija v a n ja imamo kod tran sform atora u kratkom s p o ju .
2a gu b itk e u bakru tra n sform a tora im a li smo
f?u= I-R = k -r * m Cu
( 3 . 5- 1 )
g d je je i
(3 -5 -2 )
-9 o -
(3> 5 - 3 )
? = % (1 + o L 6 )
s p e c i f i č n i o tp o r kod 20 0 kod tem perature o k o lin e
S * xfr - 20° C t j* r a z li k a izm edju tem perature bakra i tem

peratu re o k o lin e « &a e p e o i f i č n i o tp o r bakra možemo p ie a t i
9CU= 0,01754( U 0 ,0038 3 G)

Ako za vrije m e kratkog* s p o ja zanemarimo h la d je n je bakra, d o b i
jemo za nadtem peraturu, na k o ju se bakar z a g r ije ^ s l i j e d e ć i izn o s
IuR< t (3 - 5 - 4 )
Ceu *"Cu
g d je je t = v rijem e t r a j a n j a k ra tk og a p oja
o sp e c ifič n a to p lin a b aira (390 Ws/kg°C)
= s r e d n j a v r i j e d n o s t o t p o r a za v r i j e m e p r o c e s a
z a g rija v a n ja i izn o si
Rt= R (U a C Q „)
Qtr- s r e d n ja nadtem peratura za v rijem e p r o ce s a za
g r ija v a n ja .
Ako je namotaj p r i j e p očetk a k ra tk og s p o ja imao s red n ju tempe

raturu o j , a nakon kratkog s p o ja z a g r ija o se na tem peraturu
dobijem o za sred n ju nadtem peraturu s l i j e d e ć i izn o s
e^
*r~- ^2 - 2 0
To možemo p i s a t i i ovako i
yjfi* q9* . 0
Q .r = (3-5-5)
S t r u ja k ra tk o g s p o ja
Gu b it k e u b ak r u u b r o j n i k u fo r m u le ( 3 » 5 —4) možemo r a č u n a t i i
pomoću jed n ad žb e ( 3 * 5 - l ) f u k o j u moramo za g u s t o ć u s t r u j e u v r s t i t i
v rije d n o st i
r r]0 0
* " U
& za s p e c i f i č n i o t p o r s r e d n j u v r i j e d n o s t za v r i j e m e p r o c e s a z a g r i
jav a n ja
%,= ? . ( 1 + o i O , , )
-91'
R ačunajući na o v a j n ačin dobijem o
<a .. t fm Cu.100*-?JUoL.ecr) t 1QQ3tfk-t . es

“ u i-rcu C cu .m Cu ~ uf-Cc* 5 *5' 6)
Kod tra n sform a tora dozvoljavam o da a© bakar kod k ra tk og sp oja
z a g r i je na tem peraturu 250°C • Uz tem peraturu p r i j e početka k r .it-
kod s p o ja 110° C, p o r a s t i će tem peratura za v rije m e kratkog spo
ja za = 250 - 110 * 14oo C.
S rednja tem peratura za vrijem e p rocesa z a g r ija v a n ja će i z n o s i t i :
$,=110+^=180 *C
a s r e d n ji s p e c i f i č n i o tp o r
%= 0,01754 [1*0,00388 (180-20)]-10't= 0 ,0 2 8 3 - 10r« nm

m
^ 2 2 -1 0 '*
r 8,9-10 * '
I i jednadžbe
k 1 0 'r f- t
GL-
u i - c cu
dob ijem o d o z v o lje n o vrijem e t r a ja n ja k ra tk og s p o ja
f 140-uj-Ct*10 Uh-Ccu-jq * (3• *3-7)

k ' f~n fn
Ako uzmemo v e l i k i tra n sform a tor sa uus 10V* /
44 . l o 2 . 39o . l o 6 19 sekunda
dobijem o t
}2 . l o 12
a a k of medjutim* uzmemo m ali tra n sform a tor sa u^ * 4 % i
£ =4 J0$A/rr^ dobijem o
t . 44 . 4? . ■ lo . l f f aeiomda
4.2 • lo
i„1 2
Za s tr u jn e tra n sfo rm a tore d o z v o lja v a ju VBE p r o p i s i maksimalnu

gu sto ću s t r u je k ra tk og s p o ja 180 * l o ° A/m^ u vremenu od 1 eek .
Prema tome iz n o s i za n jih maksimalna n&dtemperntura
a -
Ako pretpostavim o k 3 3 , l o -12 dobijem o
e k = j - l o - 1 2 . 18o2 . l o 12 . 1 = 25oo c
-92-
a a l-l- p r a k t i č k i i s t o k ao za u č i n s k e t r a n s f o r m a t o r e .
2 . s lo b o d n i vod se kod k r a t k o g 8,*ojfl d o z v o l j a v a nadtu^p.uuitu ru
5C0°C t j , te m p e r a t u r a 35 + 500 = 5 5^ °C . Kod k a b e l a se d o z v o l j a
va 55 + 1 5 0 = 1 8 5 ° C .
5 .6 D o z v o lje n a z a g r i j a v a n j a i ž i v o t n a dob no :Qta
-•o.-vo. j .n :uakciiaulne n a đ teiiip er atu r e i l i z a g r i j a v a n j u odred j e -

na su r e p i c i ma m z a v i s n a su c k v a l i t - i t i i z o l a c i j e , t . . o k l a s i
i z o l a c i j o , (azne državo im aju u tom no glodu r a z l i č i t e p r o p i s e , ko
j i s i nedju sobn o mnogo ne r a z l i k u j u , no i p a k su u pogled u makai-
•sulnc d o z v o l j e n i h t e m p e r a t u r i to r a z l i k e o s j e t l j i v e . T j p r o p i s i
;u . j « , j o r u prvim d e c o n i j . u' ovog s t o l j e ć a i m a l i s v o j u o sn o
vu u c i s t u s lo b o d n o j u r o c j e m maksimalno d o z v o l j e n e tem p er atu r e
na osnovu i s k u s t v a , a da se to procjen e, n i j e t e m e l j i l a na nekim
i s t r a ž i v a n j i m a i d u b lj im t e o r e t s k i osnovanim ra ču nim a. Opć enito
se- -r nutru lo da j v i k a i z o l a c i j a može beskonač no dugo i z d r ž a t i uo
neke odred ju ne t e m p e r a t u r e , dok kod p r e k o r a č e n j a t e te m p e r a tu r e
r e l a t i v n o b r 2 o d o t r a j e , Što nara vno nema n i k a k v e f i z i k a l n e osnove
Tek go dine 1 9 3 0 . d o l a z i Amerikanac M o n ts i n g e r s novim pojmom
t z v . " ž i v o t n e d o b i ” i z o l a c i j o u z a v i s n o s t i o t e m p e r a t u r i , ra č u n a
j u ć i ta ko da j e i z o l a c i o n i m a t e r i j a l kod s v a k e te m p e r a tu r e i z l o
žen p r i ro d n i m zakonima s t a r e n j a . U s t v a r i so r a d i o kemijskom pro
cesu k o j i j e za v id a n o v i s i n i t e m p e r a t u r e , i k o j i ima za p o s l j e
d i c u da i z o l a c i o n i m a t e r i j a l gubi s v o j a f i z i k a l n u s v o j s t v a , k o j a
su mjerodavno za o c je n u n j e g o v o i z o l a c i o n e s p o s o b n o s t i . U u b l j e n j e
t i h s v o j s t a v a zovemo s t a r e n j e m i z o l a c i o n o g m a t e r i j a l a .
Ž i v o t n a dob jad n o g i z o l a c i o n o g m a t e r i j a l a m j e r i se danas v e ć i -
noui prema g u b it k u č v r s t o ć o kod n a p r e z a n j a na v l a k . Ž iv o t n a iob s e
s m atra i s k o r i č ć e n o m , kad i z o l a o i o n i m a t e r i j a l potpuno i z g u b i s v o
ju mehaničku č v r s t o ć u . V .on ts in ger j e na osnovu v e l i k o g b r o j a po
k u s a , .-:oj* j e v r š i o na t r a n s f o r m a t o r i m a , p o s t a v i o s l i j e d e ć i zakon
T - a 2 ( 5. 6- 1 )
" Z ” = Ž i v o t n a dob
& a te m p e r a t u r a i z o l a c i j e , kod k o j e s e raču n a ž i v o t n a dob.

Ma M i ubM p r e d s t a v l j a j u k o n s t a n t e i z o l a c i o n o g m a t e r i j a l a , č i j a
s e ž i v o t n u dob r a č u n a . Ovu s e jed n ad žb u može matematskom o p e r a -
c ijo i r p r o m i j e n i t i u d r u g i o b l i k , i t o :
0 . 6- 2 )
Ako u t o j je d n a d ž b i po stavim o d a ” Ž0'» p r e d s t a v l j a ž i v o t n u dob od

1 0 g o d i n a , onda " ^ " p r e d s t a v l j a te m p e r a t u r u , Kod k o j e ž i v o t n a
dob i z n a š a 1 0 g o d i n a . I z te je d n a d ž o e d a l j e s l i j e d i da " "
p r e d s t a v l j a ono p o v i š e n j e i l i s n i ž e n j e te m p e r a tu r e u °C ,
kod k o j e se ž i v o t n a dob " Ž " s n i z u j e na p o l a odnosno p o v i s u j e dvo
s t r u k o . Prema t o j je d n a d ž b i ima s v a k i i z o l a c i o n i m a t e r i j a l d v i j e
k o n s t a n t e , k o n s ta n tu M *' i k o n s t a n t u ” .
-93
Tako možemo npr. n a v e s t i t e d v i je k a r a k t e r is t ič n e kon sta n te za s l i *

je d e te iz o la c io n e m a t e r ija le :
p a p ir u u lju A„ = 8 °C 4 = 100 °C
pamuk, p a p ir u zraku A. = 10 °C 4 * 95 ° c
t l n j a o 9s dodatkom v e z iv n og
A. = 10 °C 4 - 120 ° c
s re d stv a k la s e A
Ako prema tome izračunam o za p a p ir u u l j u , i l i b o l j e rečen o za
tra n s fo r m a to r , ž iv o tn u dob namota, dobijem o r
Temperatura " « 68 , 76, 8 4 , 92, l o o , I 08 , 116, 124, 132 i

"Ž" X l 6o , 80 ^ 4 o , 2 o, lo , 5 , 2 , 5 , 1 ,2 5 , 0,625
0,3 12 5 godina
Ta za v is n o s t "Ž " « f ( ^ ) pok a zu je se u dijagram u s lo g a r it m ič -

kom apscisom kao pravac ( v i d i 81*3*6-1)•
Ako na osnovu ove t e o r i j e o Ž iv o t n o j d o b i razmatramo p it a n je p r o
p is a , onda dolazim o do z a n im ljiv o g z a k lju č k a , da b i tra n s fo r m a to r ,
za k o je g a p r o p is i d o z v o lja v a ju z a g r ija v a n je za + 7 0 C kod tempe
ra tu re o k o lin e od 35 °C » t j . tem peraturu od 105 ° c t prema t o j
t e o r i j i imao kod t e tem perature živ o tn u dob od samo 00a 7 godina*
Jasno j e , da mi ne gradimo tra n s fo rm a to re s ta k o kratkom životnom
d o b i« Jasno je i t o , da nema s m is la g r a d i t i tra n sform a tore sa ž i
votnom d o b i od preko 3 ° g o d in a ,je r i z is k u s t v a znamo, da napretkom
te h n ik e u vrjmenu od 3o godina tra n s fo rm a to r v e t te h n ič k i ta k o za
s t a r i , da ee i s p l a t i izm jena to g s ta r o g tra n sform a tora s novim,
b o ljim .
Problem maksimalno d o z v o lje n e tem perature prema propisim a u odno
su na ž iv o tn u dob tra n sform a tora p o s t a je joS t e ž i , ako pgm islim o,
đa se prema YDE propisim a d o z v o lje n a tem peratura od lo 5 C u namotu
u ljn o g tran sform a tora od n osi na p r o s je č n u tem peraturu u bakru, mje
renu i z p r ir a s t a o tp o ra namota, dok je izv a n svake sumnje, da je za
ž iv o tn u dob namota odnosno i z o l a c i j e m jerodavna tem peratura na n a j
t o p lije m m jestu namota, j e r ako na tom m jestu i z o l a c i j a d o t r a je ,
onda je time i c i j e l i tra n sform a tor d o t r a ja o .
Uožemo ra ču n a ti, da tem peratura na n a jt o p lije m mjeBtu u bakru
iz n a š a sigu rn o 5 °C v iš e od p r o s je č n e tem perature, ga tr e b a prema
tome Životnu dob iz r a č u n a t i za tem peraturu od 110 °C , š to d a je
samo cca 4 ,5 godina* Zato p r o p is i u o s n o v i d o z v o lja v a ju maksimal
no z a g r ija g je od 70° C kao t e h n ič k i pod atak, a maksimalna tempe
r a tu ra 105° C je samo p o s lj e d io a n a jv iš e tem perature o k o lin e , k o ja
može privrem eno n a s t u p iti* I z toga i s l i j e d i da potpuno k r iv o po
stu pa o n a j, k o j i smatra tu po p rop isim a d o z v o lje n u tem peraturu od
105 °C kao onu tem peraturu, k o ju može tra n s fo rm a to r u pogonu t r a j
no i z d r ž a t i .
P retpostavim o da se tem peratura tokom god in a m ijen ja od 0 °C pa
do maksimalnih 35 °C - P retpostavim o d a lje da se tem peratura za
v rije m e jedne godine lin e a r n o m ije n ja s vremenom u navedenim gra
nicam a. Želim o l i iz r a č u n a t i ž iv o tn u dob za s l u č a j , pomognimo s i
novim pojmom, t z v . is k o r iš te n je m ž iv o tn e d o b i u postocim a ž iv o tn e
d o b i. Označimo t o i s k o r i š t e n je sa " I g " . I s k o r iš t e n je neka izn a ša
100 % onda, kad je ž iv o tn a dob jed n e i z o l a c i j e potpuno i s k o r iš t e n a .
94-
T ih 100 % v r i j e d i za sva k i s l u č a j , b i l o za 4 ,5 god in e kod tem pera

tu re od 110 °C , b i l o za 10 god in a ž iv o tn e d o b i kod tem perature od
100 °C . Ako prema tome i z o l a o i j a ima tem peraturu od 100 C kroz
jednu godinu dana, i ako kod te tem perature ž iv o tn a dob i z o l a c i j e
i z n o s i 10 g o d in a , onda možemo r e d i , da is k o r i š t e n je ž iv o tn e dob i u
vremenu od Jedne god in e i z n o s i 10 % t j .
Iž . . 100 % = . 100 = 10 %
Ako tem peratura i z o l a c i j e kroz d a l j n j i h godinu dana iz n o s i 108 0 ,

onda t o odgovara ž i v o t n o j dob i od 5 god in a i onda dobijem o prema
i s t o j r a č u n ic i kao g o r e , da Je tr a n s fo r m a to r k ro z tu drugu godinu
i s k o r i s t i o s v o ju ž iv o tn u dob sa :
100
= 20 %
5
To z n a č i, da če k ro z tu drugu god in u b i t i i z o l a c i j a is k o r iš t e n a se
20 5t s v o je ž iv o tn e d o b i, a k ro z o b a d v ije god in e b i t te i z o l a c i j a
Ž iv o tn a dob i z o l a c i j e kod ra zn ih pogon skih tem peratura
prema tome is k o r iš t e n a u p og led u s v o je ž iv o tn e dob i s ukupno 30 %,

Ako prema tome u d v i j e god in e tr a n s fo r m a to r bude is k o r iš t e n s 30 J
s v o je ž iv o tn e d o b i, možemo l o g i č k i i z to g a z a k l j u č i t i , da č e , u
s lu č a ju kom biniranog t e r e t a t j . p o la vremena sa temperaturom od
100 5C p o la sa 108 °C , ž iv o t n a dob i z o l a c i j e i z n o s i t i :
Ž = 100 . = 6 , 7 godina
Prema tome v id im o , da za o p t e r e č e n je k ro z prvu godinu i z n o s i ž i v o t

na dob 10 g o d in a , za o p t e r e č e n je k ro z drugu godinu 5 g o d in a , dok
-95
j e za p r o sje čn o o p te r e č e n je ž iv o tn a dob 6 ,7 g od in a ,
Ž e lia o l i , medjutim, da izračunamo živ o tn u dob i z o l a c i j e za s lu
č a j da se tem peratura tokom odred jen og vremena lin e a rn o m ije n ja od
od red jen e minimalne do odredjen e maksimalne tem perature, možemo za
t a j s lu č a j p o s t a v it i s lije d e ć u jednadžbu :
( 5 .6 -3 )
dt°/o = 100 f 2
U
R ješen je te jednadžbe prema G-otteru za s lu č a j lin e a rn e promjene
tem perature u vremenu od t^ do t ^ g la s it
( 3 -6 -4 )
100 %
2 (l%-$)ln2 / z} z j
Ako pretp osta vlja m o da se tem peratura ra sh la d n og zraka za v rijem e
jedne godine m ije n ja lin ea rn o od 0 °C pa do maksimalnih 33 C
i ako pretp osta vlja m o t r a ja o , maksimalno z a g r ija v a n je prema VDE
propisim a od 70 °C , onda se m ije n ja tem peratura namota tokom go
dine lin e a rn o od 70 °C do 105 °C. Uzmemo l i u o b z ir n a jv iš u tem
peraturu namota, onda moramo, kako je p r i j e n avedeno, d o d a ti jo š
5 °C, te tako dobijem o da izn a ša j
temperatura namota t * l 75 °C u v rijem e = 0
tem peratura namota * 2 110 °C n v rijem e = 1 god.
Za temperaturu od 110 °C odgovara prema U ontalngeru ž iv o tn a dob od

cea 4 ,5 g o d in e, dok tem peraturi od 75 °C odgovara ž iv o tn a dob od
cca 59 godina. Ako sada t e v r i j e d n o s t i unesemo u g o rn ju jednadžbu
dobijem o :
8 11.5100f l 1 ) = 6,7%
h=
Nt-%)ln2 110-75 U,5 58/
t j . u vremenu od godinu dana i z o l a c i j a pod gore navedenim u v jetim a
gubi 6,7 % s v o je Ž ivotn e d o b i. Ako i s k o r iš ć e n je ž iv o tn e d ob i za v r i
jeme od jedne godine iz n o s i 6,7 % onda možemo i z to g a z a k l j u č i t i
da ž iv o tn a dob pod is tim u vjetim a iz n o s i 1
=: - 4 2 2 - = 15 godina
ž
P I
odnosno da konstantna tem peratura, k o ja b i od g ova ra la za i s t u ž iv o t
nu dob, iz n o s i :
^ = 9 5 -C
a p r o sje čn a tem peratura namota 1
*j> ■ 90 °c
-96
I z g o r n je g računa vidim o da, obzirom na p r o m je n ljiv u tem peraturu

ra sh la d n og zraka tokom g o d in a , Ž iv o tn a dob i z o l a c i j e odgovara t r a j
n o j tem pera tu ri od 95 °C , ia k o računamo ng o s n o v i maksimalno d o z
v o lje n e s re d n je tem perature namota od 103 C • Ako k r i t i č k i p o g le
damo g o r n ji r e z u lt a t , prema kojem ž iv o tn a dob tra n sform a tora k o j i
je t r a jn o o p te re će n e punom nominalnom snagom, 1 k o j i za d o v o lja v a
VDE p ro p is im a , izn a ša c c a 15 g o d in a , onda nam možda t a ž iv o tn a
dob jo d u v ije k iz g le d a malena« M edjutim , moramo u z e t i u o b z ir da ee
r i j e t k o dešava da su tr a n s fo r m a to r i t r a jn o n oć i dan pod punim no
minalnim teretom « Osim to g a , kad se n a ru ču je tr a n s fo r m a to r , p r o je k
ta n t v o l i u z e t i n e što r e z e r v e , kako tr a n s fo r m a to r ne b i b io p reop
te r e ć e n « Sve u svemu moramo ra ču n a ti s tim e , da su tr a n s fo r m a to r i,
a t o v r i j e d i naravno i s t o ta k o i za sve s t r o j e v e , u pogonu p r o s j e č
no manje o p t e r e ć e n i, pa prema tome je i tem peratura manja, nego 8mo
r a č u n a li u p ro v e d e n oj r a č u n io i. Zato j e ra z u m ljiv o da praksa pokazu
je ž iv o tn u dob tra n sform a tora i s t r o je v a od s ig u r n ih cca 3^ godina«
prema novom p r ije d lo g u Ju g osla v en sk og stan darda za tra n sform a tg -
re tr e b a ra ču n a ti sa maksimalnom dnevnom temperaturom zraka od 40 C,
srednjom dnevnom temperaturom od 30 °C i srednjom godišn jom tem pera
turom 20 °C . Iz toga s l i j e d i da p r i j e d l o g to g a standgrda p r e d ^ id ja
g o d iš n ju promjenu tem perature ra sh la d n og zraka od 0 C do 40 C *
Prema iB tlm p rop isim a se d o z v o lja v a maksimalna nadtem peratura od
60 °C , a ako se doda jo š r a z li k a od 5 ° C izm edju s re d n je i maksi
malne tem perature namota d ob ijem o da se maksimalna tem pergtura na
mota tokom godine kod punog t e r e t a m ije n ja od 63 do 103 C. Ako
te v r i j e d n o s t i unesemo u g o rn ju Jednadžbu dobijem o i
8
( — — — > 100 5 ,8 6 %
' 7 110 ’
( lo 3 - 65) ln 2
Žp 3 5 7 8 ? " • 26 s od in a
I z g o r n je g vidim o da r e la t iv n o mala r a z li k a od 5 0 prema VDE

p ro p isim a ima za p o s lje d ic u da ee ž iv o t n a dob od cca 15 godina po
v i s i l a na 26 godina«
Pogledamo l i n asu prot tome amerik&nske p r o p is e , vidim o da Ameri
k a n ci p r o p is u ju i maksimalno d o z v o lje n u s re d n ju nadtem peraturu namo
t a , mjerenu povišen jem o t p o r a , kao i maksimalnu tem peraturu na n a j
t o p lije m m jestu« Tako npr« za i z o l a c i j u u u l j u p r o p is u ju i
Maksimalna tem peraturu ra sh la d n og zraka 40 °C
Maksimalna s r e d n ja nadtem peratura namota 55 QC
Maksimalna tem peratura u bakru na n a jt o p lije m m jestu 105 C
Kako i z g o rn je g v id im o, am erikanski p r o p is i se r a z lik u ju od našeg
p r i je d l o g a za ju g o s la v e n sk i standard samo u t o l i k o , š to mi p r e tp o s ta v
ljam o r a z lik g tem perature izm edju s r e d n je i maksimalne tem perature
namota od 5 C, dok Am erikanci za tu r a z lik u p r o d v id ja ju 10 C«
To se je o d r a z ilo i na r e z u lt a t k o n fe r e n c ije "CIG-Rti" godine 1954»
na k o j o j je d o n ije t p r i j e d l o g da se može d o z v o l i t i tr a jn a o tem peratu-
ra u tran sform a toru na n a jt o p lije m m jestu u bakru od 105 VC, Što se
s la ž e i s preporukama IEC • if&Š n o v i p r i j e d l o g za ju g o s la v e n sk i
stan dard se za sn iva na tom IEC p r i je d l o g u , pa prema tome vidim o da
-9 7 -
Ž iv o tn a dob od 26 godina odgovara današnjom a ta n ju teh n ike u

g r a d n ji tran sform a tora«
Provjeravam o l i u podacima iz v e d e n ih m jeren ja r a z lik u izm edju
s re d n je tem perature i tem perature na n a jt o p lijo m m jestu namota, v i
dimo da ta r a z lik a od 5 ° C odgovara samo za jako malene tr a n s fo r
m atore« Kod v e ć ih tra n sform a tora može t a r a z lik a tem perature b i t i
mnogo veća« Tako smo na p rim jer kod i s p i t i v a n j a u n o v o j term oelek
t r a n i Š o šta n j i z m j e r i l i na v e lik im b lok -tra n eform a torim a snage
32 MVA z a g r ija n je (nadtem peraturu) n a j t o p l i j e to č k e u bakru
64° C, a sred n je z a g r ija n je namota (m jereno UI metodom) 47 C,
pa prema tome imamo u ovom s lu č a ju r a z lik u tem perature od punih 17 C.
Maravno, mora sa o č e k iv a t i od s o lid n e t v o r n ic e da kod p r o je k t i r a
n ja transformator** uzme u o b z ir eventualnu veću ra z lik u izm edju
p r o s je č n e i maksimalne tem perature namota, Što vidim o i u ovom s lu č a
ju , g d je je p r o s je č n o z a g r ija n je ođ 47° Ć d a lek o is p o d po VDE
p ro p isim a maksimalno d o z v o lje n o g z a g r ija v a n ja od 70° C . Ipak v i
dimo kod toga opravdanost am eričkog stu v a , k o j i ogra n iča v a z a g r ija
n je na n a jt o p lije m m jestu , j e r p r o p is i se ipak ne b i s m je li o s la
n j a t i na dobronam jernost i s o lid n o a t fa b rik a n ta « Za dobre i s o lid n e
fa b r ik a n te p r o p is i uopće n isu p o t r e b n i, v eć b aš za o n e , k o j i v o le
da b ez o b z ir a na p o s l j e d i c e , i s k o r i s t e s lo v o p r o p is a do k ra ja «
Ka k o n fe r e n c iji "ČIGRE" 1954 god in e p r e d lo ž io je C h eva lier u
svom r e fe r a tu d a -s e kod u ljn ih tra n sform a tora za t r a jn u maksimalno
d o z v o lje n u tem peraturu na n a jt o p lije m m jestu namota u s v o ji 105 C«
ffjenačka d e le g a c ija se na t o j k o n f e r e n c i ji n i j e s l o ž i l a s tim p r i
je d lo g o m , k o ji b i imao za p o s lje d ic u r e d u c ir a n je d o z v o lje n o g z a g r i-
ja n ja prema VDE propisim a od d osa d a šn jih 70 C na 60 C «
Medjutim VDE p r o p is i i z 1955 god in e su se u tom pogledu u-
g l e d a l i u amerikanske p r o p is e , t e o d r o d ju ju za tra n sform a tore u
u lju maksimalno d o z v o lje n u tem peraturu na n a jt o p lije m m jestu sa
1 1 5 0 , Ta tem peratura je znatno v iš a nego kod amerikanskih p r o p i
sa , a l i je ipa k o d re d jen a , što p r i j e n i je b io s l u č a j .
Ako uzmemo u o b z ir ra z lik u u tem pera tu ri namota grema gore nave
denim iz la g a n jim a , k o ja može v a r i r a t i od cca 5 -17 0« moramo se
u p i t a t i , kako je u t j e c a j te r a z lik e na ž iv o tn u dob n pr. dvaju
tr a n s fo rm a to ra , k o ji se z a g r ija v a ju na jednaku sred n ju temperaturu
b a k ra , recim o na 95 C, a l i kod k o jih r a z lik a s red n je i maksimalne
tem perature u bakru izn a ša u jednom s lu č a ju 5 C a u drugom 17° C.
To dakako z a v is i o k o n s t r u k c iji tra n sform a tora t j . o tome, da l i je
Š ir in a s v itk a v e lik a i l i mala, da l i je c i r k u l a c i j a u l ja b rza i l i
s p o r a , t j . o iz d a š n o s ti h la d je n ja n a j t o p l i j e g m jesta u namotu. Pre
ma tome može n a j t o p l i j e jije s t o g bakruQkod jed n og tran sform a tora
im a ti tem peraturu od 95 + 5 ° - 100° C , dok će dru gi tran sform a
t o r im a ti 95 + 1T - 112 C*£r<ima Monv*’ *n teru ćemo za p r v i s lu č a j
iz r a č u n a t i Ž ivotn u dob od 10 g o d in a , a za dru gi ž iv o tn u dob od
samo o ca 3 g o d in e , t j . 5 pu ta manje« To j e p r e v e lik a r a z li k a , a
da b i je m ogli za n em ariti« Z ato smatramo, da b i t r e b a lo i naš p r i j e d
l o g Ju goslaven sk ih standarda u p o tp u n iti u t o l i k o , da se d od a je jo š
maksimsimalna d o z v o lje n a tem peratura na n a jt o p lije m m jestu namota u i z
nosu od 105 C« Jasno je da M ijem ci, odnosno VDE p r o p i s i , im aju
s v o j r a z lo g za s v o j sta v« N a jt o p lij e m jesto namota je v r lo te šk o
p r is tu p a čn o m jeron jim a, te se kod tra n sform a tora u visoko-naponskom
namotu uopće ne može izra v n o m j e r i t i , v eć j e potrebn a n eizra vn a me
to d a , k o ja n i je pouzdana« Osim to g a se mora p r iz n a t i da n i j e uputno
u p ro p isim a t r a ž i t i m jeren ja k o ja i za isk u sn e stru čn jak© p r e d s ta v -
-98’
l j a j u problem# U edjutim , ako p r o p is i p r e d v id ja ju i jedno i drugo

o g r a n ič e n je maksimalne tem pera tu re, onda možemo barem o č e k iv a t i da
će sv a k i k o n stru k to r m orati p a z i t i da ne bude v e l i k i h r a z lik a izm e-
d ju s re d n je i maksimalne tem perature namota u tran sform atoru#
R a zu m ljivo je da je na pokusima kod i s p i t i v a n j a i z o l a c i o n o g ma
t e r i j a l a na ž iv o tn u dob veoma te šk o p r e s l i k a t i pogonske p r i l i k e , pod
k ojim a se n a la z i d o t ič n i i z o l a c i o n i m a t e r ija l u s t r o j u i l i t r a n s fo r
m atoru, i na t a j n a čin don ekle to č n o i z m j e r i t i živ o tn u dob i z o l a c i o
nog m a te r ija la # Osim to g a moramo ra ču n a ti sa čin je n io o m da je jedan
t e i s t i i z o l a c i o n i m a t e r ija l u raznim kon stru k cija m a r a z l i č i t o i z l o
žen p r o ce su sta re n ja # M ed ju tia , k o lik o god sva ta dosa da šn ja i s p i t i
va n ja pokazuju u sv o jim r e z u lta tim a p r i l i č n a o d s tu p a n ja , ipak se kod
s v ih pokusa za i s t i m a t e r ija l d o b ije jed a n t e i s t i n agib p ra v ca u
p o lu lo g a ritm ičk o m dija g ra m u , t j # jedan te i s t i " &0 M# S vi t i po
k u si p o t v r d ju ju p r a v ilo u d v o s tr u če n ja Ž iv o tn e d o b i kod sn iž a v a n ja
tem perature za 8^ C, odnosno 1 0 ° C, pa se prema tome i z r e z u lt a t a
m je re n ja ž iv o tn e d o b i jed n og i z o l a o io n o g m a t e r ija la p r i o d r e d je n o j
te m p e r a t u r i, može s p r ilič n o m s ig u rn o š ću z a k l j u č i t i na živ o tn u dob
d o t ič n o g m a t e r ija la kod jedne v iš e i l i jed n e n iž e tem perature.T ako
je ra ču n , s k ojim smo n p r ija š n je m stavku u s t a n o v il i kod u sporedbe
d v aju tr a n s fo rm a to ra da d r u g i * ma t r i pu ta manju ž iv o tn u d o b , veoma
to č a n i nema r a z lik a su m n ja ti u n je g a , j e r se on t e m e lji samo na ve
lič in i d* ♦
Uožemo za to u t v r d i t i da t e o r i j a Ž iv o tn e d ob i i z o l a c i j e v e ć danas
mnogo pomaže da p r a v iln o rješavam o te šk e problem e z a g r ija v a n ja # Ta
č i n j e n i c a Ina i s v o ju p o s l j e d i c u već u tom e, da se p o č e lo ra zm a tra ti
m ogućn osti u v o d je n ja u p r o p is e k r a tk o t r a jn ih pokusa Ž iv o tn e d ob i# T a -
kav p r o p is , n aravno, d o la z i u o b z ir samo za m ale, odnosno sasvim ma
l e Btro je ve i tr a n s fo r m a to r e , kod k o jih ne p r e d s t a v lja nikakav p r o
blem da ee na n e k o lik o komada n a č in i pokus u n iš te n ja namota i time
o d r e d i ž iv o tn a dob kod jed n e povećane tem perature# Konkretno se de
f i n i r a t a j pokus tim e, da b o npr# p r o p is u je o p t e r e ć e n je takvog s t r o
ja i l i tr a n s fo rm a to ra kod tem perature ra sh la d n og zraka od cca 120° C
t a k o , da se z a g r ije na 2 o o ° C, i da se nakon 240 s a t i pogona k on sta
t i r a n je g o v a pogonska sposobnost#
Za i z o l a c i o n i m a t e r ija l m alih tra n sform a tora i motora se danas
većinom u p o tr e b lja v a , im pregnirana l a k - ž i c a , dakle k l a s a ^ z o l a c i j e
"E ". Za t a j m a t e r ija l se može u granicama od l o o do 2oo C računa
t i e u dvostručen jem ž iv o tn e d o b i kod s n iž a v a n ja tem perature sa
= 10° C • Ako d a lje postavim o z a h tje v da t a i z o l a c i j a kod ne
p rek id n og pogona nominalnim teretom mora i z d r ž a t i 15 g o d in a , (kako
smo to iz r a č u n a li za u ljn e tra n sform a tore kod n a jv iš e tem perature
od 105 °C) i gko uzmemo u o b z ir da maksimalna tem peratura za E -k la -
su iz n a š a 120u C, a obzirom na promjenu tem perature ra sh la d n og
zraka tokom godine možemo u z e t i oca 110 C , onda možemo iz r a č u
n a t i ž iv o t n u dob kod 200 C
2CO-H0
ŽJ00= 15-8600-2 40 =250 sati
Prema tome kod ta k v og namota ž iv o tn a dob kod 200° C izn a ša
oca 250 s a t i , pa je prema tome p r a k t ič k i potpuno jed n ostav n o p r o
v j e r i t i živ o tn u s p osob n ost d o t ič n o g namota* Takav pokus ima tu p red
n o s t , da se kod i s p i t i v a n j a ž iv o tn e d ob i i z o l a c i j a stva rn o i s p i t u j e
pod onim o k o ln o stim a , k o je su za d o t i č n i s t r o j m jerodavn e, odnosno
k o je u d otičn om s t r o j u s tv a rn o p o s t o je «
-99-
Prema toma treba o č e k iv a t i da će se u b ud ućn osti sve v iš e uvo

d i t i is p i t i v a n je živ o tn a dob i namota, i tako om og u ćiti da b o ljim
m a terija lom i boljom k on stru k cijom jo š v iš e is k o r is t im o m a t e r ija l
i postignem o Što manju te ž in u kod i s t i h pogonskih u vjeta*
3*7 T.a m i čka_za.š t i t a
Zadatak term ičke z a š t i t e je da z a š t i ć u je namot od p reb rzog i s -

t r o š e n ja i l i od p re g a ra n ja , a da pritom ipak d o z v o lja v a ona preop
t e r e ć e n ja , kod k o jih tem peratura namota ne p r e la z i po propisim a
d o z v o lje n e gra n ice* Prema tome n i je p r a v i k r i t e r i j za id e a ln u t e r -
r.ičku z a š t it u v is in a B t r u je , već v is in a tem perature, za k oju b g
smatra da u pogonu ne b i Bmjela p r e l a z i t i propisim a d o z v o lje n e
g r a n ic e .
U g la v i 3 .4 smo iz r a č u n a li d o z v o lje n a vremenska p r e o p te r e ć e
n ja , a da se s t r o j ne p r e g r ije /jed n a d žb e (3 * 4 -3 ) i ( 3 * 4 - 4 ) / •
Ako te izra ču n a te v r i j e d n o s t i d o z v o lje n ih vremena ukopčanja Ht d M
kod ra zn ih s tr u jn ih p r e o p te r e će n ja umesemo ix p r ilo ž e n i dijagram
u a l# 3 * 7 -l» u kojem imamo na a p s c ie i u lo g a r it m ič k o j s k a li nane
seno p r e o p te r e ć e n je u s t r u j i (x Iu ) , a na o r d in a ti d o z v o lje n o
v rije m e u minutama, d o b it ćemo uz T s 60 minuta k r i v u l ju , k o ja
je označena sa " a" •
Ako, medjutim, pretpostavim o da se bakar u namotu ne h l a d i , t j *
da se eva to p lin a u bakru akum ulira, onda se može v r ije m e , p o tre b
no za z a g r ija n je do 60° C kod od red jen og s p e c if ič n o g o p t e r e ć e n ja
” T " , iz r a č u n a t i po jednadžbi i
l e o • 1 0 12
minuta
*d * “r 3
Ako d a lje pretpostavim o da u našem s lu č a ju s p e c i f i č n o o p t e r e ć e n je

bakra kod nominalne o t r u je izn a ša 4 • lo® A/mr , onda prema
g o r n jo j jednadžbi za nominalnu s t r u ju dobijem o d o z v o lje n o v rije m e
u k opčanja cca 10 min , a kod lo -e r o s t r u k e s t r u je t j * kod
40 • l o 6 A/nr , d o z v o lje n o v rije m e od samo c c a 0 , 1 min. Sv Sve o s t a -
l e v r ij e d n o s t i Ht , " za razna o r e p te r e ć e n ja le ž e na p ra v cu , k o j i
je u s i . 3 .7 -1 u crta n oznakom "b " •
Možemo r e ć i da se od coa 5 -t e r o s tr u k e s t r u je na v i š e , t j * kod
g u b ita k a 25 puta v e ć ih od n om in alnih , z a g r ija v a n je u bakru tako
b rzo o d ig ra va i tem peratura tako b rz o d iž e , da odvod t o p lin e u
tom s lu č a ju p r a k tič k i ne ig r a nikakvu u log u . Iz t o g s l i j e d i da b i
namot u s lu č a ju 5-© roB trukog p r e o p te r e ć e n ja i l i v ećeg od to g a mora
l i z a š t i t i ta k o , da bude isk op ča n u vremenu k o je je o d red jen o e
pravcem , k o ji je u s l * 3 * 7 - l označen sa MbM. D a lje možemo r e ć i
da se u s lu č a ju dvostru kog p r e o p te r e ć e n ja tem peratura bakra tako
polagan o d iž e , da t o p lin a ipak ima d o v o ljn o vremena za p r i j e l a z i z
bakra u n e a k tiv n i d i o , te zato možemo u tom s lu č a ju sm a tra ti s t r o j
odnosno tran sform a tor homogenim t i j e l o m , pa prema tome v r i j e d i za
t a j s lu č a j z a g r ija v a n je s vremenskom konstantom od p r e t p o s t a v lje n ih
60 minuta* I z to g s l i j e d i da pravu k r iv u lju d o z v o lje n o g u kopčan ja
dobivamo na t a j n a čin , da p o s l i j e dvostru ke s t r u je t e r e t a pa do
c c a 5-© rostru k e s t r u je prelazim o i z k r iv u lje Ma" na p ra v a c Mb" *
Ta k r iv u lja je u s l « 3 * 7 - l d eb elo izv u čen a i označena s " o " . Ma
-lo o -
osnovu g o rn je g iz la g a n ja d o š l i amo, prema tom e, do to č n e d e f i n i o l j e

vremena, k ro z k o je smijemo kod od red jen og s tr u jn o g p r e o p te r e ć e n ja
o s t a v i t i namot ukopčan, t j . k ro z k o je b i namot i z h lad n og s ta n ja
kod d o t ič n o g p r e o p te r e ć e n ja doB tigao d o z v o lje n u aadtem peraturu od
60° C. Time dolazim o do problem a , kako i z r a d i t i term ičku z a š t i t u ,
k o ja b i u d o v o l j i l a gore n aveden oj k r i v u l j i " o " .
rrtin
si. J . 7-1
K a ra k te ris tik e ra zn ih v r s t a term ičk e z a š t i t e
-lo l-
Za term ičku z a š t it u n a jč e š ć e se u p o t r e b lja v a ju b im e t a li, k o ji

se kod z a g r ija v a n ja s t r u jo * t e r e t a s a v ija ju i u z a v is n o s t i od sa
v i j a n j a iskapČ aju z a š t i t u . Možemo z a m is lit i da načinim o b im etal č i
ja je vremenska konstanta i s t o t o l i k a , k o lik a Je vremenska konstan
ta z a š tić e n o g s t r o ja * U tom s lu č a ju b i namot to g a s t r o j a b io z a š t i
ćen prema k r i v u l j i "a " • Iz p r i ja š n j i h iz l a g a n ja s l i j e d i da ta za
š t i t a ne b i o d g o v a ra la , je r b i kod p r e o p te r e ć e n ja preko dvostruke
nominalne s t r u je prekasno ie k a p ča la namot. Iz t o g vid im o, da bime -
t a l s istom vremenskom konstantom, kakvu ima namot, ne b i mogao za
d o v o l j i t i * Zato se b i a e t a l i normalno grade za da leko manje vremen
ske k o n sta n te . Tako na p rim jer prema propisim a VDE tre b a te r m ič
ka z a š t i t a da kod izv e d b e "T i" is k o p ča kod 5**e r os'tr'uke s t r u je
p o s l i j e n a jv iš e p o la sekunde, a z a š t i t a označena sa " T u " tr e b a
kod 6 -e r o s tru k e s t r u je da isk op ča za 5 sekundi* Ako prema p od a oi-
i& ra zn ih fa b r ik a t a ucrtamo u s l . 3 * 7 - l dijagram odnosno k r iv u lju
is k a p ča n ja za b im etal k o j i odgovara k a r a k t e r i s t i c i " T u " , onda do
bijem o u p r ilo ž e n o j s l* 3 * 7 -l k r iv u lju označenu sa "d " , k o ja u
p o d ru čju od oca 2 X I a d o z v o lja v a vrijem e ukopčan.ja " t a " od coa
1 m inute, dok stva rn o vrijem e prema k r i v u l j i " o " iz n a š a 12 minu
ta .
U ogrom noj v e ć in i s lu č a je v a ipak ovakva b im eta ln a z a š t i t a kao
term ičk a z a š t i t a potpuno odgovara, j e r su p r e o p te r e ć e n ja preko 30 %
r e la t iv n o r i j e t k a , a osim tog a je v rijem e od 3 minute kod 50 %
p r e o p te r e ć e n ja (prema t o j k r i v u l j i ) r e la t iv n o d o v o ljn o , tfedjutim ,
kod te š k ih pogona, k o j i d o la z e u o b z i r , o s o b it o u term oelektranam a
za pogon v e n t ila t o r a i m linova, u potreblja va m o u n o v ije v rije m e sko
ro i s k l j u č i v o k ra tk osp ojn e m otore, kod k o ji h v rije m e p o k r e ta n ja ra d i
v e lik ih zana&nih masa če s to puta iz n o s i v iš e od 20 sekundi sa
stru jom p o k re ta n ja k o ja može da p r e la z i Čak i 5"® rostru k e s tru ju * U
ovakvim slu ča je v im a b i prema t o j k a r a k t e r i s t io i bim etalna z a š t i t a i s -
k a p ča la već nakon. 0 , 1 7 minuta, t j . za 10 sekundi što je o d v iše p re
ran o, j e r b i se prema k r i v u l j i " c " mogao motor bez o p a s n o s ti o s ta
v i t i ukopčan preko 30 sekundi.
U takvim slu čajevim a pomažemo s i na t a j n a čin da :
a ) i l i ugradimo u sk lopu pomoćni k on ta k t, k o j i kod p o k re ta n ja z a š titu
s p a ja na k ra tk o,
b) i l i pak p r ik lju č im o z a š t it u preko z a s ić e n o g tra n sform a tora ta k o,
da i s t i kod p r e o p te r e ć e n ja ne p r e n a š a v je r n o s tr u ju na b im e ta l-
nu z a š t i t u , već sa manjim prenosnim omjerom i tako u m jetno, ra d i
sm anjenja sekundarne s t r u je , povećava v rije m e is k o p č a n ja ta k o ,
da na p r. dobijem o u s i . 3*7-1 pomaknutu k r iv u lju "d'M . Takav
tra n sfo rm a to r n i j e z a s iće n do nominalne s t r u j e , nego z a s ić e n je
p o č in je tek kod p r e o p te r e ć e n ja . U s i . 3*7-2 n acrta n a je p r i n o i p i -
je ln a ahema za takav p r ik lju č a k term ičke z a S t it e , i z k o je je p r in
c ip rada sam po s e b i ra zu m ljiv«
Id ea ln u term ičku z a š t it u u sm islu k r i v u l je " o " u dijagram u na
s i. 3 -7 -2 p r e d s t a v lja ju t z v . te r m o r e le i .
P r in c ip rada t i h r e le a je s l i j e d e ć i * U r e le u se n a la z i tanka Ž i
c a , k o ja je preko s tr u jn o g tran sform a tora o p te re će n a sa stru jom t e r e
t a . Ta ž i c a p r e d s t a v lja term ičku s lik u ž i c e namota s t r o j a , k o je g t a j
te r m o -r e le z a š t i ć u je « Kad p r o la z i s t r u ja k roz tu Ž ic u , ona se z a g r i
ja v a i ra d i to g a r a s te ž e .T o ra s te z a n je prenaša se v e lik im prenosnim
omjerom na jed n o k a z a lo , k o je je tako baždareno da pokazuje tempera
tu ru g ice * Osim tog a je ta ž io a ob ložen a jednim term ičkim b a la stom ,
da se tako iz r a z im o , k o j i p r e d s t a v lja n e a k tiv n i d io s t r o j a , odnosno
-lo 2 -
{#
\r
S I . 5 .7 -2
P r i n c i p i jo l n a shema term ičk e z a š t i t e a sin k ron og motora
pomolu bim et& la i z a s ić e n o g tra n sform a tora
n je g o v u term ičku vremensku kon stan tu « Kod z a g r ija v a n ja Ž io e p r e n o s i

se t o p lin a na t a j b a la e t i ž io a s tim oblogom p r e d s t a v lja v jern u t e r
mičku s lik u s t r o j a , k o je g t a j te r m o re le z a š t i ć u j e . Ako se ra d i o ma
n jim p r e o p t e r e ć e n jia a , onda ee t a ž i c a g r i j e , preko t e ž i c e g r i j e se
1 o b lo g , pa ž i o a prek o k a z a ljk e sa sv o jim rastezan jem pokazuje u sva
kom momentu s v o ju tem peraturu , k o ja mora b i t i id e n t ič n a e temperaturom
namota. Ako s e , m edjutim , ra d i o v e lik im p r e o p te r e ć e n jim a , onda kod
b rzo g z a g r ija v a n ja t e Ž io e t o p lin a ne s t ig n e da i z ž i c e p r e la z i na o -
b lo g , sama ž i c a se za to b rž e z a g r ija v a , d iž e ee tem peratura ž i c e i
k a z a ljk a t o l i k o b rže p ok a zu je p ov eća n je tem perature.' Ukratko, u tom
r e is u imamo u termičkom p og led u i s t i s l u č a j , k o j i se od ig ra va u samom
s t r o j u . R e le j je tako iz r a d je n , da se može u d e s i t i na p r o iz v o ljn u tem
p e r a tu r u , kod k o je g term orele d a je kon takt za is k o p č a n je d o t ič n o g
s t r o j a . Takav te rm o re le prema tome p r e d s t a v lja id e a ln u z a š t it u s t r o j a ,
pod u vjetom da se vremenska k on sta n ta s t r o j a ne m ije n ja i pod^Svjetom ,
da z a g r ija v a n je u s t r o j u d o la z i je d in o od g u b ita k a J ou leov e t o p lin e
u bakru, a ne od e v e n tu a ln ih dod a tn ih g u b ita k a (n p r .z b o g p o t is k iv a n ja
s t r u j e ) . Za s t r o je v e k o j i se z a u s t a v lja ju , i l i k o j i nemaju konstantnu
b rzin u v r t n j e , pa se prema tome kod n jih m ije n ja i h la d je n je , t a j t e r
m orele ne odgovara ra d i prom jene v e n t i l a c i j e , j e r se promjenom v e n t i
l a c i j e m ije n ja i vremenska k on sta n ta s t r o j a , dok vremenska k on sta n ta
te rm ičk e s l i k e u term oreleu o s t a j e n e p ro m ije n je n a . Za z a š t it u tr a n s
-lo >
form a tora 1 e in h ro n ib gen era tora ) m edjutim , t a j term orele p red sta v
l j a savršenu z a š t i t u . Slaba stran a t i h term orelea l e ž i , m edjutim , i
u tome, da su radi k om p licira n e iz r a d e r e la t iv n o s k u p i. T erm orelei
za to v iš e d ola ze u o b z ir tamo, g d je s t r o j i l i tra n sform a tor s ta ln o
ra d i s v e lik im udarcima t e r e t a , pa je je d in o term orele sposoban, da
n a d zire z a g r ija v a n je namota i u s lu č a ju p otreb e pravovremeno is k a p ča .
Iz izn esen og vidimo da id e a ln a term ičk a z a š t i t a Jod ne p o s t o j i «
Z ato se u s v i j e t u Još u v ije k tra ž e nova r j e š e n ja , t e se S in i da ima
n a jv iš e iz g le d a na u sp jeh z a š t i t a sa term ostatom u vidu k a psu le« Tu
kapsulu je prva p r o iz v e la američka firm a MC lix o n M, po k o j o j se č e s
t o ta kapsula zove« Tvrtka BBC je g ra d i pod imenom "Ip soth erm " •
Takva kapsula ima v e lič in u m etalnog novoa od 1 Din i u gra di se d i
rek tn o u namot s t r o j a , k o je g želim o z a š t i t i t i . Kapsula je n a p r a v lje
na prema s i . 3 . 7- 3 . I z okru gle b im eta ln e konkavno form iran e p l o č i c e
b )
S I. 3 .7 -3
k o ja se za g ri Javan je o sve v iš e izra v n a v a sve dok kod o d red jen e tem

p eratu re u trenutku p red je na drugu stra n u i n a č in i k o n ta k t, k o j i
i z b a c i sklopku« No m ed ju tia , i ova k a p su la ima s v o ju sla b u stran u u
tom e, što ona tre b a mnogo vremena da se t o l i k o o h la d i da se p reb a oi
o p et n atrag u p r v i p o lo ž a j, a to p o v la č i za sobom n e p o že ljn u pauzu,
j e r se u tom vremenu s t r o j i l i tr a n s fo r m a to r ne može ponovo ukopčati«.
Osim tog a se ta kapsula i z r a z u m ljiv ih r a z lo g a ne može u g r a d it i u
visokonaponske namota« V elik a p red n ost t i h ka psu la l e ž i u tom e, da
su veoma j e f t i n e i da u svakom s lu č a ju m jere tem peraturu namota, ko
je je je d in a mjerodavna kao k r i t e r i j za term ičku z a š t i t u .
U dijagramu na s i . 3*7-1 u crta n a j e k a r a k t e r is t ik a ie k a p ča n ja
odnosno is t o p i je n ja i za ob ičn e o s ig u r a č e , naznačena sa slovom " f " ,
kao i za o sig u ra če v isok og u čin a , označena slovom ne " . Kako vidim o
i z te k a r a k te r is tik e iz g o r je v & ju o s ig u r a č i j o š mnogo p r i j e , neô l i
iz b a c u je bim etalna z a š t i t a . Ako pogledamo k a r a k t e r is t ik u " c f " ,
k o ja p r e d s ta v lja pomaknutu k a r a k t e r is t ik u " c / M b im eta la pomoću za
s ić e n o g tra n sfo rm a tora , onda vidim o da ona kod s t r u ja preko 5~®ro-
strn k e nominalne s t r u je d j e l u j e k a s n ij e , nego b i t r e b a la d j e l o v a t i
obzirom na k r iv u lju " o " ♦ prema tome b i kod k ra tk o g s p o ja , a tim e
i kod v e ć ih s t r u ja , ta bim etaln a z a š t i t a prekasno d je lo v a la « Z ato se
može bez d a ljn je g a u z e ti o s ig u r a č v is o k o g u čin a za s t r u ju od recim o
cca 2,5~struk d nominalne s t r u j e , kako je t o u crta n o u dijagram u s
k a ra k te ristik o m označenom slovom * c / "• Kako v id im o , o s ig u r a č p r e
-lo4 -
uzima kod ta k v ih v e l i k i h k ra tk o s p o jn ih s t r u ja z a S t it u , je r i z g o r i
p r i j e nego l i je p o tre b a data prema k a r a k t e r i s t i c i "c "*
3*8 E kvivalentna shema
U tra n sfo rm a to ru , k o j i je u pogonu, s ta ln o se r a z v ija ju g u b ic i,

k o j i p r e d s t a v lja ju p r e tv a ra n je e le k t r ič n e e n e r g ije u to p lin s k u . Ta
t o p lin a p u tu je ea svog i z v o r a t j * i z a k tiv n o g ž e l j e z a i ak tiv n og
bakra preaa v a n js k o j p o v r š in i tra n sform a tora i o d a v le u o k o lin u .
Da b i t o p lin a mogla p r e l a z i t i 8a u n u tr a š n jo s ti tra n s fo r m a to r a na
o k o lin u , potrebn a je iz v je s n a r a z lik a tem p era tu re. Kako je ta ra z
l i k a tem perature proporoion & ln a k o l i č i n i t o p l i n e , možemo u veB ti
pojam t o p lin s k o g o tp ora i ra ču n a ti r a z lik u tem peraturo analogno
kao pad napona u e le k tričn o m strujnom krugu* Preaa tome tem peratu
ra ra s te od tem perature o k o lin e prema iz v o r u t o p l i n e , g d je moramo
o č e k iv a t i n a jv iš u tem peraturu* Ta n a jv iš a d o p u s tiv a tem peraturna
r a z lik a izm edju tem perature bakra i tem perature o k o lin e o g r a n ič e
na je prema p ro p is im a , kako t o vidimo u p o g la v lju 5*9 ♦
P r a k t ič k i ek oro u v ije k je nominalna Bnaga tr a n s fo rm a to ra o d re-
djena ea d o z v o lje n im z a g r ija v a n je m , je r sv a k i p r o iz v o d ja č t r a n s fo r
matora će p r o j e k t i r a t i tra n sform a tor ta k o , đa po propisim a dozvo
lje n o z a g r ija v a n je š to v iš e i s k o r i s t i * I z to g a možemo z a k l j u č i t i
da kod"svakog tra n sform a tora n&dtemperatura bakra kod nominalne
snage odgovara barem p r ib l iž n o po propisim a d o z v o lje n o j nadtempera
tu r i.
Kao e l e k t r i č a r i , volim o da računamo e le k t r ič k im shemama* Zato
to p lin s k e račune i provodim o pomoću t o p lin s k ih o tp o r a , k o j i nam
omogućuju da p r o o e e e p r i j e l a z a t o p lin e prikazu jem o e k viva len tn im
to p lin s k im shemama« T a j račun n i j e kod p r i j e l a z a t o p lin e konvek-
c ijo m potpuno egzak ta n , a l i ip a k d a je z a d o v o lja v a ju ć e r e z u lt a t e .
Ka s l * 3 * a - l prik azana je ek v iv a len tn a , shema p r i j e l a z a t o p l i n e kod
tran sform atora*
01je se u tra n sform a toru d iž e k ro z namot i k r a j je z g r e , h la d i
se u ra d ija to r im a 1 pada na dno k o tla * Na t a j n a č in ono p r e n o s i
to p lin u I z a k tiv n og d i j e l a tra n sform a tora na p o v rš in u n je g o v o g ^
k o tla * Na dnu k o t la ia a u l j e tem peraturu o k o ln o g zraka* Uzduž n&^
mota u v ertik a ln om pravou r a s te tem peratura s k oro lin e a r n o , tako
da možemo za naše d a lj n j e razm atranje p r e t p o s t a v i t i lin e a r n o ra s
p o d je lu tem perature, kako Jo t o u dijagram u u o rta n o . Iznad namota
ae tem peratura p r a k t ič k i ne m ije n ja , osim eaevim is p o d p o k lo p c a ,
g d je se u l j e od p o k lo p ca h la d i« Z ato se džep za termom etar na k o t-
lu tr a n s fo r m a to r a p re d v id ja dubok barem 10 cm , kako b i se termo
metrom mogla m j e r i t i tem peratura n a j t o p l i j e g u l j a .
K o lič in a t o p lin e k o ja p r e la z i sa t o p l i j e g na h ladno t i j e l o o d r e -
d jen a j e s ra zlik om n jih o v ih tem peratura i to p lin s k im otporom* Kako
je r a z lik a tem perature namota i tem perature u l j a p r a k t ič k i konstan
tna na b i l o kojom m jestu je z g r e , t o će se t o p l i n a je d n o lik o od v od i
t i po o i j e l o j p o v r š in i namota tra n sform a tora * T a j p r o c e s p r i j e l a z a
t o p lin a je prema tome i s t i , kao kad b i im a li c i j e l i namot z a g r ija n
na s re d n ju tem peraturu , a u l j e na s r e d n ju tem peraturu *u$r •
Potpuno a n a lo g n i su i p r o c e s p r i j e l a z a t o p lin e sa Ž e lje z a na u l j e ,
kao i sa u l j a na o k o ln i zrak* Zbog to g a je e k v iv a le n tn a shema n&
-lo5 -
31. 3 -8 -1
SI. 3 .8 -2
- lo 6 -
e l • 2 * 8 -1 i crta n a tako kao da se p rooee p r i j e l a z a t o p lin e o d v ija

izmed ju s r e d n jih tem peratura namota, ž e l j e z a i u lja *
P o je d in i t o p lin s k i o t p o r i mogu Be p r ib l iž n o d o b it i računskim pu
tem . Lakše ih Je, m edjutim , i z m je r i t i na gotovom tra n sform a toru .
Tem peratura u l ja Je lako p ristu p a čn a za m jeren je# Ako izm jerim o nad-
tem peraturu vru će g u lja 6 U^ i nadtem peraturu hladnog u lja 9 Ufhi do
l j e na i z l a z u i z r a d ija t o r a u k o ta o , možemo iz r a č u n a t i sred n ju tempe
ra tu ru u lja
R 0 u-< +<3“ M
2
S red nju nadtem peraturu bakra 9tit možemo i z m j e r i t i UI metodom#

P o zn a v a ju ći r a z lik u tem peratura BCu u izm edju s re d n je tem perature
bakra i s re d n je tem perature u l j a , kao i gu b itk e u bakru, možemo i z
ra ču n a ti t o p lin s k i o tp o r za p r i j e l a z t o p lin e sa bakra na u l j e , kao
om jer r - z l i k e tem peratura i gu b ita k a u bakru. Analogno možemo ra ču
n a ti i o s t a le to p lin s k e o tp o re nadomjesne sheme#
I z is k u s tv a znamo da r a z lik a SCu M izm edju p r o s je č n e tem perature
bakra i p r o s je č n e tem perature u l ja I z n o s i kdd nom inalnog o p t jr e ć e n ja
kod s v ih tra n sfo rm a tora coa 2 0 ° C . P r o p is i nam o d r e d ju ju maksimal
nu nadtem peraturu u l j a , pa tuko možemo iz r a č u n a t i i r a z lik u izm edju
s r e d n je tem perature u l ja i tem perature o k o lin e naravno p r e tp o s t a v
l j a j u ć i da je p r o je k ta n t tra n sform a tora potpuno i s k o r i s t i o d o z v o l je
no z a g r ija v a n je tr a n s fo rm a to ra . P oz n a v a ju ći te d v i je v r i j e d n o s t i mo
žemo jednostavnim računom d o b i t i z a g r ija v a n je bakra kod ra zn ih pogon
s k ih u e lo v a .
Tako npr# že lim o d* izračunam o z a g r ija v a n je jed n og tra n sform a tora
aa omjerom gu b ita k a ^ cu ^ F e = f kod Y % od nom inalnog napona i
X % nominalne s tr u je # U novom pogonskom s ta n ju i z n o s i t i će nadtempe-
ra tu ra bakra spram o k o lin e x
P* P* (3 -8 -1 )
P '- 0 -L i-+ Q _L
“cuo 'j a
g d je je Ocuu nadtem peratura bakra spram u l ja kod nom inalnog op

t e r e ć e n ja , a 0 u nadtem peratura u l ja spram o k o lin e ♦
Ukupni g u b ic i kod nom inalnog o p t e r e ć e n ja iz n o s e
( 5 - 0- 2 >
Kod n ovog o p t e r e ć e n ja b i t i će ukupni g u b io i t
G u b ici u bakru m ije n ja ju .ee p r o p o ro io n a ln o ea kvadratom promjene

e t r u je
(3 .» -3 )
’M -m l
-lo 7 -
G u b ici u ž e lje z u ra stu sa kvadratom in d u k c ije , te gu prema tome

p r o p o r c io n a ln i kvadratu promjene napona*
Ukupni g u b ic i u novo* pogonsko® sta n ju b i t i će prema tome :
P '= P
'O <fu ( 3 .6 - 4 )
Uvrštavanjem ( 3 - S—2 ) , ( 3 .6 - 3 ) i ( 3 .6 - 4 ) dobijem o za novu nad-

tem peraturu u lja
e ‘= ^ 4 m ) + 9“ 4 f l 4 m
'
) +(m fJ
p
* Cu
7,a p rim je r uzmimo jedan tra n sform a tor o omjerom g u b ita k a —— = 3
Fe
g ra d je n tako da z a d o v o lja v a VDE p r op ise* K olik o <5e i z n o s i t i s r e d -
d n ja nadtem peratura bakra spram o k o lin e kod 110 % nom inalnog napo
na i 8 0 /6 nominalne s tr u je ?
Prema VDE p r o p i s i m a d o z v o l j e n a je maksimalna s r e d n j a nadtem pera
t u r a b ak ra 7 0 ° C. Ako p r e tp o s t a v im o da kod nom inaln og o p t e r e ć e n j a
n a d tem p er atu r a b a k r a s p r a o u l j a i z n o s i 2 0 ° C, do bije mo za nadtem-
p e r a z u r u u l j a spram o k o l in e 50° C* Prema tome b i t i će novo z a g r i
ja v a n je tran sform atora i
„ „ , 80 7 1 f , , 80 <2 110 . 2 1 „o n
0 = 20 ( T00 1 + 50 “ T / 3 ( 100 > + ( 100 5 J = 52 c
Uzmimo sada drugi s lu č a j* P ita s e , k o lik a je nom inalna snaga nekog

tran sform a tora gra d jen og da z a d ov olja v a VDE p r o p is e , ako se
prema p r ije d lo g u JUS p r o p is a d o z v o li z a g r ija v a n je od samo 60 C,
um jesto 70° C* Opet p retp osta v lja m o da nadtem peratura bakra spram
u l ja iz n o s i 20° C i da tra n sform a tor ima om jer gu bitaka
*Cu
* 3 • U* Y = 100
*>e
dobijem o i z jednadžbe (3 « 8 -5 ) i
9 JVS - 60° ■ 20 ( lio >2 + 50 i [ n + 4
oda k le izračunamo i
X = 90 ,8 *
-Io0-
DaJcle prama JUS propisim a ima t a j tra n s fo rm a to r samo 9 0 ,8 %

p r i ja š n j e nominalne snage.
3 .9 P r o p is i
3 .9 1 O pćen ito
U n a š o j z e m lji su donedavno b i l i na s n a z i njem ački VDE p r o p i s i ,

a n jim a Be i danaB u v e ć in i s lu č a je v a k o ris tim o « To ima s v o j r a z lo g
u tom e, š to amo u p r o š l o s t i u v e l i k o j m je ri n a b a v lja li e le k t r o t e h -
n ičk e p ro iz v o d e i z Njemačke, pa je u pomanjkanju v l a s t i t i h p r o p is a
b i l o p r iro d n o da se k o ris tim o njemačkim p ro p is im a , prema kojim a su
t i p r o iz v o d i b i l i g r a d je n i.
Već d u lje vremena In te rn a cio n a ln a E le k tro te h n ič k a K om isija (ISC)
ra d i na in te rn a cio n a ln im preporukama, k o je su v e lik im d ije lo m već
i z a š l e , no n is u kom pletne; za tr a n sform a tore p o s t o je već d e f i n i t i v
ne preporuke IEC ♦
In te rn a cio n a ln e preporuke (preporuke IEC) n isu p r o p is i k o j i oba
v e z u ju , nego preporuke ra d jen e sa svrhom da ih n a oion a ln e k o m is ije
p o je d in ih država p r ih v a te kao n a oion a ln e p r o p is e * Tek tad a s a d rž a j
IEC preporuka p o s t a je obavezan kao p r o p is za d o tičn u državu*
J u g o sla v e n sk i p r o p is i (JU5) za tra n sform a tore jo š n is u i z a š l i ,
a l i je za n jih već iz r a d je n p r i j e d l o g , k o j i se uglavnom o s la n ja na
IEC preporu ke.
Kod VDE p ro p isa moramo r a z li k o v a t i i o d red b e, p r a v ila , upute i
norme (s ta n d a rd e ).
a) Odredbe su p o s t a v lje n e obzirom na op a sn ost po Ž iv o t i opasn ost
od požara te Be n jih moramo p r id r ž a v a t i.
b) P r a v ila su p od a ci k o ji upućuju kako se o p ć e n ito mogu u o b ič a je
nim sredstvim a is p u n it i z a h t je v i p r o p is a ; ove podatke treb a
p r im ije n jiv a t i kao p r o p is e , osim ako u pojed in im s lu ča jev im a
n a r o č i t i r a z l o z i ne opravdavaju odstu p an je od n ji h .
c ) Upute (sm je rn ice ) su p od a ci k o j i se nakon d u g otra jn og i s p i t i
va n ja iz d a ju kao p r a v ila i l i kao p r o p i s i , a do tad a Bluže kao
preporu ke.
d) Norme , odnosno s ta n d a rd i, sadrže to č n e podatke o sa sta v u ,
o b lik u i m je ri m a t e r ija la , 0 n je g o v o j t e ž i n i , mehaniižkim, e -
le k t r ič k im i l i magnetskim s v o js tv im a i t d , a n ji h se p r o iz v o -
d ja č mora p r id r ž a v a t i, ako iz r a d ju je p r o izv o d e po standardim a.
Osim Što tr e b a ju Čovjeka z a š t i t i t i od o p a s n o s ti po ž iv o t i mate
r i j a l n e š t e t e , p r o p is i d a ju , odnosno p r o p is u ju , z a je d n ičk e v r i j e d
n o s t i za r a z l i č i t e p r o izv o d e i tim e ih svode na z a je d n ič k i k r i t e r i j *
P ropisim a su n p r. ogra n ičen a d o z v o lje n a z a g r ija v a n ja ; o n i točn o o -
d r e d ju ju k o lik o se sm ije n p r. namot tra n sform a tora pod odredjen im
u v je tim a rada n a jv iš e z a g r i j a t i . Što l a k š i , Što j e f t i n i j i t r a n s f o r
mator želim o n a p r a v it i, to je te ž e tim za h tjevim a u d o v o l j i t i , tj*
š to je d o z v o lje n o z a g r ija v a n je v e ć e , to je la k š i i j e f t i n i j i tr a n s
fo rm a to r, a l i mu je manja ž iv o tn a dob. Računom se ne može točn o 0-
d r e d i t i d o z v o lje n a maksimalna nadtem peratura, k o ja sm ije n a s t u p it i
-lo 9 -
u bakru namota« D ozvoljen e nadtem perature su , u ostalom ) u raznim

propiBim a r a z l i č i t e « Ako, m edjutim , u sporedjujem o dva tran sform a
to r a k o ja su grad jen a n p r. po VDE p rop isim a a l i od r a z l i č i t i h
p r o iz v o d ja č a , onda možemo t v r d i t i da su u pogledu ž iv o tn e dobi oba
tra n sfo rm a to ra jednaka, j e r se jednako z a g r ija v a ju * time su oba
tra n sform a tora u pogledu z a g r ija v a n ja odnoBno ž iv o tn e d ob i svedena
na z a je d n ič k i k r i t e r i j . Ako j e , medjutim , sva k i od razm atranih tr a n s -
form atim a gra d jen po drugim p rop isim a , tad a moramo p r e ra ču n a ti p od a t
ke jed n og tran sform a tora na p r o p is e drugog tr a n s fo r m a to r a , kako je
to u č in je n o u p o g la v lju 3 *8 «, i tako op et s v e s t i oba tran sform a tora
na z a je d n ič k i k r i t e r i j . Ti raču ni n is u , n aravno, o s o b it o t o č n i , o -
slm ako n isu udopunjeni sa raznim m jerenjim a i pokusima, k o ji zah-
t j e v a ju mnogo vremena i s red sta v a pa r i j e t k o kada d o la z e u o b z ir «
Osim propisa o z a g r ija v a n ju p o s t o je i mnogi d ru gi p r o p i s i , kao
n p r. p r o p is i o stepenu i z o l a c i j e namota. Tu se dva tra n s fo rm a to ra ,
gra d jen a po raznim propisim a , uopče ne mogu s v e s t i na z a je d n ič k i
k r i t e r i j , j e r , ako je jedan od n jih g ra d jen za m anji stepen i z o l a
c i j e , prema svojim propisim a , ne može ga se uopče s v e s t i na k r i t e
r i j p r o p is a drugog tran sform atora* Uože se samo u z e t i u o b z ir da
će b i t i t o l i k o manje otporan prema udarnim valovim a prenapona-, ko
l i k o mu je manji stepen i z o l a c i j e .
Iz g o r n jih navoda je ra zu m ljiv o n a s t o ja n je u s v i j e t u da se po
moću in te r n a c io n a ln ih k om isija pokušavaju i z j e d n a č i t i p r o p is i ra z
nih zem a lja , kako t o za e le k tro te h n ičk u struku p r e d s t a v lja ju IEC
p rep oru k e•
D ozvoljen a z a g r ija v a n ja su o v is n a i o k v a l i t e t i iz o l a c io n o g ma
t e r i j a l a , pa zato p r o p is i d i j e l e i z o l a c i o n e m a t e r ija le na razne
te rm ičk e k la se« Na k ra ju ovog p o g la v lja je p r ilo ž e n izvad a k i z JHS*a
o k l a s i f i k a c i j i i z o l a c i o n i h m a te rija la * I z p r ilo ž e n o g iz v a t k a ^ k o ji
odgovara preporukama IEC , je v i d l j i v o da su s v i i z o l a c i o n i m a teri
j a l i p o d i j e l j e n i u 7 te rm ičk ih k la s a i Y , A, E, B, F, H, C, a
za svaku k lasu j e odredjen a d o z v o lje n a gra n ičn a tem peratura na n a j
t o p lije m mjestu*
Kod prim jene u JUS-u navedenih iz o l a o i o n i h m a t e r ija la k la s e
Yf A, E i B u g ra d n ji tr a n s fo rm a to ra , p r i j e d l o g za JU9. p r o p is e
o d r o d ju je d o z v o lje n a granična z a g r ija v a n ja tra n sform a tora prema
tem p era tu ri rashlad nog s re d s tv a ) ako se d r u g a č ije ne n a v o d i, sma
t r a se da rashladno s red stv o ne p r e la z i s l i j e d e ć e g ra n ičn e tempe
ra tu re s
- kod tra n sfo rm a tora h la d je n ih vodom n a jv iš a tem peratura

rashladne vode na u lazu u h la d io n ik sm ije i z n o s i t i 25 C
- kod tra n sfo rm a tora h la d je n ih zrakom sm ije i z n o s i t i !
n a jv iš a tem peratura ok oln og zraka 40° C
s re d n ja tem peratura zraka 30° C
s re d n ja g o d iš n ja tem peratura zraka 20° C .
Prema ovim temperaturama rashlad nog s re d s tv a ta b e la p r ije d l o g a

JUS p r o p is a za gran ična z a g r ija v a n ja (g ra n ič n e nadtem perature ) i z
g le d a ovako i
llo -
T a b e l a 1
D o zv o lje n e nadtem perature u °C za tra n sform a tore

po p r ije d l o g u za JUS p r o p is e
D io Klasa i z o l a c i o n o g mate M jerenje

t r a n s f o r m a t o r r ija la z a g r ija ^
Y A E B n ja
Kamot h la d je n zrakom 40 55 70 75
Prom je
N.Z - 6o nom
h la -
lam ot u u lju d je - o tp o ra
Z U
n je 65
T U
U lje k o t l a z a s tiđ e n o 55
od d o d ira sa zrakom
»f!
U lje k o t la u d od iru
13 o 50
sa zrakom
Z a g r ija n je ne s m ije Štetno
d j e l o v a t i na magnetska s v o j
Magnetski lim o v i i o s t a l i s tv a tra n s fo r m a to r sk o g lim a ,
di je lo v i n i t i na i z o l a c i j u lim a i s v o r -
nika te su sjed n e d i j e l o v e
U ta b e li 1 su navedene oznake H, Z, ZU i VU a one znače

s lije d e ć e i
5 =■ naravno h la d je n je tra n sform a tora
Z = h la d je n je p r is iln o m v e n t ila c ijo m
U ■ h la d je n je p r is iln o m o ir k u la o ijo m u l j a k ro z h la d io n ik
ZU = u l je h la d je n o p r is iln o m v e n t ila c ijo m zraka i p r i
silnom o ir k u la o ijo m u l ja
YU = u l j e h la d je n o vodom i p r is iln o m c ir k u la c ijo m u l ja
Kod tra n s fo r m a to r a s p r is iln o m c ir k u la c ijo m u l j a , b ez o b z ir a da

l i je u l j e h la d je n o zrakom i l i vodom, o d a b ire se i s t o gra n ičn o za
g r ija v a n je namota, usprkos tome Sto je g ra n ičn a tem peratura ra s h la d
nog zraka v lS a za 15° C od g ra n ičn e tem perature v o d e . a aan jen je
g ra n ičn e tem perature namota za 15° C kod tr a n s fo rm a to ra h la d je n ih
vodom, smatra se rezervom za even tu alno o n e č iš ć e n je h la d io n ik a .
Navedeni p r i j e d l o g JUEL p r o p is a se g o to v o u p o tp u n o s ti podudara
sa IEC preporukama za g ra n ičn a z a g r ija v a n ja tr a n s fo r m a to r a .
VDE p r o p is i im a ju g o to v o i s t u k l a s i f i k a c i j u iz o l a o i o n i h m a te ri
j a l a po te r m ič k o j k l a s i . Jedinu iznim ku S in i r a s č la n ja v a n je k la s e A
i z IEC preporuka (odn osn o JUS sta n d a rd a ) u d v i j e k la s e kod VDE
p r o p is a , i t o u i k la s u A k o ja je jednaka k la s i A i z IEC preporuka
samo se i s k l j u č u j e u ro n ja v a n je u tra n sform a zorsk o iz o l a c i o n o u l j e ,
-111-
1 k la su A0 k o ja ima d o z v o lje n u gran ičnu tem peraturu 113° C, a

obuhvaća m a t e r ija le k la s e A i z IEC preporuka u ron jen e u tr a n s *
form a torsk o i z o l a c i o n o u lje «
VDE p r o p is i za tran sform a tore o d r e d ju ju d o z v o lje n a gra n ičn a
z a g r ija v a n ja po t a b e l i 2 uz u v je t da t
- kod h la d je n ja u l ja vodom ne p r e la z i tem peratura rashladne

vode 25 ° C(
* kod hl& djenja zrakom ne p r e la z i maksimalna tem peratura zraka
35° C.
T a b e 1 a 2
D ozvoljen e nadtem perature u °C za tran sform a tore po VDE propisim a
D io Klasa iz o la o io n o g m a t e r ija la
t r a a s f o r m a t o r a A AQ E B f H
1 Namoti Ć0 70 75 85 lio 135

M
vo
O
2 U lje u n ajgornjem s l o ju
1
t
1
1
Nadtemperatura ne sm ije š te tn o
Ž e lje z n a js z g r a i o s t a l i d j e l o v a t i na magnetska s v o js t v a
3 d ije lo v i ž e lje z n ih j e z g r i , na i z o l a o i j u
lim ova i sv orn ik a t e na s u s je d
ne d i j e l o v e .
* Ova v r ije d n o s t je u tv rd jen a obzirom. na s ta r e n je u lja * O gran iče

njem ove tem perature ipa k n i j e sigu rn o da će b i t i og ra n ičen a i
d o z v o lje n a nadtem peratura namota«
Usporedimo l i d o z v o lje n e gra n ičn e s re d n je tem perature namota u

u lju (k la sa A u JU3) odnosno k la s a A u VDE p rop isim a ) i z
t a b e la 1 1 2 razabiram o da VDE p r o p is i d o z v o lja v a ju gran ičn u
s re d n ju temperaturu 70 + 35 = 105° C , dok p r i je d l o g JUS p r o p is a
(odnosno preporuka IEC) d o z v o lja v a gran ičn u sred n ju tem peraturu
60 + 40 = 100° C . Prema tome r a z lik a i z n o s i 5 ° 0 •
Veča j e , m edjutim . r a z lik a izm edju gra n ičn o d o z v o lje n ih tem pera
tu ra na n a jt o p lije m m jestu namota. Dok JUS p r o p is i odnosno IEC
preporu k e, prema p r ilo g u na k r a ju ovog p o g la v lja , d o z v o lja v a ju za A
k la s u graničnu tem peraturu za namote sa zračnim h lad jen jem i namote
u ron jen e u u l je 105°C, VDE p r o p is i d o z v o lja v a ju za A k la s u aa
zračnim hladjen jem namota i s t o tako 105° C, a l i za namote u ron jen e
u u l je 115° C (k la s a A0 ) , t j . za 10° C v iS e . Prema tome r a z lik a u
g ra n ičn o d o z v o lje n o j tem peraturi n a j t o p l i j e g m jesta namota u ron jen og
u u l j e izm edju JUS i VDE p r o p is a iz n o s i 10° C,
Uedjutim , na z a d n jo j s je d n i c i Komiteta ISC u Londonu donečen
je za k lju ča k da se za namote u u l j u , b ez o b z ir a na v rs tu h la d je n je ,
d o z v o lja v a sred n ja nadtem peratura 65 C, pa u p og led u gra n ičn e
s r e d n je tem perature ne b i b i l o r a z lik e izm edju VDE p r o p is a i
IEC preporuka, je r b i obe i z n o s i l e 105° C . Sakon ove odluke ko
112
m isije IEC n ije jasno da 11 namot u u lju o sta je 1 d a lje u k la si

A (lo 5 ° C na n a jto p lije « m jestu ). 0 ovome ne raspolažemo sa b ilo
kakvim podacima, je r IEC kom isija n ije o tome don ijela nikakove o-
dluke, a potpuno je nelogično da nema razlik e izmedju granične sred
nje temperature i granlBae temperature n a jto p lije g m jesta, jer po
t o j n ajn ov ijoj odluoi obe ove temperature iznose 105° C. Radi toga
treba sačekati defin itivn o utvrdjenu odluku IEC kom isije.
Osim VDE propisa i IEC preporuka ta načih JUS propisa p o sto ji još
n iz propisa drugih zemalja) radi usporedbe prikazujemo u tab eli 3
vrijedn oeti za dozvoljena zagrijavanja namota transformatora prema
propisima VDE, JUS, ASA, BSS i t d .
Iz tabele 3 razabiramo da VDE propisi predvidjaju nešto nižu
temperaturu okoline, Sto za područje srednje i sjeverne Evrope odgo
vara. U drugim zemljama, gdje su klimatske p rilik e lo š i je i tempera
tura zraka v iša , b ilo Je potrebno p o stro ž iti u vjete, odnosno B n iziti
dozvoljene nadtemperature za nekoliko stupnjeva.
T a b e l a 3
P oredbeni p r ik a z d o z v o lje n o g g ra n ičn o g z a g r ija v a n ja

tra n sfo rm a tora prema r a z l i č i t i m propisim a
[&i£8 «teiiLp« ras Granične nadtemperature kod

hladnog rrake trajnog tereta ta a-
P r o p i s i Zrak Voda Haaoti srednje Ulje a&kaim.

120-
0 0 vri jgdnoati vrijednose La -
C C °C ci.ie
VDE 0 5 3 2 A .5 9 35 25 7o 60
Ao
P rijed log JUS 55 - 65
4o 25 (prema v r s ti 50 - 55 A
Preporuke IEC hladjenja)
ASA (American 55 - 6 0
Standarda 4o 30
(prema teretu ) 5o - 55 A
Association)
BSS (B rltish 60 - 7 o
Standard 4o 25 (prema v r s ti 50 A
S p ecification hladjenja)
D£K (Danak 6 0 - 65
Elektroteknisk 40 25 (prema vrati 50 A
Komite) hladjenja)
5ES (Svenska Elek«
trotekniska 35 25 60 50 A
Kormer
JTE (Union Techmiqu d 60 - 65
de l ’ E le o tr i- 4o 25 (prema v r s ti 50 A
c i t 6) h ladjenja)
JOGOSlAVSNSn K l a s i f i k a c i j a i z o l a o l o n l h m a t e r ija la t a e le k t r i č n e J 0 3 '
ST‘JI Da 33 s t r o j e v e , t n n e f o m t o r « 1 a p a r a t « u p og led u t « r - If. A8.0C5
m ičke p o s t o j a n o s t i u pogona 1958
O vaj eta n d a rd odgovara p r e p o r u c i I£C , p u b l i k a c i ja 85 od 1957 g od in e .
O n a etandnrdom u t r r d j u jo aa s m je r a lo « ta k l a a l f l k a c l j u m a t e r ij a la k o j i a lu ža t a i z o l a c i j u e le k
t r i č n i h r o t a c i o o l h s t r o je v a , tr a n s fo r m a to r e i a p a r a t a , C l a a l f l k a o l j a aa z a sn iv a na te r m ič k o j p o e t o -
J a a c e t i m a t e r i j a l a , a na na n jih ov om kem ijskom e a e ta v u .
Standard obuhvaća i p riv rem en i Ln forma t i v a l p o p is n a jp o z n a t i j i h i z o l a c i o n i h m a t e r ija la po k la s a
ma . Taj p o p le n l j * obavezan ta o d r e d j i v v i j « g r a n ič n ih tem p eratu ra.
Opće aar-oaen«
T r a jn o e t i z o l a c i o n i h m a t e r ija la e l e k t r i č n i h r o t a c i o n i h a t r o j e v a , tra n a fo rm a to ra 1 a p a ra ta z a v l -
•1 od m c g lh fa k t o r a , kao S to au tem peratu ra, e l e k t r i č n a i m ehanička n a p r e z a n ja , v l b r a o l j « , Škod
l j i v e a t m o s fe r e i k e m i k a li je , v la g a 1 n e č i s t o ć a . 3a g l e d i š t a t r a j n o s t i e l e k t r i č n i h s t r o j e v a , tra n s
form a tora i l i a p a ra ta n a j u t j e c a j n i j i cd o v ih fa k t o r a j e tem p era tu ra , Zato aa ova k l a s i f i k a c i j a t a e -
D lv« ne a p o o o h n c u ti l t o l a c l o n l h m a t e r ija la da i z d r l « iz v je a n a p ro p isa n a mak a Ima lu e tem p era tu ra .
P o je d in i i z o l a c i o n i m a t e r i j a l i ne mogu n e o g ra n ič e n o dugo I z d r l a t l tem peratu re p r o p isa n e ovom
k l a s i f i c a c i jom, Ipak su t e tem perature takve da a « , uz povremeno s m je n jiv a n je ia n l l i a tem peratu
r n a , p o s t i l e z a d o v o lja v a ju ć a t r a j n o s t i z o l a c i j e . P r i u t v r d jl v n n ju o v ih tem p eratu rn ih gsm nlo« u ze
te J« o o b z i r č i n j e n i c a da su za d v i j e osnovne k la s a , naime k 1 B , v eć mnogo godin a u s v o je n «
i svuda u s v i j e t u p r iz n a t e m aksim alno d o z v o l je n e g r a n ič n e tem p era tu re od 105 C odnosno 13 0 ° C ,
O sla g ora n a va d ea ih osn o v n ih f a k t o m , t r a j n o s t l t o l a o l j e n ek og e l e k t r i č n o g s t r o j a , tra n sform a
t o r a I l i a p a ra te kao c l j e l i n e k a r t e l u pogonu 1 od o l z a d r u g ih o k o l n o s t i . To s u r n p r. v r a t a pogo
na i ra d n i c i k l u « , v r a t a i p r im je n a t o g s t r o j a , t r a n a fo r m a t o r a i l i a p a r a t a , n je g o v a l z l o l e n o e t
c k o l i n l , h l a d j e n j « , L m pregoaotje 1 d ru g o. H a d a ije , t r a j n o s t za k o ju aa n « k l o b je k t p r o j e k t i r a , za
v i s i mnoge 1 od za h tjev a n e p o u z d a n o s ti o pogonu, od t r a j n o s t i druga oprema d o t i č n o g p o s t r o j e n ja ,
od v*L q o ■ 1 1 t e l i n a samog p r o iz v o d a i l i od d ru g ih ekonom skih o k o l n o s t i . Takva 1 druga o k o l n o s t i
(v id i t o č .j ) mogu da u č in e opravdanim da a« u iz v je s n i m s lu č a je v im a iz u z e t n o u tv rd e v i t e I l i n l -
la majtalmalne tem peratu re od tem peratu re prema ovom sta n da rd u «
I s k u s t v o Je p ok a za lo da pod u o b ič a je n im rednim u v je t im a e l e k t r i č n i s t r o j e v i , t r a n s f o r m a t o r i 1
a p a r a t i, grud Jani prema standardim a aa gra n ičn im tem peraturam a kakve su o v d je p r o p is a n e , p o e t l t u
a d 1 e l e k t r i ćn o* 1 m «haoičkoa p o g le d u norm aln i ekonom ski l l v o t n l v i j e k tj« 10 do 30 g o d in a , ved
prema n j i h o v o j v r a t i ,
Pod izra zom ‘ u o b ič a j e n i ra dn i u v j e t i 1 aa pod ra zu m ijev a I
a) da tem peratura o k o l in e , odnosna s r e d s t v a za h la d j a n j e , v je r o ja t n o n« će dugo vremena u -
d r i a t l sv o ju maksimalnu v r l ja đ n o e t ,
b) da c i k l u s i o p t e r e ć e n ja , u z e v š i o p ć e n it o , budu ta k v i da p r o s je č n o o p t e r e ć e n ja za r a z d o b lja
od v i l e dana I l i v i š e m jta e o l bude znatno n l l a od n a z lr n e snage a t r o j e i l i tr a n s fo r m a to r a ,
e) da p r e o p te r a ć a n J e budu um jerena 1 k r a t k o t r a jn a .
3. Termičke k l a s e i z o l a c i j e "
CraniČDt tem peratu re I z o l a c i o n i h m a t e r ija la , p r o p isa n e ovom k l a e i fi k a o lJ o m je s u n a č e ln o tem pera*
tu re n a j t o p l i j e to čk a koju p o s t i l a n e k i i z o l a c i o n i d i o . To su n a jv iš a tem p eratu re za k o je #e d o t i č
na i z o l a c i j a s m ij« u p o t r e b l j a v a t i pod u o b ič a je n im radnim u v je t im a .
KZlaaif ikaci Jod je propisano ovih 7 klasa I
K l a s e G ranična tem p era tu ra u °C

T 90
k 105
B 120
B l)o
P 155
H 180
C Izna d 180
O bičn o 3 « u p r a k si tem peratura n a j t o p l i j e to čk a i z o l a c i j a na može m j e r i t i n e p o sre d n o , p o g o to v o
na n a n o t a jin a u H J eb ovlm a (u t o r im a ) e le k t r i č n i h r o t a c i o n ih b r o j e v a . Z ato p o s e b n i sta n d a r d i im e -
l s k t r t č n « s t r o j e v e , odnosno tra n e form a tore 1 a p a r a ta , po ovim I s t im klasam a p r o p i s u ju d o z v o lje n a
p o v i š e n ja tem perature za p o je d in a v r s t e 1 v e l i č i n a a t r o je v a i l i t r a n s fo r m a to r a , kao 1 za n jih o v e
p o je d in e n a o o t i j e i d i j e l o v a . Pod d o z v o lje n im p o v iše n je m tem p era tu re p od ra zu m ijev a ee r a z l ik a I z -
a ed ju tem peratu re iz o l i r a n o g d i j e l a odnosno s t r o j a 1 tem p eratu re o k o lin a 1 1 1 a r e d e t v e za h la d j a n j e .
Z b ir tem p era tu re o k o lin e I l i s r e d s t v a za h l a d je n ja 1 d o z v o l je n o g p o v i š e n ja tem p eratu ra Je n e š t o
n i l l od g ra n ič n a tem perature I z o la c i o n o g m a t e r ij a la . Ova r a z l ik a u t v r d ju j a aa prema la k u e t v u . Ti
p o s e b n i e t r n d e r d i, u k ojim a su p r o p isa n a d o z v o lje n a p o v i š e n ja te m p e r a tu r a , uzim aju u o b z i r ava ona
-U S
- 114-
5, odrtdjlvanjt tsrolčk« postojanosti
druge faktor« 1 okolnosti (prikazane u toč. 2 ) koji utjsču na sposobnost izolaoije sa izvršavanje
njenih zadataka. Pritom Je, na primjsr, n ico t to 4a 11 neki tsolaoloni materijal sluli kao 41« Sajeigumiju oenovu za proaud Jlvas Je termičke postojanosti izolacija u pogonu daje lakustvo
elektriku*. elaIb«, da 11 Je lzložen jaatnom električnom naprezanju, i l i služi samo za mehaničko Jt pir ktićne upotreba i odgovarajući pokusi, KajpouzđaniJi Je pokus izvršan na isto takovom
odvajanje ui neznatno električno naprezanje, u kos Je slučaju dozvoljena primjena na višoj tempe stroju, transformatoru m aparatu u kakvom će dotični materijal biti 1 prlajenjen. Ako bi to
raturi. Rad na višoj temperaturi kit će moguć, na primjer, 1 onda kada Je mehanička koaatruksija bilo neekoaoaičao onda »e mogu vršiti prikladni 1 priznati pokusi na Jeftinim modelima (npr.
takva da je iaključano madjusohno potloanje vodiča 1 pored toga Što Je Izoleoija, pod utjeoajea •otoretiaa) koji vjerno imitiraju praktičnu primjenu izolacije . Pritom ee neki već poznati ma
temperatura, eventualno 1 neSto primijenila svojo strukturu. terijal zanljeni onim koji treba ooijenitl, pa ako potonji traje barem isto toliko koliko i onaj
Termička poatojanoat, odnosno »pooohnoet nekih materijala na primjenu u izvjesnoj termičkoj poznati, em*tr» se da on odgurara klasi tog poznatog materijala, Ispravnije Je promatrati sve
klaai zavisi i od načina kako ra koahIni rani aa drugim materijalima, a nekih i od funkoija koju lzolsclone materijal* u nekom namotaju kao Jedan funkcionalno Jedloetvan izolacioni sistem, a
Imaju da vrše. c» svaki pojedini materijal posebno.
0 arakoj klaci iiolaclje je dozvoljen i udio materijala nl£e termičke klaee, ali eaan u struk
turni svrhe (upr.kao noellao Hi pojačanje), ako *u pritom zadržana zadovoljavajuća električna 1 Pople izolacionih materijala
mehanička svojstva sa vrijeme primjene na makeimalno dosvoljanoj temperaturi.
t7 točkama od 6.1 do 6 .7 dat J» pepla izolacionih materijala, U to® popisu su pojedini Izo
Termičke klaee materijala i* poplaa u točki 6 Trljede ua pretpostavku da te materijali upotrebo lacioni materijali navedeni prvenstveno po svojim općim tehničkim, odnosno kemijskim nazivima,
ljevaju u zraku (oeia ako Je izričito naredeđto drugačije), Baprotir, ako ee oni primjenjuju us ali su cilju lakše praktičke orijaataoij* za neke materijale navedeni i njihovi koasrolJalni
leključemje kleika, mogu ee kod nekih materijala dozvoliti i tnatno riče maksimalne temperature, nazivi, ukoliko su opće dobro poznati.
barem što ee tiče njihove termičke poeto Jmaosti,
Oblici ili izrade u kojima se pojedini materijal u praksi primjenjuje nisu spominjani u po
Pri istom materijala sa neku odredJanu svrhu treba Imati u riđu i činjenicu da se mnogi ma pisu da bi se izbjeglo suvišno ponavljanje 1 da bi tekst bio aaŽetljl. Svi vlaknasti materija
terijali mogu dobiti u varijantama, različit« termičke poeto Jeno eti, prema kojoj se evretavmju u li (opr. pamuk, rrHa, sintetička »rila, staklena svila, azbest) upotrebljavaju »e u obliku
odgovarajuće klaee, strojnog prediva ili opleta lioa, u obliku tkanina, vrpoa i navlake. ?uplr ee upotrebljava u
Tećlna lsolaolonlh materijala etarl a toku upotrebe, e neki materijali o»l» toga, kada su za obliku strojnog ovoje lloa, uekio tankim vrpcama ili u obliku listova, traka i l i vrpoe; preša
grijani na ero ju makeimalno dozvoljenu temperaturo, postaju mekani 1 električno slabiji (ili sa ni kOodđl o obliku ploča, cijevi, profila 1 obiikov&nih dijelova) proizvodi od liskuna (tlnjca)
mo električno slabiji), ali nakon hladjenja opet poprimaju svoja prvobitna svojstva. Dvu činje i neki sintetički materijali u obliku folija, vrpoe, traka, ploča lii,
nicu takodjer treba uvaliti pri odlučivanju da l i 6e ee takav materijal upotrebltl sa itvJeanu U ovom tabelarnom popisu materijali ru po klaa&ma svrstani u glavne i dopunske, kao glavni
svrhu. smatraju se oni, koji su opće prihvaćeni u dotičnoj klasi, a kao dopunski cal es kojima posto
i , Impregnacija, vezivo i laklranje ji izvjesno iskustvo, ali koji nisu opće prihvaćeni u dotičnoj klasi,
Ov»j popis materijala naravno nije potpun. Ka osnovu razvoja i upotrebe novih materijala u
Postojanost prema toplini 1 trajnost nake izolacije u praktičnoj primjeni zavisi 1 od allja- budućnosti, kao 1 probe odao ono postupaka u njihovo ispitivanje, popis će ee po potrebi po
dećlb okolnosti i
punjavati odnosno revidirati.
- da 11 je taj izolacioni materijal upotrebijen aa vezivom 1 kakovo Je to veslvo,
6.1 ELkSi T, granična temperatura 90° C
- da 11 ru bilo taj izolacioni materijal, bilo »vitak Ili namotaj impregnirani H l asfaltirani
(kompaundiraai), 1 Pamuk, svila, papir 1 slični organski materijali i l i njihove kombinacije bez Impregnacije
- da 11 postoji zaJtltno laklranje 111 ne postoji, kao i drugi odgovarajući materije!.! i l i kombinacije.
1 e i i r o , la p r e g n a o i ja i l iJmpregnmoiona su p sta n oa
4.1 fekl odredjenl izolacioni materijal, •vi tak i l i namotaj smatra se da j« prikladno impregniran otreb a a p r i iz r a d i r r i-
ako oeka podesna suptanca (apr.Impregnaoloci lak) umjesto traka Ispunjava u dovoljnoj mjeri Šup I z o l a c i o n i m a t e r ij a l I rem azni la k u p o tr e b lja z š ]
r i samoj f a b r i k a o i j i iz o -
ljine Izmedju vlakana, listova 111 čestloa lzolaoije, tako da su sastavni dijelovi iaolaolje po- l a c i o n o g m a t e r ija la
t» u &i i da na površini postoji zadovoljavajući zaštitni film protiv vlage i nečistoće. T* i®-
pregnaciooa supstanoa smatra ee podeanom,
Pamuk
- ako ims dobra lzolaolona svojstva,
P riro d n a s v i l e
- ako potpuno pokriva odnosno obuhvaća vlakna l povezuje ih medjusobno 1 aa vodičem, Vlakna r e g e n e r ir a n e c e l u lo z e
- ako u njoj □# ometaju Šupljine kada ee leperuje rastvarač (otapalo), niti iz kog drugog razloga (v is k o z n a s v i l a )
(npr.uelljed kemijske reakcije), Vlakna c e lu lo z n a a c e t a ta
- ako ne rastvara materiju kojom Je izoliran vodič, P olia m ld n a vla k n a ( n p r .n a jl o n ,p e r l o m )
- ako potječe ia iste termičke klaee u koju >e svrstan 1 taj Impregnirani materijal 1 ls oske P a p ir i n je g o v i p r o iz v o d i
vide klase, i T* fc o r t o n it o b iča n (p rs š p a n )
- ako Je točka kapanja iznad granične temperature te klaee. c t r t o n i t op lem enjen ( n p r .a n t iv o lt o n ,
t r a n e fo r a e r b o r d )
n e p o tr e b n a
4.Ž fekl odredjenl izolacioni materijal, svitak i l i namotaj smatra ee da je prikladno asfaltiran le tte r o id nema
(kompsundinan) ako neka podesna, termički dobro vodljiva materi ja. (aafaltna kompaund masa i l i smo u T u lk a n fib e r
le bet ratredjivača) potpuno ispunjava eve šupljine lzaedju vodiča. Trn materija mora inače zado
voljiti sve uvjete »a lmpregnaolone supstanoe, propisane pod 4 ,1 . Drvo
i n l l l n - f o n a a l d e b i d n s sm ole
4.3 Beki odredjenl lzolaolonl materijal, svitak 111 namotaj smatra ae da Je prikladno lakiran, ako D re a -fo r m a ld e b ld n e (k arham ldne) sm ole
taj lak Ili kakav drugi materijal, koji može sadržavati 1 razredjlvmče, stvara neprekidni povr-
»latki film, koji izolaciju u pogonu dovoljno Štiti od vlaga i nečistoće, djelomično ispunjava P o lla k r lla ti •» lb »E o » * k S .v a a }» K>
šupljine i povezuje čestice izolacije, * P o l l .t l l .i l (p o ll t .o ) 7BH b i t i 0g T M ilJ«iil
P o lia t ir e n ( p o l i s t i r o l ) J i is p o d 90 G
4.4 Primjena nekog veziva i l i lmpregnaolone supstanoe može često biti ograničena ne tettaičko® po
stojanošću, nego kakvim drugim faktorima, kao što su npr, mehanička svojstva na rudnim tempera 3 P o l i v i n i l k l o r i d sa ooek šiv ačem ( p l a a t i -
turama. Tako npr. nek« epokeidne i poliesterne smole, pri Jakim mehaničkim naprezanjima, Često p. f i k a t o r o a ) i l i b e z n je g a
mogu biti ograničene na klasu 1 , o V u lk o n lt ir ^ a a p r ir o d n a guma
p
- 117 -
-1 1 6 - E U 3i B, granitna taapsratu r* ljO ° C

6,2 CLiSA 1, g r a n ita * ta a p a r a tu r a 105° C jfacrgaaski {» in a r a in i) m a te r ija li kao 4to *4 i n„ l » r a i n l ,‘ " m l
r« zoa&ianclja aa p rik la d n i* v a c lr i i a ; drugi
P u u i, a v ila , papir i a l l t n l org&nakl ■ • t a r lja ll 111 n jihov# koablnaolja podaano lapragnir&ni
H i la k ir a n i, U 1 tAronjani u tačan d ialak trlk u n , npr, u l j « ; drugi odgovarajući a a t a r lja ll l l l odgovaraju. Ispragjaaoiona aupatanoa
V azivo, iap ragnaoij* ***
zoablnaci ja potrabna pri t * « 41 *'f l ~
praaatni 1** u p o tr « b lja -
ni pri saaoj fab rikao lJ i taka I l i n **ot*J »
Vazlvo, l»pragnaolJa l l l IIapragnaolona aupetaa-
lzolaolon og s a t a r l j * ! *
praaainl lak u p o tr a b lja - oa potrabna pri Izradi
I t o la c lo o l a a t a r lja l ni pri aajsoj f a b r lk a o ljl 1sv ita k * i l i naaotaja
iz o lacion og s a t a r i ja la Uljnp » o đ if ic ir a n i a i -
f a l t o l i u ljn o s o đ i f i -
Uljno a o d lflo lr a n i 1 * -
Pajsuk 3 oira a l a in ta tič k i la «
1 Prirodna » v ila 3 1
kori a la t a t lt k lh * * o l*
k o r i;
riakna ragsnarlrana oaluloaa (vlak oan a^ S alak .T zfaltn a U l b i" aa falta# koopaund-aaaa i
a v lla ) S SuSlrl u ljn i lakovi |Prol*Todl od lla k u & a -tm jo * tunanaka »»Ja**
j Vlakna ealuloanog a c atat« 3^ od prirodnih aaola; Uljno a o d ifio lr a n * poliaatarna n o l i po
(a s dos I oc « * lll b az n ja g a ) pratno ulantana;
P ollaaldn a vlakna (n p r .n a jlo n , p arlon ) ia la k , kopal l drug« tatlč k a •ool*
la s a prirodna » s e la ; npr . , al k a fo li J, llk id na aaola C a p r.g lip - apckaidna aaol« U to k e l-
Papir i n jegovi prolavodl Zj m
raatvorl (otopina! t* l)
11a o p r ,a r * l đ i t ) , (kod
L arton lt oblCan (pr«ipan ) ^ ^ a lfc a a ltl,
l l l auapanilja oalu - [v a lik ib aabaalćklb z u -
L a r to o lt oplsaanjao (npr ,a n t l v o lto n , JJ ^ alka - vrpca, P oliaatarna »aola P°~ prazanje, mogu gora na-
loanlh tatara i atara, praćno ulaaćan«
tranafonvarbord) vadani s * t a r i j * l i b i t i
a sa lk * - ■*t a r i J a l1
La tbarol d * «j 1 oapodaanl pa da arant
u a b i t i potrabQa n a s o đ lfl-
VulkanfiDar 3* *“
c clrana fanolne m o la )
Drvo S ln ta tlčk * aaola (duro
* 5 1 o > v i * .i a a t a r l j t l l cđ a t a k l s n i h vlak ana p l& ati) 1 to » * l « l o - iSupatanoa 1« v l l i h tar-
la k i r a n i(u lJ n l) t a k a t lll od paauka, prirodna Supatanoa lz vlfilh A ib a a tM u l o j a r i t l D a t a r t j a l i loraaldabld i fsn o lfo r lalčk lh klasa
: SuAlvl u ljn i lajcovt od f r a ć a n l koaadl a* a i n a r a l n l * p u n i l i « *
a v ll a , ragaaarlran« o a lu io ia , oaluloanog taraićk lb klaaa Baldabld__________________
o prirodnih l l l a ln ta tlČ -
acatata l l l p oliaold a ( a p r .u ljo o p latno, Poliaatarna aaola po-
u ljna i n i « ) nlb aaola r .k t n l komadi aa > l«ar*>*>< punili«. preino ulaačan#
la k ira n i papir ( u ljn i papir)
Ma*
S lo J » * iio (la a a llr o n o ) drvo fan ol-forB aldahldna aoo- PoU»onotLlorovrin.uor*U l*B
f o l i j a od oaluldtnog aoatata
f o l i j a od oaluloanog aoatob utlrata Ito la o lo n o ulJa 1
P olla a ta rc a acola popratno ulaaćana a in ta tlč k l t a io i
U ljn i lič n i lak 1 amajl dlalaktrlkujil
P oliaald n l t lč n l lak J xa lic u
1 aaa
pollblorop ran alaatomarl alntatlČka
c B u ta d la n -a k rilo & itrll gua«
ala a to a a rl (opr.parbunan)
»5 ELlSi t, grkJUČna t««paraVor* 155° C

6. i L L i- S l S, granitna taoparatur* 120° C
Eventualno potrebni n oailso aora b i t i aeccgaaskl
Vaalvo, lapragnaolJa l l l lapregnaolona vupatan- » . l i r o , l»pr«*n»<>W* 11‘ I s p r a * * « * « * * »upatan-
praaanni lak u p o tra b lja - oa potrabna pri lz r a - p r .« * « « ! ! • * » p o v r .m i « - oa potrabn* pr* l*r a d t
I t o la c lo a l » a t a r lja l ni pri ss-bo J fa b r lk a o l- dl avltaka l l l namota- i t pri . « o i f a i r l k » o l ) l •vitak* l l l n a a o ttj*
JI iz olacion og s a t e r l j a - J* iz o lacion og p a ta r lja la
la
•
— —
o
S in tatlČ k l lič n i lakovi ( a s a j l l za i l o u ) , od « 1 1 ptaJ.) i apokaidna
p c l lv lo ll fo r n a la (p o li v la lla o o t a la ) , p o llu r a ta - 1 ( a t o k .l l U ) ,p o U a a t a r -
K*aa Sada alkldna Upr^
na ( p o l i - 1 z o clan ata) , l l l apokalda (npr, la k - nt popraćuo ulaućana,
1 1 c« ■. foro »ka, rupoak s , durofl aks, e ln o b e l, 0 lnal ) g l l p t a l ) , a pok al dna polluratanak««
(a t o k a lliB ) ,p o ll« « t a r o a sva aa poTliano« t a r -
I
Pr«tanl kooadl aa o a lu lo z e la p un llloa (npr. S in tatlčk « aaola Uljno a o d lflo lr a n i popratno ulantana, poll-
Dopunski
■ I 5 k 0 » p o a to J a a o ic u
b tk a llt) aala a in fo ra a ld a h ld , a a fa ltn l 1 u ljno do- u r a ta o a k a ,a ra aa p o v iia n c
S l o j t v l t l pradanl komadi ta paaučnoa tkaolnoa fen olforaald ah id , d lf lo lr a a l a in ta tlč k l t « r » l d k o a p o a t o ja n o id u
( npr. t a k a t o l i t , k acva alt, novotakat) , fanciplaat) 1 anolnl la k o v i; S ll ik o n - a lk ld o a » o l a
S lo ja v it i pre&anl komadi sa papire* ( n p r ,d « llt fa n o lfu r fu ra l , pollaetarna aaola po-
• partln ak a, r a p a llt ) pračno ulančana-,
•pokeldna aaola fatok- S llik oD -alkidn a i
aU lk o n -fa n o la a aaola
3 a l l l n , n p r .a r a ld lt )
Ck P ollastarn a aaola popračno ulančana Biipatano* 1 *
Supatanoa lz vlfilb t # r « i5 k lb klaaa
f o l i j a od caluloznog trla o a ta ta 1 Sama
taralčk ih klaaa
a f o l i j a l l l vlakna od p o lla t ila n t a r a f t a la t a -
{ ta r lla n )
Lakirani ta k a tlll od p o lla t ila n t a r t f t a la t a Uljno a o d lflo lr a n i
( t e r lla n ) a lk id n l lakovi
- 118 -
6 .6 11.15* Bt grani čoa t *a pa ra tu r» 180° C
Eventualno potrebni no*ll*o «or* b iti na&rgêki
Vailvo, lapra^naolJ« m
l*»pregn&ol ona *up * ta o ca
Ito la c lo o l * a t* r ija ll p r a o a z n i l a k u p o tr a b lja -
Dl pri aajioj f a b r ik a c t ji potrebna p ri iz ra d i
la olaclo n og M t a r l j e l a ovitaka 111 natfgtaje
vi,tn4
Lakiran* etaklana tkanina
Prikladne aUlkonaJta
aaol«
leairani azbeet
S ilik o n a la «to a a r l
<3
b Prikladno »Hitana**
« Proizvodi od llakun* - tlojoa uol«
- U* noalooas I l i bat njega) Prikladna alllkcnakt
O 31o jari t i t a t a r i j a l l od staklen« aoOle
tkanin*
irbea ta l a loj*»lU tatari jall
Silikon *l**to«erl
(■lllkonak* gua*)
Dovunakt
6,7 liiS * C, graniČa* teap*r*tur* ltaai 180° C
Llakun - t i n j a o (tik a )
Porculan l druga kartalka Baorg&caka r a t l r a kao
c Staklo S ata i t o au s t a k l o l o*a *n t
r
Kvare
(K a k a in a in a radna ta op a ra H r* acia
o b i t i og ra n ld a n * f l * i d k i a , k a a i j a k i *
1 a U fc t r ifik ia s v o j a t a n a na ra d n o j
t a a p a r a t u r l}
P re p a r ira n a s t a k la n a tka n in a S il ik o n * * * aasol* poriža- S i l i k o n * * * a s o l* p o > j j # _

M P r e p a r ir a n i a zb a a t na t a r o l č t a p o s t o ja n o a t l n » tarnlCk* p o a t o ja n o a t i
C { i t n ad 2 25 ° 0 p o s t o ja n o s t (l&nad 225 C p o « t o j a n o * t
P r o iz v o d i od lia k u a a o g r a n ić a o a )
o g r a n iC a n a )
o
P o lit e t r a flu flr « t ila n (t a flo n )
{it u u d 250 C p o s t o ja n o s t o g r a n ič e n a ) Dana
- U9
4 . KONSTRUKCIJA TRAHSPORMAfOHA
4 *1 Limovi
Jezgre tran sform a tora ee s a s t a v lja ju i z tr a n s fo n a a to rs k ih lim o

va , k o ji moraju b i t i medjusobno i z o l i r a n i . Ovi lim o v i se danas p r o
iz v o d e i l i u pločama sa sta n d a rd izira n im dimenzijama (k la s ič n i na
č in p r o iz v o d n je ) i l i u o b lik u trake* k o ja ee namata na k otu ra ; o v a j
p o s l j e d n ji n ačin se eve viSe p r im je n ju je , j e r je mnogo p r ik la d n ije
i b rže re za n je i Štancanje na automatskim s tro je v im a lim a i z trake*
k o ja n eprekidno t e č e , nego i z lim a u pločam a, a i tra n s p o rt lim a u
koturim a je mnogo la k S i i je d n o s t a v n iji.
Za tran sform a tore ee skoro i s k l j u č i v o u p o t r e b lja ju v ie o k o le g ir a -
n i lim o v i d e b ljin e 0 ,3 5 maj iznim no se kod m alih tran sform a tora
uzim aju u upotrebu i lim ov i d e b ljin e 0 ,5 dub, k o j i in a č e s lu ž e za
gradnju r o t a c io n ih e le k t r ič k ih s t r o je v a (d in a m o -lim o v i).
U p o g la v lju k o je ob ra d ju je s t r u ju m a g n etizira n ja i gu b itk e u Že
l j e z u ( v i d i p o g la v lje 2 . J I . ) su u dijagramima na s i . 2 .3 1 -3 b) i o ) ,
2 .J 1 -4 b) i o ) , 2 * 31-7 b) i 0 ) i 2 . 31-8 b ) i 0 ) date osnovne karak
t e r i s t i k e lim ova k o ji se najČeSče u p o tr e b lja v a ju u g ra d n ji t r a n s fo r
m atora. S p e c ifi č n i gu b ioi kod ovih normalnih vi s o k o l r a n i h lim ova
im aju za praksu u p o t r e b ljiv e s l i je d e ć a v r i j e d n o s t i , dobivene na
gp stein -ovom aparatu kod 50 Hz:
kod 1 T kod 1 ,5 T
t o p l o V a l j a n i lim 0 ,9 } l A g 2 ,4 *A g
h la d n o v a l j a n i lim 0 ,5 W Ag 1 ,1 0 l A g
E fek tivn a v r ije d n o s t ja k o s t i magnetskog p o l j a , odnosno s p e c if ič n a

ja lo v a snaga { v i d i p o g l. 2 . 3 1 . ) , potrebn a za m a g n e tizira n je norm al-
nih visokolegiranib transformatorskih limova, iznosi /v id i si#
2 .3 1 -7 b) i o )/«
H1 * 1 .5 PE9 j l P P ejl.5
za 1 T za 1 ,5 T za 1 T za 1 ,5 5
toplo valjani lim 65 A/o 1960 A/m 2,4 6 VAAg 86 VAAg

hladno valjani lim 20 A/m 35 A/m 0,5 8 VAAg 1 ,5 VAAg
Kod n a j b o ljih v is o k o le g ir a n ih lim ova iz n o s e s p e o if iS n i g u b io i,

e fe k tiv n a v r ije d n o s t ja k o s t i magnetskog p o l j a i ja lo v a snaga za
120 -
magneti z ira n je i
S p e c i f i č n i g u b ic i E fektivn a v r ije d n o s t S p e c ifič n a Ja-

»Ag Jakosti magnetskog Jalova snaga
p o l j a A/m VAAg
pFe 1
V PFV « 5 “ l *1 ,5 PFe .1
J PF e j l ,5
kod 1T kod 1,5T kod 1T kod 1,5T kod 1T kod 1 ,5 1

t o p lo va
0 ,8 } 2 ,0 2 59 590 1 ,8 24
l j a n i lim
h ladno va -
1 8 ,0 29
l j a o i lim 0 ,4 } 1 .1 0,52 1 .3
Havedeni pod a oi su d o b iv e n i mjerenjem na E pstein-ovom aparatu i

vrijede samo za n ajb o lje limove«
Kod mehaničke obrade (r e z a n je i š ta n o a n je ) lim ova n a s ta ju unutar
n ja mehanička n a p re za n ja , k o ja znatno p ov eča va ju s p e c i f i č n e gu b itk e«
N a j i z r a z i t i j i p o r a s t s p e c i f i č n i h gu b ita k a nastupa kod obrade hladno
v a lja n ih lim o v a , k o j i ae baš ra d i ove p oja v e moraju nekog »avršono
obrade te r m ičk i n o r m a liz ir a t i iz ž a riv a n je m kod co a 000 °C. S teza
n je i s la g a n je lim ova u Jezgru u zrok u je d a ljn je p ov eća n je s p e c i f i č
nih g u b ita k a , tako da nakon za v rše tk a s v ih radova na J e zg ri tr e b a
0•
S I . 4 .1 -0 1
S p e o i f i č n i g u b ic i i s p e c if ič n a ja lo v a snaga m a g n etizira n ja za hladno
v a l j a n i lim )CJx kod 1 ,5 T i 50 Hz u o v is n o s t i od prav ca s i l n i c a
u odnosu na pravac v a lja n ja
s p e c i f i č n a ja lo v a snaga - s p e c i f i č n i g u b ic i
PF PF<
i v
121
o p ć e n it o ra ču n a ti rfa prirastom s p e c i f i č n i h gu b ita k a od cc a 10 do

30 % u odnosu na gu bitke dobivene na Bpstein-ovom aparatu.
Znatan u t j e c a j na v e lič in u s p e c i f i č n i h g u b ita k a ima sm jer magne
t i z i r a n j a u odnosu na sm jer v a lja n ja . Kod t o p lo v a lja n ih lim ova mo
gu g u b ic i p r i m agn etiziran ju okom ito na pravac v a lja n ja b i t i za
10 - 20 % v e ć i od gu bitaka p r i m a g n etizira n ju u sm jeru v a lja n ja ;
Sto Je lim k v a l i t e t n i j i t o su r a z lik e v e ć e . Kod hladno v a lja n ih l i
mova d o la z i do JoB v-:ćih r a z lik a , kako t o p r ik a z u je dijagram na s i .
4 .1 - 0 1 ; i z ovog dijagram a Je v i d l j i v o da se g u b ic i od 1 ,2 2 W/kg
p r i m a g n etizira n ju u smjeru v a lja n ja poveća va ju na 3»41 WAg t j .
za 180 % , p ri m a gn etizira n ju okom ito na sm jer v a lja n ja .
Kod hladno v a lja n ih lim ova je p otreb n a snaga za m a g n e tizira n je
s t r o g o ovisn a 0 smjeru toka s i l n i c a u odnosu prema smjeru v a lj a n ja .
P ri toku s i l n i c a u smjeru v a lja n ja iz n o s i snaga za m a g n etizira n je
pri 1 ,5 T 3 VAAg , p ri kutu m a g n etizira n ja od 55° se p e n je na
102 VAAg , a u smjeru okomitom na' Bmjer v a lja n ja iz n o s i 9vega
43 YAAg ( v i d i s i . 4 .1 - 0 1 ) . Napadno je povećanje snage za m agneti
z ir a n je od 3 VAAg pod kuteo 0 ° na 102 VAAg pod kutem od 55°
( š t o p r e d s t a v lja 3 4 ,7 -s tr u k o p o v e ć a n je ), dok pod kutem od 90° do
l a z i do svega 1 4 ,4 -s tr u k o g p ov eća n ja .
P r i j e u p o tre b e , odnosno p r i j e obrade za u p otrebu , se lim mora 8
jedne strane i z o l i r a t i . K la s ičn i n a čin i z o l i r a n j a se p rov od i o b l j e -
p ljiv a n je m lim a sa sv ilen im papirom od 0 ,0 3 mm d e b l j i n e . Nedto
m o d e rn iji p ro ce s Je la k ir a n je lakom sa 0 ,0 25 m® d e b ljin e i l i p re
s v la č e n je sa slo je m vodenog sta k la od 0,015 mm • I z o li r a n je se p r o
v o d i samo sa jedne strane lim a.
Limovi i z o l i r a n i vodenim staklom ne sm iju s t a j a t i na s k la d iS tu
duže od 6 m je s e c i, jo r nakon dužeg s t a ja n ja p o č in je op a d a ti i z o
l a c i o n i s l o j , dok nakon ugradnje lim a u Jezgru ova opa sn ost viBe ne
p o s t o ji .
Navedene organske i z o l a c i j e se ne mogu p r im je n jiv a t i kod hladno
v a lja n o g lim a , je r 9e on mora nakon obrade i 2 ž a r iv a t i na co a 800°C,
Što b i s l o j organsko i z o l a c i j e potpuno u n i š t i l o . I z o l i r a n j e hladno
v a lja n o g lim a se v r š i odmah nakon v a lja n ja presv lačen jem v r l o tan
kim s lo je m anorganske i z o l a c i j e .
S t a v lja n je i z o l a c i j e na lim ove, n e je d n o lik a d e b ljin a lim a t e h ra
p a v o s t p o v ršin e lim a, k o ja ne može b i t i a psolu tn o g la t k a , u zrok u ju
sm anjenje a k tivn og p r e sje k a je z g r e , Sto se iz r a ž a v a faktorom p u n je
n ja paketa f Pep .
Faktor pu njenja o v i s i 0 d e b l j i n i lim a i o v r s t i i z o l a c i j e kojom
je lim i z o l i r a n ; za lim ove d e b ljin e 0,35 mm iz n o s i fa k t o r p u n je n ja :
t o p l o v a lja n i lim i z o l i r a n sa s v ile n im papirom 0,85
t o p l o v a lja n i lim i z o l i r a n sa lakom 0,89
t o p l o v a lja n i lim i z o l i r a n vodenim staklom 0,9 1
hladno v a lja n i lim i z o l i r a n anorganskom
iz o l a c ijo m 0,96
Povećanjem p re sje k a je z g re ra s te v e lič in a napona po z a v o ju , t e se
j a v l j a opasn ost o š t e ć e n ja i l i p r o b o ja i z o l a c i j e lim a , Sto b i d o z v o
l i l o za tv a ra n je e le k t r ič k o g kruga v rtlo ž n im strujam a« Da b i ee ova
o p a sn ost š to v iš e sm a n jila , kod v e ć ih tra n sform a tora se u la ž e u
122 -
ž e l j e z n i p a ie t na sva k ih jO do 50 ma pruSpan d e b ljin a 0 ,5 do

1 ma | time se o s t v a r u je o s ig u r a n je od t o p l j e n j a ž e l j e z a u s l i je d
p r e v e lik ih v r t lo ž n ih s t r u j a , a l i se u jed n o s n iz u je i ukupni fa k t o r
p u n je n ja ž e l j e z a .
4 .2 Z ra čn i ra s p o r u je z g r i
e fe k tiv n a v r ije d n o s t ja k o s t i magnetskog p o l j a za m a g n etizira n je

ž e lje z n e je z g r e sa in d u k cijom od 1 T i z n o s i prema dijagram u na
s i. 2 .5 1 -7 t
H r^ - S 5 A /m dok Je za zrak potreb n o
55- 10 A /m
0,4 11-^2 10"
O č i t o o© da 2 a p o s t i z a n j e i s t o i n d u k c i j e od 1 T kod je d n a k e du
l j i n e ž e l j e z a i z r a k a t r e b a m a g n e t sk i napon z a z r a k b i t i cea
7 . 1 0 ^ - s i r u k o v a d i od m ag netsk o g na pona za ž e l j e z o * Z ato j e razum
l j i v o da s e kod t r a n s f o r m a t o r a , barem kod m a n ji h , p o k u šav a z r a č n i
r a s p o r s n i z i t i na S to j e moguće m a n ji i z n o s *
J e z g r a bež z r a č n o g r a s p o r a p r e d s t a v l j a p r esk up o r j e S e n j e , j e r b i
se namot morao n a m a t a t i n e p o sr e d n o na z a t v o r e n u j e z g r u , a li m o v i b i
se m o r a l i S t a n c a t i s a prozorom za namot, S t o b i d o v o d i l o do p r e v e l i
kog o t p a d a l i » a • Kod n a jm a n ji h s p e c i j a l n i h t r a n s f o r m a t o r a se n a i l a -
i i i na t a k o v a r j o ž e n j a , a l i s e p r a k t i č k i u v i j e k r j e ž e v a problem
s m a n j i v a n j a z r a č n o g r a s p o r a p r e k r i v a n j e m li m o v a kod s l a g a n j a , kako
to p rik a z u je s i « 4 * 2 - 0 1 . P r e k r i v a n j e m ae magnetske s i l n i c e p r i s i l e
da v ećim d i j e l o m o b i đ j u z r a č n i r s ^ j o r p r e k o s u s j e d n i h li m o v a , Jjako
S I. 4 .2 -0 1 S I, 4 *2 -0 2
S l a g a n j e lr m o v B P r o l a z s i l n i c a kod p r e k r i
a) p r v i s l o j v e n i h lim o v a
’ b) d r u g i s l o j
je prikazano na s i* 4 .2 -0 2. U ovom s l u č a j u e i l n i o e moraju p r o ć i dv a

p u ta k r o z r a s p o r , odnosno k r o z i z o l a c i j u l i m o v a , a l i j e g u s t o ć a mag -
123
n e t s k o g t o k a , r a d i r e l a t i v n o v r l o v e l i k e p o v r š i n e na k o j o j s i l n i c e
pr l a t e i z o l a c i j u , d a le k o manja nego Š to b i b i l a u s l u č a j u d i r e k t n o g
p r e l a z a i z li m a n a l i m pr ek o zračnog r a s p o r a . I z s i . 4 * 2 -0 2 s e v i
d i , da p r i p r s l a z u s i l n i c a i z li m a u li m d o l a z i na v r l o kratkom d i
j e l u l i m a do p r i b l i ž n o d v o s t r u k e i n d u k c i j e u ž e l j e z u ; medjutim,
e k v i v a l e n t n i z r a č n i r a s p o r za ovakav n a č i n p r e l a ž e n j a s i l n i c a i z n o s i
p r i b l i ž n o 0 , o 4 mm, dok s e tupim s p a ja n je m s t u p a i ja rm a, uz p r e t
hodnu f i n u obradu d o d i r n i h p o v r š i n a , p o s t i z a v a a k v i v a l e n t n i z r a č n i
r a s p o r od oca 0 , o $ mm, B a z l i k o u magnetskom o tp o r u go to vo ne b i n i
b i l o , a l i kod tu po g s p a j a n j a p o s t o j i v e l i k a o p a s n o s t da s e po c i j e l o j
d o d i r n o j p o v r š i n i d o b i j e k r a t k i s p o j i z a e d j u p o j e d i n i h li m ova ( v i d i
s i * 4 * 2 - 0 3 ) , š t o b i .dovelo do s t v a r a n j a v e l i k i h v r t l o ž n i h s t r u j a ,
do v e l i k o g z a g r i j a v a n j a , pa čak i
do t o p l j e n j a p a k e t a , a tim e do n a j
t e ž e g o š t e ć e n j a pa i u n išten ja
t r a n s f o r m a t o r a * Da b i s e u k l o n i l a
ova o p a s n o s t , nužno j e kod tupog
s p o j a u l o ž i t i izm ed ju p a k e t a i z o
l a c i j u , k o j a mora b i t i d o v o l jn o
Č v r s t a da i z d r ž i bez o š t e ć e n j a me
h a n ič k e s i l e , k o j e n a s t u p a j u p r i
montaži j e z g r e i p r i v i b r a c i j a m a u
pogonu* Ho, n i ova m je r a z a š t i t e ne
z a d o v o l j a v a u p o t p u n o s t i , j e r već
p r i o b ra d i d o l a z i do k r a t k o g s p o j a i<
d j u l i m o v a , pa b i s e i o b ra da
m o rala i z b j e g a v a t i ] kod n e o b r a đ je n o g SI* 4.2-0 5
tu p o g s p o j a s e p o v e ć a v a e k v i v a l e n t n i Mogućnost kratkog spoja
z r a č n i r a s p o r , a time j e i p o tr eb n i izmedju limova kod tupog
m agnetsk i napon, odnosno b r o j amper- s p o j a paketa
z a v o j a , d a le k o v e ć i nego kod p r e k r i
venog spo ja *
U k o n s tr u k t iv n o m po gled u j e j e d i n a p r e d n o st tu po g s p o j a j e d n o s t a v
no s a s t a v l j a n j e j e z g r a i mogućnost v r l o p r i k l a d n o g r a s t ^ v l j a n j a i s a
s t a v l j a n j a g o r n j e g ja rm a p r i s k i d a n j u odnosno um eta nju na m o taja na
s tu p nakon i z v r š e n o g po prav k a k va ra * Has uprot o v o j p r e d n o s t i kod p r e
k r i v e n o g s p o j a s e j e z g r a sama u s e b i u č v r š ć u j e , dok su kod tu po g s p o
j a p o tr e b n i d o d a tn i k o n s t r u k t i v n i e l e m e n t i , k o j i p o je d i n e p a k e t e j e z
g r e medjusobno u č v r š ć u j u *
U r a z v o j u g r a d n j e t r a n s f o r m a t o r a t u p i s e j e s p o j s v e v i š e n a p u štao
t e se danas v r l o r i j e t k o u p o t r e b l j a v a .
Kod naa n e - p o s t o j e p r o p i s i , k o j i b i o g r a n i č a v a l i s t r u j u m a g n e t i z i
r a n j a ] n i l i C pr ep o r u k e a n i t i "VDE" i "J U S " p r o p i s i ne p r o p i s u j u
granične v r i j e d n o s t i s t r u j e m ag n e tiziran ja . Francuski ■' IDF" p r o p i s i
i Čeho slo vaČk i p r o p i s i p r o p i s u j u g r a n i č n o v r i j e d n o s t i , pa s e prema
n j im a moše o d r e d i t i b a r red v e l i č i n e n a j v i š e d o z v o l j e n e s t r u j e mag
n e t i z i r a n j a u p r o ce n tu a ln im izno sim a prema n o o ii n aln oj s t r u j i .
Francuski .£I)F p r o p i s i p r o p i s u j u maksimalno d o z v o l j e n e s t r u j e mag
n e t i z i r a n j a u odnosu na nonimalnu s t r u j u za r azn e v e l i č i n e snaga
t r o f a z n i h t r a n s f o r m a t o r a prema t a b e l i 1 *
Kod t r o f a z n o g t r a n s f o r m a t o r a s a p r e k r iv e n i m spojem o t p a u a j u na
s vak u f a z u dva s p o j a , odnosno dva z r a č n a r a s p o r a u e k v iv a le n tn o m
i z n o s u od 0 , 0 4 ma ] magnetsk i napon, k o j i j e p o tr e b a n z a ove ž r a č n e
r a s p o r e , i z n o s i n p r . kod t r o f a z n o g t r a n s f o r m a t o r a snage 1 0 0 kVA. sa
i n d u k c ijo m u ž e l j e z u od 1 , 4 T i s a c c a 4 V / z a v o ju :
- 124 -
2<C. BW 2 0,04 1,4 10

-- T , ^ ----- =---65 A
0,4 WlO W T 0,4 II 10 V2
dok ukupni nom inalni a m p e r -z a v o ji, odnosno ukupno p r o t je c a n je nomi
n aln e s t r u je u je d n o j f a z i i z n o s i t
l,w =
P W u P = 100000 z g 300 A
U, 3
T a b e l a 1
Maksimalno d o z v o lje n e s t r u je m a g n e tizira n ja t r o fa z n ih

tra n sfo rm a tora u o v i s n o s t i o sn a z i prema EDF p rop isim a
Snaga tra n sfo rm a tora Maksimalno d o z v o lje n a s t r u ja

kVA m a g n e tizira n ja u i nominalne
a t r u je
25 9 ,5
| 4o 8
63 6 ,2
lo o 5 ,7
l6 o 5
25o 5
4oo 4 ,2
[ 6 }o 4 ,2
Po navedenom računu z r a č n i ra sp or kod navedenog tra n sform a tora

z a h t ije v a coa 0 ,8 % od ukupnog p r o t je c a n ja nominalne s t r u je ;
žJDP-propisi za tra n s fo rm a to r snage lo o kVA d o z v o lja v a ju s tr u ju
m a g n e tizira n ja 5 ,7 % od iz n o s a nominalne s t r u j e , te se o v a j izn o s
u navedenom p rim jeru d i j e l i na z r a č n i ra sp or 0*8 % i na ž e l j e z o
4 ,9 U
Razm otri l i 8e m ije n ja n je p rocen tu a ln og iz n o s a magnetskog napona
za zrak i za ž e l j e z o po zakonima s l i č n o s t i kod tra n sform a tora r a z l i
č i t i h snaga, a l i pod uvjetom jednake k o n s t r u k c ije i i s t i h s p e c i f i č n i h
o p t e r e ć e n ja ( v id i p o g l. 5»3)> d ob iv a se s lije d e ć e *
Ukupno p r o t je o a n je nominalne s t r u je se m ije n ja p r o p o rcio n a ln o sa
promjenom p r e sje k a bakra; to z n a č i, da je n je g o v a promjena p r o p o r c i
onalna prom jeni kvadrata lin e a r n ih d im e n z ija , odnosno p ro p o rcio n a ln a
prom jen i drugog k o r ije n a im snage«
Magnetski napon za z ra čn i ra s p o r se ne m ije n ja sa promjenom d i
m e n zija , pa je promjena n jegove p rocen tu a ln e v r ij e d n o s t i obrnuto
p r o p o rcio n a ln a prom jeni drugog k o r ije n a i z snage«
Magnetski napon potreb a n za ž e l j e z o ra s te sa duljinom s i l n i c a ,
pa je prema tome p r o p o rcio n a la n a promjenom lin e a r n ih d im en zija
tr a n s fo r m a to r a , odnosno n je g o v p r o ce n tu a ln i iz n o s se m ije n ja obrnu
t o p r o p o rcio n a ln o sa promjenom č e t v r t o g k o r ije n a i z snage«
Ako se po gorn jim izv od im a p rora ču n a ju m agnetski naponi za ra z
- 125 -
lič ite snage tran sform a tora d ob iv a s e :

Snaga tra n sform a tora Magnet.napon za Fe Magnet»napon za zrak
kVA 100
l o 000 1,55 0 ,o 8
630 3,1 o ,3
lo o 4 .9 0 ,8
25 6.9 1.6
1 15,5 e
Iz navedene ta b e le se v id i da kod tra n sform a tora v e lik e snage nema

problem a sa stru jom m a g n e tizira n ja , dok kod tra n sform a tora m anjih
snaga ona p o s t a je v e l i k i problem , k o j i z a h t ije v a sn iža v a n je s p e c i f i č
n ih o p te r e ć e n ja u ž e lje z u « Tako se n p r. mora kod tra n sform a tora sna
ge 1 kVA s n i z i t i in d u k c ija od 1 ,4 T na 1 ,1 T da b i se cnagnetaki
napon, potreban za zra k , s n iz io na 8 • l f l A f 4 = 6 ,3 %, a magnet -
s k i napon za ž e l j e z o na 15»5 • 3 o o /l5 o o = 5 ,2 % > o v i* snižavanjem
magnetske in d u k o ije se d o b ije ukupni iz n o s p o tre b n ih amperzavoja za
m a g n e tizira n je 1 1 ,5 $ od iz n o s a ukupnog p r o t je o a n ja nominalne a tru = -
j e , Sto se može sm a tra ti s n o š l j i v i * •
Kod je z g r i za magnetska p o ja č a la , k o ja su o s o b it o o s j e t l j i v a na
v e l i č i n u zračnog ra sp ora , r je š a v a se problem s t r u je m a g n etizira n ja
pomoću jarmova sa dv ostru k o* visin om , je r se time na prolazn im m je
stim a s n iz u je in d u k c ija na p o lo v ičn u v r ije d n o s t * N a p rotiv , kod malo
v e ć ih tran sform a tora š t e d i se rado v rije m e potreb n o za s la g a n je l i
mova istovrem enim ulaganjem dv aju lim ova u je z g r u , j e r z ra čn i ra sp or
u j e z g r i kod v e ć ih tra n sform a tora ne p r a v i v e ć ih p otešk oća «
4*3 O b lik je z g r e
Jezgra tra n sfo rm a tora se s a s t o j i i z stupova k o j i nose namota, i

i z jarmova k o j i povezuju stu p ove« Iznimno se ja rm o v i, k o j i l e j e Pa
r a le ln o aa stupovim a, ozn ačuju kao s t u p o v i; tako se npr« n a z iv " p e -
t e r o s t u p n i tra n sfo rm a tor” d a je trofazn om tran sform a toru sa 5 s tu
p o v a , od k o jih samo 3 n ose namoto*
O tvor izm edju stupova i jarmova se n a z iv a p r o z o r je z g r e , a s l u ž i
za s m je š ta j namota; v e lič in u p r o zo ra o d r e d ju ju p r e s j e c i nam otaja,
k o j i zauzim aju p r e s je k p r o z o ra ; v e ć i p r e s je k namota z a h tije v a v e ć i
p r o z o r i d u lje jarmove«
Prema k o n stru k tiv n o j iz v e d b i je z g r e ra zlik u jem o 1
a) je z g r a s t i t i p i
b ) ogrn u ti t i p tra n sform a tora
O b lic i je z g r e , k o j i se o p ć e n it o u p o tr e b lja v a ju za jed n ofa zn e
tr a n s fo r m a to r e , p rik a z a n i su na s i* 4 « 3 -* l* O b lik o) i d) i z
s i* 4 « 3 - o l d o la z i u o b z ir samo kod je d n o fa z n ih tra n sform a tora
n a jv e ć ih snaga, kod k o jih se r a d i oteža n og tr a n s p o rta mora š to v iš e
s n i z i t i v is in a tran sform atora*
- 126 -
r - - “ T -
—
> r T ~
l i i i i 1
l i 1 i
1 i i l
1 i
1 i i l
i 1 i 1 1
1 1 l i 1 i
i 1
l
i
i 1 1 i !
i i 1 i
i 1 1 1 i 1 i
) \ X
b a
S i . 4 .3 -0 1
J e d n ofa z n i tr a n s fo r m a to r i
a) je z g r a s t i t i p c ) o g r n u ti t i p ea 4 stupa
b ) o g rn u ti t i p d ) o g r n u ti t i p sa 5 stu pova
Spajanjem t r i j u je d n o fa z n ih tr a n s fo r m a to r a u Jedan od t r o fa z n ih
e p o je v a d o b iv a se t r o fa z n a gru pa, k o ja kao c j e l i n a p r e d s t a v lja od
nosno za m je n ju je t r o f a z n i tra n s fo rm a to r* Takove grupe se u p otreb
l j a v a j u u A m e rio i, dok. se u Evropi grad e t r o f a z n i tr a n s fo r m a to r i
prema s i . 4 * 3 -o 2 .
U p o s lje d n je v rije m e se i u Evropi n a i l a z i na prim jenu je d n o fa z
n ih je d i n i c a u t r o f a z n o j g ru p i kod v e l i k i h snaga, j e r se time samo
sa jednim jed n ofa zn im tr a n s fo m a to r o m o s tv a r u je 1 0 0 -p o sto tn a r e
ze rv a , a ponekad otešĆ a n i tr a n s p o r t z a h t ije v a u p otrebu i s k l j u č i v o
je d n o fa z n ih je d in i c a u t r o f a z n o j gru p i* Tome n asu prot se u Am erioi
sve viS e p r e la z i na u p otrebu t r o fa z n ih je d i n i o a , j e r su one coa
20 % j e f t i n i j e od t r o fa z n e grupe J ed n ofa zn ih je d i n i c a .
P rim jena p e te ro s tu p n o g tr a n s fo r m a to r a d o la z i u o b z ir kod v e lik ih
tr a n s fo rm a to ra ra d i tr a n s p o r t n ih p o te š k o ća } v is in a jarma p e te ro -
atupnog tra n s fo r m a to r a i z n o s i samo 59 % v is in e jarma tr o stu p n o g
tr a n s fo r m a to r a , pa je za tr a n s p o r t mnogo p r ik la d n i ja p eterostu p n a
iz v e d b a . Ako se i z b i l o k o je g r a z lo g a t r a g i s lob od a n m agnetski po
v r a t n i p u t, kako je to n p r. s l u č a j kod m alih tra n s fo r m a to r a za dozenmu
z a S t it u , tada i kod m alih tr a n s fo r m a to r a d o la z i do prim jene p e t e r o -
etupnog tra n sfo rm a to ra * Osim navedenih k l a s ič n i h o b lik a je z g r e tr e b a
127 -
T r o fa z n i tr a n s fo r m a to r i
a) je z g r a s t i t i p
b ) p e te ro s tu p n i je z g r a s t i t i p
c ) og rn u ti t i p
napomenuti JoS i r a d i
j a l n i t i p ogrn u tog t r a n a f-
form a tora , kod k o je g su
s tu p o v i s a s t a v lje n i i z
r a d ija ln o s lo ž e n ih lim o
va prema s i « 4 .3 - o 3 , a
jarm ovi z a tv a ra ju o a g n e t-
eki to k u vifie r a d ija ln ih
p ravaoa , kako p r ik a z u je
s i . 4 * 3 -o 4 .
S I . 4 .3 -o 3
P r e s je k stupa sa r a d i j a l n i * limovima
d - d e b ljin a lim a j r - r a d iju e stu p a j
n - d io b e n i b r o j
128
SI • 4 •j —o4
R a d ija ln i t i p jed n ofa zn e i t r o fa z n e je z g r e
A - n a crt jed n ofa zn e je z g r e
B - t l o c r t Jednofazne je z g r e
C - t l o c r t tr o fa z n e je z g r e
4 .4 P r e sje k stupa i k o n s t r u k c ija je z g r e
Stup je obuhvaćen namotom* S to je v e ć i f a k t o r p u n jen ja stupa

to j e manja s re d n ja d u ljin a z a v o ja , odnosno manja p o t r o š n ja bakra.
Zato se p r e s je k p r o s t o r a , k o j i obuhvaća namot, mora š to b o l j e is p u
n i t i ž e lje z n im paketom 3tupa i tim e fa k t o r p u n jen ja stupa ( f p6 s^)
u č i n i t i Sto v išim .
T e h n o lo šk i je n a jje d n o s t a v n ije n a p r a v it i stu p sa pravokutnim p r e
sjekom , j e r Je u tom s lu č a ju š i r i n a s v ih lim ova jednaka* Ako se na
takav stup s m je s ti namot pravokutnog o b lik a , d o b it će se v is o k fa k
t o r p u n je n ja stu pa i time b o l j e i s k o r i š ć e n j e m a t e r ija la . N a ža lost,
ovakova izv e d b a se r i j e t k o može k o r is n o p r im ije n it i* Kod manjih
tr a n s fo r m a to r a , k o j i se namataju s a r e l a t i v n o 1tankim vodičim a i i z -
ra d ju ju u v r lo v e lik im s e rija m a , n&motavanje se v r š i sa v r lo velikom
brzinom ; ovim načinom je n a a ota v a n je s v it k a pravokutnog o b lik a v r lo
otežano n ejedn ollk om brzinom v o d ič a , k oju u zrok u je s ta ln a promjena
prom jera s v itk a p ri v r t n j i n o s io c a s v it k a pravokutnog o b lik a , pa je
v o d ič s ta ln o izv rg n u t tr z a jim a , k o j i ga mogu o š t e t i t i i l i p r e k in u ti.
Da b i se i z b j e g l a ova p o te š k o ća B vita k se namata u o b lik u v a ljk a ,
ia k o se tim e s n iz u je fa k t o r p u n je n ja stu p a . Kod v e ćih tra n sform a tora ,
kod k o jih se s v i c i namotavaju sa d e b ljim vodičem i znatno manjom b r
zinom nego s v io i manjih tr a n s fo r m a to r a , moglo b i se n&motavanje i z
v r š i t i u pravokutnom o b lik u , kad b i to d o p u s t ile dinamičke s i l e * D i-
129
, u- x v> r-i i i rd riS n ih namo ta d j e l u j u r a d i j a l n o ,
pa h' one r* ,
4 . 4 -O I. Zato kod i o l e v e ć i h
si motom pravokutni o b l i k s v it k a ne
dolazi u o b zir.
U t e h n i c i gradnja v e l i k i h t r a n s f o r
matora se ponekad u p o t r e b ij a v a ju p l o
sna ti namoti (samo kod tr ansfo rm ato ra
ogrnutog t i p a ) , kod k o j i h s i l e k r a t
kog a p o ja d j e l u j u p a r a le ln o sa o s i
namota, odnosno stupa, pa se redovi
to namoti i Btupovi i z v o d e u pravo-
kutnom o b l i k u .
Ako se kod ok ru glo g namota upo
t r e b i stup k v a d r a t iin o g p r e sje k a ,
izg ub i ae oca 57 * raspoloživog
p r o s t o r a za atup, pa se d o b i j e f a k
t o r p u nje nja stupa
’r, tf r 0 , 6 3
SI. 4 -4-01 Ovakovo r je š e n je d o la z i u o b z ir samo
D e f o r m a c i j a p r a v o k u t n o g
kod najm anjih tran sfo rm a tora, j e r ea
s v i t k a u s l i j e d r a d i j a l n i h
kod n j i h ne i s p l a t i g r a d i t i 3BZSr'» “
s i l a u k r a t k o m s p o j u
limova r a z l i S i t i h Š i r i n a . Kako ra s te
i i .i ; nrtd t i i š t o v e ć i i" ak t o r pun j ©
v e l i č i n a tran sfo rm a to ra, tako se *- dîvanJa o b l i k a p r e sje k a stupa
noa stu pa, o p t i m a l n o r j e s e n e p r i l . ^ o d j i v ^ j a o V s l . 4 .4-02.
o b l i k u kruga sa do pet r a z l i S l t i n s i r u , ____ __________ _
SI. 4.4-02
Optimalno d im enzio nira nje stupa obzirom na n je g o v promjer
130
P o s t o j i r je š e n je k ojim se p o s t iz a v a n a jv e ć i f a k t o r p u n je n ja s tu
pa rezanjem svakog s l i j e d e ć e g lim a na t o l i k o veću Š irin u , da se p r i
s la g a n ju lim ova d o b ije k ru žn i p r e s je k stu p a ; ovo se p o s t iž e sa ška
rama sa automatskom promjenom š i r i n e svakog s l i j e d e ć e g lima*
J ezgra tr a n s fo rm a to ra mora nakon s la g a n ja i s te z a n ja p r e d s t a v lja
t i potpuno Č vrsto t i j e l o * S i l a s te z a n ja po j e d i n i o i p o v rš in e mora
b i t i , t e o r e t s k i , p r o p o r o io n a ln a d e b l j i n i pa k eta lim a . P r a k t ič k i se
sa tlakom id e do n a jv iš e 1 0 ^ N/m2 (co a 10 . 1 0 ^ kp/ia ) .
Kod m alih tr a n s fo rm a to ra su p r i t i s c i m a le n i, pa je d o v o ljn o
stupove nakon s te z a n ja o d g ov a ra ju ćim spravama b a n d a ž ir a ti vrpcom
( i l i ,'R eb sch n u r"-om )• 2a tra n s fo r m a to r e snage izn a d 100 kVA upo
t r e b l ja v a ju se za k ovioe i l i v i j c i sa većim podložn im p lo č ica m a .S tu -
povi v r lo v e lik ih tra n s fo r m a to r a se u č v r š ć u ju tla čn im pločama sa
v ijp im a , kako to p r ik a z u je s i* 4 * 4 -o }, pa u ovim s lu č a je v im a š i r i
na n a ju ž ih lim ova ne b i t r e b a la b i t i manja od 0 ,4 5 D, š t o tr e b a
S I. 4 .4 -0 3 SI* 4*4 -o4

P re sje k stupa stegn u t s tla čn im T rofa zn a ok v irn a je z g r a
pločama
u z e t i u o b z ir p r i sla g a n ju lim ova po s i « 4 * 4 -o 2 .

U v je ti p r i s te z a n ju jarmova su p o v o l j n i j i , je r s e ne mora o d v iš e
Š t e d it i na p r o s to ru kao kod stu pova . Kod m alih u ljn ih tra n sform a to
ra do snage od n a k olik o s t o t in a kVA Be o b ičn o u p o tr e b lja v a p ra v o
kutni p r o f i l od drva (crven a bukva), k o je g tr e b a p r i j e u p otrebe do
bro i s p a r i t i (parana b u k ov in a ), da iz a d ju sve k i s e l i n e , k o je b i mo
g le s n i z i t i p rob ojn u Č vrstoću u lja * Kod v e ć ih tr a n s fo rm a to ra upo
t r e b l ja v a ju se za s te z a n je jarma ž e l j e z n i p r o f i l i , a kod t r a n s f o r
matora n a jv e ć ih snaga p r e la z i se na varene k o n s t r u k c ije . Varena
k o n s tru k c ija se kod stupova p r o š ir u je ta k o , da može na sebe preu
z e t i i a k s ija ln e s i l e nam otaja, k o je mogu b i t i v r lo v e lik e u k r a t
kom spoju* Ova p r o š ir e n ja se os ig u ra v a ju od a k s ija ln ih s i l a sa ak-
e ija ln im v ijc im a , k o ji povezuju k o n s tr u k c iju izm edju j&rmova.
Kod v e lik ih je z g r i treb a površin u h la d je n ja p o v e ć a t i sa kanalima
u je z g r i* T eh nološki n a jla k še r je š e n je je izv ed b a uzdužnih kanala
p a ra le ln o sa površinom lim ova; jednostavnim ubacivanjem d ie t a n c i o -
nih komada p o s t iž e se ž e lje n i b r o j i v e l i č i n a uzdužnih k a n a la . No,
p op rečn i k a n a li eu za hlad ja n je daleko k o r i s n i j i , j e r t o p lin a do
n jih ne mora p r o l a z i t i preko m e d ju iz la c ija lim ov a , nego p r e la z i
neposredno i z ž e lj e z a na u l je u n jim a.
- 131 -
Kod v e lik ih je z g r i se p o j a v l ju je i problem Š iro k ih lim ova , Jer

ote ž a v a ju s a s t a v lja n je J ezg re, a p og otov o otv a ra n je i za tv a ra n je g o r
n je g jarma p r i u gra d n ji namota. Oba navedena problem a rje š a v a o k v ir
na je z g r a , k o ja se d i j e l i na JoS t r i je z g r e , od k o jih svaka za sebe
pov ezu je po d v ije f a z e . Ta Jezgra smanjuje Š irin u lim ova i izd a žn o
povećava rashladnu p ov rš in u , a l i kod t r o fa z n ih tran sform a tora don osi
i n ovi problem , je r se to k o v i dvaju o k v ira na zajedničkom putu ne mo
gu z b r o j i t i g e o m e tr ijs k i radi zračn og raspora izm edju o k v ir a , nego
povećavaju in d u k ciju u ž e lje z u ta k o, kao da se z b r a ja ju a r it m e t ič k i
(v id i s i , 4 ,4 -o 4 ) iF r e la z s i l n i o a preko zračn og ra spora izm edju o k v i
ra smanjuje donekle in d u k c iju , no ipak tre b a ra ču n a ti sa ukupnim
povišenjem in d u k c ije za ooa 5 % •
K la s ič n i p r e k riv e n i s p o je v i pod kutem 90° kod t o p lo v a lja n ih
lim ova ne prave n ikakovih p o te š k o ća . Kod hladno v a lja n ih lim ova , ra
di n jih o v e magnetske o r iJ a n t ir a n o B ti u uzdužnom p rav cu , tre b a u sp o
jevim a ra ču n a ti sa dodatnim gubicim a u ž e lje z u i sa povećanom s tr u
jom m a g n e tizira n ja , prim jena koso p rek riv en og s p o ja , n a jč e š ć e pod
kutem od Jo° i l i 45 , kod o r ije n t ir a n o g lim a d a je p o v o l jn i je re
z u lt a t e , a l i i z i s k u je v e ć i otp a d , k o m p licira i p o s k u p lju je reza n je
lim a , te otežava madjusobno s a s t a v lja n je stupova i jarm a. Navedeni
p r e k riv e n i s p o je v i su p rik a z a n i na s i . 4 .4 -0 5 .
P o s t o je i drugi o b l i c i k osih s p o je v a , a l i optim alno r je š e n je će
d o n i j e t i is k u s tv o u budućnosti| n i je is k lju č e n o da dg se za p rim je
nu n a jb o ljim p o k a z a ti k la s ič n i s p o j pod kutem od 90 ,
________ L c)
b> 1
i i
a ;
oo“
•
*5“
lT 30)60“
S I. 4 .4 -0 5 S I. 4*4 —06
P re k riv e n i s p o je v i Tok s i l n i o a k roz lim sa rupama
a) t o p lo v a lja n i lim
b ) h ladno v a lja n i lim
P r o v r ti u j e z g r i , k o j i s l u j e za p r o la z i s m je š ta j v ija k a za s t e
za n je i u č v r š ć iv a n je je z g r e , s tv a r a ju nemale problem e. V ijk e tr e b a
sa v e lik im stepenom s ig u r n o s t i i z o l i r a t i od ž e lje z n o g p a k eta , kako
ne b i d o š lo do k ra tk og s p o ja izm edju lim ova i kako b i se prekinuo
e l e k t r i č k i krug oko magnetskog to k a , j e r b i u suprotnom s lu č a ju do
š lo do v e lik ih z a g r ija v a n ja a čak i do t o p l j e n j a ž e l j e z a paketa na
m jestim a u č v r š ć e n ja . Osim ove p o t e š k o ć e , p r o v r t i smanjuju a k tiv n i
p r e s je k je z g re i tim e p o v is u ju in d u k c iju ) p ro b ija n je m rupa u limu
za p r o v r t poveća va ju se g u b ic i ra d i srha i ra d i s tv o r e n ih u n u tra šn jih
napona na m jestu r e z a n ja . Kod h ladno v a lja n ih lim ova ovome se p r id r u
ž u je i u t je c a j ogromnog p ov eća n ja magnetskog o tp o r a pod kutem od 55
(v id i s i . 4 .1 - o 4 ) , š to p r i s i l j a v a s i l n i c e , k o je u v ije k tr a ž e put
najm anjeg magnetskog o tp o ra , da o b ila z e p r o v r te u ra v n oj l i n i j i u z
duž lim a ta k o , da zapravo i nema s k re ta n ja is p r e d i i z a p r o v r ta ,
t j , s i l n i o e se pon ašaju kao da u šra fira n om p od ru čju prema
- 132 -
si « 4*4-o6 nema lima* Ovo p o v is u je in d u k c iju po c i j e l o j d u l j i n i

je z g r e , a time se povećava i s t r u ja m a g n e tizira n ja i g u b ic i u že
lje z u *
Da b i ee iz b je g a o l o š u t j e c a j rupa u lim ovim a, odnosno p r o v rta
u j e z g r i , pokušava se u č v r š ć e n je je z g r e p r o v e s t i medjusobnim spa
janjem lim ova sa lje p ilo m i z um jetnih smola ( a r a l d i t ) , š to b i t r e
b a lo d a ti j e z g r i č v r s t o b lik a z a m ije n it i sva o s t a la u čvršćen ja *
4*5 I z o l i r a n i v o d ič
Za nam otavanje namota tra n sform a tora u p o tr e b lja v a ee Č is t i e le k -

t r o l i t s k i bakar« A lu m in ij ee ne u p o t r e b lja v a , je r je gra d n ja tr a n s -
.••a,rttora s n jim neekonom ična; d o la z i u o b z ir samo u iznimnim s lu -
j / l o a , kad se i z b i l o k o ji h r a z lo g a bakar ne sm ije i l i ne može
u p o tr e b it i*
Namotavanje se v r š i r e d o v it o sa mekanim bakrom, je r je rad s njim
n a jla k š i; kod v r lo v e lik ih tr a n s fo rm a to ra p r i s i l j a v a nas boja za n od
s 'e lik ih s i l a kratkog s p o ja na u potrebu t v r d je g bakra sa većom č v r
stoćom«
Do prom jera od cca 3 mm uzima bq o k r u g li p r o f i l v o d ič a , a p r e
ko toga p ra v o k u tn i, k o j i mora im a ti z a o b lje n e b r id o v e ; kva dratn i
p r o f i l se nerado u p o tr e b lja v a ra d i sukan ja.
Vodič se skoro uvijek, i z o l i r a . D e b ljin a i z o l a c i j e se označava
sa p rira stom odnosno sa ra zlik om d im e n z ija iz o l i r a n o g i g o lo g bakra.
Za suhe tra n sfo rm a tora d o la z i u o b z ir i
kod k la s e A i z o l a c i j a od pamuka o p le te n a i l i opredena im pregn i
rana sa im pregnacionim lakom, p r ir a s t od 0 ,1 6 mm
na v i š e ; i z o l a c i j a od n atron p a p ira u u lju sa p r i
rastom od 0 ,2 2 mm na v iš e ;
kod k la s e £ i z o l a c i j a od laka na b a z i um jetnih smola sa p r i
rastom od 0 ,o 4 mm na v i š e ;
kod k la s e B i z o l a c i j a od s ta k le n o g p r e d iv a im pregnirana lakom
klaBe E sa p rira stom od 0 , l 6 mm na v iš e ;
kod k la se H i z o l a c i j a od B taklenog p red iv a im pregn iranog sa s i
lik on sk im lakom, p r lra B t od 0 , 1 6 mm na v iš e «
Kod u ljn ih tra n sform a tora se v o d ič i z o l i r a skoro i s k l j u č i v o sa

n atron -papirom d e b ljin e 0 ,o 5 a™.* dok se iznim no za i z o l a c i j u upo
t r e b lja v a la k « R azlog g o to v o i s k l j u č i v e u p otrebe n a tro n -p a p ira kod
u ljn ih tra n sfo rm a tora l e ž i u s lije d e će m *
Napon izm edju d v ije e le k t r o d e , k o je su medjusobno i z o l i r a n e sa
d v ije v r s t e i z o l a c i j e , se p o d i j e l i na i z o l a t o r e p r o p o rcio n a ln o n j i
h ovoj d e b l j i n i a obrn uto p r o p o r c io n a ln o n jih ov im r e la tiv n im d ie l e k -
tr ičn im konstantama. R e la tiv n e d ie l e k t r ič n e kon sta n te imaju s l i j e
deće iz n o s e 2 a i
- 15) -
£■ ' u lje = 2,3
£ ' natron p a p ir = 3»2
£ ' natron p a p ir u u lju = 2,5
£ ' prešpan = 4 ,5
€ ' tv r d i p a p ir = 4 ,5 " 5
D ielek triĆ n a k on stanta k ru tih i z o l a c i j a je prema gorn jim p o d a ci

ma znatno veća od d ie le k t r ič n e kon stante u l j a ; p rob ojn a č v r s t o ć a
k ru tih i z o l a c i j a je ta k o d je r v eća , čime se jo š v iš e povećava b o ja
zan od p ro b o ja u u l ju . Da b i sa napon š to p o v o l jn i je r a s p o d ije lio
r;a krutu i z o l a c i j u i u l je mora d ie l e k t r ič n a kon stanta kru te i z o l a
c i j o b i t i Što b l i ž a d ie l e k t r i č n o j k o n sta n ti u l j a , ako već ne može
b i t i jednaka i l i n iž a od n je . Ovom za h tjevu n a jb o lje odgovara na
tron p a p ir u u l ju , dok se prešpan i t v r d i p a p ir iz b je g a v a ju . N j i-
novo iz b je g a v a n je neka ukratko o b r a z lo ž i s l i j e d e ć i k ra tk i račun:
D vije ravne metalne p lo č e d i j e l i s l o j i z o l a c i j e u l ja od
du l ja = I O '2 m d e b ljin e i
a) u prvom s lu č a ju s l o j t v r d o g p a p i r a od
dtp = 4 * 10“ 2 m d e b ljin e , odnosno
b) u drugom s lu č a ju s l o j n a t r o n p a p i r a is te
d e b ljin e kao pod a) dnp =a 4 * IO "2 m.
Napon izm edju p lo č a u oba s lu č a ja iz n o s i 100 000 V.

Za s lu č a je v e a) i b ) će ja k o s t e le k t r ič n o g p o l j a u u lju i z n o s i t i
n o o o o .t -- 3,520 000 <V/m
odnosno
100 000 2,UOOOO V/m
) p 9( 10
e j 2,3i 2,3 2,5 /
Jakost p o lja u u lju je za 64 % veća u s lu č a ju a) kod upotrebe
tv rd og p a p ira prema s lu č a ju b ) g d je je u p o tr e b lje n n atron p a p ir
u u lju .
I z o l a c i j a v o d iča papirom &.» o b a v lja jednostavnim omotavanjem
trak e p a p ira oko v o d ič a ; v e ć i p r ir a s t se d ob iv a sa v iš e s lo je v a
papirne tr a k e .
4 .6 Namot
4 .6 1 O pćen ito
Prema smjeru tok a e n e r g ije k roz tra n sform a tor namoti se d i j e l e

na prim arni i sekun darn i; prema v i s i n i napona u č in je n a je p o d je la
- 134 -
na d o n jo -n a p o n sk i (dn ) i gora jon a p on a k i (gn) namot. Kod grad njo

tra n sfo rm a to ra ra d jo ao u p o t r e b lja v a p o d je la na "dn" i "gn" namot,
j e r ona jed n ozn a čn o, b ez o b z ir a na prim jenu odnosno na sm jer tok a
e n e r g ije k ro z tr a n s fo r m a to r , o d r e d ju je namote.
4 . 62 S v io i
Namot se s a s t o j i i z v e će g i l i manjeg b r o ja s v it a k a . Kod manjih

p r e s je k a v o d ič a prave se t z v . p o l u s v i o i j u v e ć i n i s lu ć a je v a je po
trebn o k r a je v e p o lu s v it a k a im a ti izv ed en e na v a n js k o j s t r a n i pa se
početa k p o lu s v itk a iz v o d i n a p o lje pomoću bakrene tr a k e , kako je to
prik azano u s i . 4 » 6 - o l . Ako se dva takova p o lu s v it k a , k o j i su u
p ro tiv n im sm jerovim a m ota n i, na podacim a s p o j e , d o b ije se c i j e l i
s v it a k . Umjesto da se p o ć e c i m oraju s p a j a t i , mogu se p o l u s v i c i i s -
v e s t i ta k o , da se kod podatka nam etanja p rvog p o lu s v it k a o s t a v i t o
S I . 4 * 6 -o l S I . 4 .6 -0 2
P o lu s v ita k sa izvodom od S v ita k s a s t a v lje n od dva p o lu
bakrene tra k e s v it k a b ez p r e k id a u nama ta n ju
li k a d u ljin a v o d id a , da s e od n je može nam otati d ru gi polu sv ita k |

nakon svrd etk a namatanja p rvog p o lu s v it k a , sa o s ta v lje n im vodićem
se namata dru gi p o lu s v it a k , pa tim e otpada iz v o d je n je s p o ja izm edju
p o lu s v it a k a , a s v it a k se d o b i j e namotan sa vodidem b ez p rek id a i
bez s p a ja n ja , kako t o 'p r i k a z u j e s i . 4 .6 -o 2 . U slikam a 4 . ć - o l 1
4 .6 -o 2 je prikazan i red Z a v oja sa r e d o s lije d o m b r o je v a kod name
ta n ja .
Radi h la d je n ja s v it a k ne s m ije im a ti p r e v e lik e d im e n z ije , j e r
t o p lin a mora sa odredJenim padom tem pera tu re, k o j i j e i kod m alib
i kod v e lik ih tra n sfo rm a tora p r a k t ič k i i s t i , i z a ć i i z u n u tra d n jo s ti
n a p o lje . Zato se kod v e ć ih tr a n s fo r m a to r a S a s t a v lja ju namoti i z ve
ćeg b r o ja ovakovih s v it a k a , odnosno p o lu s v it a k a . U takovom e v itk u
p o s t o ji v id e s lo je v a i u svakom s l o j u v id e z a v o ja .
Kod namatanja s v it a k a sa vodidem v ećeg p r e s je k a i pravokutnog
o b lik a , p o lu s v ita k ima samo jedan z a v o j u svakom s l o j u , kako je na
s i . 4 .6 -o 3 p rik a z a n o. Kod ovakovog n ačin a namatanja na svako s p o j -
no m je sto d o la z i r e la t iv n o m ali b r o j z a v o ja , š to se može i z b j e ć i
zamatanjem i z jednog v o d ič a prema s i . 4 .6 - o 4 . Kod namatanja p r e -
ložen og namota avaki d ru g i p o lu s v it a k se samo p r o v iz o rn o namota
( a ) , obrn uto p r e l o ž i (b ) i zatim pomicanjem i zatezanjem s m je s ti
u odredjenom razmaku uz p r e th o d n i s v it a k ( c ) • Po ovom postupku je
- 155 -
namot dob io ime " p r i l o ž e n i

nam ot".
Kod mnogo v e ć ih p r e s j i k a
p lo s n a t o g vo d iča i r e l a t i v n o
malenog t r o j a zavoja namata
se t z v . c i l i n d r i č k i namot Či
l i c i j e v n i namot), kod k o je g
c i j e l i namot p r e d s t a v l j a je d
na s p i r a l a , ko ja je r a zm je š t e
na po c i j e l o j v i s i n i namota
kako je na s i . 4 . 6 - 0 5 a) p r i
kazano; s p i r a l a može b i t i i z
SI. 4.6-05 vedena u dva s l o j a namatana
N am ot s a s t a v l j a n i z p l o s n a t i h
jedan preko drugoga (b) i l i
s v i taK a
sa razmakom za h la d je n je ( o ) .
SI. 4.6-04
Izra da pr e lo že n o g namota
4,6t S v ic i za v e l i k e s t r u je
V - l i k i s t r u je z a h t i ^ va5u VSl^ ® ^ r e ^ o kdov^di&doPv e l i k i h dod a t-

d o l a z i Jo z n atn og p o t i s k i v a n j a snopa vodi5a umjesto j e d
nog
r j i V r j f m j f s i f i ^ / d j u l o ^ d l n i b i z o l i r a n i h v o d ič a ( v i d i s l i k u
4 ^6 - 0 6
) , a na kra ju se svi v o d i č i kratk o s p o j e . i ■ranih vo-
Ovim postupkom izmjene mjesta izm edju med,jusobno i ^ l i r a n .
d i č a svaki p o j e d i n i vo dič p r e l a z i podjednako sve p o l o ž a j e p r i
- 156 -
6 1 matonju oko s t u p a , p a J e u t j e c a j r a s i p n i h
7 2 B i l n l c a u avim v o d ič i m a i B t i , t j . u svakom
€ 3 v o d ič u se i n d u c i r a Jednako v e l i k napon od
5 4 r a s i p n o g p o l j a , pa se d o b i v a j u i je d nake
r a s p o d j e l e s t r u j e po p o je d in im v o d ič i m a .
Opisani n a čin c i k l i č k o g z a m je n jiv a n ja
m j e s t a u snopu v o d i č a s e z a m je n ju je nama-
tanje m namota s a v i č e p a r a l e l n i h v o d i č a ,
k o j i ' a k o d j e r u to ku na m a t a n ja i z m j e n j u j u
u c i k l i č k o m r e d o s l i j e d u m j e s t a , kako j e
na s i * 4.6-© 7 p r i k a z a n o *
7 8 Za n a r o č i t o v e l i k e s t r u j e se u p o t r e b
lja v a ju t z v . li m e n i s v i c i , kod k o j i h j e
dan z a v o j p r e d s t a v l j a b a k r e n a li m e n a p l o
r__ «
ča i z r e z a n a i o b l i k o v a n a prema s i . 4 . 4 - 0 6 a)
$_ J__
S 2
i z k o j e s e v i d i da j e d a n i z v o d t r e b a p r i -
4 3 v a r i t i na jed an od k r a j e v a li m en og z a v o j a .
J e d n o s t a v n i j a i z v e d b a bez z a v a r i v a n j a i z
voda j e p r i k a z a n a na b 1 . 4 . 6 - o9 b ) , a l i s e
kod ove i z v e d b e j a v l j a snažno p o t i s k i v a
n j e s t r u j e prema s r e d i n i o b a ju i z v o d a (k a
ko j e na s i * 4 . 6 - o 8 b) p r i k a z a n o ) , pa se
time s t v a r a j u i j a k a l o k a l n a z a g r i j a v a n j a .
P o t i s k i v a n j e s t r u j e prema u n u t r a š n ji m
stran a m a i z v o d a d o l a z i zbog a l i j e d e ć e g j
S t r u j a za s v o j e p r o t j o o a n j e t r a ž i u v i
je k n a j m a n j i o t p o r , a n a j m a n j i i n d u k t i v n i
_6__7 o t p o r kod s t r u j a s u p r o tn o g Bmjera se o s t v a
s a r u j e s a Što manjim razmakom izm ed ju n j i h ,
4__i_ j e r s e time p o s t i z a v a n a jm a n ja v e l i č i n a
3 2 m agnetskog t o k a .
S I. 4 . 6-06
C i k l i č k a izm jen a m je s t a
taedju v o d ič im a u snopu
s i . 4 . 6-07
Namotavanje namota od 1 2 z a v o j a s a 4 p a r a l e l n e Ž i c e uz
c ik lič k o iz m je n jiv a n je m jesta
137
Lim eni svita k
Limeni g v i c i $e mogu u p o t r e b lja v a t i samo kod p lo s n a to g namota

( v id i p o g l« 4*4 i s i . 4 * 4 -o l) i ogrn u tog t i p a je z g re *
4*64 K o n stru k cija s v i tka
T r i z a h tje v a , k o ji se p o s t a v lja ju na sva k i s v it a k , o d r e d ju ju n je

gov o b l i k i d im e n z ije «
a) P r o sje čn a nadtem peratura bakra u s v itk u kod suhih tran sform a
t o r a ne sm ije p r e ć i v r ije d n o s t k o ju og ra n iča v a ju p r o p is i p re
ma u p o t r e b ije n o j k la a i i z o l a c i j e (n p r. kod u potrebe i z o l a c i
je k la s e k ne s m ije p r o s je č n a nadtem peratura bakra prema
okolnom zraku i z n o a i t i v iš e bd 55 C ). Kod u ljn ih t r a n s fo r
matora p r o s je č n a nadtem peratura ©vitka prema tem p era tu ri u l ja
ne sm ije b i t i v eća od 20 &C do 25 °C . S vitak mora b i t i i z
veden ta k o , da ga raBbladno s re d s tv o (zra k i l i u l j e ) u d o v o l j
n o j m je ri o p la k u je i da prema njemu bude Sto je moguće manje
te r m ič k i i z o l i r a n . Z a h tjev Sto manje term ičke i z o l i r a n o s t i se
p r o t i v i idućem za h tjev u (z a h tje v u b ) , j e r term ičku i z o l a o i j u
o d r e d ju ju p o tre b e e le k t r ič n e i z o l a c i j e *
b ) S vita k mora b i t i tako e l e k t r i č k i i z o l i r a n da o d o l i je v a svim
naponima, k o j i u pogonu mogu n a s t u p iti*
c ) S vita k mora b i t i d o v o ljn o č v r s t i krut da o d o li je v a svim me
haničkim naprezan jim a u pogonu a n a r o č it o u kratkom s p o ju .
Havedena 5 z a h tje v a se s ta ln o i e p r e p l i ć u , pa je teS ko b i l o ko
je g i z d v o j i t i i o d v o je n o a n a liz ir a t i*
1J8
Za h la d je n j^ svitrica treb a izm edju n jih p r e d v id je t i k a n a le, k o ji

će om o g u ćiti z a d o v o lja v a ju ć e B tru ja n je ra sh la d n og s r e d s t v a ; p r i tom
tre b a o b r a t i t i p a žn ju na š ir in u k a n a la , da ee ne h i s t r u ja n je r a s
h ladnog s re d s tv a o d v iš e p r i g u š i l o . U zraku tr e b a š ir in a kanala i z
n o s i t i najmanje 10 - 15 mm a u u lju 4 - 6 mm.
I z o l a c i j a v o d ič a mora kao n a jm in im a ln iji z a h tje v iz d r ž a t i napone
k o j i n astu p aju izm edju z a v o ja t j . napon jed n og z a v o ja . Pogonski na
pon jed n og z a v o ja je r e la t iv n o malen; kod n a jv e ć ih tra n sform a tora
iz n o s i n e što v iš e od 100 V, dok v a lo v i prenapona, k o j i u daraju na
tra n sfo rm a to r i z m reže, mogu medju p ojed in im zavojim a p ro u zro k o v a ti
n eu spored ivo veće napone prama naponu jed n og z a v o ja ( v i d i p o g l. 6 . 8 ) .
Ovi prenaponi su k r a t k o t r a jn i a i s a d r ž a j e n e r g ije im je n eznatan,
pa p r v i p r o b o j i , o s o b it o kod u l jn i h tr a n s fo r m a to r a , no vode do t r a j
nog s p o ja medju za v ojim a , j e r odmah nakon p r o b o ja u l je z a l i j e m jesto
p r o b o ja & u p a p ir n o j i z o l a c i j i o s t a je samo s it n a crna t o č k ic a kao o z
naka m jesta p r o b o ja . R astavi l i se tr a n s fo r m a to r , k o ji je b io duže
vremena u pogonu, može se n a ći mnogo ta k ov ih s it n ih m jesta p r o b o ja ,
a ona se o b ičn o n a la ze na odredjen im m jestim a namota na kojim a na
s tu p a ju n a jv e ć i p ren a p on i. Najvećim prenaponima su o s o b it o iz v r g n u t i
p o č e tn i z a v o ji namota. Tek nakon mnogih p r o b o ja d o la z i do e l e k t r i č
nog luka i do t r a jn o g s p o ja izm edju z a v o ja , pa se u mnogo BluĆajeva
pokušava v iš e s tr u k o p o j a č a t i i z o l a o i j a p o č o tn ih z a v o ja ; p r i ovom p o
ja ča va n ju i z o l a c i j e tre b a im ^ ti u vid u sm a n jiv a n je k a p a c it e ta pove
ćavanjem razmaka izm edju z a v o ja , a time se p ov eća v a ju prenaponi
( v i d i p o g l. 6 . 8 ) .
O bostrani p r ir a s t i z o l a c i j e kod o k r u g lih v o d ič a do 5 mm prom je
ra - i z o l i r a n i h papirom u u lju - iz n o s i 0 ,5 mm. Kod p r o f i l n i h vo
d ič a je p r ir a s t i z o l a c i j e o v is a n o v e l i č i n i p r e a je k a ; Sto je p r e s je k
v o d iča v e ć i to su i mehanička n ap reza n ja p r i namatanju v e ća , pa je
potreban v e ći p r ir a s t i z o l a c i j e . O bostran i p r i r a s t i z o l a c i j e kod p r o -
f i l n i h v o d iča i z n o s i p r i b l i ž n o :
0 ,4 mm za p r o f i l n e v o d ič e sa presjekom do 15 nmi2
0 ,6 mm za p r o f i l n e v od iče sa presjekom od 15-55 mm^
0 ,8 mm za p r o f i l n e v o d iče sa presjekom od 55-50 nun^
l , o mm za p r o f i l n e v o d ič e sa presjekom od 50-75
0
Ako je potreb a n v e ć i p r e s je k od 75 mm , nam otavanje ae v r š i sa
dva, t r i i l i v iš e p a r a le ln o s p o je n ih v o d ič a sa presjekom do 75 am^,
U v e ć in i s lu č a je v a i z o l a c i j a v o d iča ne može i z d r ž a t i prenapone i z
medju dva s l o j a z a v o ja , pa se za to izm edju s l o je v a v o d ič a umeće po
sebna e lo jn a i z o l a c i j a , kako je u b1. 4 *6 -0 9 p r ik a z a n o . D e b ljin a s l o j -
ne i z o l a c i j e aa može iz r a č u n a t i ta k o , da se n a jv e ć i n a s tu p a ju ć i i s p i t
ni napon, k o ji p r ilik o m i s p i t i v a n j a nastupa izm edju dva susjedna s l o
ja v o d ič a , p o d i j e l i sa dozvoljen om ja k o s t i e le k t r ič n o g p o l j a obzirom
na probojnu Č vrstoću u p o tr e b ije n o g m a t e r ija la za slo.jn u i z o l a c i j u .
Mehanička č v r s t o ć a s v ita k a se povećava im p re g n ira n je o sa odgova ra
jućim lakovim a. Kod suhih tr a n s fo rm a to ra se u tok u n&m&tanja p o j e d i
n i s l o j e v i mažu cinkovim b j e l i l o m , a c i j e l i s v i tek se jo š n a to p i u
i z o l a c i o n i la k a zatim s u ši u p e ć i ; nakon o v ih o p e r a c ija s v ita k d o b i
va d o v o ljn u č v r s t o ć u , k o ja je coa d v ostru k o v e ća n ego kod a v itk a k o
j i se samo im pregn ira iz o la c io n im lakom.
- 139 -
Kod u ljn ih tran sform a tora Be upo

t r e b l ja v a ju s p e c i j a l n i la k o v i na ba-
k e l i t n o j b a zi sa kojim a se e v l c i im
p r e g n ira ju u vakuumu.
Na stupovim a v e ć ih tran sform a tora
se n a la z i mnogo s v ita k a j a k s ija ln e s i
le mogu b i t i v r lo v e lik e a p o s t o ji i
opaBnoBt od s t a ln ih v ib r a o ij a frek v en
c ije 100 Hz, uzrokovane pogonskom
frekvenoom od 50 Hz; n a r o č it o su 0-
pasn i v e l i k i s t r u jn i u d a r o i, k o je u z
rok u je t e š k i pogon k o ji tra n sform a to
r i n ap a ja ju ( n p r .v a l j a o n i o e ) . Uedju
svioim a se n a la z i mnogo i z o l a o io n lh k o
mada, k o ji vremenom s ta re i gube na
d e b l j i n i ; promjene d e b ljin e su v r lo ma
l e , a l i kod v e l i k i h v is in a namota ipak
d o v o ljn e da d o d je do o la b a v lje n ja na
mota, š t o dov odi do 'n jeg ov og potpunog
ra z a ra n ja . Z ato se p r i k o n s t r u k o iji
si. 4 . 6 - 0 9 tra n sform a tora mora p r e d v id je t i moguć
S vitak sa slojnom iz o la c ijo m n o s t s te z a n ja namota sa v ijo im a , a p r i
m ontaži tr e b a g r ija n je m , sušenjem i
staln im stezanjem namot d o v e s t i u t r a jn o s t a n je . Ako td ove m jere ne
daju punu s ig u r n o s t , p otreb n o je nakon n e k o lik o m jee eol pogona tr a n s
form ator o t v o r i t i i s te g n u ti mu namota. Kod v e l i k i h tra n sform a tora s e ,
ra d i p o s t iz a n ja š to vede s ig u r n o s t i, u g ra d ju ju ja k a p e ra , k o ja s ta ln o
drže s v ita k na stupu pod p r itis k o m .
4.65 I z o l a c i j a namota
Namot1 moraju b i t i I z o l i r a n i m edjusobno, prema je z g r i i prema

k o n s t r u k c iji* I z o l a c i j a mora b i t i dim enzionirana za i s p i t n i napon,
k o ji o d red ju ju p r o p i s i .
Kod u ljn ih tra n sform a tora sa k on cen tričn im namotom, k o j i se sko
ro r e d o v ito u p o tr e b lja v a kod v e lik ih napona, susredu se s l i j e d e ć a
dva t ip ič n a s lu č a ja !
a) I z o l a c i j a u rasporu izm edju donjonaponskog i gornjonaponakog
namota i i z o l a c i j a izm edju visokon ap on skih namota s u s je d n ih f a
za izv rg n u ta je d je lo v a n ju p r ib l iž n o homogenog e le k t r ič n o g po
l j a , pa tr e b a ra ču n a ti samo sa probojnom čvrstoćom iz o l a o i o n l h
s l o je v a . Za u l j e se može grubo ra ču n a ti Ba probojnom čvrstoćom
za i s p i t n i napon sa cca 4»5 • 10* kV/m, j e r s e ip a k mora u ze
t i u o b z ir nepotpuna homogenost e le k t r ič n o g p o l j a ; c i l i n d a r ođ
tvrdog p a p ira podnosi oca 11 • 10^ kY/m. Minimalne d im e n z ije
iz o l a c io n ih razmaka gn i dn namota te razmaka medju fazama
gn namota kod u ljn ih tra n sform a tora su p rik aza n e u t a b e l i 2 .
Kad se s l o j e v i u l j a i tv rd o g p a p ira k om b in ira ju , tad a t r e
ba u z e t i u o b z ir ra s p o d je lu napona na p o je d in e s l o je v e prema
d e b l j i n i i d i e l e k t r i č n o j k o n sta n ti ( v i d i p o g l* 4 * 5 )-
140
T a b e l a 2
Mini malne d im e n z ije iz o l a c i o n i h razmaka
kod u ljn ih tra n sform a tora
Donjonapoueki namot
Napon namota I z o l a c i j a prema etupu I z o la c ija proma jarmu

kV
Redni I s p it n i Razmak O blik i z o l a c i j e Razmak O blik iz o la c ije

mm mm
do 1 5 5 u ljn i kanal kao razmak l e ž i š t a namota od d r -

namota gn va i l i e le k tro k a rto n a
prema jarmu
5 i 6 ie 1 5 12 u ljn i kanal a
io 35 18 cilin d ro m od
l e ž i š t a namota od
15 45 2o tv rd og p a p ira e le k tro k a rto n a
35 85 3o d e b lj* 3 - 6 mm
G ornjonaponski naoot
Napon n a m o -t z o la c ija prema I z o l a c i j a prema I z o l a c i j a medju I z o l a c i j a prema

ta kV namotu dn jarmu fazama gn s t i j e n i k o t la
Redni [ I s p i t Razmak O blik lazmak O b lik Razmak O b lik Razm ak O b lik

ni mm iz o la c ije mm iz o la c ije iz o la c ij e mm iz o la c ij e
6 25 a.5 u ljn i ka 2o l e ž i šta lo u l j n i kanal 25

12 nal s c i - 3o namota od p reg ra 3o u ljn i
lo 55 l in d . od e le k t r o k a r 14
dom od e- kanal
35 05 27 tvrdog pa 6o ton a (d o 6 5o le k t r o k a r - 75
p ir a deblj- kV e v e n t.
od d rv eta ton a debl>
3 - 6 mm 2 - 5 ma
lio 23° 57 u l j n i ka lio l e ž i š t a na 70 u l j n i ka !5 o u l jn i ka
nal 8 c i mota od n al a pre n al e
22o 46o 13o lin drim a lio gradama od pregradama
e lo k t r o -
od e le k - kartona e le k t r o k a n od e le k -
trok a rton a ton a trok arton a
d e b l j . 6 mm
kape od e -
le k tro k a r-
ton a d e b lj
6 ma
0PASK2:
1) Kod d im e n z ija namota pr-.-ma s t i j e n i k o tla n is u u z e ti u o b z ir iz v o d i.
Uz upotrebu veče k o lič in e tvrde i z o l a c i j e , razmak namota gn prema k o-
t l u može b i t i smanjen*
2) Kod rednih napona 6 - 110 kV s p o je v i ee iz v o d e i z p rvog a vitk a
počim aju ći od g o rn je g jarma. Kod napona 220 kV s p o je v i se iz v o d e i z
sredin e namota*
3 i Uz upotrebu p a p irn a tih c ilin d a r a kod 110 i 220 kY, k o j i potpuno po-
punjuju razmak iz a e d ju gn i dn namota i č i j i k r a je v i se n a s t a v lja ju u
kapu,moguće j e znatno sm a n jiti iz o la o io n e razmake namota gn prema namo-
tu dn i jarmu. 2a 4oo kV-tr&nsform.mora se k o n s t r u k c ija i z v e s t i na t a j
n ačin.
b) I z o l a c i j a prema jarmu, g d je ne p o s t o j i homogeno e le k t r ič n o
p o l j e , se mora ra ču n a ti sa ta n g e n cija ln im naponskim napre
zanjima na p o v r š in i i z o l a c i o n i h s l o j e v a , odn« sa k lizn im
pu teviaa za e l e k t r i č n i p r o b o j od namota do jarma* Kod tr a n s
form atora za napone do 60 kY mogu se k l i z n i pu tevi od na
mota do jarma r e la t iv n o la k o o s i g u r a t i . Potrebna d u ljin a
k liz n o g puta, kojom se o s ig u ra v a da ne dod je do p r o b o ja , ra s
te skoro sa trećom p o te n c ijo m napona, kako to p r ik a z u je s l i
je d e ća ta b e la i
Pogonski napon I s p i t n i napon 50 Hz D u ljin a k liz n o g puta

kV kY m
1 2 .5 -
lo 28 3o
3° 7o 75
60 14o 176
lio 230 360
22o 46o n i j e j o š od red jen
38o n i j e o d r e d je n n i j e Još odredJen
D u ljin a k liz n o g puta se o s tv a r u je pomoću razmaka izm edju jarma 1 na

mota; g d je je razmak, k o je g z a h tije v a k l i z n i p u t, o d v iš e v e l i k , ume
ću se I z o la c io n e kape ( v i d i a l« 4 *6- l o ) i tim e o s tv a r u je potrebna
dužina k liz n o g pu ta uz smanjenu u d a lje n o s t izm edju namoxa i Jarma.
Minimalni razmaci izm edju namota i Jarma (aa i l i b ez i z o l a c i o n i h ka
pa) te namota i k o t la su navedeni u t a b e l i 2 «
I z o l a c i j a namota se iz v o d i na dva n a čin a i
a) O stva riv a n je i z l a c i j e u s lo je v im a , k o je s a č in ja v a ju o b ičn o c i
lin d r i i l i kape od tv rd o g p a p ira i u lje * Kako ra s te n a p o n ,ta -
ko ra s te i b r o j c ilin d a r a , j e r v e ć i b r o j c ilin d a r a podnosi ve
ć i napon nego Jedan c ilin d a r sa ekvivalentnom debljinom * Do
50 kY uzima se jedan c i l i n d a r , za 110 kV t r i , a za 220 kV
pet c ilin d a r a * Prema jarmu se i z o l a c i j a produ žu je tzv* kapa
ma od tv rd o g p a p ira , k o je 86 umeću izm edju c ilin d a r a i jarma
ta k o, da osta n e jo š i slob oda n p r o la z rashladnom sredstvu*
Izmedju c ilin d a r a i kapa d o la z e d is t a n o io n i komadi od tv rd o g
p a p ira i l i prešpana, k o ji o d r e d ju ju m edjusobni p o lo ž a j kapa 1
c ilin d r a i u čv rš ću ju namot za jed n o sa iz o l a c ijo m « Takova i z
vedba i z o l a c i j e prikazana Je na s i* 4 « 6 - l o •
b) O stvarivanjem pune i z o l a c i j e u c ije lo m p r e s je k u ra spora pomo
ću p a p ira n a t o p lje n o g u u lju « Ova i z o l a c i j a ima veću probojn u
č v r s t o ć u , pa se za i s t i napon može o s t v a r i t i m anji ra sp or« Lo
ša o sob in a ove i z o l a c i j e j e s p re ča v a n je s t r u ja n ja u l j a , pa se
stv a ra opasn ost od tzv* top llotn og p r o b o ja « Do p o ja v e to p lo tn o g
p r o b o ja d o la z i u s l i j e d p r e v e lik ih d i e l e k t r i č k i h gu bitaka u pu
n o j i z o l a c i j i , k o j i z a g r ija v a ju i z o l a c i j u i s n iž a v a ju time
n je zin u p ro b ojn u č v rs to ću ove do p r o b o ja « Za h la đ je n je se u
takovim s lu č a je v im a moraju p r e d v i d je t i v e r t ik a ln i k a n a li u
samom namotu«
Ovakova i z o l a c i j a d o la z i u o b z ir samo za tra n sform a tore n a jv iš ih
napona; kao p r im je r neka p o s lu ž i s lu č a j 4oo kV tra n sform a tora oa
iz o l a c ijo m prema s i « 4 *6 - 1 1 •
142
t
I
1 G v n p n o p o n s k : nom ot
2 D on/onapom ki nomot
3 Iz o la c io n e k o p «
4 itO to o K M h c il in d r i
5 po*enci/o>n/ pr$tem
6 H e & u fa in a p r e g r a d a
7 Kanaino letvice
4 D / ilo n c / o n e le t v i c e
® L e t i i n e p o d lo g e
V L e i / i m p r s te n /
11 Tiočnt pr^tem
SI. 4 .6 -lo
Sham ataki p r i k a z i z v e d b e i z o l a c i j
u s l o j e v i m a gn i dn namota t r a n s -
fo r m a t o r a
1 - 9c r r l c> nQponski namet

2 - g la v n a iz o la c ija
3 " do n/oo ape n ski nom ot

4 - ttu p
3 ~ forom
SI. 4 .6 -11
S h em atsk i p r i k a z i z o l a c i j e namota
za model t r a n s f o r m a t o r a 4oo kV s a
punom i z o l a c i j o m
- 145 -
4.66 Stupanj i z o l a c i j e
Stupanj i z o l a c i j e (S i) je oznaka stu p a n ja i z o l a c i o n e č v r s t o ć e

tran sform a tora. Stupanj i z o l a c i j e Je od re d je n tjemenom v rije d n o š ću
podnosivog udarnog napona punog v a la p r im ije n je n o g kod i s p it iv a n ja
tran sform a tora udarnim naponom ( v id i p o g l. 6 . 8 , ) , kao i efektivnom
v rije d n o š ću pod nosivog napona pogonske f r e k v e n o ije p r im ije n jo n o g
jednu minutu (v id i ta b e lu 5 «)
Stupanj i z o l a c i j e suhog tran sform a tora je od red jen is p itn im Btra -
uim naponom, kao i is p it iv a n je m in du ciranim naponom« Suhi se tr a n s
fo rm a to ri redovno grade samo za stu p n jeve i z o l a c i j e do Si 24*
Stupanj i z o l a c i j e u ljn o g tran sform a tora je od red jen podnosivim
udarnim naponom punog v a la , kao i is p it n im naponima pogonske f r e
k v e n cije *
N a jv iš i pogonski napon mreže* ^ a jv iŠ i pogonski napon mreže je
n ajveća e fe k tiv n a v r ije d n o s t l i n i j s k o g napona, k o ji se p o j a v lju je
u b i l o kojem trenutku i na b i l o k o jo j t o č k i mreže u normalnim po
gonskim u vjetim a . Ova v r ije d n o s t ne uzima u o b z ir p rola zn e prom je
ne napona zbog sm etnji i n aglog is k lju č e n ja v e lik ih t e r e t a .
Način u zem ljen ja m reže. U ob iča jen i n a č in i u zem ljen ja mrežo mogu
se s v r s t a t i u d v ije grupe:
a) Nultočka mreže iz o l ir a n a i l i sp ojen a B a zemljom preko o t
pora, r e a k ta n c ija i l i sv ita k a za ga šen je ( g a s i l i c a ) , a
n u ltočk a ima u normalnom pogonu p o t e n c ija l ze m lje .
b) N ultočka mreže č v r s t o uzom ljena.
Izb o r stu pn ja i z o l a c i j e . PropiBani stu p a n j i z o l a c i j e je od red jen
n a jv išim dopustivim pogonskim naponom mrože ( v i d i ta b e lu 5) i na
činom u zem ljenja mreže. U koliko n a r u č ila c d r u g a č ije ne o d r e d i, oda
b ir e se onaj stu pan j i z o l a c i j e , k o ji odgovara n ajvišem pogonskom
naponu mreže* Hapon praznog boda na p ojed in im ođvojoim a tran sform a
to ra sm ije p r e l a z i t i o d g o v a ra ju ći n a j v i š i d o p u s t iv i pogonski napon
mreže a da zbog toga n i j e potrebno o d a b ra ti s l i j e d e ć i v i š i stu p a n j
i z o l a c i j e i l i p o v i s i t i is p it n e napone*
Osnov za o d r e d jiv a n je is p it n ih napona je n a j v i š i d o p u s t iv i p o
gonski napon mreže odnosno stu pan j i z o l a c i j e . Ako pogonski napon
mreže p r e la z i n a j v i š i d o p u s tiv i napon, iB p itn e napone treb a od re
d i t i prema s lije d e ć e m stupnju i z o l a c i j e . I u s lu č a ju kad su pogon
ski u v je t i v r lo o š t r i (n p r .s m je š ta j tra n sform a tora na m jestu ja k o
izloženom d je lo v a n ju grom a), preporu ča se o d a b ra ti v i š i stu p a n j i z o
l a c i j e , i to za 1 i l i v iš e stu pn jeva iznad p r o p is a n o g .
Stupanj i z o l a c i j e ozn a ču je se kratioom S i, iz a k o je s l i j e d i b r o j
stu p n ja , a o v a j b r o j j e id e n tič a n izn oeu n a jv iš e g d o p u s tiv o g pogon
skog napona mreže u kV. Ako j e mreža č v r s t o u zem ljen a , d od a je se
jo š s lo v o Me" .
Kod mreža, č i j i n a j v i š i pogon ski napon ne p r e la z i 7 2 ,5 kV , bez
o b z ir a kakav je n ačin u zem ljen ja n u lto čk e mreže i n u lto čk a t r a n s fo r
matora (ako p o s t o j i ; , stu pa n j i z o l a c i j e namota je puni a i z o l a c i j a
namota podjednaka*
Kad n a jv iš i pogonski napon mreže p r e la z i 72 ,5 kV, p o s t o je d v ije
r a z l i č i t e v rs te stu p n ja i z o l a c i j e :
• 144
a ) smanjeni, stu p a n j i z o l a c i j e
b ) puni stu p a n j i z o l a o i j e
I z o l a c i j a namota od k r a ja na s t r a n i n u lto č k e do k ra ja na s tr a n i
l i n i j e , kod svakog od n avedenih dv aju stu p n je v a i z o l a c i j e , može
b i t i izv ed en a &ao podjednaka i l i kao postepen a«
a) Smanjeni stu pa n j i z o l a o i j e tr a n s fo rm a to ra je d o z v o lje n u
onim onim s lu č a je v im a , kad za v rije m e p oja va n a s t a lih zbog ukap-
ča n ja , zemnog s p o ja i l i d ru gih pogon skih s m e tn ji, n a j v i š i
e f e k t iv n i napon izm edju s t e z a l j k i tra n sform a tora i zem lje
kao i prenaponBke z a š t i t e i zem lje na p r e la z i 80 % l i
n ijs k o g napona«
Smanjeni se stu p a n j i z o l a c i j e može p r im je n it i kod č v r -
Bto u zem ljen lh m reža, t j « kod m reža, g d je se u p o tr e b lja v a
odvodnik prenapona za 00 % s tu p n ja i z o l a c i j e «
Smanjeni stu p a n j i z o l a c i j e se može da k le p r im je n it i,
kad s v i tr a n s fo r m a to r i u m reži im aju namote s p o je n e u z v i
jezd u i d ir e k tn o vezan e na mrežu, dok su n u lto čk e č v r s t o
u ze o lje n im 1 u s lu č a ju kad đb izm edju n u lto čk e tran sform a
t o r a i ze m lje n a la z i je d n o z a v o jn l s t r u jn i tra n s fo rm a to r.
Kad s t r u jn i tr a n s fo r m a to r ima v iš e z a v o ja , potrebno je
i s p i t a t i posebno ovakav s lu č a j*
Kad p o je d in i namoti tr a n s fo rm a to ra nemaju č v r s t o u zem lje-
n© n u lto čk e i l i su namoti s p o je n i u t r o k u t , smanjena se i z o
l a c i j a mole p r im je n it i u k o lik o su is p u n je n i u v j e t i , da kod
s v ih pogon sk ih prom jena n a s t a lih ukapČanjem, terećen jem i
iskapč&njsm mreže mora om jer n u lte re& k ta n oije prema d i
r e k t n o j r e a k t a n c iji b i t i manji od 3r a om jer n u lto g o t
p o ra prema d ir e k t n o j r e a k t a n c iji m anji od 1 , sve proma
tra n o ea g le d ič t a l i n i j s k i h s t e z a l j k i «
b) Puni stu p a n j i z o l a c i j e se mora u p o t r i j e b i t i u svim s lu č a
jev im a , g d je n i j e dopušten smanjeni stu pa n j i z o l a c i j e p r e
ma t o č k i a)*
J e d n ofa zn i tr a n s fo r m a to r i za tr o fa z n u mrežu. Jedn ofazni t r a n s fo r - ••
a a t o r i , p r e d v id je n i da č in e t r o fa z n e gru pe, moraju im ati stu pan j i z o
l a c i j e k o j i odgovara načinu u z e m lje n ja i n ajvišem dopustivom pogon
skom naponu tr o fa z n e m reže, b e z o b z ir a na v r s t s p o ja te grupe ( t r o
kut i l i z v i je z d a ) .
P ro p is a n i stu p a n j i z o l a c i j e za namote i provodn ike kao i p r ip a d
n i p o d n o s iv i naponi pogonske f r e k v e n c ije i p o d n o s iv i udarni n ap on i,
navedeni su u t a b e l i J« Navedeni i s p i t n i naponi za namote u s k la
du su sa is p it n im naponima za n u tarn ju I z o l a o i j u , a i s p i t n i naponi
p rovod n ik a u skladu su sa is p it n im naponima za van jsku i z o l a c i j u
prema JUS p ro p isim a .
P o d n o s iv i naponi n avedeni u t a b e l i 3 p r im je n ju ju se na d o v rš e
ne i dob ro sušene tr a n s fo r m a to r e , is p i t i v a n e u r a d io n ic i p r o iz v a -
d ja č a .
Kod s tu p n je v a I z o l a c i j e do u k lju č iv o S i 7 2 ,5 » p r e d v id ja se
samo puni s tu p a n j i z o l a c i j e , dok za stu p a n j i z o l a o i j e S i 125 puni
i sm anjeni stu p a n j i z o l a o i j e « Kod s tu p n ja i z o l a o i j e Si 245 ne
p r e d v id ja se puni stu p a n j i z o l a c i j e , j e r su mreže ovog s tu p n ja r e
dovno Č vrsto u zem ljene«
145
P od n osivi napon pogonske f r e k v e n o ije je r a z l i č i t za namot i p r o

vodnik tra n s fo rm a to ra , dok je p o d n o s iv i napon punog udarnog vala
za namot i provodnik jednak.
Kad tra n sfo rm a to r n ije d o v o ljn o z a fitić e n , može se p ok a zati po
treba da se odabere v i ž i stu p a n j i z o l a c i j e .
T a b e l a 5
P ro p is a n i s tu p n je v i i z o l a c i j e
tra n sform a tora
3odno8iv± napon pogon ske f r e k v e n c ije P od n osiv i

Ha jv iS i k roz 1 mi nutu udarni
Stupanj dop u sti vi kV ( e f . ) napon
i z d a c i je napon
Nameti P r o v o d n ici punog
mreže vala
(N utarnja i z o l a c i j a ) Vanjska i z o l a c i j a )
kV 1 /5 0
Puni Smanjeni Puni Smanjeni
kV (ma*)
stu pa n j i z o la c i je stu p a n j i z o l a c i j e
Si },6 5 ,6 16 - 21 - 45 -
Si 7 ,2 7 ,2 22 - 27 - 60 -
Si 12 12 28 - 35 - 75 -
Si 24 24 50 - 55 - 125 -
Si }8 }S 70 - 75 - 110 -
Si 7 2 ,5 7 2 ,5 140 - 140 - 325 -
Si 1 2 } 12} 230 - 230 - 550 -
Si 123 a 12} - 185 - 185 - 450
Si 24.5 s 245 - 395 - 395 - 900
4.67 Faktor p u n jen ja bakra
Odnos izm edju z b r o ja s v ib p r o s je k a č i s t o g bakra gn i dn namota

i p r e s je k a p r o z o ra se zove f a k t o r p u n je n ja bakra a ozn ačava se sa
On je d a lek o n iž i od fa k t o r a p u n je n ja Ž e lje z a , j e r kod bakre
nih nam otaja v e l i k i d io p r e s je k a p r o z o r a zauzim aju i z o l a c i o n i r a z
maci .
kko se uzme u prom atranje t qu kod malog n iskon apon skog t r a n s fo r
m atora, k o ji ne z a h t ije v a sk oro nikakovu i z o l a c i j u a ima namote i z v e
dene i z o k ru g lo g v o d ič a , d o b ije ee samo ra d i ok ru g log o b lik a v o d iča
fa k t o r p u n je n ja :
= 0 ,7 9
146
t j . gubi se na p re sje k u 2156. Ako se uzme n a jt a n ja i z o l a c i j a sa p r i

rastom od 0 ,1 6 mm na v o d iču sa promjerom 1 ,5 mm, tada s© samo
u s l i j e d i z o l a c i j e v o d ič a d o b iv a f a k t o r p u n je n ja :
t j . gubi d a l j n j i h 18# na p r e s je k u . Na i z o l a c i j u izm edju namota i

izm edju namota i je z g r e , k o ja i kod n iskon apon akih tra n sform a tora
mora b i t i d im enzionirana za i s p i t n i napon od 2 kV, se gubi najma
n je oca 15 - 20 % p r e s je k a p r o z o r a , kora ee u 2e t i u o b z ir da po
s t o j i r a z lik a izm edju t e o r e t e k o -g e o m e t r ija k i iz r a č u n a to g i stva rn o
p r a k t ič k i d o s t iz iv o g fa k t o r a p u n je n ja ; ova r a z li k a oduzima barem
5 - 10 % od p r e s je k a p r o z o r a .
Ako se s v i , ovako grubo d ob iv en i p o je d in a č n i f a k t o r i p u n jen ja
pomnože, d o b iv a se fa k to r p u n je n ja bakra kod o k ru g lo g v o d iča
- 0,79 0,62 0, 6 5 - 0,95 = 0,52 8
Na p r e s je k u p ro zo ra ee dakle gubi najm anje 50 % .

Faktor p u n jen ja bakra uglavnom o v i s i o v e l i č i n i tra n sform a tora
i o v e l i č i n i napona, za k o j i je tra n s fo r m a to r g r a d je n .
Povećavanjem snage tr a n s fo rm a to ra sve manje d o la z i do iz r a ž a ja
p r e s je k k o ji zauzim aju i z o l a c i o n i razmaci izm edju namota i izm edju
namota i je z g r e ; m e d ju tia , kako r e d o v ito sa snagom ra s te i napon
tr a n s fo rm a to ra , pov eća va ju ee i a p solu tn e v r i j e d n o s t i i z o l a c i o n i h
razmaka, t e se može p r a k t ič k i z a k l j u č i t i da je nemoguće p o s t i ć i
b o l j i fa k t o r p u n jen ja od 0 ,5 » kod v iS ih napona i m anjih snaga
opada čak is p o d 0 ,1 .
Za svak i p o je d in i s lu č a j se p r i p r o je k t ir a n ju o d r e d ju je f a k t o r
p u n je n ja bakra, a l i za p r ib liž n u p ro cje n u može p o s l u ž i t i ta b e la 4*
T a b e l a 4
F a k to ri p u n je n ja bakra za tr a n s fo r m a to r e r a z l i č i t i h
snaga i napona
147
4 .7 Kotao
4.71 O pćenito
Skoro se s v i tra n sform a tori sn a ge, od n e k o lik o kVA pa do n a j v i

ših Bnaga, grade kao u l j n i tr a n s fo r m a to r i, pa im je k ota o jedan od
g la vn ih Bastavnih d i j e l o v a .
Kotao u Širem sm islu obuhvaća: k ota o ta s m je š ta j u l ja , pok lop a c
sa provodnim iz o la t o r im a i k on zerv a tor ( v i d i e l . 4 .7 * 0 1 ).
A ktivni d io tra n sform a to
ra , t j . je z g r a sa nametom,
je r e d o v ito u čv ršćen sa p ok lop
cem ta k o, da as moše pomoću
u šio a na pok lop cu zajedn o sa
njim i z v a d i t i i l i s t a v i t i u
k o ta o . A ktivn i d io t r a n s f o r
matora je sa v ijc im a teko
u čvršćen na p o k lo p a o , da p r i
s t a v lja n ju u k ota o je z g r a
s je d a na dno k o t la u i s t i Čas
kad poklop ao p r i l i j e i e na
p r iru b n io u . Time se n a jv e ć i
d io teZ llle a ktivn og d i j e l e
p r e n o s i neposredno na dno
k o t la , odnosno na p o s t o l j e
tra n s fo rm a to ra , pa se p o k lo
pao i k ota o ne moraju dimen
z io n i r a t i za c i j e l u te ž in u
ak tiv n og d i j e l a tran sform a
to r a .
Radi o p a s n o sti od p o ž a ra ,
a i ra d i sm anjenja g r a d je v in -
sk ih tr o š k o v a , n a s t o ji s e ,
g d je god Je moguće, u ljn e
tran sform a tore p o s t a v l ja t i
na slobodnom , otvorenom p r o
s to r u . T ran sform a tori za po
s t a v lja n je na slobodnom p r o
s to ru se r a z lik u ju u k on stru k
c i j i od tra n sform a tora za po
s t a v lja n je u g r a d je v in s k i za
tv oren e o b je k te samo po i z
v ed bi provod n ih i z o l a t o r a .
S I. 4.7 *02 p r ik a z u je odgova
r a ju ć i provodn i i z o l a t o r
tra n sform a tora za p o s t a v lja
n je u slobodnom p r o s to r u
i provodn i I z o l a t o r tr a n s
form a tora za u n u ta rn ji
S I. 4 .7 -0 1 s m je š ta j. I z navedene B li-
S astavn i d i j e l o v i k o t la u ljn o g ke Ja v i d l j i v o da se p r o
tran sform atora vodni i z o l a t o r i za u n u ta rn ji
a) kotao za u l j e
b ) pok lop ac sa provodnim iz o la t o r im a
c) k on zervator
148 -
i v a n j s k i s m je S t a j
r a z l i k u j u samo po
v e l i č i n i i po b ro
ju r e b a r a .
Provodni i z o l a t o r i tra n sform a tora

a) za v a n jsk i sm jeS ta j
b) za u n u ta rn ji sm jefitaj
4.72 Kotao sa p o s t o lje m
Kod tra n sform a tora za snage veće od 00a 50 kVA se r e d o v it o t r a

ži da budu p r e v o 2i v i na v la s t i t im kota čim a . Na v eće tran sform a tore
se p o s t a v lja v r lo č e s t o 2 a h tja v za mogućnost p rem ješta n ja k ota ča za
p o p re čn i i uzdužni pravac k r e t a n ja .
P o s t o lje mora b i t i tako dim en zion ira n o da s im e tričn o p r e n o s i svu
te ž in u tra n sform a tora na kotače*, ono Je o b ič n o s a s t a v lje n o i z una
krsno s lo ž e n ih ž e l j e z n i h p r o f i l a .
Kotao za s m je š ta j u l j a ima g la v n i zadatak da n o s i u l j e i da p r o
vodi to p lin u i z tra n sform a tora u o k o ln i z ra k ; iznim ku Čine t r a n s fo r
m atori v e ćih snaga, k o ji im aju p r ig r a d je n e i l i o d v ojen o p o s t a v lje n e
h la d n ja k e , k o ji odvode t o p lin u i z u l j a b i l o u o k o ln i zrak b i l o u r a s
hladnu vodu.
Kod zračno g h l a d j a n j a u l j n i h t r a n s f o r m a t o r a do snage coa $ 0 kVA
d o v o l jn o je p r i r o d n o h l a d j e n j e g l a t k e v a n j s k e p o v r š i n e k o t l a , kako
to p r i k a z u j e s i , 4 . 7 - 0 3 *
Povećavanjem d im e n z ija , odnosno snage tr a n s fo r m a to r a , ra stu g u b i
c i a time i potrebn a rashladna p o v rš in a . Dok g u b ic i ra stu sa trećom
p o te n c ijo m , rashladna p o v rš in a ra s te samo sa drugom p o te n c ijo m p r o
mjene lin e a r n ih d im e n z ija , pa Be rashladna p o v rš in a s t r a n ic a k o tla
149
Si.4.7-05 SlA.i-oe
r v s f ilo & t * p o v r i i n t ko tla
T r a n s fo v o tc r Jo p n g r a d j t n i *i c r j t v i m a t a p > y t č a r y 0
150 -
mora r e la t iv n o p o v e z a ti b i l o izvedbom sa reb ra stim lim ovim a ( v i d i

s i . 4 . 7 - 0 4 ) , b i l o izvedbom sa c ije v im a prema s i . 4 *7 -0 5 i 4 .7 -0 6
i l i pak prigradn jom r a d ija t o r a , k o j i su je d n a k i r a d ija to r im a za cen
tr a ln o g r i j a n j e p r o s t o r i j a i l i su im v r lo s l i č n i po iz v e d b i, k o ja
je p r ila g o d je n a s p e c ifič n im u v jetim a g ra d n je i rada tr a n s fo rm a to ra .
Kod j o š v e č ih snaga, od oca 10 000 kVA na v i š e , povećava se
iz d a š n o s t ra sh la d n ih p o v rš in a v e n t ila c ijo m ; kod tra n s fo r m a to r a na
s i . 4 .7 -0 6 se može is p o d s lo g a c i j e v i p o s t a v i t i n e k o lik o v e n t ila t o r a
da t j e r a ju ra sh la d n i zrak prema g o r e , pa će se time p o s p j e š i t i odvod
t o p lin e ; na s i . 4.7 *07 je prik aza n jo š jed a n n ačin h la d je n ja u lja
v e n t ila c ijo m ; na k otao su p r ig r a d je n i poBebni h la d n ja c i u l j a , kroz
k o je pušu v e n t i l a t o r i .
Kod v e ć ih i n a jv e ć ih tra n sform a tora se h la d je n je u l j a , ra d i ma
nj i h tr o š k o v a , rado p rov od i pomoću rashladne vode ( v i d i e l . 4 . 7 - 0 0 ) ,
a/.o to u v je t i rada i p o s t o ja n ja rashladne vode om ogućavaju. U ta k o
vim s lu ča je v im a je potrebna p r i s i l n a c i r k u l a c i j a , k o ja se provod i
pomoću p oseb n ih u ljn ih c r p k i, k o je su za jed n o sa elek trom otorim a u-
g ra d je o e u kru gotok u l j a . Da b i se vodeni h la d io n ik b ez p rek id a po
gona mogao povremeno č i s t i t i od n e č is t o ć a k o je donaša voda, p r e d v i-
d ja ju se d v ije kompletne g a r n itu r e h la d n ja k a .
Rashladne naprave se o b ičn o p r ig r a d ju ju na k o ta o , tako da ea
transform atorom čin e kompletnu c j e l i n u . Kod v e lik ih je d in i c a se na
i l a z i i na r je š e n je u kojem su ra sh la d n i u r e d ja j i p o s t a v lje n i odvo
jen o od tr a n s fo rm a to ra , kako je na s i . 4 .7 -0 9 p rik a z a n o.
Kod ra sh la d n ih u r e d ja ja sa v e n tila t o r im a n a il a z i se i na r j e š e
n je automatskog ukapčanja i is k a p ča n ja v e n t ila t o r a u času kad tem
p e ra tu ra u l j a p r e d je odredjen u g r a n ic u . U takovom s lu č a ju može
tra n s fo rm a to r p o d n o s it i n pr. 80# t e r e t a bez rada v e n t ila c io n o g
u r e d ja ja , pa se time Š tedi e n e r g i ja , k o ja b i se u t r o š i l a na pogon
v e n t ila t o r a za vrijem e u kojem h la d je n je v e n t ila t o r im a n i j e p o tre b n o .
K otao, odnosno s t i j e n e k o t l a se d im e n z io n ira ju tako da podnose i
p r i t i s a k u l ja p r i tr a n s p o r tu , a t o je n ajm anji z a h tje v k o j i bezu
v je t n o mora b i t i is p u n je n . Kod m alih tra n s fo r m a to r a sa reb ra stim
lim ovim a je d o v o ljn a d e b ljin a lim a od 0 ,6 mm, pa da o v a j z a h tje v
bude is p u n je n . Za veće tr a n sform a tore p otreb n e su s l i j e d e ć e d e b ljin e
s tije n k ii
za 100 kVA 1 mm
za 250 kVA 1 ,2 mm
a kod p rim jen e h la d je n ja sistem om c i j e v i p o tre b n a d e b ljin a e t i je n k i
k o t la iz n o s i 4 mm, a d e b ljin a s t i j e n k e o i j e v i 1 ,5 mm.
Kod tra n sfo rm a to ra za n a jv iš e napone (od 110 kV na v i š e ) p o s ta v
l j e n o je p r a v ilo da k ota o mora p o d n o s it i vakum. Ovim je omogućeno
č iš ć e n je u l j a od v la g e pod vakumom na m jestu p o s t a v lja n ja t r a n s fo r
matora a ne samo ut v o r n i c i . Naime, kod m anjih tra n s fo r m a to r a za na
pone do 55 kV je d o v o ljn o da se vakum d r ž i u samom u r e d ja ju za
Č iš će n je u l j a , dok kod v e ć ih tr a n s fo rm a to ra v i š i h napona se mora i
k ota o s t a v i t i u vakumsko s t a n je . Z a h tje v , k o j i t r a ž i da k ota o mora
p o d n o s it i vakum, je mnogo t e ž i nego b i se u p r v i Čas moglo p o m i s l i t i '
Na svaki m2 ravne p o v cš in e mora k ota o i z d r ž a t i p r it is a k od 10 000 kp
pa lim mora im ati d e b ljin u od najmanje 8 mm sa kosturom od
te š k ih Č e lič n ih p r o fila #
- 151 -
su 4 .7 - o7
T r a n s f o r m a t o r sa p r i g r a d j e n i m h l a d n j a c i m a u l j a h l ađ jenog
zrakom pomodu v e n t i l a t o r a
S I . 4 .7 -o S
Tra nsform ator sa p r i g r a d j e -
nim h lad n ja cim a u l j a k o j e
se h la d i pomodu vode
- 152 -
S I. 4 . 7-09
Odvojeno p o s t a v lja n je ra sh la d n ih u r e d ja ja tra n sform a tora
Dodje l i do v e će g kvara u namotu nogu ae velik om brzinom r a z v i ja

t i p l i n o v i , k o ji n ag lo s tv a r a ju p r e t la k . a o v a j može d e fo r m ir a t i ko
t a o . Z ato n ek i k o n s tr u k to r i p r e d v id ja ju ispufine o i j e v i v e će g p r o -
B je r s z a b r t v lje n e u ljn im papirom ta k o , da u s lu č a ju p r e t is k a u l j e
pod p ritis k o m i s t i s n e p a p ir i p lju s n e k roz c i j e v n a p o lje . Većinom
se ip a k ovakove izv e d b e ne ra d e , j e r b u k o t l o v i v e l i k i h tran sform a
to r a io n a k o , ra d i v e ć o p is a n o g z a h tje v a za od rža v a n je vakuma, d o v o l j
no ja k i da iz d r ž e p r e t la k , a kod m anjih tr a n s fo rm a to ra v r lo r i j e t k o
d o la z i do tako v e l i k i h p r e t is k a , k o j i b i m og li o S t e t i t l k o ta o .
kod iz r a d e k o t la tr e b a i n a t i na umu da j e t o p l o u l j e vanredno
p ro d o rn o , pa se k ota o u opće ne može i s p i t a t i na n epropu enost pomoću
vode pod tlakom (S to b i b i l o n a j je d n o s t a v n ij e ) , nego Jedino sa to p lim
u ljem pod tlakom , k otao k o j i d r ž i vodu pod tlakom može jo S u v ije k pro
p u š ta t i to p lo u l j e .
kod v e ćih napona je n a r o fiito važno da bude o s tv a re n a potpuna č i
s to ć a u n u tra S n jo s tl k o t l a . Ha lim u ne sm ije b i t i n ik a k o v ib o k s id n ih
i l i b i l o k o ji h n e č is t o ć a , k o je b i se p r ilik o m s t r u ja n ja u l j a mogle
o d lJ u S t it i i p r e n i j e t i u u n u tra S n jost namota t e time u z ro k o v a ti te S -
k i kvar u tra n sfo rm a to ru . O vaj z a h tje v se p o s t a v lja i na unutraSnje
povrSin e ra sh la d n ih c i j e v i , t j . na p ov rS in e k o je o p la k u je u l j e p r i
likom c i r k u l a c i j e , kod iz r a d e k o tlo v a i ra sh la d n ih u r e d ja ja ovom p r o
blemu tre b a p o s v e t i t i o s o b it o mnogo p a ž n je .
Ha svakom k o tlu tr e b a p r e d v i d je t i na najnižem m jestu mogućnost za
is p u s t u lja i m jesto za u z e m lje n je k o t l a , k o je mora b i t i po p r o p is u
ozn ačen o, kako to s i . 4 . 7 - 0 } p r ik a z u je .
- 153
4 , 73 Poklopac
G orn ji n ivo u l ja Jo od re d je n kon zerva torom , pa se u l j e u k o tlu

n a la z i u v ije k pod iz v je s n im pretiskom * Z ato p ok lop a c na k o tlu mora
b i t i dobro z a b r t v ije n , Izm edju p r ir u b n ic e k o t la i p ok lop ca ob ičn o
8e s t a v l j a b rtv a od p lu ta i l i um jetne gume (buna-gum a), k o ja pod-
n oei u l je (običnu gumu u l j e n a g r iz a ) . V i j c i , k o j i s p a ja ju pok lop a c
S I . 4 * 7 -lo
l»ačin b r t v lje n ja s p o ja k o t la sa D eform a cija p o k lo p ca k o t la
poklopcem kod m alih tran sform a zbog pogre&ne k o n s t r u k c ije
to r a
sa kotlom moraju b i t i d osta gu sto r a z m je š te n i, kako b i i na s r e d in i

izm edju n jih b r t v i l o b i l o jako stegn u to i time b r t v l je n ja potpuno
o s ig u ra n o , Oaim to g a , tre b a p r iru b n icu k on stru k tivn o tako r i j e š i t i ,
da se p r it is a k v ija k a podjednako pren ese na c i j e l u p ov ršin u b r t v e ,
kako je to za male tra n sform a tore na s i « 4 « 7 - lo prik aza n o« Važnu
u logu p r i tome ig r a o k r u g li p r o f i l (na e l« 4 « 7 - lo označen sa " a ” )
p riv a re n na v a n js k i rub p o k lo p ca ; b ez ovog p r o f i l a b i , p r e tje r a n o
c rta n o , d o b i l i i z v i j a n j e p o k lo p ca i p r ir u b n ic e k o t l a prema s l i c i
4*9-11 i l i b i m ora li jako p r e d im e n z io n ir a t i poklopac da do to g a ne
d od je «
S I . 4*7-012 S i , 4*7-13
O blik pu tu ju ćeg tra n sform a tora O b lik tra n sform a tora za
e le k t r ič n e p e ć i
- 154 -
Provodni i z o l a t o r i se r e d o v ito p o s t a v lja ju na p ok lop a c) iznimku

Sine p u tu ju ć i tr a n s fo r m a to r i i tr a n s fo r m a to r i za e le k t r ič n e p e ć i .
Kod p u tu ju ć ih tra n sform a tora se i z o l a t o r i p o s t a v l ja j u prema s i .
4 . 7 - 12, kako ih se p r i tr a n s p o rtu ie lje z n io o m r a d i ž e lje z n ič k o g
p r o f i l a ne b i t r e b a lo s k i d a t i . Ako se ž e l i ra d i v e lik ih s t r u ja kod
tra n s fo r m a to r a za e le k t r ič n e p e ć i š t e d j e t i na d u l j i n i s p o jn ih vodo
v a , provodn i i z o l a t o r i se p o s t a v lja ju na s tr a n io u k o t la prema e l .
4 . 7 - 13-
Kođ tra n s fo r m a to r a za v r lo
v e lik e s t r u je tr e b a im a ti na umu
da b i one u ž e l j e z n o j p l o ć i , na
k oju se p o s t a v lja ju provodn i i z o
l a t o r i , p rou zrok ov a le ja k i iz m je
n ič n i m agnetski to k i tim e v i s o
ke g u b itk e v r t lo ž n ih s t r u ja . Zato
se u takovim s lu č a je v im a moraju
p rovod n i i z o l a t o r i s v ih fa za p o
s t a v i t i na nem&gneteku p lo č u , ko
ja se tek sa od g ova ra ju ćim b r t -
v lje n je m u č v r š ć u je na p ok lop a c
i l i s t r a n ic u k o t l a , kako to p r i
kazu je s i . 4 .7 -1 4
S I . 4 .7 -1 4
P o s t a v lja n je provodn ih i z o l a t o r a kod
tra n sfo rm a to ra za v e lik e s t r u je
Na pok lop ou tra n sform a tora tr e b a

p r e d v i d je t i udubinu prema s i . 4 .7 -1 5
za s m je š ta j term om etra, k ojim se
m je ri tem peratura u l j a iep od p o k lo p
ca.
4 .7 4 K onzervator
P ro b o jn a č v r s t o ć a u l j a z a v is i n a j
v iš e od s a d rž a ja v la g e u njemu. 0 , o l
v la g e u u lju s n iz u je probojn u č v r s t o
ću od 13o kv/cm na 5o kV/cm (m jereno
izm edju ku gala p rom jera 12,5 mm sa
razmakom od 5 mm).
T o p lo u l j e Je mnogo v iš e h ig r o s -
kopno od h lad n og . Z ato se u g ra d n ji
u ljn ih tra n sfo rm a to ra r e d o v it o upo
t r e b l ja v a ju k o n z e r v a t o r i, k o j i su p r e
ma s i . 4 .7 -1 6 sa r e la t iv n o tankom
c i j e v i vezan i sa kotlom ta k o , da ne
p o s t o j i term oa ifon sk a c i r k u l a c i j a u -
i j a , pa ia k o je u l j e u k o tlu t r a n s fo r S I. 4 .7 -1 5
S m je š ta j term om etra na
matora t o p l o , u l j e u k on zerva toru ob-
p ok lop cu tr a n s fo rm a to ra
t a j e h la d io .
U lje se kod z a g r ija v a n ja r a s te ž e za 0 ,8 % svog volumena kod p r o
mjene tem perature za 1 °C , P o š to promjene tem perature u l j a iz n a š a ju
cea 100 C, mora volumen k on zerv a tora I z n o s i t i najm anje 10 % od
- 155 -
ukupnog volumena u lja u h la d

nom sta n ju .
U konzervatoru d o la z i zrak
u d o t ic a j sa hladnim u ljem .
Kako b i se š t o b o l j e s p r i j e
č i o u laz v la g e k roz kon zer
v a t o r , p o s t a v lja se kod v e ćih
tran sform atora u dovodnu c i j e v
zraka d e h id r a to r ( v id i s i .
4 .7 - 1 6 ) . To Je posuda sa kemi
k a lija m a k o je su jako h ig r o -
skopne i oduzim aju zraku svu
vlagu p r i j e u la za u konzerva
t o r . Obično se u p o tr e b lja v a
S ilic a g e l (SiOa u jako po
roznom o b lik u ) , k o ji može u-
p i j a t i vlagu u izn o su od 1/ 3
Bvoje t e ž in e . S i l i c a g e l u su
hom sta n ju ima plavu b o ju , a
kod n av la žen ja poprima sve
v iš e ru žiča s tu b o ju , tako da
mu se može na oko o c ije n it i za
s ić e n je vlagom , i time i s t r o
še n o s t) u tu se svrhu p la š t
d e h id ra to ra mora n a p r a v it i i z S i . 4 -7 -1 6
s t a k la . S i l i c a g e l se može r e P r ik lju č a k k on zerv a tora sa
g e n e r ir a ti sušenjem , t j . g r i kotlom tra n sform a tora
janjem i time v iš e pu ta upo-
tr e b iti.
Kod iz r a d e k on zerv a tora se mora pa
z i t i da c i j e v , k o ja vod i i z k o t la u
k on zerv a tor, ne svršava odmah na u lazu
u k o n zs rv a to r, nego se za k o j i cen tim e
ta r p r o d u l j i , kako t o p r ik a z u je s i .
4 .7 -1 6 ) tim e se a p rije S a v a da even tu
a ln o kondenzirana voda sa dna kon zerva
to r a ne u la z i u sam k o ta o .
K onzervator mora b i t i oprem ljen sa
pokazivačem n iv o a u l j a i sa oznakom
S I. 4 .7 -1 7 potreb n e v is in e n iv oa u l j a kod o d r e -
Pokušaj o d v a ja n ja u l j a od d jen e tem perature.
zraka gumenom membranom 13 ra zv o ju teh n ik e g ra d n je t r a n s fo r
1. Transform ator matora ima p ok u ša ja potpunog o d v a ja n ja
2. K onzervator u l j a od zraka. Z a n im ljiv je pokus sa
3. Gumena membrana gumenom membranom prema s i . 4 .7 -1 7
4. Gumena membrana kod maks.
n ivoa u lja
3 , Gumena membrana kod minim.
4 .8
n iv o a u l ja
Gotovo i s k l j u č i v u u p otreb u u l j a
kao rashladnog i iz o la c io n o g s red stv a u g r a d n ji tr a n s fo r m a to r a omo
gućavaju n jegove osnovne p r e d n o s ti i
a) iz d a š n o s t p r i h la d je n ju konvekoijom ra d i v e lik e s p e c i
f i č n e t o p lin e
( » u l ja = 0,4 3 k c a lA g 0 C = 1883 * s /° C kg) i
b) v is o k a p rob ojn a č v r s t o ć a .
- 156 -
U lje v r lo rado p o d l i je ž e kem ijskim promjenama k o je su poznate pod

nazivom " s t a r e n je u l j a " } ovo s ta r e n je j e t o b rže Sto je v iš a tempera
tu ra u l j a . Starenjem se m ije n ja ju f i z i k a l n a s v o js t v a u l j a , a time mu
se smanjuje sp osob n ost o d v o d je n js t o p lin e «
P robojn a č v r s t o ć a u l j a o v i s i uglavnom o e&drž&ju v la g e 1 o sa drža
ju n e č is t o ć e « Č iš ć e n je u l j a od n e č is t o ć a i vode se v r š i f i l t r i r a n je m
i c e n tr ifu g ir a n je m , dok se vla g a o t k la n ja z a g rija v a n jem (su šenjem ).K od
to g a j e va žn o, da tem peratura u l j a na nijednom m jestu ne sm ije p r e ć i
tem peraturu od 110°C, j e r b i se in a če u l j e b rzo k v a r ilo « Prema t o
me i g r i j a ć a t i j e l a ne sm iju im ati na s v o j o j p o v r š in i veću tem peratu
ru od navedene. Z ato se kod norm alnog zra čn og p r i t i s k a te š k o l z u lja
i z v l a č i v la g a , pa Je p otreb n o su šen je v r š i t i pod Što većim podtlakom .
Z ato kod tra n sform a tora za napone od 110 kV na v iš e tr e b a s u š i t i
n a j p r i j e namot i je z g ru pod vakumom od najm anje 4 t o r r a a p o s l i j e
t o g s u še n ja te k n a p u n iti k ota o sa iBuSenim u ljem i ponovno p r o v e s t i
s u š e n je c i j e l o g tra n sform a tora pod vakumom, dok se ne p o s tig n e d o v o lj
na p ro b o jn a Č vrstoća «
Po VDE p rop isim a t r a ž i se za novo u l j e p r o b o jn a č v r s t o ć a od 125 kV/ca,
a k»d tra n sfo rm a tora u pogonu najm anje 80 kV/om. Kod popravaka, kod
k o jih se i z u l ja va di je z g r a sa namotom, tr e b a je z g r u , nakon sk id a n ja
namota k o j i je u kvaru, odmah v r a t i t i n a tra g U u l j e , j e r je z g r a brzo
u p ije vlagu i z zra k a , a vla gu je v r l o te š k o l z je z g r e i z v u ć i sušenjem .
Jezgre i namotl n a t o p lje n i u ljem s e , ra d i p r e v e lik o g r a z v ija n ja u ljn ih
p a ra , moraju s u š i t i samo u u l j u , a au šen je može t r a j a t i i m jesec dana,
dok se sva v la g a iz v u č e i z n jih « O bično se d og a d ja da se kod su šen ja
doduše d o s ta b rzo p o s tig n e z a d o v o lja v a ju ć i r e z u lt a t obzirom na p r o b o j
nu č v r s t o ć u u l j a , no n e k o lik o dana k a s n ije je op et t o l i k o v la g e iz a š lo
i z je z g r e u u l j e , da Bušenje tr e b a p o n o v it i«
Kod tra n sfo rm a tora za v is o k e napone tr e b a p r o v o d it i s u š e n je sve dok
se ne p o s tig n e p rob ojn a č v r s t o ć a barem 200 kV/cm«
Svako u l j e se mora s u š i t i neposredno p r i j e p u n je n ja , j e r se u n jega
d u ljim tran sportom i u sk la d išten jem može u vu ći v la g a , bez o b z ir a na
k v a l i t e t u lja «
Ha p rob ojn u č v r s t o ć u u l j a mogu u v e l i k o j m je ri u t j e c a t i p r im je s e u
u l j u , n i t i pamuka, p a p ira i t d . k o je se ra d i e le k tr o B ta ts k ih s i l a po
s t a v l j a j u i z m e d j u m jesta ra zn ih p o t e n c i ja l a i s tv a r a ju t z v . “ v o d l j i
v i m ost"« Zato se n a r o č it o kod v iš ih napona s v i d i j e l o v i i z o l a c i j e
i m p r e g n i r a j u lakom, kako se ne b i m o g l i s i t n i d j e l i ć i i z o l a c i j e o d v a
j a t i i p l i v a t i po u lju i kako b i p o v r š in a b i l a g la t k a , j e r s it n e Čes
t i c e na p o v r š in i, k o je ne p l i v a ju s lob od n o u u l j u , mogu pod u tje c a je m
e l e k t r o B t a t s k i h s i l a , p o s t a v lje n e okom ito na p od lo g u , d j e l o v a t i kao
š i l j o i za e le k t r ič n o p r a ž n je n je «
54 PRORAČUN TRAHSFORMATORA
5 .1 Nominalna v r ij e d n o s t i
5 .1 1 Natpisna p l o č i c a
Sv&kl tra n sfo rm a tor je d e fin ir a n sa sv ojim nominalnim i l i nazivnim

v r ije d n o s tim a , k o je moraju po p rop isim a b i t i na tran sform a toru vidno
označene na t z v . n atpisn im p lo č ica m a . Prema p r ije d lo g u JUS p r o p i
sa t r a ž i se da sv a k i tra n s fo r m a to r mora n o s i t i n atpisn u p lo č ic u
sm ještenu tak o, da se p od a ci na p l o č i c i mogu za v rijem e pogona la k o
p r o č i t a t i . P od a ci na p l o č i c i moraju o d g o v a ra ti stvarnim podacima
- 157 -
tran sform atora i moraju b i t i naneseni tr a jn im postupkom. Ako se ne

t r a ž i d r u g a č ije , natpiana se p l o č i c a kod u l jn ih tra n sform a tora na
l a z i na don jonaponskoj s t r a n i.
Na svak oj n a t p is n o j p l o č i c i moraju b i t i navedeni s l i j e d e ć i p o d a o ii
1) N aslov i l i znak p r o iz v o d ja č a
2) Tipna oznaka
5) T v o rn ičk i b r o j tran sform a tora
4) Nazivali u la z n i (prim a rn i) napon. N azivn i u la z n i napon naveden na
n a tp is n o j p l o č i c i je napon, p r im je n je n na c i j e l i u la z n i namot pod
normalnim u v je tim a . Ako u la z n i namot ima o d v o jk e , u la z n i se na
z iv n i napon odn osi na g la v n i o d v o ja k . N azivni u la z n i napon je o s -
nov za sva i s p i t i v a n j a , osim za i s p i t i v a n j e i z o l a o i j e .
5) N azivni iz l a z n i (sekundarni) napon. N&živni i z l a z n i napon naveden
na n a tp is n o j p l o č i c i je napon k o j i n a s t a je u praznom hodu na o ijfc -
lom izlaznom nanotu, kad je u la z n i namot s p o je n na n a z iv n i u la z n i
napon. Kod iz la z n o g namota s od v ojcim a i z l a z n i n a z iv n i napon odno
s i se na g la v n i o d v oja k .
6 ) Nazivna f r e k v e n c ija . Nazivna f r e k v e n c ija j e fr e k v e n o ija za k oju
je tran sform a tor g ra d je n .
7) Nazivna Bnaga. Nazivna snaga tra n sform a tora je k a r a k te r is t ič n a
v e l i č i n a u VA, kVA i l i UVA, kojom s e jam či da će tra n sform a tor
d a va ti nazivnu iz la z n u s t r u ju , kada je na gla vn e u lazn e s t e z a l j
ke p r ik lju č e n n a z iv n i napon i f r e k v e u c ija i t o u t r a ja n ju k o je je
od re d je n o prema v r s t i pogona ( v i d i p o g l. 5*5)> a da se p r i tome
ne p re k o ra či gra n ičn o z a g r ija v a n je k o je o d r e d ju ju p r o p is i ( v id i
p o g l. }•$)•
Nazivna snaga se prema v e ć in i p r o p is a dogovorno izraču n av a na
osnovu nazivnog iz la z n o g napona, t j . napona praznog hoda, i na-
ziv n e iz la z n e s t r u je , te prema tome p r e d s t a v lja u s t v a r i nom inal
nu ulaznu snagu, j e r j e ;
*4
Ta d e f i n i c i j a snage tra n sform a tora n i j e lo g ič n a , odnosno n i j e u

skladu sa in a č e kod s t r o je v a u p otreb ija v a n im pojmom nominalne sna
g e , k o ja je d e fin ir a n a kao Č ista iz la z n a snaga, a ta b i se morala
kod tran sform a tora izr a č u n a v a ti iz la z n im naponom kod nom inalnog a
ne kod praznog hoda. Zato p o s t o je i p r o p i s i (n p r. t a l i j a n s k i ) , ko-
;]i nominalnu snagu d e f in ir a ju kao č i s t u iz la z n u snagu. Medjutim,
kod toga p o s t o ji potešk oća j e r je i z l a z n i napon pod teretom o v is a n
o fa k toru snage t e r e t a , pa se nominalna iz la z n a snaga može d e f i n i
r a t i samo za o d r e d je n i fa k t o r snage t e r e t a ; v e ćin a p r o p is a u s v i -
jo t u to iz b je g a v a ta k o, da snagu tr a n s fo rm a to ra dogovorno d e f i n i
ra kao ulaznu snagu, k o ja je n e o v isn a o fa k to ru snage t e r e t a .
6) Nazivna iz la z n a s t r u ja . Nazivna iz la z n a s t r u ja je s t r u ja na i z l a z
nim stezaljk am a tra n sform a tora . Izn o s s t r u je se izraču n av a na o s
novu nazivne snage i nazivnog iz la z n o g napona.
9) Nazivna ulazna s t r u ja . Nazivna u lazna s t r u ja je s t r u ja na ulaznim
steza ljk a m a tra n sform a tora . Izn os s t r u je se d o b ije d ije lje n je m na
zivu® iz la z n e s t r u je p rije n o sn im omjerom.
- 159 -
10) Nazivna s t r u ja k ra tk og s p o ja . I j^ je navedena kao v iš e k r a tn ik

n azivn e s t r u je (samo kod dod atn ih i šted n ih tr a n s fo r m a to r a ).
11) D o zv o lje n o t r a ja n je k ra tk og s p o ja .
12) Napon k ra tk og s p o ja .
13) Oznaka s p o ja .
14) Stupanj i z o l a c i j e Si prema p o g l. 4 .6 6
15) K lasa i z o l a c i j e (samo kod suhih tra n sform a tor^ .
16) Oznaka v r s t e tra n sform a tora prema načinu veza n ja na mrežu i to t
a) T ra n sform a tori snage (T S ). Namoti su p r ik lju č e n i p a r a le ln o na
pripadn e mreže prema s i . 5 .1 -0 1 , a medjueobno su e l e k t r i č k i
i z o l i r a n i . Ukupna snaga se prenaša in du ktivn im putem.
S I . 5*1-01 S I . 5 . 1-0 2
b ) Dodatni tra n s fo r m a to r (D T ). I z la z n i namot je s e r i j s k i u k lju

čen u mrežu (s-n a m ot) a u la z n i je p a r a le ln o vezan (p-nam ot)
na pripadnu mrežu ( v i d i s i . 5 * 1 -0 2 ). Namoti su medjusobno
e l e k t r i č k i i z o l i r a n i a dodatna enaga se prenaša in d u k tiv n o .
c ) Š tedn i tr a n s fo r m a to r - a u to tra n s fo rm a to r (a T S ). Oba eu namo
t a s p o je n a e l e k t r i č k i jedan na d r u g i. Jedan od namota (e-nam ot)
u k lju če n je s e r i j s k i u mrežu, a drugi (p-nam ot) p a r a le ln o je
s p o je n s pripadnom mrežom ( v i d i s i . 5 *1 - 0 3 )* P rola zn a snaga se
prenaša d je lo m ič n o v o d l j i v o a
d je lo m ič n o in d u k tiv n o .
17) Oznaka v r s t e h la d je n ja , i t o :
a ) s naravnim h la d jen jem (N) -
tra n s fo r m a to r je h la d je n p r i
»■ no,nat
rodnom k on vekoijom , t e i s i j a
van jem;
b ) a p r is iln o m v e n t ila c ijo m zraka
(Z ) - ra sh la d n i zrak je p r i s i l p-namot
no t je r a n v e n t ila t o r im a , k o ji
p rip a d a ju h la d io n ik u tran sform a
to ra ;
c ) a p r is iln o m o ir k u la o ijo m u l ja
k ro z h la d io n ik (U) - rashladno
u l j e je p r iB iln o t je r a n o pumpom s i. 5 . 1-03
a u l je može h i t i b la d je n o i
- 159 -
- naravno arakoa (NU)

- p r i s i l n o v e n t ila c ijo m zraka (ZU)
- vodom. (TU) •
10) Ukupna te ž in a tra n sform a tora .
19) Težina u lja (kod u l jn ih tran sform a tora izn a d l o o kVA).
20) Godina iz r a d e .
21) B roj standarda odnosno p r a v ila , ako tra n sform a tor u o j e l o s t i
odgovara dotičn im p ra v ilim a .
Navedeni pod aci tran sform a tora tr e b a ju b i t i ra zm ješten i na
n a tp ia n o j p l o č i c i prema s i . 5 « l . - ° 4
Z N A K / N A Z I V PODUZEĆA
C -...4 0 0 I *m r<e I I I
1 C v '& O 11 I frtk r God. [ 1956 |
] \ V 3 S Q 1| , 1 SI | 36112 | Vrst [r T I
S | 10 OOP || 400/331 |K Spoj | Vz6 | Hkxf. [~ *H
* 9 330 || I u k | k .« |% K lir u I I
*1 SSOO II I I |-/„ Tt \3 j\s
23,1 II 5 7 7 IA Ulj« | If Ukup\20 U
S I. 5 . 1 .-0 4
U s lu č a ju da tra n sform a tor bude p r e g ra d je n , d je lo m ič n o i l i

potpuno premotan, i l i da tran sform a toru bude prom jen jen s p o j ,
t o . i z v r š i l a c p reg ra d n je tra n sform a tora mora uz p r v o b itn u n a t
pisom p lo č ic u s t a v i t i jo š i s v o ju n atpisn u p lo č ic u * Ova n a t p i-
sna p lo č ic a mora n o s i t i n a s lo v iz v r š io o a p r e g ra d n je , kao i
sve nove podatke«
T ran sform a tori k o j i im aju odv ojen e h la d io n ik e u l j a , moraju
n o B iti posebnu n atpisn u p lo č ic u h la d io n ik a « Ova p l o č i o a može
b i t i spojen a e n a tp isn on p lo č ico m tra n sform a tora i n o s i s l i j e
deće podatke i
Za h la d io n i t e u lja h la d jen e zrakom i
1 . izn o s odvedenih g u b ita k a u kWf
2« gran ičn o z a g r ija v a n je u lja na i z l a z u i z tr a n s fo r m a to r a ;
za h la d io n ik e u l ja h la d jen e vodom jo š i i
3« p otreb n a k o lič in a rashladna voda u 1 /m in ,
4* n a jv iš a d o z v o lje n a tem peratura rashladne vode na u la z u u
h la d io n ik ;
kod p r i s i l n e o i r k u l a c i je u l j a jo š i s
3* k o lič in a u l j a u 1 /a in ,
\
- 160
5*12 D e f i n i c i j a nominalne snage
D e f i n i c i j a u k o jo j ae nom inalna snaga d e f i n i r a kao snaga sa k oju

je tra n s fo rm a to r g ra d je n , ne pokazuje na p r v i p og led Sto zapravo pred
s t a v l j a nominalnu snagu. Do pravog sh v aćan ja t o g pojma dolazim o n a j
la k š e ta k o , da pokušamo o d r e d i t i nominalnu snagu tr a n s fo r m a to r a , ko
j i nema n a tp isn e p l o č i o e . Is p it iv a n je m i l i proućavanjem moramo u sta
n o v i t i nom inalni napon i nominalnu s t r u ju za k o je je tra n sform a tor
g r a d je n , a na osnovu t i h podataka se iz ra ču n a nom inalna snaga« No
m in a ln i napon j e prema gore og ra n ičen s jed n e s tra n e s k riv u ljo m
m a g n e tizira n ja t j . time da s t r u ja m a g n e tizira n ja mora o s t a t i u sno
š l ji v i m granicam a, dok je s druge stra n e o g ra n iče n stupnjem i z o l a
c i j e ( " S i ” prema p o g l« 4 * 6 6 )« T ran sform ator ne možemo i s p i t i v a t i do
p r o b o ja te tako u s t a n o v it i za k o j i stu p a n j i z o l a c i j e je g ra d je n , j e r
b i ga tim e u n i š t i l i ) je d in o možemo i z i z o l a c i o n i h razmaka z a k l j u č i
t i na stu p a n j i z o l a c i j e i tim e na n om in alni napon« K a ra k te ris tik a
praznog hoda može p r u ž it i s ig u r n iju osnovu za o d r e d jiv a n je nom inal
nog napona« Na sva k i n ačin nom inalni napon se tr e b a n a l a z i t i is p o d
k o lje n a k a r a k t e r is t ik e praznog hoda /E « f ( i B)/> k o ju možemo la k o
s n im it i« P o š to su naponi s t a n d a r d iz ir a n i, može se na osnovu t e ka
r a k t e r is t ik e donekle sa s ig u rn ošću z a k l j u č i t i na n om inalni napon,
j e r i z k a r a k t e r is t ik e praznog hoda možemo napon o c i j e n i t i sa t o č n o
šću i 10 a ne p o s t o je dva s ta n d a rd iz ira n a napona k o j i b i b i l i
tako b liz u jed an drugome«
Ako smo na t a j n ačin u s t a n o v il i nom inalni napon, možemo kod to g
napona t e r e t i t i tra n sform a tor sa sve većom stru jom do one s t r u je ,
kod k o je z a g r ija v a n je namota u trajnom pogonu d o s t i ž e po propisim a
odredjen u d o z v o lje n u nadtem peraturu. P r o p is i time o s ig u ra v a ju tr a n s
form atoru odredjen u ž iv o tn u d ob . Ako tra n s fo rm a to r tr a jn o v iš e op
te r e tim o , pa se v iš e z a g r ija v a , sm anjuje se n je g o v a ž iv o tn a dob
( v i d i p og l« 3 * 6 ). Prema tome je nom inalna snaga obzirom na napon
o d r jd je n a za sićen jem u ž e lj e z u i probojnom čvrstoćom i z o l a c i j e , a
obzirom na s t r u ju - za g rija v a n jem namota«
T ran sform ator bq može dva pa i v iš e puta p r e o p t e r e t i t i . On će p r i
tome r a d i t i sa od g ova ra ju će povećanim padom napona za r a z lik u od
n p r. e k s p lo z io n o g m otora, k o j i će kod 20% p r e o p te r e ć e n ja s t a t i ,
j e r ne može da r a z v ije veću snagu. Snaga e k s p lo z io n o g m otora, naime,
n i j e odredjen a za g rija v a n je m , nego maksimalnom snagom k oju on može
r a z v i t i , te se n jegova nominalna snaga n a la z i za iz v je s t a n p ostota k
is p o d maksimalne snage jed n ostav n o zato* da ga se može barem donekle
p r e o p t e r e ć iv a t i. Kod tra n sform a tora n i j e ta k o . On se može p r e o p te r e
ć i v a t i do k ratk og s p o ja , pa ako zanemarimo promjenu napona, Jedino
n je g o v a ž iv o tn a dob obzirom na z a g r ija v a n je og ra n iča v a tr a ja n je i
v e lič in u p r e o p te r e ć e n ja . To je b itn a r a z lik a izm edju shvaćan ja p o j
ma nominalne snage kod tra n sform a tora i donekle kod o s t a l i h e le k
t r i č k i h s t r o je v a , prema pojmu nominalne snage kod s t r o je v a u s t r o
ja r s t v u .
Nominalne snage tra n sform a to ra su s ta n d a rd iz ira n e sa s e rijo m
normnih b r o je v a H 10 (X = l O j T o ) i t o na s l i j e d e ć e snage u kVAi
10 , 12 , 5 , 1 Ć, 20 , 2 5 , J I , 5 , 40, 50 , 65, 80 , 10 0 , 125,
160, 200, 250, 3 1 5 , 400, 500 , 630, 800, 1000, 12 5 0 , 1600,
itd .
161
5 .2 Osnovni p r in c ip i p r o je k t ir a n ja
Zadatak p ro je k ta n ta i k on stru k tora tra n s fo r m a to r a j e da o b lik u ju

i d im e n zio n ira ju tra n sform a tor ta k o , da n jih o v o r j e š e n je bude n a j-
e k o n o o iča i je obzirom na is k o r iš ta v a n je tr a n s fo rm a to ra u pogonu, t j .
da g o d iš n ji tr o š k o v i tran sform a tora budu š t o m a n ji, & n asu prot tome
da pogonska sp osob n ost za odredjen e nominalne podatke bude o s ig u r a
na za odgovaraju ću ž iv o tn u dob. Što j e m a n ji, Što la k š i i tim e Što
j e f t i n i j i tra n s fo rm a to r, t o je m a t e r ija l v iš e s p e c i f i č n o o p te re će n ,
te je te ž e p o s t i ć i potrebnu pogonsku s ig u r n o s t . Jedan z a h tje v se
dakle p r o t i v i drugome. Ipak, usavršavanjem k v a l i t e t e u p o tr e b ije n ih
m a t e r ija la i z k o jih se grade tr a n s fo r m a to r i, s t r o j e v i i a p a r a t i, t e
Bve b o ljim o b lik ova n jem , postižem o da razvojem te h n ik e s p e c i f i č n a
te ž in a tra n sform a tora t j . te ž in a po j e d i n i c i sn a ge, s ta ln o opada.
Kao š to p o s t o j i grubo p r a v ilo da se p o t r o š n ja e le k t r ič k e e n e r g ije
u s v ije t u svakih 10 godina p od v ostru Č u je, tako se može p o s t a v i t i
gruba t v r d n ja , da se t e ž in a tra n sform a tora , e le k t r i č k i h s t r o je v a i
aparata svakih 20 - 30 godina s n iz u je na p o lo v ic u .
Na s i . 5*2-01 prik aza n je rad tr a n s fo r m a c ije e le k t r ič k o g tr a n s
form atora sa č e t i r i kru ga. P rvi krug p r e d s t a v lja prim arni namot
tra n sform a tora u k o je g u la z i e le k t r ič k a e n e r g i ja , d r u g i krug pred
s t a v l j a magnetski to k , k o j i p osred u je prenos e l e k t r ič k e e n e r g ije na
sekundarni namot, k o ji je prikazan tr e ćim krugom i i z k o je g i z l a z i
tran sform ira n a e le k t r ič k a e n e r g ija . U namotima kao i u j e 2 g r i r a z v i
ja ju se g u b ic i, š t o p r e d s t a v lja n e ž e lje n u no nužnu drugu t r a n s fo r
m aciju e le k t r ič k e e n e r g ije u t o p lin u , k o ja j e prik aza n a na s i . 5*2-01
S I. 5*2-01
162
če tv r tim krugom, i z k o je g e n e r g ija u vid u t o p lin e i z l a z i n a p o lje .

Pogonska s ig u r n o s t tra n sform a tora s a s t o j i se u tome, da t r a n s f o r
mator za odredjen u živ o tn u dob sa odgovaraju ćim faktorom s ig u rn o
s t i o d o l i je v a e le k t r ič k im , magnetskim, term ičkim i mehaničkim na
p reza n jim a , k o ja u pogonu tr a n s fo rm a to ra n a s tu p a ju . D ozvoljen a na
p r e z a n ja o v is e o k v a l i t e t i m a t e r ija la i o o b lik o v a n ju tr a n s fo r m a to
r a . Glavno i z o l a c io n o s r e d s t v o u tran sform a toru u g otov o 99# s lu
č a je v a p r e d s t a v lja u l j e , k o je prema VDE propisim a mora i z d r ž a t i j a
k o s t e le k t r ič k o g p o l j a od najm anje 120 kV/cm. Kombinirano sa s l o
jevim a p a p ira možjmo p o e t i c i jo š d a lek o veće p r o b o jn e č v r s t o ć e . Pra
v iln im ob lik ova n jem moiomo kod u p otrebe i s t e k v a lit e t e i z o l a c io n o g
mat ,*ri ja l a p o s t i ć i j e d n o l i č n i j u r a s p o d je lu e le k t r ič k o g p o l j a madju
d ije lo v im a pod naponom, te prema tome d o b i t i d a lek o v e ć i p r o b o jn i
napon nego kod nehomogenog p o l j a ( Š i l j c i i e l . ) , i l i ob rn u to, manje
d im e n z ije i z o l a c i j e uz l e t u p rob ojn u č v r s t o ć u iz o la o io n o g m a t e r ija
l a . Sva pogonska s ig u r n o s t tr a n s fo rm a to ra može s e , prema tom e, s v e
s t i na problem p ro b ojn e č v r s t o ć o i z o l a c i o n o g m a t e r ija la . Ne b ojim o
so n p r. p r e v e lik ih mehaničkih n a p reza n ja za to Sto b i se b o j a l i da
će d o ć i do p re k id a namota i l i s l i č n o , već se bojim o i n ajm anjih
d e fo r m a c ija , j e r kod toga i z o l a o i j a t r p i i može d o ć i do p r o b o ja .
Z ato u s lu č a ju k ra tk og s p o ja tra n s fo r m a to r a tražim o da mehanička
n ap reza n ja u bakru ne p r e la z e ce a 800 kp/cm 2 , kako ne b i d o š lo
do d e fo r m a c ija , k o je bi n a š k o d ile i z o l a c i j i .
I s t o tako je sa z a g r ija v a n je m . Ne b ojim o se da se tra n sform a tor
u š l i jo d p r e v e lik o g z a g r ija v a n ja z a p a l i, v eć se b ojim o s ta r e n ja i z o
la c io n o g m a t e r ija la , odnosno sm anjenja p ro b o jn e č v r s t o ć e ra d i s t a
r e n ja , Što o p e t dovodi do p r o b o ja i z o l a c i j e i do on esp osobi J enja
tra n sfo rm a to ra za rad. Već r e la t iv n o n isk a pogonska tem peratura,
k o ja je d a lek o is p o d tem perature z a p a lje n ja , a l i j e izn a d p r o p i s i
ma d o z v o lje n e tem perature, ima za p o s lje d io u b rzo s ta r e n je i z o l a c i
onog m a t e r ija la i sm anjenja ž iv o tn e dobi tra n sform a tora na n e k o lik o
m je s e c i, dok p r a k t ič k i tražim o ž iv o tn u dob od najm anje 20 - 30 g od in a .
Iz svega to g a s l i j e d i da se s p e c i f i č n a n ap reza n ja m a t e r ija la u
tra n sform a toru moraju d r ž a ti u odredjen im granicam a. Tako n p r. zna
mo već i z is k u s tv a da kod d a n a šn jih k o n stru k tiv n ih r je š e n ja u grad
n j i u l jn ih tra n sfo rm a tora možemo i ć i sa .s p e c if ič n im naprezanjim a
a k tiv n o g m a t e r ija la na 3 do 3»5 * 1 0 ® A/nr u bakru namota i na
1 , 2 do 1 , 5 T kod je z g a ra i z t o p l o v a lja n ih lim ov a , t e na 1 , 6
do 1 ,8 T kod hladno v a lja n ih lim o v a . U p r a v ilu se može r e ć i ; Što
je v e ć i tra n sfo rm a tor to veća su e p e o if ič n a o p t e r e ć e n ja . G u b ioi u
bakru i Ž e lje z u ra stu sa kvadratom s p e o i f i č n i h o p t e r e ć e n ja , pa i z
toga možemo donekle z a k l j u č i t i da se navedena s p e c if ič n a n aprezan ja
ne će moći mnogo m i je n ja t i , j o r male prom jene s p e c i f i č n i h o p t e r e ć e
n ja prou zrok u ju v e lik e promjene u gu bicim a. K tome d o la z i jo š č i
n je n ic a da sa s p e c ifič n im o p terećen jem u Ž e lje z u ne možemo i ć i v i
še i ra d i pov eća n ja s t r u je m a g n e tiz ira n ja . S t r u ja m a g n etizira n ja
kod t o p lo v a lja n ih lim ova i n avedenih in d u k o ija ra s te veo skoro sa
desetom p o te n cijo m p ov eća n ja in d u k c ije . Tako n p r. ako želim o kod
to p lo v a lja n ih lim ova od 1 ,5 T p o v e ć a ti in d u k c iju samo za 10# ,
povećava se s t r u ja m a g n etizira n je ćak za 155# t j . na 2 ,5 puta
veću v r ije d n o s t ( 1 , 1 ^>®).
T e h n ičk i nema zapreke da se e p o o if ič n o o p t e r e ć e n je u bakru p ov e
ća i preko 5 4 1 0 ® k/m2 . liž d ju tim , timu se g u b ic i u bakru p ov eća
vaju sk oro na tro stru k u v r ije d n o s t , a u p o g l . 5»6 pokazuje ra ču n ica
da se ekonomska g u s to ća s t r u je k reće n egd je oko 3 * 1 0 ^ k/ar ,
- 163 -
pa prema tome neko b itn o p ov eća n je s p e c if ič n o g o p te r e ć e n ja t r a n s fo r

matora ne d o la z i u o b z i r .
Ako su prema gorn jim iz la g a n jim a a p e o if ić n a o p te r e ć e n ja u bakru
i Ž e lje z u manje v iš e odredjen e v r i j e d n o s t i , k o je se mogu v r lo malo
m i je n ja t i, onda je ra zu m ljivo da ona p r e d s t a v lja ju polaznu točku za
proračun tra n s fo rm a to ra . S p e c ifič n a o p t e r e ć e n ja , medjutim , p re d s ta v
l j a j u , ia k o d ra g o cje n u , ipak samo polaznu to č k u , je r tra n sform a tor
kod i s t i h s p e c if ič n ih n ap rezan ja možemo r a z l i č i t o o b l i k o v a t i . Mora
mo z a t o , kao s l i j e d e ć i korak u pravcu p r o je k t ir a n ja i k o n s tru ira n ja
tra n sfo rm a to ra , p o z a b a v iti se sa problemom o đ r e d jiv a n ja n je g o v ih
g la vn ih d im e n zija .
5 .3 Zakoni s l i č n o s t i
P rilik o m proračuna tra n sform a tora rado ee služim o tima da is k u

stv a dobivena na jednom tran sform a toru o đ r e d je n ih d im en zija i o d r e -
d je n ih param etara prenosim o na s l i č n e tran sform a tore s drugim para
metrima. Možemo z a m is lit i da tra n sform a tor u svim dim enzijam a pove
ćamo i l i smanjimo X pu ta. Kako se kod to g a m ije n ja ju param etri
tra n sfo rm a to ra ? Kod ovog razm atranja p re tp o s ta v lja m o da ee s p e c i
f ič n a o p te r e ć e n ja u bakru i Ž e lje z u a s m ije n ja ju a ta k o d je r n i
f a k t o r i pu n jen ja .
P rilik om računa polazim o od jednadžbe za nominalnu snagu tr a n s
form a tora :
P=EI=tiU f ‘ S»Bm'w q r i (5 .3 -D
g d je je Spe = n e tto p r e s je k ž e l j e z a u stupu

qi x p r e s je k bakrenog v o d ič a prim arnog namota
Pomoću fa k to r a p u n jen ja možemo i z r a z i t i p r e s je k bakra i p r e s je k
Ž e lje z a sa glavnim dimenzijama tra n s fo rm a to ra :
s M = D3- J - t f. (5 -3 -2 )
gd je je f ?# = t z v . fa k t o r p u n jen ja ž e l j e z a
Ako pretposta vim o Jednako s p e c i f i č n o o p te r e ć e n je u bakru p r i
marnog i sekundarnog nam otaja, onda j e :
pa je prema tome ukupni p r e s je k bakra u prozoru jed nak:
Pomoću fa k t o r a p u n jen ja p r o zo ra možemo iz r a č u n a ti n e t t o p r e s je k

bakra i z p o v rš in e p r o z o ra .
g d je j e : š ir in a p r o zo ra
b v is in a p r o zo ra
- 164 -
pa za ukupni p r e s je k bakra prim ara d ob ijem o:
( 5 .3 - 3 )
Uvrštavanjem jed n a d žb i ( 5 .3 - 2 ) i ( 5 - 3 - 3 ) u ( 5 - 3 - 1 ) d ob ijem o:
P = < M - f D * I - f f' B m - a ‘ b ,± - f ' . r - IO 3 [ M A ] (5 -3 -4 )
Ako pretp osta vim o konstantna s p e c if ič n a o p t e r e ć e n ja i kon stantne fa k

t o r e p u n je n ja , jednadžbu možemo n a p is a t i u o b lik u
P x k a ' - b ’- D t (5 -3 -5 )
Povećamo l i sve lin e a rn e d im e n z ije X puta d ob ijem o:
P ’=k-a ‘- X t> X tfx i= P X 1' (5 -3 -6 )
R azum ljivo je da se volumen, pa prema tome i masa tra n sform a tora

m ije n ja sa trećom p ote n cijo m lin e a r n ih d im e n z ija t j . i
V =’ V X l ;
I z to g a možemo odmah z a k l j u č i t i da se masa, a prema tome i o ijo n a

tr a n s fo rm a to ra po j e d i n i c i snage m ije n ja obrnuto p r o p o ro io n a ln o sa
lin e a rn im dimenzijama«
m' _ m -X l „ f m C' _ C
P ’ ~ P -X*~ X P ' P '~ X ~p
T ran sform ator za veću snagu je r e la t iv n o la k š i i j e f t i n i j i . Ako
uzmemo kao polaznu točk u da u ljn i tra n sform a tor od 100 kVA ima
masu cea 700 k g , odnosno s p e c if ič n u masu 7 kgA V A , onda možemo
i z to g a z a k l j u č i t i da kod svakog p ov eća n ja snage za 10 pu ta d o b ij e
mo za j - L s m a n j e n u s p e c if ič n u masu, t e ta k o dobijem o za
tra n s fo r m a to r od: 10 kVA 7 *1 ,7 5 =12,2 kgAVA m = 122 kg
100 kVA 7 kgAVA m = 700 kg
1 000 kVA 7 A ,7 5 = 4 kgAVA m = 4 000 kg
10 000 kVA 4 A , 75 = 2 ,2 8 kgAVA m = 22 800 kg
100 000 kVA ■2,28A , 75* 1 ,3 2 kgAVA m = 132 000 kg
D anašnji podaoi za tra n sform a tore u "Rade K ončar-u" su s l i j e d e ć i :

10 kVA m= 265 kg 2 6 ,5 kgAVA
100 kVA m - 710 kg 7 ,1 kgAVA
1 000 kVA ma 3 900 kg 3 ,9 kgAVA
10 000 kVA m = 54 000 kg 5 ,4 kgAVA
Ako usporedim o t e o r e t s k i iz r a č u n a te i u p r a k s i ostv a ren e v r i j e d

n o s t i vidim o da se one p r i l i č n o podudaraju za tr a n sform a tore i s t e
s e r i j e (10 - 1000 kVA). T ran sform ator od 10 000 kVA nema v iš e
s lič n u k o n s t r u k c iju , j e r mu je n om inalni napon 110 kV a ne 10 kV
kao kod o n ih m anjih. Osim to g a p o s t o je j o š i dru gi r a z l o z i , k o je
ćemo k a s n ije o b j a s n i t i , k o j i j o š ja č e d je lu ju na p ov eća n je mase
tr a n s fo rm a to ra za 10 000 kVA i 110 kV.
- 165 -
Kod n cprom _jen jen ih s p e c i f i č n i h o p t e r e ć e n ja su g u b ic i po j e d i n i

c i mase k o n sta n tn i, pa možemo i z to g a z a k l j u č i t i da se g u b ic i kod
promjene d im en zija m ije n ja ju jednako kao masa t j . :
#=**« ( 5 .3 - 7 )
Sa omjerom snage k o ju tra n sform a tor sekundarno d a je u m režu, prema

s n a z i, k oju primarno uzima i z mreže, d e fin ir a n j e f a k t o r k o r is n o s t i
tra n sform a tora , k o je g označujemo sa . Faktor k o r is n o s t i ov isa n
je o «o>/ t e r e t a , no u k o lik o n i j e n iš t a posebno navedeno, p r e tp o
s t a v lja ae o p t e r e ć e n je tra n sform a tora sa č is t im radnim teretom
( Cfl« / S 1) .
Kod e le k t r ič k ih s t r o je v a u o b ič a je n o je da se fa k t o r k o r is n o s t i
računa po form u li*
- A — 5 _ (5 .3 -6 )
"l
/? q*q
gd je je ?2 * snaga k oju s t r o j d a je . Kod r o t a c io n ih e le k t r i č k i h
s t r o je v a je nominalna snaga d e fin ir a n a kao iz la z n a snaga, pa j e ta
form ula pogodna i za račun nominalnog step on a đ jo lo v a n ja , a lo g ič n o
je da se i o p ć e n ito u p o tr o b lja v a , j o r kad god govorim o o s n a z i n o-
kog e le k t r ič k o g s t r o j a , m ielim o na snagu k o ju on d a je . Ako hoćemo
ra ču n a ti nominalni step en d je lo v a n ja tra n sform a tora z g o d h ije jo
p o s l u ž i t i bq formulom*
/n s (5 -3 -9 )
je r jo nominalna snaga prema p o g l. 5*1 d e fin ir a n a kao snaga k oju

tra n sform a tor uzima i z mreže. Prema tome iz n o s i nom inalni step en
d je lo v a n ja tra n sfo rm a tora :
»i. ( 5 .3 - 1 0 )
n>
gd je je Pn - nominalna snaga, a Pg^ - nom inalni g u b ic i t r a n s fo r -

m atora. Ako X puta povećamo d im en zije tra n sform a tora dobijem o
tra n sform a tor sa stepenom d je lo v a n ja :
( 5 .5 - 1 1 )
./-.ko opet polazim o od podataka za tra n sform a tor od 100 kVA, k o ji

ima stepen k o r is n o s t i 0,975 > onda možemo n a c r t a t i d ija g ra m
3 f ( P ') s ta v i j a ju ć i u jednadžbu (5 -3 -1 1 ) iz r a z :
( 5 .3 - 1 2 )
- 166 -
T aj dija gra m je p rik a za n s a s i « 5 -5 “01 na k o j o j su za uBporedbu

u crta n i f a k t o r i k o r is n o s t i tr a n s fo rm a to ra "Rade K ončar".
2a snage 20 - 1600 kVA u z e ti su p od a ci n iz a tra n sform a tora nomi

nalnog napona 10 kV, dok tra n s fo r m a to r 10 000 kVA ima nom inalni
napon 110 k 7 . Kako vidim o r e z u l t a t i t e o r i j e s l i č n o s t i se v r lo do
bro pok lap aju za tr a n s fo r m a to r e i s t e s e r i j e k o j i su s l i č n e kon struk
c i j e . T ran sform ator nom inalna snage 10 000 kVA i o v d je znatno od
stupa i na n je g a ćemo se joS poseb n o o s v r n u t i.
12 ovog razm a tra n ja vidim o da j e nom inalni f a k t o r k o r is n o s t i kod
s lič n ih tr a n s fo r m a to r a i kod neprom ijenjenih s p e c i f i č n i h o p te r e ć e n ja
ovisan samo o s n a z i tra n s fo r m a to r a «
UoŽemo p o s t a v i t i p i t a n j e : Kako se m ije n ja f a k t o r k o r is n o s t i ako
se m ije n ja ju ne samo d im e n z ije tr a n s fo r m a to r a , v eć i n je g o v o s p e c i
f ič n o o p te r e ć e n je u bakru ( C ) i ž e l j e z u (Bm)7 Uzmimo da B p eci-
f ič n a o p te r e ć e n ja prom jenim o Y p u ta , t j . »
r=y-r fl.'-z-B.
Ako Y puta povećam o s p e c i f i č n o o p t e r e ć e n je bakra b i t i će s t r u ja

Y puta v e ća , a ako Y puta povećamo in d u k c iju u je z g r i b i t i će
magnetski to k , a prema tome i in d u c ir a n i napon Y pu ta v e ć i . Gubi
c i u bakru ra stu sa kvadratom s t r u je , pa prema tome sa Y* ♦ Ako
promjene d im e n z ija n is u p r e v e lik a , g u b io i u Ž e lje z u ta k o d je r ra stu
- 167 -
sa kvadratom in d u k c ijo tj sa Y Tako dobijem o
P X J'-Y‘ -%X3-Yl P - j -%
(5 .3 - 1 3 )
P- X Y * P
Ako usporedim o Jednadžbo (5*3—11) 1 (5*3—13) dolazim o do iz n e n a -

d ju ju ć e g r e z u lt a t a . Ako poviBujemo i l i s n iz u je a o s p e o if ič n a o p te
re ć e n ja bakra i ž e lj e z a u is to a .o m je r u , f a k t o r k o r is n o s t i se ne
m ije n ja , v e ć Jedino snaga tra n s fo rm a to ra . Faktor k o r is n o s t i je
dakle fu n k c ija samo d im en zija s lič n o g ra d je n ih tra n sform a tora .
Postavim o sada p it a n je 1 k o lik o će b i t i t e ž i tra n sform a tor n p r.

snage l o o kVA, ako tražim o da n je g o v n om inalni fa k t o r k o r is n o s t i
ne bude samo 0 ,9 7 5 , kako je to prema s i . 5 « 3 - o l p r ir o d n o za
tra n sform a tor t e snage, v e ć da bude 0 ,9 0 6 , kako t o p rirod n o odgo
vara tran sform a toru od lo o o kVA 1 Da t o postignem o moramo poveća
t i d im e n zije tra n sform a tora . Ako tran sform a toru o s t a je i s t a nomi
nalna snaga, p r o m ije n it će mu se a p e a ifić n a o p t e r e ć e n ja . Kako p r o
mjena s p e c i f i č n i h o p te re će n ja ne će u t j e c a t i n a -etep en d je lo v a n ja
nago samo promjena d im e n z ije , v r i j e d i t će op e t Jednadžba ( 5 . 3 - 1 2 ) .
To možemo dok a zati i na o v a j n a č in . Uz iB tu snagu P v r i j e d i t će
kod promjene d im e n z ija .
pa ako to u vrstim o u jednadžbu (5 .3 - 1 3 ) dobijem o op e t jednadžbu

( 5 .3 - 1 2 ) , k o ja v r i j e d i za nominalna step en e d je lo v a n ja s l i č n i h
tra n sfo rm a to ra u o v is n o s t i a n jih o v o j s n a z i. Prema tome odgovor na
p o s t a v lje n o p it a n je Jei Transform ator od l o o kVA k o j i b i imao
i s t i nom inalni stepen d je lo v a n ja kako p r ir o d n o ima tra n sform a tor
od lo o o kTA, mora b i t i i s t o t o l ik o težak i skup kao i tran sform a
t o r od 1000 kVA. To je naravno mnogo, .1 v e ć po o s je ć a ju vidim o da
p r e d s t a v lja skupo r je š e n je za k o je će se te č k o n etko o d l u č i t i . Ka
svaki n a čin ulazim o time već u problem atiku ekonom ike, k o ju ćemo
k a s n ije o b r a d it i. Za sada konstatiram o da je nom inalni f a k t o r k o
r is n o s t i tra n sform a tora ovisa n samo o n jegovim dim enzijam a b ez ob
z ir a na n jegovu nominalnu snagu.
Ako nakon ovog iz la g a n ja razmotrimo podatke Končarevog t r a n s fo r
matora od l o 000 kVA b i t će nam ja sn o da je upravo zbog p ov eća
n ja step en a d je lo v a n ja sa 0,992 na 0,999 n jeg ov a s p e c i f i č n a ma
sa p o r a s la sa 2 ,2 8 kgAVA na 5»d kg/kVA. To j s , d a k le , g la v n i
r a z lo g z a š to n je g o v i p od a ci odstup aju od on ih d ob iv en ih i z t e o r i j e
s lič n o s t i.
G u b ici p ro iz v o d e t o p lin u , a ona mora i z l a z i t i i z tra n s fo rm a to
ra sa razlik om tem perature bakra i tem perature ok oln og zra k a . Ta
r a z lik a tem perature, t j . nadtemperature bakra, Je po p rop isim a 0-
d re d je n a . rako n pr. po VDE propisim a za tran gform a toge u u l ju ne smi
je nadtem peratura p r e k o r a č it i gran iou od 60 i l i 65 C, a i s t a je
za v e lik e kao i male tra n sfo rm a to re . P o š to je odvod t o p lin e i z k o t
l a tra n sfo rm a tora u o k o lin u p r a k t ič k i p r o p o rcio n a la n nadtem peratu-
r i , i ra s h la d n o j p o v r š in i, a d o z v o lje n a nadtem peratura ja k on stan
tn a , s l i j e d i za k lju ča k da se rashladna p o v rš in a mora m ije n ja
t i p r o p o rcio n a ln o sa gubioima i l i se mora um jetno p o v e ć a v a ti
- 168 -
f a k t o r odvoda t o p lin o pomoću dodatne v e n t i l a c i j e .

U s ta n o v ili smo v e ć da g u b ic i ra s tu p r o p o r c io n a ln o sa 7 ? a r a s
hladna p o v rš in a s l i č n i h tra n s fo r m a to r a naravno ra s te samo p r o p o r c i
on aln o sa X2 . Dolazimo do d ish a rm on ije k o ju rješavam o na t a j na
č in da kod v e ć ih tr a n s fo rm a to ra um jetno povećavamo pov ršin u k o t l a ,
b i l o v a lo v itim limom, b i l o p rig ra d je n im h la d io n ic im a , a kod v e lik ih
tr a n s fo rm a to ra pribjegavam o j o š u p o tr e b i v e n t i l a t o r a , dok kod n a j
v e ć ih u p otreblja va m o i u ljn e pumpe za c i r k u l a c i ju u l j a , kako j e t o
p rik aza n o na s i . 5*5*02 *
A A
S I . 5 -5 -0 2
5 .4 P roračun ra s ip a n ja
Da b i m ogli iz r a č u n a t i raaipn e in d u k t iv lt e t e tra n sform a tora mo

ramo p ozn a va ti s lik u magnetskog p o l j a tr a n s fo rm a to ra . Na b1 . 2 .4 -1
v i d j e l i smo magnetsko p o l j e o p te r g č e n o g tra n sform a tora aa o ilin d r ič k im
namotom. Računati ra s ip n e i n d u k t iv it e t e u ovom s lu č a ju b i l o b i v r lo
t e š k o , j e r jo te š k o o d i j e l i t i ra eip n e s i l n i c e od s i l n i c a glavn og t o
ka, pofito au s i l n i c e k o m p licira n o g o b lik a i te š k o p ristu p a čn e raču
nu, a osim to g a p rim a rn i i sekundarni r a s lp n l to k ra d i s t r u je magne
t i z i r a n j a n isu i s t e f a z e , Sto ta k o d je r o tež a v a račun. Zato za p r o r a
čun r a s ip n ih in d u k t iv it e t a promatramo tra n s fo r m a to r u takovom pogon
skom s ta n ju kod k o je g p o s t o je samo r a s ip n i t o k o v i, a g la vn og toka
u opče nema. To j e s lu č a j t z v . id e a ln o g k ra tk og B poja, k o je g dobivamo
ta k o , da kod tra n sform a tora sa jednakim brojem za v oja prim arnog i
sekundarnog namota (w^ = » p ) k ro z oba u s e r i j u sp ojen u namota p u s t i
mo jednu te is t u s t r u ju 1^ . Namoti moraju b i t i s p o je n i tako da
se p r o t ic a n ja obaju namota p o n iš ta v a ju . U tom s lu č a ju ne <5e d o is t a
moči p o s t o j a t i gla vn o p o l j e , nego samo oba ra sip n a p o l j a . Takvo
s t a n je možemo d o b i t i i kod tra n sform a tora sa b i l o kojim omjerom za
v o j a , ako k roz prim ar pustim o s t r u ju Iu a k ro z sekunđar s tr u ju
i to tako da ss n jih o v a p r o tto a n ja p o n iš ta v a ju . Kod svih
Wt
pog on sk ih s ta n ja tr a n s fo r m a to r a , kod k o jih se može zan em ariti s t r u ja
- 169 -
m a g n etizira n ja (k ra tk i s p o j, nominalno o p t e r e ć e n je ) , b i t ć e raspored

ra eipn ih p o l j a p r ib liž n o i B t i kao kod id e a ln o g kra tk og s p o ja , pa će
i v r ije d n o s t i ra s ip n ih in d u k t iv it e t a dobiven e promatranjem id e a ln o g
kratkog s p o ja p r ib l iž n o v r i j e d i t i i 2 a t a pogonska s t a n ja . Na a l .
5 .4 -0 1 vidim o s lik u magnetskog p o l j a tra n sform a tora kod id e a ln o g
k ra tk og s p o ja . Magnetske s i l n i *
ce id u po r a z l i č i t i m k o m p lic ir a
nim k riv u lja m a , pa je i ta s l i
ka za p rora ču n v r lo nezgodna* Da
olakSamo račun nadomještavamo
takovu s lik u p o lja sa poljem p r i
kazanim na s i* 5*4-02 a« Tu smo
p r e t p o s t a v i l i da je namot sa
s v ih stran a o p k o lje n Ž eljezom i
da s i l n i c e ra sip n og p o l j a id u
k ro z ž e lje z o * Osim to g a , p r e t
p o s t a v lje n o j e da Je perm eabi-
l i t e t Ž e lje z a beskonačan, pa je
m agnetski o tp o r puta k roz že
l j e z o jednak n u l i , t j * č it a v
m agnetski napon se tr o S i na
sv la d a v a n jo puta k roz z ra k .
Medjutim, zbog tog a Sto ovakva
s l i k a p o l j a ne odgovara s tv a r
n o s t i , kod proračuna magnetskog
p o l j a ne smijemo sada v iš e ra
ču n a ti sa d u ljin om pu ta k ro z zrak
je d n a k oj v i s i n i p r o z o r a tr a n s 7
form a tora t , nego sa neSto
većom v r ije d n o š ć u b* k o ja iz n o s i
b‘ = ± -
g d je je "b " v is in a namota, a "k " f a k t o r k o r e k c ij e .

prema te o retsk im is tr a ž iv a n jim a Rogowskog iz n o s i za c i l i n d r i č n i
namot prema s l i c i 5 .4 -0 2 fa k t o r "k " ;
!
* =r— (5 -4 -1 )
2T-X 2 T r*e tV*
Za # moramo kod c ilin d r i č k o g namota u z e t i i
2 (< f *a,*aaJ
je : ai s š ir in a prim arnog namota

»2 = š ir in a sekundarnog namota
đ = ra sp or medju namotima
b - v is in a namota
Umjesto gore navedene kom p lioiran e form u le može sa sa dovoljnom

- 170 -
to č n o š ć u k o r i s t i t i s l i j e d e ć a p o je d n o s ta v n je n a form u lai
C5-4-2)
k° J a 0® d o b iv e n a zanemarenjem t r e ć e g Slana u jed n a d žb i ( 5 . 4 - 1 ) . V rije d n o s t

"k " k re će se u granicam a od 0 ,9 0 do 0 ,9 7 - Kod v ećin e c i l i n d r i -
5kib namota je v is in a namota mnogo v eća od n je g o v e Š ir in e , pa se za
"k " može p r a k t ič k i u z e t i v r ije d n o s t 1 . To zn a či da možemo računa
t i sa d u ljin o m s i l n i c a k o ja je jednaka v i s i n i namota.
S I . 5 -4 -0 2
Promotrimo kako iz g le d a k r i v u l ja p r o t je c a n ja ra s ip n o g p o l„ zr
c i l i n d r i č k i namot. Unutar ž e lje z n e je z g r e i u rasporu izm odju je z
gre i prim arnog namota nema magnetskog p o l j a , j s r se oba p r o t i c -
n ja p o n iš ta v a ju , j e r je
- 171 -
U dijagramu p r o t je c a n ja nacrtanom na s i . 5 4 .-2 b ) je ra d i to g a o r -

d in a ta jednaka n u li sve do to čk e 1 t j . do p očetk a u n u tra šn jeg c i
lin d r a . Tu p o č in je p r o t je o a n je r a s t i , j e r sa razm jerno sa u d a lje
nošću "x " povećava b r o j z a v o ja k o je a iln io e obuhvaćaju i k o ji tv o r e
t o p r o t je o a n je . Kako je t o pov eća n je lin e a r n o , r a s t i će i p r o t je c a
n je na d i j e l u od 1 do 2 po pravou. Unutar zra čn og ra spora “ </ 11
p r o t je c a n je j e konstantno a onda od točk e 4 do to ć k e 5 pada l i n e
arno zbog Buprotnog sm jera s t r u je u sekundarno« e v it k u . U k r a jn jo j
t o č c i 5 sekundarnog s v itk a p o s t a je p r o t je o a n je opet jednako n u l i .
Kako su magnetske s i l n i c e p r a v o i, a osim tog a p o l j e p r o la z i k roz
zrak k o ji ima konstantnu p erm ea b iln ost, imat će k r iv u lja magnetske
in d u k c ije B » f (x ) ( s i . 5 .4 -0 2 o) i s t i o b lik kao i k r iv u lja p ro
t j e c a n j a . Izvan namota p o l j e je Jednako n u l i , a maksimalnu v r i j e d
n o st p o s t iž e u rasporu izm eđju s v it a k a . Maksimalna v r ije d n o s t Ja
k o s t i magnetskog p o l j a i z n o s it
Prema tome maksimalna v r ije d n o s t magnetske in d u k c ije j e jednaka i
Ha n ek oj dru goj s i l n i c i , k o ja p r o la z i k ro z prim arni namot na u d a lje

n o s t i z Od u n u tra šn jeg ruba namota, in đ u k o ija i z n o s i i
( 5 .4 - 4 )
Je Još o d r e d it i k o l i k i d io od ovog ukupnog ra s ip n o g tok a otpada na

primar a k o l i k i na aekundar. Kod id e a liz ir a n o g magnetskog kruga je
i z ra z lo g a s im e t r ije lo g ič n o da se p o lo v io a toka za tva ra oko prim ar
nog, a p o lo v io a oko sekundarnog namota. To se v i d i i z s i . 5 . 4- 0I
k o ja pokazuje stvarnu s lik u p o l j a . S iln io e , k o je se za tv a ra ju oko
primarnog namota, čin e prim am o ra sip n o p o l j e i uzbudjene su od p r i
marnog namota, dok s i l n i c e k o je se za tv a ra ju oko sekundarnog namota
tv o re sekundarno ra s ip n o p o l j e .
Sada možemo iz r a č u n a t i r a s ip n i in đ u k t iv it e t prim arnog namota kao
ukupno u la n če n je prim arnog ra sip n og tok a sa zavojim a prim arnog na
mota kod s t r u je 1^ ■ 1 A.
Unutar prim arnog namota ogran ičim o na u d a lje n o s t i Mx " od unutar
n je g ruba elem entarni tok B d ” pomoću dva c i l i n d r a s a razmakom
"d x ” . Elementarni p r e s je k toka i z n o s i 1
dfc=TDMdx -T(Q 1+2x)dx ( 5 -4 - 5 )
Unutar primarnog namota m ije n ja se in đ u k o ija po zakonu t

172
pa prema toma iz n o s i elem en tarn i t o k :
^ -~ T (D ,* 2 x )d x
T a j to k obuhvaća s l i j e d e ć i b r o j prim arnih z a v o ja :
Elementarno u la n č e n je b i t će d a k le jednako:
x \* T (0 ,* 2 x )
^ w. . d * , ^ { w, . ± f . l ^ d x
Ukupno u la n če n je ovog d i j e l a magnetskog tok a b i t ć e :
( 5 .4 - 6 )
O slo to g a trebamo Još iz r a č u n a t i u la n če n je onog d ije la prim arnog ra -

B ip n o g to k a , k o ji se r a z v io u rasporu međju namotima na Š ir i n i * <f ’ •
S i l n i c e to g a tok a su u lan čen e sa Bvim zavojima prim arnog namota. 0-
kupno u la n č e n je tog a tok a b i t č a :
«. «»
(5 .4 -7 )
Ukupno u la n če n je r a s ip n o g tok a prim ara i z n o s i :
To je to č a n i z r a z za prim am o u la n č e n je . I z r a z možemo p o je d n o s ta v n i
t i ta k o , da um jesto da računamo sa iz r a z im a u okruglim zagradam a,ra
čunamo sa sred n jim promjerom prim arnog namota Ds i . To nam ne če
mnogo u m a n jiti to č n o s t ra ču n a , kojB ion a k o i z n o s i prema re z u lta tim a
dobivenim m jerenjim a 4 - 5 / 6 - Tako dobijem o za ukupno u la n čen je
prim arn og ra s ip n o g to k a :
Raaip ni i n d u k t i v i t e t prim arno g namota b i t 6 e , d a k l e :
L (5 -4 -9 )
Ako b i n a i B t i n a č i n p r o v e l i račun z a s e k u n d a r n i namot d o b i l i b i na

sekun darn i r a s i p a ! i n d u k t i v i t e t :
(5 .4 -lo )
Ukupni r a a i p n i i n d u k t i v i t e t t r a n s f o r m a t o r a r e d u c i r a n n a p rim ar b i t
će t
Ako um je sto da računamo s a s r e d n ji m promjerom p o j e d i n i h namota,

provedsmo p r o ra č u n s a s r e d n ji m promjerom "DB" o l j e l o g namota, d o b i
jemo s a ukupni r a a i p n i i n d u k t i v i t e t s l i j e d e ć i i z n o s :
( 5 .4 - 1 1 )
-/•
Ako s v e d i m e n z i je namota uzmemo u m etrim a ,d o b ijem o s l i j e d e ć u numeričku

re la c iju :
. [HJ <5.4- m )
I z o voga dobijemo konačno i n d u k t i v n i o t p o r k r a t k o g s p o j a

i z r a ž e n u omima:
X i* 7 l9 2 f w * % g S - .< f r ‘ 10~* [ft] ( 5 .4 - 1 3 )
gdje je
o £ = - 2 i p »-+<f ( 5 .4 - 1 4 )
V e lič in a Mo^ 11 zove se reduoiran a Š ir in a zra čn og raspora* Ona nam

može p o s l u ž i t i da jednadžbu za ukupno u la n če n je ra s ip n o g tok a radu-
- 174 -
c ir a n o na prim ar t j . v e lič in u :
napiSomo u p ojedn osta vn jen om o b lik u , pa tako za ukupno u lan ču n je

to k a aa zavojima d ob ijem o iz r a z i
< ^
ili:
f - ^ . TOs < ( 5- 4- 15)
I z ove jednadžbe vidim o da možemo r a s ip n i tok prema s l i c i 5 .4 -0 2 ,

k o j i je tr a p e z o id a ln o r a z d i j e l j e n po c i j e l o j s v o j o j š i r i n i a i + +
sm a tra ti u njegovom d je lo v a n ju jednakim fik tiv n o m toku k o ji na š i r i
ni " M ima konstantnu in d u k o iju i u lančen je b& svim p r i
mamim za vojim a ( v i d i s i . 5 * 4 -0 5 )« Na o v a j n ačin p o jed n osta v n jen je
proraču n ukupnog ra sipn og u lan čen j a
i in d u k t iv it e t a , pa čamo se time
moći p o s l u ž i t i kod proračuna ra
sip n o g in d u k t iv it e t a drugih o b lik a
. namota.
Pogledamo l i sada malo p o b liž e
p o s l j e d n j i i z r a z , Što smo ga d o b i
l i za in d u k tiv n i o tp o r r a s ip a n ja ,
možemo la k o u v i d j e t i 6to sve i
kako u t je č e na t a j o t p o r . Upada
nam u o č i da je X^ fu n k c ija ge
o m e trijs k e ra zd iob e namota, je r
je X£ t o v oće š to je veća mag
n etsk a v o d l j i v o s t p r o s to r a u ko
me se p o l j e r a z v i ja . Budući da
je ova v o d l ji v o s t ovisn a o g e o
m etrijsk im veličin a m a p o l j a , to
ob lik ova n jem p u ta , kojim će p r o
l a z i t i magnetski r a s ip n i to k , i -
mamo mogućnost da utječem o kod
k o n s t r u k c ije tra n sform a tora na
v e l i č i n u n je g o v o g r a s ip a n ja .
Dg i
*1 R asipan je će prema tome b i t i
I manje š t o je d u ljin a puta " b * "
v e ća , a to je veće š to su v e ći
" <fr " i "DgM . Ovdje je o s o -
S 1 . 5*4-03 b i to z a n im ljiv a v e lič in a 11<fr
Ona nam d a je u vid u t o , k o lik o su
e fe k t iv n o medjusobno u d a lje n i p r i
marni i sekundarni n am otaj! jedan
od dru goga , j e r je ona u neku ruku v e l i č i n a e fe k tiv n o g ra s p o ra . V i
dimo da ne s a č in ja v a samo s tv a r n i ra s p o r "**■• ovu v e lič in u " <fr M
nego i š ir i n e namota " a j " i n&2n donose s v o j d io k p oveća n ju tog
f i k t i v n o g razmaka medju B vicim a, i t o svaka sa jednom trećinom s v o je
175 -
stvarne v e l i č i n e .
Tako možemo s t v o r i t i s l i je d e ć u s lik u . Kada b i nam u s p je lo Širinu
red uciran og raspora " Jr " s m a n jiti na v r ije d n o s t n u la , ne b i uopće
im ali nikakav ra s ip n i to k . To b i , d a k le , z n a č ilo da su nam otaji p ro
storn o jedan t ik uz drugoga, t j . svaki v o d ič k o j i vod i primarnu
stru ju morao b i b i t i na istom m jestu g d je je i sekundarni v o d ič . Da
kako, to je nemoguće. N ajveće p r ib liž a v a n je jed n og namota drugome b i
mogli i z v e s t i tako da uz svaki za v oj primarne stran e l e ž i odmah ae-
kuudarni za voj ( v i d i s i . 5 -4 - 0 4 ). Tim b i načinom p r a k t ič k i posve
o d s t r a n i l i ra sip n e to k o v e , j e r
b i nam ovakav namot u kratkom spo
ju b io in d e n tiča n sa b i f i l a m o
motanim svirkom . Tu b i joS im a li
ra s ip n o p o l j e samo unutar bakra
p o je d in ih v o d ič a . Svakako je
o č i t o da b i izv e d b a ovakvog na
mota kod te h n ič k ih tran sform a
t o r a b i l a n eob ičn o te š k a , a kod
tra n sform a tora v is o k o g napona i
nemoguća zbog p rob ojn e č v r s t o ć e
iz o la c ije .
No, u prak si se i ne id e za tim da se ra s ip a n je sm anji do n u le ,
j e r u gotovo svakom s lu č a ju želim o da tra n sform a tor ima ip&k neki
ra s ip n i o t p o r . To je z a to , da u s lu č a ju k ra tk og s p o ja ne n a s ta ju
p r e ja k e s t r u je , k o je b i mogle u n i š t i t i tr a n s fo r m a to r . Budući da je
Bvako povećanje omskog o tp o ra vezano uz povećane t o p lin s k e g u b itk e ,
to nam o v d je baš dobro d o d je in d u k tiv n i o t p o r , j e r on sm anjuje s t r u
ju bez gu bitak a e n e r g ije . I radi dru gih r a z lo g a potreb n o nam je č e
s to da imamo odredjen u v e lič in u r a s ip a n ja . Tada se služim o r a z l i č i
tim izvedbama namota, kod k o jih su p o je d in i d i j e l o v i prim arnog i l i
sekundarnog namota sm ješten i v iš e i l i manje b l i z u jedan drugome, pa
tako geom etrijskom izvedbom utječem o na v e lič in u r a s ip a n ja , kao Što
je n a p rije d b i l o rečen o.
Kao prvu izv e d b u , k o ja ima za c i l j da sm anjuje r a s ip a n je , spomi
njemo ra z d ije lje n c i l i n d r i č k i namotaj (b ik o n c e n t r ič k i nam otaj) prema
s i. 6 .4 -0 5 « Stvaran raspored s i l n i c a ra sip n og p o l j a ovakvog namo
ta p re d o ču je nam s i . 5 *4 -0 5 , dok j© na s i . 5*4-06 n acrtan a za
t a j s lu č a j k r iv u lja ra sip n og p o l j a *= f ( x ) •
Ukupni s p o j toka sa zavojim a, odnosno u la n če n je d o b it ćemo ako
zb rojim o o b je p o lo v ic e u la n če n ja . U tom s lu č a ju dobivamo da je o t
por jednak zb roju oba o tp o r a , k o ji odgova ra ju jednom i drugom
osnovnom tra p e zu . Jedino moramo p a z i t i da kod toga u jednadžbe u -
vedemo isp ra vn e v e l i č i n e . Opet ćemo sa "vi** o z n a č it i ukupni b r o j
za v o ja prim arnog namota, sa “ w2 " ukupni b r o j za voja sekundara, ea
" b " " dužinu s i l n i c a u zraku, sa " " š ir in u svakog ra sp ora medju
svicim a , sa "a^" ukupnu Š irin u jednog i sa "ag" ukupnu Širin u
drugog namota. Jednom trapezu odgovara k om b in a cija od p o lo v in e p r i
marnih i p o lo v in e sekundarnih z a v o ja , pa tako u račun moramo u z e ti
um jesto ukupnog b r o ja za voja primara samo p o lo v ic u t j . w i/2 .
Kako nam je prema oznakama na a l .5 .2 -0 6 red u oira n i ra s p o r jednak:
qJ2+
a£t
+ i 6
- 176 -
t o dobijem o kao ukupni r a s ip n i in d u k t iv it e t red u cira n na prim ar za

b ik o n c e n t r ič n i namot i z r a z :
X* -2 f 792 ■(
l >2' ( b‘ (<f+
( 6 /J 10* (5 .4 - 1 6 )
X^3,96-f- w f- ^ ir 3') ' ,0 ‘ [ QJ
Iz ove se jednadžbe ra za b ira da je in d u k tiv n i o tp o r ra s ip a n ja ovakve

r a z d i je l j e n o izvedb e znatno manji nego Sto b i uz jednake u v je te b io '
kod o b ičn o g c i l i n d r i č n o g namota.
Pogledajm o sada p lo s n a t i namot. Kod p lo s n a te su izv ed b e oba namo

ta v iš e s tr u k o r a z d i je l j e n a uz p o je d in e s v it k e , pa se u v ije k jedan
sekundarni s v it a k umeće izm edju dva prim arna. Ovim m ješa n jea a v it a -
ka znatno sa sm anjuje r a s ip a n je , pa je ono t o m anje, Što je m iješa -
177 -
n j e p o t p u n i j e . Za i z r a č u n a v a n j e o t p o r a r a s i p a n j a kod p l o s n a t o g na
mota o p e t ćemo u m je s t o p ra ve s l i k j p o l j a r a s i p a n j a , k o j a j e p r i k a
zana na s i . 5*4-07 za n e k o l i k o s v i ta k a p l o s n a t o g na mota , U 2 e t i da
j e kao i p r i j e namot o p k o l j e n s a ž e l j e z o m . Time d o b i j e m o i za p l o
s n a t i namot j e d n o s t a v n u s l i k u p o l j a , g d j e su s i l n i c e p a r a l e l n i p r a v
c i ( s i . 5 • 4 - 0 8 ) , samo j e sada sm je r s i l n i c a o k o m it na o s s t u p a , t j .
S I. 5 -4 -0 7 S I. 5*4-08
e i l n i p e p r o l a z e r a d i j a l n o k r o z n a n o t e . I n a č e se u svemu mogu o p e t
p r o v e s t i i s t a r a z m a t r a n j a kao i kod c i l i n d r i č k o g namota, pa t ako
d o b ije m o kao k r i v u l j u p r o t i c a n j a s l o m l j e n u c r t u " a ” , dok nam c r t a
"b" na s i . 5.4 -08 p r e d o č u j e k r i v u l j u m ag netsk og p o l j a .
N a g l a s i t i moramo da s e kod p l o s n a t o g namota s t a v l j a u v i j e k uz
ž e l j e z o jarma n i s k o n a p o n s k i s v i t a k . Da i z v e d b a bude *s i m e t r i č n a u z i
maju s e kao k r a j n j i n is k o n a p o n s k i s v i c i dva p o l o v i č n a s v i t k a . Time
j e d o b i v e n a s i m e t r i j a ne samo u k o n s t r u k c i j i n e g o i u k r i v u l j i p o
l j a . Vidimo da se i o v d j e d o b i j e t r a p e z kao o s n o v n i ele m e n t i z k o
je g je s a s t a v l j e n a k r i v u l j a p o l j a . U s i . 5*4-08 imamo o z n a k e , k o
j e su i s t e kao kod r a z d i j e l j e n o g c i l i n d r i č k o g namot a. P rim a r n i i
se k u n d a r n i namoti su p o d i j e l j e n i na po č e t i r i B v i t k a . 8 r ač un im a mo
žemo u z e t i o p ć e n i t i s l u č a j da j e i p r i m a r n i i s e k u n d a r n i namot r a z
d i j e l j e n na “ n " p o j e d i n i h s v i t a k a i uz t o j i nis k on ap on s k om narao-
tu je d a n s v i t a k r a z d i j e l j e n na d va p o l o v i č n a s v i t k a . Svakom c i j e l o m
p o je d i n a č n o m s v i t k u o d g o v a r a , d a k l e , b r o j 2 a v o j a w / n . Sada s e u
o p ć e n i t o m s l u č a j u ukupni r a s i p n i t o k s a s t o j i od 2 n s k u p i n a kakve
smo i m a l i Kod c i l i n d r i č k o g namota prema s i . 5*4-02. Za o v e v r i
j e d i je d n a d ž b a ( 5 . 2 - 1 3 ) , k o j u smo p r i j e d o b i l i t j . :
x'K= 7 ,S 2 (-w 1i ^ - đ r -10't: fo ]

- 176
Za r e d u c i r a n u Š i r i n u z r a č n o g r a s p o r a moramo prema oznakama na

si, 5 .4-0 8 uzeti s lije d e ć u v rije d n o s t :
j = O'ft+a*/2 BtSt.
' 3 6
Kako j e s a d a b r o j z a v o j a s v a k e p o j e d i n a č n e sk u p in e 2 n puta ma
n j i od ukupnog b r o j a z a v o j a , t o se u m je s to mora u jednad žb u s t a
v i t i izno s w^/2rw Tako smo d o b i l i ukupni r a s i p n i o t p o r jed n e s k u
p in e * Da dobijem o i n d u k t i v n i o t p o r r a s i p a n j a c i j e l o g namota moramo
r e z u l t a t p o m n ož it i s a broje m s k u p in a t j . s a 2 n, t e ta k o dobijem o:
X,' =2n■7,92 f^ f [ -f+ 10*
( 5 -4 -1 7 )
X'K=3,96fwtl ~ ^ - ( c f * ?s~ i ) l O ' S [Q]
Za d u žin u s i l n i c a v r i j e d e i ovdj>. jed n ad žb e ( 5 - 4 - 1 ) i ( 5 - 4 - 2 ) ,

k o j e j e dao R o go w sk i, samo Sto s e kod p l o s n a t o g noraota mora z a 9C
s t a v i t i s l i j e d e ć i izn o si
^ ^
~ 2đ+Q++aA
I z je d n a d ž b e ( 5 - 2 - 1 7 ) vid im o da j e r a s i p a n j e t o manje, S to j e
v e ć i b r o j p o j e d i n a č n i h s v i t a k a , j e r s e tim e p o s t i z a v a s a v r š e n i j e
utješan j e p r i m a r n i h i s e k u n d a r n ih z a v o j a * R a s i p n i i n d u k t i v i t e t * p a d o
b rže nego p r o p o r c i o n a l n o s a "n ", j e r s e kod nekog namota uz i s t u
v i s i n u s t u p a i i s t i b r o j z a v o j a po v ećav an je m b r o j a "n" s m an ju je
istodobno i v e l i č i n a "(a^ + a2 ) " a l i n e što p o r a s te "D g"- V e lič i
nu M<f “ ne smijemo s m a n j i v a t i , j e r b i se ta ko s m a n j i l a p r o b o jn a
č v r s t o ć a t r a n s f o r m a t o r a i uz to j o š p o g o r š a l o h l a d j e n j e namota. Da
s e i p a k omogući s m a n je n je r a s i p n o g i n d u k t i v i t e t a i na t a j n a č i n , i z
v o d i s e namot prema s i . 5-4-09 • U t o j iz v e d b i r a z d i j e l j e n je s v a
k i p o j e d i n i s v i t a k n a dva p o l u s v i t k a , pa su p r i m a r n i i sek un darn i
p o l u s v i c i s t a v l j e n i š t o b l i ž e , da s e s m a n ji r a s i p a n j e , a da s e time
ne s m a n ji p r o b o j n a č v r s t o ć a , u m e t n e se izm ed ju n j i h dodatn a k r u t a
i z o l a c i j a . U s r e d i n i i z m e d ju dv a p o l u s v i t k a , k o j i p r i p a d a j u ist o m
n a a o t u , o s t a v l j a s e d o v o l j n o Š i r o k r a s p o r za h l a d j e n j e namota. Kako
n a tom m j e s t u nema mag net skog r a s i p n o g p o l j a , ne će v e l i č i n a tog
r a s p o r a u t j e c a t i na r a s i p n i i n d u k t i v i t e t namota- M edjutim , kod o va-
k o ve i z v e d b e s a k a n a lim a medju p o l u s v i c i m a i s t o g namota, moramo b i t i
o p r e z n i , da i p a k ne d o b ije m o i u ovim r a s p o r i m a s i l n i c e r a s i p n o g
t o k a . Do ovog d o l a z i ako namot n i j e s i m e t r i č a n , j e r se u ton s l u č a
j u prema s i . 5 -4 -1 0 d o b i j e z a n e s i m e t r i č n u i z v e d b u ovakvog p l o
s n a t o g namota k r i v u l j e p o l j a p o s v e d r u g a č i j e nego za s i m e t r i č a n n a
mot prema s i . 5 -4-09* O p ć e n i t o , n e e i m > t n j a na b i l o k o j o j v r s t i
p l o s n a t o g namota zbog d o d a t n ih p o l j a , k o j a n a s t a j u u r a s p o r u , pove
ć a v a r a s i p n i i n d u k t i v i t e t , a osim t o g a p o v e ć a v a j u se kod k r a t k o g
- 179 -
S I. 5 .4 -0 9 SI. 5 .4 -10
s p o j a i mehaničke s i l e roedju namotima.

Tako smo na n e k o l i k o k a r a k t e r i s t i č n i h p r i m j e r a p o k a z a l i kako s e
p r o ra č u n a v a r a s i p a n j e kod t r a n s f o r m a t o r a - U k o li ko bismo i m a l i k ako
vu d r u g a č i j u i z v 3 dbu namota, la k o čemo u v i j e k moći o d r e d i t i k o l i k i
j e i n d u k t i v n i o tp o r r a s i p a n j a , ako s e kod p r o r a č u n a po slu žim o i s t i m
metodama, k o j e smo o v d je p o k a z a l i .
Spomenimo JOŠ je d n e . A.ko bi h t j e l i i z r a č u n a t i t o t a l n i r a s i p n i i n -
d u k t i v n i o tp o r r e d u c i r a n na sek un dar ( t j . + X j ), v r i j e d i t će,
kako se la k o može p o k a z a t i , op< ■ t i s t e je d n a d ž b e , samo se u m je sto y r i -
marnog b r o j a z a v o j a može i t a v i t i b r o j s ek u n d ar n ih z a v o ja W2 .
Promotrimo sada r a s i p n i i n d u k t i
v i t e t t r a n s f o r m a t o r a u praznom ho
du. Na s i . 5 .4 -11 n a c r ta n o j e za
to pogonsko s t a n j e i d e a l i z i r a n o mag
netsko p o l j e tra n sfo rm a to ra , tj.
p o l j j sa p ra v o lin ijsk im siln ica m a.
I z n a še g r a z m a t r a n ja i s p u s t i m o s i l
n i c e g la v n o g toka i promatrajmo s a
mo r a s i p n i t o k . Kao r a s i p n e s i l n i
ce smatramo p r i tome samo one s i l
n i c e , k o je su u la n č e n e s a samo j e d
nim namotom. Zbog t o g a š t o imamo
s t r u j u samo u primarnom n&motu, po
s t o j i samo p r i m a r n i r a s i p n i to k r$&p."
koga Čine s v e s i l n i c e k o j e su z a
t v a r a j u izm ed ju u n u t a r n j e g p r o m je
r a prim arnog i u n u t a r n j e g pr o m je r a
sekundarnog namota. Za s i l n i c e ko-
j «£ su z a t v a r a j u k r o z p r im a r n i na-
mot b i t će p r o t i c a n j e pa i in d u k
c i j a opet p r o p o r c i o n a l n i s a u d a l j e
nošću od u n u t a r n j e g ruba namota,
180 -
j e r se p r o p o rcio n a ln o t o j u d a lje n o s t i m ije n ja b r o j z a v o ja k o je s i l

n ic e obuhvaćaju i k o ji u zb u d ju ju to p o l j e . Unutar zra čn og raspora
p r o t ic a n jc i in d u k c ija za d rža va ju opet konstantnu v r ij e d n o s t . Za
magnetsko p o l j e ć e , d a k le , v r i j e d i t i i s t e jednadžbe k o je smo im ali
kada smo p ro m a tra li id e a ln i k r a tk i s p o j tr a n s fo r m a to r a .
Ako računamo u la n će n je onog d i j e l a ra e ip n o g toka k o j i s e zatvara
k ro z prim arni namot, dobijem o i s t u v r ije d n o s t kao kod id e a ln o g k r a t
kog s p o ja , t j . :
Kod izra ču n a v a n ja u la n č e n ja onog d i j e l a to k a , k o j i se za tva ra

k ro z ra sp o r medju namotima, za d rža t <5© p o d in te g ra ln a f u n k c ija i s t i
o b lik kao p r i j e , samo Sto ćemo m orati p r o m ije n it i g r a n ic e i n t e g r a c i j e ,
t j . moramo sada i n t e g r i r a t i po o i j e l o j Š i r i n i zračn og raspora* To
u la n č e n je će b i t i jednako*
of*</
■°r (D1* 2 a s < f)I„

- M 5'
Ako zb ro jim o t a dva u la n č e n ja i ako op e t računamo sa nekim sredn jim

promjerom prim arnog namota m0 ^ * , d o b it ćemo za ukupno u la n č e n je :
R a sip n i in d u k t iv it e t prim arnog namota kod praznog boda tra n sform a to
ra b i t i će prema tome jednak:
( 5 .4 - 1 8 )
V A
Ako ovu jednadžbu usporedim o ea jednadžbom ( 5 * 4 - 9 )i vidim o da je kod

prazn og boda prim arni ra s ip n i in d u k t iv it e t v e ć i nego kod k ra tk og spo
ja , Sto je potpuno ja s n o , j e r se ra s ip n i tok kod prazn og boda mogao
r a z v i t i po c i j e l o j š i r i n i ra sp ora medju namotima, a ne samo na je d n o j
p o l o v i c i . Za OBtala pogonska s ta n ja k r e t a t će se prim arni ra s ip n i
in d u k t iv it e t izm edju t e d v i je v r i j e d n o s t i . Na račun sm anjenja prim ar
n og r a s ip c o g in d u k t iv it e t a povećava se sekundarni ra s ip n i in d u k t iv i
t e t i može se d o k a z a ti da kod b i l o kakvog o p t e r e ć e n ja ukupni ra s ip n i
i n d u k t iv it e t X, o s t a je g o to v o konstantan« Prim arni i sekundarni ra -
e ip n i i n d u k t iv it e t se p r i tome p r a k t ič k i v e ć kod c c a J0 % nomin&l«
nog o p te r e ć e n ja uz normalne o o s 'f ne r a z lik u ju za v i š e od 3% od
v r i j e d n o s t i kakvu im aju kod id e a ln o g k ra tk og s p o ja «
- la i
Izračunajm o jo š p r o ce n tu a ln i in d u k tiv n i pad napona tra n sform a tora :
Pomoću jednadžbe ( 5 .4 - 1 5 ) t e uaevSi u o b z ir da j e ;
£ . = <i-vv,
g d je je * e2 = napon po za voju tra n s fo rm a to ra ,
d ob ijem o:
uf s 7,92 ( 5 .4 - 2 o )
Proračun p ro ce n tu a ln og In duktivn og pada napona možemo p r o v e s t i i

na d ru gi n a č in , tako da ne izračunavamo in d u k t iv it e t namota, vač
jed nostavno u sporedjujem o r a s ip n i to k sa glavnim tokom. T aj n ačin
razm atranja je p r is t u p a č n iji fiz ik a ln o m g le d a n ju i zato k o r is t a n za
b rzo r je š a v a n je drugih problema u v e z i sa ra sip a n jem , pa čemo ga
za to ukratko o b j a s n i t i .
Kod proračun avanja r a s ip a n ja mi 2&pravo kao konačni r e z u lt a t
tražim o p r o ce n tu a ln i iz n o s pada napona kod nominalne s t r u j e , k o je g
izražavamo u po sto cim a nominalnog napona. U naaotu tra n sform a tora
in d u c ir a ju napone i g la v n i i ra s ip n i tok i nema sumnje da su t i na
poni p r o p o r c io n a ln i tokovima k o ji ih in d u c ir a ju . Prema tome možemo
lo g ič n o z a k l j u č i t i da je p ro o e n tu a ln i in d u k tiv n i pad napona jednaki
Ui = 100
(5 .4 -2 1 )
odnosno r ije č im a : K o lik i p ro ce n t imamo r& sipnog pada napona u odnosu

na nom inalni napon, to čn o t o l i k i p r o o e n t i z n o s i r a s ip n i tok u odno
su na g la v n i tok tr a n s fo r m a to r a . P r i toma naravno m islim o na f i k t i v
n i nadomjeeni r a s ip n i tok u lan čen sa avim zavojim a prim arnog i l i
sekundarnog namota ( v id i s i . 2 .4 -p odnosno s i . 5 - 4 - 0 3 ) . 0 Jedna
džbu (5 * 4 -2 1 ) možemo s t a v i t i b i l o e fe k tiv n e i l i maksimalne v r i j e d
n o s t i to k o v a , a l i moramo p a z i t i da za oba to k a uvrstim o is to v r s n u
v r ij e d n o s t .
Provedimo sada t a j račun do k r a ja . Prema s i . 5*4-03 iz n o s i r a s ip
n i to k ;
$«• ~ B j i r d S' cfr -
Pomoću jednadžbe (5 * 4 -3 ) d ob ijem o;
(5 .4 - 2 2 ) •
$<r
Kako je lp e fe k tiv n a v r ije d n o s t s t r u je t o i " i z jednadžbo

(5 * 4 -2 2 ) p r e d s t a v lja e fe k tiv n u v r ije d n o s t izm jen ičn og ra sip n o g to k a .
182
I z g la vn e jednadžbe tra n sform a tora t j . jednadžbe ( 2 .1 - J ) dobijem o

uvodjenjem pojma napona po za v oju " s z" *
6 s — ^ —
**-m 4,44-f
E fek tivn a v r ijo d n o a t glavnog tok a i z n o s i i
--- —----
^ /2-4,44-f
Prema tom e, i z n o s i t će p r o c e n tu a ln i in d u k tiv n i pad napona i
^■4,44-f ■ 100
r D .-c r r
Ako sredim o ovu jednadžbu d ob ijem o uz pomoć Jednadžbe ( J .4 - 1 4 ) i
us-7,92 f-w,~- ■~^-(^y* +<f) lO'J'

t j , i s t i r e z u lt a t kao rebunanjem pomoću in d u k tiv n o g o tp o r a r a s ip a n ja .
Pogledajm o sada kako je sa zakonom s l i č n o s t i . Kod p ov eća n ja dimen
z ija "X " pu ta i z n o s i t će n o v i p r o c e n tu a ln i in d u k tiv n i pad napona :
4 =7,92
b‘ x ( 3 cfj x!0
L -S Ti-Ds’x f a ,* Q t
r ( 5 .4 - 2 8 ;
ez x l
P r o ce n tu a ln i pad napona prema tom e, r a s te p r o p o r c io n a ln o sa p oveća

njem lin e a r n ih d im e n zija tran sform atora#
Kod g ra d n je i prim jene tra n sform a tora nas zapravo ne in t e r e s ir a
ra a ip n i pad napona, već napon k ra tk og e p o ja t
Promotrimo kako se m ije n ja p r o ce n tu a ln i radni pad napona kod prom je

ne d im e n z ija tran sform a tora# P r o ce n tu a ln i radni pad napona iz n o s i i
Prema zakonima s l i č n o s t i dobijem o i
gt, x-W w, a,,x-7r-Wu -J-100 1 A ■RklOO'jr^M'

* 9/*' X 9> x l X E 1
Vidim o da p r o t iv n o rasipnom padu napona omski pad napona pada p r o

p o r c io n a ln o s a povećanjem lin e a r n ih d im en z ija tra n s fo rm a to ra . Kod
183 -
tra n sform a tora od cca }o kVA snage je omski pad napona p r a k tičn i
jednak rasipnom padu napona« Povećanjem lin e a r n ih d im e n z ija tra n s
form atora povećava se om jer ob a ju padova napona sa kvadratom l i n e
arnih d im e n z ija , pa je kod tran sform a tora od oca 8000 kVA i v i
če omaki pad napona kod izraču n av a n ja napona k ra tk og s p o ja p r a k t ič -
ki zanemariv« Prema tom e, ra ste i napon k ra tk og s p o ja p r a k t ič k i pro
p o r cio n a ln o sa lin e a rn im dimenzijama tra n sform a tora «
Što je v e ć i napon kratkog s p o ja , t o manja je s t r u ja kratkog spo
ja . Iz toga vidim o da možemo sa većim naponom k ra tk og s p o ja z a š t i
t i t i u pogonu tra n sform a tor i p rip a d a ju ća ra sklopn a p o s t r o je n ja od
neugodnih p o e lje d io a p r e v e lik ih s t r u ja k ra tk og s p o ja « S druge s tr a
ne ima tra n sfo rm a tor 8a v e lik im naponom k ra tk og s p o ja i v e l i k pad
napona u pogonu, š to j e op et neugodno« K tome tr e b a j o š d od a ti Či
n je n ic u , k o ju ćemo k a s n ije r a z m o t r it i, da je za p a ra le la n rad tra n s
form a tora potrebno da im aju napon k ra tk og s p o ja jednak u granicama
od - 10 P o s lje d ic a tog a je s ta n d a r d iz ir a n je iskustvom dob iv en ih
v r ije d n o s t i napona k ra tk og s p o ja , k o je su u r a z l i č i t i m zemljama ra z
l i č i t e , a l i r a z lik e n isu znatne. Grubo se mogu d a t i s l i j e d e ć e v r i
je d n o s t i 1
do 4 00 kVA i 10 kV
od 4oo do lo o o kVA i10 kV
d.o 4oo kVA i 15 kV
od 4oo do lo o o kVA i 35 kV
od lo o o do lo o o o kVA i 35 kV
5•5 Glavne d im e n zije i c ije n a tra n sform a tora
5.51 Odnos g e o m e tr ijs k ih i e le k t r ič k ih v e l i č i n a
Za is t u nominalnu snagu može se g r a d i t i tra n s fo rm a to r k o j i je

v is o k i uzak i l i n iza k i Š iro k , a može se tra n s fo rm a to r tako d i
m e n z io n ira ti, da ima v iš e ž e l j e z a i manje b akra, i l i ob rn u to, i t d .
D akle, za i s t u snagu p o s t o je razna r j Sen ja u pogledu d im en zija
tr a n s fo rm a to ra , no Jasno Je da samo jedno r je š e n je može p red sta v
l j a t i n a j j e f t i n i j i tra n sform a tor« Da r ije š im o t a j problem , moramo
n a j p r i j e u s t a n o v it i odnose izm edju e l e k t r i č n i h v e l i č i n a t r a n s fo r
matora i n je g o v ih g la v n ih dim en zija «
Za svaki t i p odnosno izvedbu tra n sform a tora o v i od n osi su dru
g a č i j i . Naša d a l j n j a razm atranja se odnose na k l a s i č n i t i p t r o f a z
nog je z g r a s to g tra n sform a tora « Izvedba je z g r e neka bude takva, da
je p r e s je k stupa jednak p resjek u jarm a, ia k o t o ne mora b i t i s lu
čaj .
Jednadžba za snagu tr o fa z n o g tran sform a tora g la s i t
184
P=3Ef lf (5 -5 -o D
U vrštenjem p r ip a d n ih izn oea za fa z n i naponi
£f=4i44-f-w'Spt - Bm ( 5 .5 - o 2 )
i za fazn u s tr u ju *
( 5. 5- o3)
dobijem o jed n a d žb u snage u o b lik u j
P = 3 - 4 M - t * Ci S i r - B n ( 5. 5- o4)
E fe k tiv n i p r e s je k Ž e lje z n e je z g r e Spe i e f e k t iv n i p r e s je k ba

k ra , t j . namota S^, , možemo i z r a z i t i pomoću gla v n ih d im en zija
tr a n s fo rm a to ra i fa k t o r a p u n je n ja .
0 s i « 5 *5 -0 1 p rik a za n e su gla vn e d im en z ije razmatranog t r o f a z
nog tr a n s fo r m a to r a . P r e s je k stu pova s a s t a v lje n je od viS e tako s l o
že n ih pravok utnih p a k eta , da ee oko n ji h može o p is a t i kru žn ica
prom jera D, kako j e t o p rik a za n o u s i « 4 .4 - o 2 . Prema t o j s l i c i
f a k t o r p u n je n ja stu pa . d o s t iž e v r ije d n o s t od cea 0 ,9 • Da
l j e tr e b a u z e t i u o b z i r f a k t o r p u n je n ja paketa prema p o g l. 4*1 ,
k o j i kod t o p l o v a lja n ih lim ova 0 ,3 5 mm d e b ljin e iz n o s i ta k o d je r
oko 0 ,9 • Ukupni fa k t o r p u n je n ja je z g r e može prema tome d o s t i ć i
v r ije d n o s t od
(5 * 5 -o 5 )
prema toma d ob ijem o
Namoti is p u n ja v a ju p r o z o r je z g r e , kojemu su prema s i . 5*5“ °1 '

d im e n z ije a* i V , Namot jedne stra n e jedne fa z e isp u n ja v a s a
mo č e t v r t in u p r e s je k a p r o z o r a , pa je n je g o v p r e s je k
185 -
S I. 5 . 5 - o l
~ lu b -
Sc^ - f ( c u o ‘ b (5-5-06)
Faktor p u n je n ja uzima u o b z i r i z o l a c i j u samih v o d i č a , i z o l a c i j u

izmodju p o j e d i n i h namota i i z o l a c i j u izm odju namota i j e z g r e . Medju-
tim , t a j f a k t o r p u n j e n j a jo te š k o u n a p r i j e d p r o c i j e n i t i , j e r u ve
l i k o j m jo r i o v i s i 0 v i s i n i napona, t j . o razmacima izmodju namota
( A &2 1 A a 3 ) t e o razmacima izmodju namota i j e z g r e ( Aa^ i Ab)
prema s i # 5 * 5 - o l * Z ato s e po Viimaru pomaže na t a j n a č i n , da r a č u n a
mo samo s a fa ktoro m p u n j e n j a samih s v i t a k a , a iz o la c io n e raz
make Aa i Ab uzmemo đ im en zion aln o u o b z i r t a k o , J a u m je s to sa
p r e s je k o m p r o z o r a ( * ’ . b ’ ) računamo s a pro sje ko m s v i t a k a (a . b)
gd je je
a - 2 (o 4*a2) = o - ^ A O r ^ Ao2 -A o *
6 = b '-A b
Z a p r e s j e k b a k r a sada d o b ije m o :
SCu^ 3 ■b (5 i)
a jed nad žb a za snagu g l a s i :
p ,3-4,44 -L f - { fcJ r,-B „-r -a b-D 2

(5.5 -o S)
P = 2 ,6 2 -t icJ " Bn r . a b D*
Ovdje f a k t o r o zn a č a v a p r o s j e č n u v r i j e d n o s t f a k t o r a p u n j e n j a za
v is o k o n a p o n s k i i n i s k o n a p o n s k i namet.
S p e c i f i č n a o p t e r e ć e n j a u bakru 1 ž j l j e z u možemo barem p r i b l i ž n o
u n a p r i j e d p r o c i j e n i t i , te možemo s v e s t i je d nad žb u l,5 * 5 ~o 8 ) na o b l i k :
P = k 1 a-b-D X (5*5-o$)
kf * 2t 62■ i •fCa 1r. Qmr 15 • 5-10 )
U v rš te n jem v r i j e d n o s t i za ( BI i ~ ~ rj
u je dnudžbu ( 5 * 5 - 1 0 ) d o b ije m o
k = /-L ifi- -A- L / Z A /

1 I s m 1 m3/ [ m*J
a d a l j n j i m u v r š t e n je m a, b i D u ;od nadžbu ( 5 * 5 - ° 9 ) dobijem o
p= ( ^ - mi =( vA]
Jed n ad ž b a snage ( 5 « 5 * o 9 ) ima prtina tome t r i p r o m j e n j i v e ( a , b, D),
ako p r e t p o s t a v l j a m o da su v r i j e d n o s t i za f r e k v e n c i j u ( f) , s p e c ifič
nog o p t e r e ć e n j a ( T , Bm ) i f a k t o r p u n j e n j a ( f Cu» f F e ) u n a p r i j e d
o d r e d je n o i prema tome k o n s ta n tn e *
187
I z jednadžbe (5*5-o9.) vidim o kakav j e odnos izm odju snugo t r a n s

fo r m a t o r a i n j e g o v i h g l a v n i h d i m e n z i ja *
T e h n ič k i svakako ima v i š e mogućih r j e š e n j a , ali t r a ž i t i moramo
n a j j e f t i n i je r j a S e n ja .
5*5? P ro iz vo d n a c i j e n a t r a n s f o r m a t o r a
T r a n s fo r m a t o r s e s a s t o j i i z a k t i v n o g ( j e z g r e i namoti) i p a s i v n o g
( k o t a o , u l j e , k o n s t r u k c i o n i d i j e l o v i i t d . ) m a t e r i j a l a . A k t i v n i d io
m a t e r i j a l a je prema p o g l . 5 * 5 1 uglavnom o d r o d ja n s a n j e g o v e t r i g l a d
ne d i m e n z i je a, b. D, k o je su o v i s n e o s n a z i t r a n s f o r m a t o r u pr.-ma
je d n a d ž b i (5,5-0 9 ) i s a i z o l a c i o n i m razmacima i Ab , k o ji
su o d r e d j e n i sa stepenom i z o l a c i j e , odnosno s a nominalnim naponima,
za k o j e j e r a z m a tr a n i t r a n s f o r m a t o r g r a d j e n .
C i j e n a a k t i v n o g ž e l j e z a j e uglavnom o v i s n a o musi j e z g r e i c i j e
n i tr a n s f o r m a t o r e k o g l i m a , a c i j e n a a k t i v n o g b a k r a j e uglavnom o v i s
na o masi b ak r a i c i j e n i b ak r en o g v o d i č a , kojim ae t r a n s f o r m a t o r na
mota. C i j e n a t o p l o v a l j a n o g t r a n s f o r m a t o r s k o g l i m a , s a 1 , 1 # A g kod
1 T i 50 H z , k r e ć e s e o k o 4 4 o f/in/kg, a c i j e n a i z o l i r a n o g bakren og
v o d i č a oko l . J o o u in / k g * B akar j e prema tome c c a 5 p u ta s k u p l j i od
t r a n s f o r m a t o r s k o g lim a«
I z i s k u s t v a možemo r e ć i da j e c i j o n a g o to v o g u l j n o g t r a n s f o r m a t o
r a c e a J puta v eća od c i j e n e u g r a d je n o g a k t i v n o g m a t e r i j a l a . Prema
tome možemo p o s t a v i t i jednadžbu c i j e n e t r a n s f o r m a t o r a :
C - 3 ( }
masa namota
masa je z g r e
. c i j e n a po jednom k ilo g ram u mase i z o l i r a n o g b ak reno g v o d i č a
c i j o n a po jednom k ilo g ra m u mase t r a n s f o r m a t o r s k o g li m a
Masu možemo i z r a z i t i s a di m enzija m a t r a n s f o r m a t o r u i s p e c i f i č n i m
(5o -n )
5.55 N a j j e f t i n i j i tran sform ator
Prema je d n a d ž b i (5*5-11) o d r o d je n a j c c i j e n a t r a n s f o r m a t o r a
kao f u n k c i j a g l a v n i h d i m e n z i j a a , b , D. I s t o tako po zn ato jo i z
je d nad žb e ( 5 * 5 - o 9 ) da p o s t o j i o d r e d j e n i odnos izm ed ju snage i
g l a v n i h d i m e n z i j a , k o j i mora b i t i i s p u n j e n . I z t o g r a z l o g a u v r s t i t
ćemo i z n o s za a i z je d nad žb e (5 o ~ o 9 )
/ p
b k,D '
u Jednadžbu za ukupnu c ije n u ( 5 . 5 - 1 1 ) . n a d a lje , u v e s t i ćemo s l i j e -
d eće k on sta n te m a t e r ija la t
- -=?—
k*f~ 4 / Cu 'C cCj
f uC < 5*5-12;
~2~ Um'Cfm (5 * 5 -1 3 )
Jednadžba c i j e n e sada g l a s i i
* k .đ (2 -
i ' k
U o v o j je d n a d žb i je za od red jen u snagu P c i j e n a tra n sform a tora
ru n k o ija od p r o m je n ljiv ih v e lif iin a i prom jera stupa D i v is in e na
m ota, dok su o s t a le v e l i č i n e kon sta n te i l i ih smatramo đa su una -
p r i je d o d re d je n e za o d r e d je n i t i p tr a n s fo r m a to r a . O dred it ćemo op
tim alne iz n o s e za D 1 b , k ojim a će o d g o v a ra ti minimum c ije n e C«
Za minimalnu c ije n u mora v a ž i t i u v je t i
-4 £ = o / -4 ^ -o
đ b d D
T k* *hs)]*o
.2 .
3
(5 .5 - 1 5 )
T r e b a li b i jo š i z v r S i t i p a r c ija ln u d e r i v a c i ju ------° ^ ■ = 0 . Tada

b i im a li d v i j e jednadžbe sa nepoznanicam a D i b k o je U b i t r e b a lo
o d r e d it i kao fu n k c ije snage P . Ovako o d r e d je n i D i b za o d r e -
d jen u Bnagu tra n sfo rm a tora su optim a ln e d im e n z ije , S oje o&da odgova
r a ju n a jm a n joj o i j e n i tr a n s fo r m a to r a . Ovako proveden i račun ( a n a li
t i č k o r j e š e n ja ) i z l a z i v r lo s lo ž e n o t e ćemo ga za to i z v r š i t i g r a f i č k i .
0 ovom s lu ć a ju o d r e d it i ćemo c i j e n e a k tiv n ih m a t e r ija la prema jednad
žb i ( 5 . 5 - 1 4 ) , tako da za razne prom jere stu pa D i za odredjen u sna
gu P uvrštavamo u jednadžbu (5 * 5 -1 4 ) v is in u namota b prema Jed
n adžbi ( 5 .5 - 1 5 ) * Dobivena k r i v u l ja c = f (D) ima s v o j minimum,
k o j i odgovara tražen im optim alnim dim enzijam a D^ i bQ .
Učinimo t a j račun za tra n s fo r m a to r e za l l o / l O kT, snage 7 ,5 ,
15, 3° 1 60 im .. P retposta vim o s l i j e d e ć e v r i j e d n o s t i i
- 189 -
f r e k v e n c i 3 a: f B 50 Hz
2
s p e c i f i č n a masa bakra: 89oo k g / m
'c u ’ , *
s p e c i f i č n a masa tran sform a torsk og lim a: 755 ° kg/nr
* Pe=
in d u k c ija u ž e lj e z u : ■= 1 ,4 T
g u sto ća s t r u je : r = 3 . lo 6 kM ‘
fa k t o r pu n jen ja je z g r e i o ,7 5
f Fs =
fa k to r pu n jen ja namotai 0,35
f Cu =
c ije n a tra n sform a torsk og lim a : 440 D in A g
°P e =
c ije n a bakraj 13oo D in A g
°Cu =
I z i s k u s t v a znamo, da s© može c i j e n a u l j n o g tr & n s f o r m a t o r a r a z

d i j e l i t i na c i j e n u k o j a o v i s i o masi j e z g r e i i z n o s i c e a 1 2 o o . -
d in ara A g, i na c i j e n u k o j a o v i s i o masi namota i i z n o s i } 6 oo*-
diaara/kg*
i z o l a c i o n i razm acii A = 0,o 2 m , A S j “ O1 0 6 5 m
= 0 ,o 7 b , = o,15 m
Pomoću jednadžbe (5*5-15) i (5*5-14) dobijem o

C =f(D )
za r azn e s n ag e .
Po zakonima s l i č n o s t i j e p ro m je r D p r o p o r o i o n a l a a V~P* Da
evedemo t e f u n k c i j e na jed an n a z i v n i k , u c r t a n e su u s i . 5 * 5 - o 2 fu n k
c ije
C *f(D /\fP )
I z t i h d i ja g r a m a vidim o da minimum o i j e n a s v i h t r a n s f o r m a t o r a l e ž e
na i s t o j a p c i s i D/*'/~P = O,o 4 7 | t e da možemo za s v e snage p r a k t i č
k i d o v o l j n o točno u s t a n o v i t i o p t i m a ln i p r o m je r za n a j j e f t i n i j i t r a n s
form ator:
Da = 0 ,0 4 7 l'SP [ P=kVA/ [ do = m j
5 .54 U t j e c a j napona k r a t k o g s p o j a na g l a v n e d i m e n z i je t r a n s f o r m a t o r a
Do sad a eu b i l e r azm a trane d i m e n z i j e U 2 u v j e t da s e d o b i j u minim al

n i p r o i z v o d n i t r o š k o v i , bez o b z i r a k akav će napon k r a t k o g s p o j a u,
i m a t i t r a n s f o r m a t o r iz v e d e n s a ta kv im d im e n z ija m a . Napon k r a t k o g sp o
j a j e medjutim u v i j e k u n a p r i j e d zadan uz o s t a l e e l e k t r i č k e v e l i č i n e ,
t e ga tr e b a u z e t i u o b z ir p r i o d r e d jiv a n ju g la v n ih d im en zija.
P r e t p o s t a v i t ćemo = u^. j e r j e za v e ć i t r a n s f o r m a t o r ne
zn atn o v e ć i od * Za o i l i n d r i č n i na m o taj i z n o s i j
190
• to* l Om]
S I . 5 -5 -0 2
191 -
f-
u. = 7,92 £. N (5-5-16)
u ovu jednadžbu uvrstimo iz n o s e za :
r 2 ± .,
' w. 4w . c‘
E =4,44-( Bm fF,
Ds = { 0 + £ - * a ) gd je 0° & = 2& Q ,+6a2
<-Y A a , * f ) =đ.CL
H&kon u v r š t e n ja dobivamo :
4 I w,a- r - a - b - f Cu
u ^ 7 ,9 2 -
4 ■ 4 , 4 4 - f - B m- f ^ D 1 T - w * 5 (* * f j 10i
u^ i7 B k ^ D . ! L . &) ( đ . ' L U o * (5*5-17)

“ <c. 2 / 1 6/
I z ove jednadžbe vidimo da j e ^ o v is a n osim o e l e k t r i č k i m ve

ličin a m a , i n d u k c i j i B i g u s t o ć i s t r u j e r , t a k o d j e r i o geome
t r i j s k i m v eličin a m a 1, D, A i đ t e da j e n e o v is a n o v i s i n i na-
mota b i o snazi transformatora*
doz n a va ju ći uz glavne e l e k t r i č k e v e l i č i n e r , B„ i g e o m e t r i j
ske dim enzije & i <f kao i f a k t o r e p u n je n ja f c u i f p e k oje
ou odr edjene naponom za k o j i se g ra d i t r a n s fo r m a to r i l i su pak i s
kustvene v r i j e d n o s t i j možemo prema jed na d žb i ( 5 * 5 “ 17) o d r e d i t i
dijagram a * t (D) za u^ = konst«
RijeSimo l i jednadžbu (5* 5 -1 7 ) za D b it će i
U78;fCu-r -a f cr i ojp _t.Z 8 - f ^ r - a ^ _ a j / _ £ t A U 0

0 -
ul fr. B m [ 6/ u. tf , Bm ' 6" 2 >
D1+pD + q - 0
P
Q
2
O M fr W - f c; r - a 1,7 8 -U -r-o
0=
2-u.-fFFBm 2/12 '(5 .5 -1 8 )
2 u .fr .B j e r n 2.u ^ B m
192
P ozn a va ju ći odnos a = f (D) možeao prema Jadnadžbi ( 5 .5 - ° 9 )

o d r e d it i 1 odnos b * f (D, P ) , t e zatim za razne snage n a o r ta ti
dijagram C = f (D ). Ako svedemo op et t e f u n k c ije za r a z l i č i t e
snage na Jedan n a z iv n ik ( ‘ V T ) t kako Je t o prik aza n o u dijagram u
u s i « 5*5“ Oj možemo i z dijagram a r a z a b r a t i do oe može za sve sna
ge o t p r i l i k e u s t a n o v it i o p tim a ln i prom jer za n a j j e f t i n i j i tr a n s
form a tor od l i o kVf * 11 % pomoću jednadžbe i
Da= 0 , 0 4 8 t,' f P
Pakle je op tim a ln i prom jer 2 a c c a 2 % v e ć i , ako 80 t r a ž i

= 1 1 / 6 . Pogledajm o eada kako u t i č e prom jena s p e o if ič n ih o p te
r e ć e n ja ž e l j e z a i bakra na o p tim a ln i prom jer stupa* Uzmimo S a t ir i
s lu č a ja i
0. B ' r ‘= r
b. S'=S r ‘=i,ir
c. B'=1t1B r ‘=r
d. B'= 1 1B r'=i,ir
U s i. 5 * 5 -o 4 u crta n i su d ija g ra m i za g o r n je s lu č a je v e za tr a n s «
fo n n a to r za 15 »TA, 110 kV i = 11 % . I z t o g dijagram a se v i
d i , da p o v e ća n je s p e c if ič n o g o p t e r e ć e n ja za 10 % samo u bakru i l i
samo u Ž e lje z u p r a k t ič k i ne m ije n ja o p tim a ln i p rom jer D , dok kod
p o v e ća n ja s p e c if ič n o g o p t e r e ć e n ja u bakru i ž e l j e z u za x0 %, d o b i
jemo sm anjenje optim a ln og prom jera za cc a 5 Sve u svemu d o l a z i
mo do z a k lju č k a , da je u t i o a j s p e c i f i č n i h o p t e r e ć e n ja r e la t iv n o malen*
Postavim o sada jo š p i t a n j e , k o l i k i je o p tim a ln i prom jer za
n a jla k š i tra n sfo rm a tor sa najm anjim gu bicim a? R je še n je to g p it a n ja
nadjemo v r lo jednostavno* Dijagram u e l * 5 5 * - o 3 s© za sn iva na p r e t
p o s t a v c i da je k ilogram namota t r i puta s k u p lji od kilogram a jezgre#
Ako, d a k le , u spomenutom dijagram u sn izim o o r d in a te k r i v u l je , k o ja
pok a zu je c ije n u namota, na jednu t r e ć in u i zb rojim o sa k riv u ljo m
c i j e n e je z g r e , dobijem o r e z u lt ir a ju ć u k r iv u lju , k o ja u jednom o d re-
djenom m je r ilo pok azuje te ž in u tr a n s fo rm a to ra u o v is n o s t i od prom je
r a . U s i* 5 » 5 - o 5 u crta n a je t a k r i v u l j a , k o ja pokazuje za t r a n s fo r
mator od 15 OTA snage o p tim a ln i p rom jer od co& 0 ,4 5 o , odnosno
Dq =* 0 ,o 4 1 •■ ^n/IF*
Kod s p e c if ič n o g o p t e r e ć e n ja od 3 • 10^ A/m^ iz n a š a ju s p e c i f i č

n i g u b ic i u bakru prema s t r a n i c i 3 3 /1 t
2-i - 10^ ^= 2 1 - 6 W /kg
Kod s p e c if ič n o g o p t e r e ć e n ja od 1 ,4 T i kod norm alnog to p lo v a lja n o g

lim a ea 1 ,1 WAg kod 1 T , iz n a š a ju s p e c i f i č n i g u b ic i u ž e lje z u ;
1, 1- l i * = 2 ,1 6 W / k g
Prema tome su s p e c i f i č n i g u b io i u bakru po j e d i n i o i mase d eset puta

v e ć i od s p e c i f i č n i h gu b ita k a u Ž e lje z u * Ako sada analogno kao p r i je
p o v isim o o rd in a te k riv iti je za bakar c « / J na đ e s e te ro s tru k u v r i j e d
n o st i zb ro jim o je sa k r iv u ljo m za ž e l j e z o C- u s i . 5*5-o5 , do
b ije m o na r e z u l t i r a ju d o j k r i v u l j i o p tim a ln i prŽm jer za najmanje gu
b it k e sa Dq » 0,675 m, odnosno D = 0 , o 6 l •\ / p .
19?
S I. 5 -5 -0 ?
to‘ [a,nl
194
195
66
196 -
X* to g a možemo p o v u ći pouku, da je za snagu od 15 HVA i HOkV

o p tim a ln i prom jer je z g r e za n a jla k š i tra n s fo r m a to r cca 14 % manji
od optim aln og prom jera za n a j j e f t i n i j i tr a n s fo r m a to r , dok je o p t i
malni prom jer za tra n s fo rm a to r za najm anje gu b itk e za 28 £ v e ć i«
5*6 Ekonomika u g r a d n ji tra n sform a tora
5*61 O pćen ito
tJ prethodnom p o g la v lju r j e š a v a l i amo p it a n je n a j j e f t i n i j e g tr a n s

form a tora no time j o š n i j e r ij e š e n o p it a n je n a je k o n o m ičn ije g tra n s
form a tora « U ekonomiku u la z i ne samo c i j e n a tr a n s fo r m a to r a , v e ć i
e v i tr o š k o v i pogona« H a je k o n o m ičn iji je on a j tr a n s fo r m a to r , č i j i u-
kupni g o d i š n ji t r o š k o v i su n a jn iž i«
Godi&njo tr o šk o v e d ij e lim o na s t a ln e i p r o m je n ljiv e «
S t a ln i t r o š k o v i su*
a) Kamati na u lo ž e n i k a p it a l
b) O t p is i ( a m o r t iz a c ija )
c) T ro šk o v i za e le k t r ič n u e n e r g iju t j . za g u b itk e u ž e lj e z u
d) Drugi p o re d n i t r o š k o v i odnosno t r o š k o v i za u zd rža va n je kao npr«
t r o š k o v i p r o s t o r i j e u k o j o j je sm ješten tr a n s fo r m a to r .
Ako se mora u svakom s lu č a ju s m j e s t i t i tra n s fo r m a to r u zgrsdu
tr o š k o v i su za p r o s t o r i j e znatno v e ć i za u l j n i tra n s fo r m a to r nego
za s u h i, j e r je u l j n i tr a n s fo r m a to r požarno v r l o opasan r a d i u l j a ,
pa tre b a za to p r e d v i d je t i dodatne u r e d ja j e . Ako se m edjutim , npr*
kod v e ć ih tr a n s fo r m a to r a , mogu i s t i p o s t a v i t i na slobodnom p r o s t o
ru , onda ima u l j n i tra n s fo r m a to r manje tr o š k o v e , j e r su h i ne može
mo p o s t a v i t i na slobodnom p r o s t o r u .
. P r o m je n ljiv i t r o š k o v i su:
c) T ro šk o v i 2a e le k t r ič n u e n e r g iju za gu b itk e u bakru, k o j i o v is e
o t e r e t u , pa su za to p r o m je n ljiv i*
U s lije d e ć e m razm atranju ćemo o b r a d i t i samo u ljn e tr a n s fo r m a to r e ,
pa ne ćemo v o d i t i računa o s t a v c i d ) t j * o porednim troškovim a j e r
su o v i u v ije k l e t i «
Kamati kao i o t p i s i raču n aju se u p ostocim a od i n v e s t i c i j a , ti«
od u lo že n o g k a p ita la «
Jedne i druge skupa označujem o kao k a p ita ln e t r o š k o v e . O tp is i ima
ju za svrhu d a se v r ije d n o s t tra n s fo r m a to r a o tp iS e u vremenu u kojem
se računa da se tra n s fo rm a to r i s t r o š i , kako b i se mogao n a b a v it i no
v i« Ako se npr* računa sa životnom d o b i od 20 g o d «, onda se mora
g o d iš n je o t p i s a t i 5 od v r i j e d n o s t i tr a n s fo r m a to r a . Osim tog a
tre b a u z e t i u o b z ir i kamate« U t a b e l i 1 iz r a č u n a t i su p o s t o c i za
o t p is e i kamate. Ako npr* tražim o k a p ita ln e tro šk o v e za o t p i s na
20 god* uz kamate od 5 % dobijem o, prema t a b e l i 1 g o d iš n je k a p i
ta ln e tr o šk o v e od Q,o24 % i l i ok ru g lo 8 %•
Račun c ij e n e za p o tro š a k e le k t r ič n e e n e r g ije za gu b itk e je v r lo
složen * C ije n a e le k t r ič n e e n e r g ije se d i j e l i na c ije n u in s t a lir a n e
snage (din/kW ) i na c ije n u p o tro š e n e e n e r g ije (din /kW h). Te c i
jen e o v is e i 0 tome na kojem m jestu j e tra n s fo r m a to r p r ik lju č e n ,
U n a šoj z e m lji računa se za 110 kV d is t r ib u t n e tra n s fo rm a to re
- 197 -
o t p r i l i k e 25 ooo dinAW i 2 dinA 'V b a za 1 0 kV d is t r ib u t iv n e

tran sform a tore 55 ooo dinA W i 2 ,5 dinA 'V h. U Njemačkoj računa
ju za 1 0 kV d is t r ib u t iv n e tra n sform a tore sa 1 0 0 DU/kVT i Q,o5
DKAtfh. U problem atik u ovog računa se ne ćemo u p u š t a ti, j e r je ona
predmet obrade t a r i fn e p o l i t i k e «
T a b e l a 1
K a p i t a l n i t r o š k o v i
Kamati G o d i n e o t p i s a
* 5 god. 10 god . 15 god . 20 god . 25 god.
% od u ložen og k a p ita la
25,o97 1 2 ,9 5 o 9,654 8,o24 7 ,o 9 5

5
6 2 5 ,7 4 0 1 5 ,5 8 7 1 0 ,2 9 6 8,718 7 ,8 2 5
24,589 14,258 1 0 ,9 7 9 9 ,4 5 9 8 ,5 8 1
7
1 1 ,6 8 } 1 0 ,1 8 5 9,568
e 2 5 , o46 14,9o5
1 5 ,5 8 2 12,4o6 1 0 ,9 5 5 1 0 ,1 8 1
9 2 5 ,7o9
10 26,580 1 6 ,2 7 5 1 5 ,1 4 7 1 1 ,7 4 6 ll,o l7
P ita n je tro šk o v a tra n sform a tora je u u sk o j v e z i sa gu bicim a u tr a n s

form atoru« Možemo g r a d i t i tra n sform a tor k o j i k r a j i s t i h ukupnih gu
b ita k a ima veće g u b itk e u bakru i manje u Ž e lje z u i l i obrnuto* P i
tajm o se n a j p r i j e , kako om jer gu bitaka u bakru i ž e lje z u uopće u t i
če na fa k t o r k o r is n o s t i tra n sform a tora ? Razmatrajmo n a j p r ij e to
p it a n je za o d r e d je n i tra n s fo rm a to r k o j i je s ta ln o o p te re će n konstan
tnim teretom , i m ijen ja jm o t a j om jer tim e , da ga v iš e i l i manje op
te r e tim o .
5 .0 2 F a k to r k o r i s n o s t i u o v i s n o s t i od t e r e t a
Označimo omjer g u b i t a k a u b ak ru (P,-. ) prema g u b ic im a u Ž e l j e z u

l* F e> sa _ ^
Pcu
Pr.r
i pita jm o s e , kod k o je g te r e ta ' će b i t i fa k t o r k o r is n o s t i jed n og odra-

d je n o g tran sform a tora n a j b o l j i .
/» , P -
1 P+Pr. +Pc.
2
Ako x puta prom ijenim o t e r e t , m ije n ja ju se g u b ic i u bakru x pu
t a , dok g u b ic i u ž e lj e z u ostanu n a p r o a ije n je n i. Potražim o sada n a j
b o lji ■
m P * , U
t P-x+Pra+ Pc«Aa v
- 198 -
P ( P » * fH *%ux'> = ^ P (P *2 xp Cu)
P fi - fPcu
D akle, n a j b o l j i f a k t o r k o r is n o s t i ima sv a k i tr a n s fo r m a to r kod on o«

o p t e r e ć e n ja , kada su mu g u b io i u b a k ru , označim o ih sa F ^ i
(5 .6 -oD
da k le Jednaki gubioim a u ž e l j e z u .
R i j e ž l l i smo tima p it a n j e tr a n s fo r m a to r a , k o j i Je k on sta n tn o o p t e r e
ćen nominalnom snagom. M ed ju tin , u ogromnoj v e ć i n i s lu č a je v a je to
d r u g a č ije .
5.63 T ran sform a tor sa p ro m je n ljiv im teretom
Svi tr a n s fo r m a to r i u m reži su s ta ln o pod naponom i za to su i gu

b i o i u ž e l j e z u t r a j n i , dok ss t e r e t veoma m ije n ja , pa su g u b io i u
bakru o v is n o o kvadratu t e r e t a , pa ra ču n a ju ći g u b itk e za c i j e l u go
dinu d ob ijem o i
W ,.W F. ^ [kW h/god]
Wf.= TPf , (T=d760 sati)
Postavim o t r (5.6 - 0 3 )
i dob ijem o) (5 .6 -o 4 )
199 -
Ako je tra n sfo rm a to r s ta ln o nominalno optoreda n onda je A * 1,

a ako je manje o p te re ćen onda je A od g ov a ra ju će m anji« Z ato zo
vemo A k o e f i c i j e n t o p te re će n ja «
Kod r a z d ije ln ib tra n sform a tora u i n d u s t r i j i i većim gradovima
znamo im is k u s tv a da je k o e f i c i j e n t o p t e r e ć e n ja cc a l / 3 , u se
lim a , g d je s e lja k id e rano s p a v a ti, a preko dana je tra n sform a tor
o p te re će n samo za vrijem e v r š id b e , k o e f i c i j e n t o p t e r e ć e n ja je Ćak
cea 1 /6 . Za i s t o t o l i k o puta su prema jed n a d žb i (5 * 6 -0 4 ) g o d iš
n j i g u b ic i u bakru m a n ji. Ako sada postavim o p i t a n j e , kada eu za
o d r e d je n i tra n s fo rm a to r kod p r o m je n ljiv o g t e r e t a ukupni g o d iš n ji
g u b ic i najm anji a time i g o d iš n ji fa k t o r k o r is n o s t i n a j o o l ji * onda
b ez sumnje v r ije d e i za t a j s lu š a j jednadžbe u p o g l . 5*62 tim e,
da se um jesto snage (P) p iš e g o d iš n ja e n e r g ija ( W) , pa se d o
l a z i do z a k lju č k a , da su ukupni g o d iš n ji g u b ic i n ajm a n ji onda, kada
su g o d iš n ji g u b ic i u ž e lj e z u jed n a ki g o d išn jim gu bicim a u bakru t j «
(5 * 6 -0 5 )
•M
Do i s t o g r e z u lt a t a možemo d o ć i na drugi n ačin tako da odredim o kada
su g o d i š n ji g u b ic i po J e d in io i k o ris n e p r iv id n e sn a ge, t j . n jih o v i
s p e c i f i č n i g u b i c i , najm anji
=minimum (5 .6 -0 6 )
p p
U s i . 5 -6-01 p rik a z a o je dijagram g o d iš n jih g u b ita k a u o v is n o s

t i od o p te re će n ja tran sform a tora
Ws = W ^ W Cu= f(P )
♦
G o d iš n ji g u b ic i u ž e lj e z u (lp ) su n e o v is n i od o p t e r e ć e n ja i za to
p rik a za n i sa pravcem na” k o j i je p a ra le la n sa apcisom .
G o d iš n ji g u b ic i u bakru ) au p r o p o r c io n a ln i kvadratu t e r e t a
(P) i p rik aza n i parabolom "b " .
P retp osta vlja m o da je fa k t o r o p te re će n ja A k on sta n ta n , je r
razmatramo konkretan pogonski s l u č a j . Svakom t o r e t u P^, odgovara
na p a ra b o li točk a x , k o ja sa svojom ordiaatom pokazuje tom t e
re tu p r ip a d a ju će g o d iš n je g u b itk e . S p e c i f i č n i g u b ic i za t a j t e r e t
jednak i su :
^ = tg o ix
P, (5 .ć -o 7 )
S p e c i f i č n i g u b io i su n a jm a n ji, kada je tgo( najman j i , odnosno kada

je kut c< n a jm a n ji, a t o je kut o(m , k o j i p rip a d a ta n gen ti i z
n u l-to č k e k oord in a tn og sistem a na p a ra b olu , k o ju ta n g ir a u t o č c i
m.
kože ae d ok a zati da su u t o č o i m p a ra b o le , u k o j o j suptangenta
i z is h o d iš t a k oord in a tn og sistem a d o t ič e p a ra b o lu , g o d iš n ji g u b ic i
u bakru (®qu ) jednaki g o d išn jim gubicim a u ž e l j e z u ( 'V
200 -
WCu = WF9
S I. 5 -ć -o l
Ako idemo po p a r a b o li i z to č k e "y " n a tra g i l i n a p r ije d , n a il a

zimo u v ije k na d v i je to čk e sa is t im kutem oL , t j . sa is t im spe
c i f i č n i m gubicim a* U dijagram u u orta n e su d v i j e takve to č k o Z* i
Z" k o jim a o d g ova ra ju t e r e t i P ' i P" v kod k o ji h su s p e c i f i č n i
g u b ic i i s t i . Može se d o k a z a ti Š a lj e da je x
P •P
rx ' jc =P*
-‘m (5 .6 -o Q )
Prema tom e, jednako se i s p l a t i r a d i t i sa većim P" i l i odgo

v a r a ju ć e manjim teretom P* , j e r su s p e c i f i č n i g u b ic i u oba s lu
č a ja jednako v e ć i«
O vaj d ija gra m prema s i « 5*ć—o l v r i j e d i naravno Jednako za g o d iš

n je g u b itk e kao i za momentane g u b itk e « Iz ovog dijagram a s l i j e d i
- 201
z a n im ljiv za k lju ča k za k r iv u lju fa k t o r a k o r is n o s t i u o v is n o s t i od

t e r e t a . Ona Je odredJena sa točkom "a " maksimalnog fa k t o r a k o r is
n o s t i za on aj pogonski s l u č a j , kod k o je g su g u b ic i u bakru jednaki
gubicim a u ž e lje z u . Od te to č k e na obe stra n e pada f a k t o r k o r is n o s
t i ta k o , da su snage sa jednakim faktorom k o r is n o s t i o d rod jen e je d
nadžbom ( 5 , 6- 08 ) . S a m a ,k riv u lja fa k t o r a k o r i s n o s t i od red jen a je za -
k on iaa s l i č n o s t i prema jed n a d žb i:
f t ’* 100
( 5 . 6 - o9 )
f t * r f t . , ^ u ’*S 1 0 0 ^ * P CUX
^ 1 0 0 ^
rm rm
S I. 5 .6 -0 2
202 -
Ako P o z n a ču je t e r e t kod k o je g eu g u b ic i u bakru Jednaki g u b i

cima u Ž e¥ jezu , onda Je za maksimalni f a k t o r k o r is n o s t i x = 1 ,
pFe = PCu’ d ob ijem o i
100
'«( x
100* p f j - ,
Za i ’ . x " - 1 , dobijem o Jednake fa k t o r e k o r i s n o s t i , kako to

vid im o u s i « 5 .6 - o 2 .
Prema tome Je sa gubicim a u Ž e lje z u k r i v u l ja fa k t o r a k o r is n o s t i
v e ć o d r e d je n a .
5*64 N ajek on om ičn iJi tra n s fo rm a to r za o d r e d je n i t e r e t .
Sva ova razm atran ja v r i j e d e samo za Jedan o d r e d je n i tra n sform a tor

o d r e d je n ih d im e n z ija , za k o je g se p ita m o, kod k o je g t e r e t a on n a j-
ek o n o m ičn ije r a d i ? M edjutim , u p r a k s i je o b ičn o o b r n u ti s l u č a j , j e r
r e d o v it o imamo o d r e d je n i t e r e t pa ee p ita m o, k o j i tr a n s fo r m a to r od
c i j e l o g n iz a s l i č n i h tr a n s fo r m a to r a , no r a z l i č i t i h snaga, p red sta v
l j a n a je k o u o m ič n iji tra n s fo r m a to r za t a j o d r e d je n i t e r e t .
Baortajm o j o š jedanput dija gra m g o d iš n ji h tr o š k o v a u o v is n o s t i
od o p t e r e ć e n ja , t j . W = f (P) ,kako emo t o n a c r t a li u s i . 5 .Ć - 0 I ,
“ f * to«> ra zlik om da nacrtamo u is t u e lik u viS e dija gra m a za viS e
s l i č n i h tra n s fo r m a to r a r a z l i č i t i h snaga, t e ta k o d ob ijem o s i . 5 . 6-03
31. 5 .ć - o 3
- 203 -
Kod to g a smo m orali u z e t i u o b z ir , da r a s te snaga sa 4 , p o t e n c i

jom lin e a r n ih d im e n z ija , dok g u b ic i ra stu } . p o te n c ijo m lin e a r
nih d im e n z ija , odnosno, da se g u b ic i m ije n ja ju sa 3 /4 * p o t e n c i
jom snage tra n sfo rm a tora .
Ako gledamo tu p o ro d icu k r iv u lja za tra n s fo rm a to re ra zn ih nomi
n a ln ih snaga, onda vidim o da minimalne gu b itk e p r e d s t a v lja zapra
vo en velopa t i h k r i v u l ja , k o ja je u t o j s l i c i t o 5 k a -c r t a u crta n a .Z a
o d r e d je n i tra n sfo rm a tor, k o j i je prik aza n u tom dijagram u sa k r i
vuljom 1 , dobijem o pomoću tangente i z is h o d iš t a toĆku m , k o jo j
odgova ra t e r e t P^. Za t a j tra n sform a tor p r e d s t a v lja prema tome
t e r e t P* o n a j t e r e t , kod k o je g tra n s fo r m a to r ima najmanje s p e c i
f i č n e g u b itk e . Ako m ed ju tia , gledamo na en velop u , onda v id im o, da
ima jedan v e ć i tra n sform a tor kod to g i s t o g t e r e t a joS manje g u b it
k e , svakako kod jednog manjeg om jera gu b ita k a u bakru prema g u b ic i
ma u Ž e lje z u . Pitamo s e , kod k o je g om jera j e t o s l u č a j .
Uožemo n a p is a ti o p ć e n itu jednadžbu za s p e o if ić n e g u b itk e
a-P * t b P
V. 1 a P \ b P ^ (-% -f
Y. *<?<*=- x-P Pt
& - k o n s t a n t a za g u b i t k e u Ž e l j e z u
b - k o n s t a n t a za g u b i t k e u bakru
P - p r o m j e n l j i v a nominalna snaga
x P - t e r e t s p-j. s k o n s t a n t a ( j e r tr a ž i m o n a j p o v o l j n i j u nominalnu
snagu za o d r e d je n i t o r e t P^)
Ako t r a ž i m o najmanje g u b i t k e , d o b i j e m o d e r i v i r a n j e i o i
.i q .2 *
h L b fČ
i = -a -P "-A t, p *P = 0 P=l
1i 3 a
4 4 *
o d n o s n o o m je r g u b it a k a ;
3
&
pf. a-P** a-P* oj ) 5
ufikle, od n iza s lič n ih tra n sform a tora će za o d r e d je n i t e r e t r a d i t i sa

najmanjim s p e c ifič n im gubicim a on aj tr a n s fo r m a to r , kod k o je g bude kod
to g t e r e t a omjer gu bitaka jednak 5 /3 .
Pouka i z t o g r a z m a t r a n ja j e s l i j e d e ć a *
Ako za o dredje n o konzumno p o d r u č j e t r a ž im o n a j e k o n o m i ć n i j u n o m in a l
nu snagu t r a n s f o r m a t o r a , onda će t o b i t i o n a j t r a n s f o r m a t o r , k o j i kod
t o g t e r e t a ima omjer s t a l n i h g u b i t a k a prema p r o m j e n l j i v i m g u b io im a
jed n ak 5/5 • Kod p r o j e k t i r a n j a t o g t r a n s f o r m a t o r a ćemo, m ed ju tim ,
d i m e n z i o n i r a t i r a s h l a d n i u r e d j a j t r a n s f o r m a t o r a t a k o , da bude s p o s o
ban r a d i t i do omjera g u b i t a k a 1 / 1 , j e r ako j e t r a n s f o r m a t o r v e ć po
s t a v l j e n , moramo r a č u n a t i s t i m e , da g a s e i s p l a t i d a l j e o p t e r e ć i v a t i
- 204 -
barem do om jera gu b ita k a 1 A , j e r do t e to č k e n je g o v i s p e c i f i č n i

t r o š k o v i p a d a ju , ia k o b i v e ć i tra n s fo r m a to r imao j o š manje e p e o i-
f i č n e tr o šk o v e * Prema tome će nominalna snaga tra n s fo r m a to r a b i t i
o d re d je n a 9 omjerom gu b ita k a l A •
5*65 U s p o re d jiv a n je ek on om ičn osti tra n s fo r m a to r a i s t e snage no

r a z l i č i t i h c ij e n a i r a z l i č i t i h g u b ita k a
Č esto dolazim o u s i t u a c i ju da trebamo u s p o r e d jiv a t i ekonom ičnost

tr a n s fo rm a to ra i s t e snage a l i r a z l i č i t i h c i j e n a i gu bitaka* Jedan
je j e f t i n i j i , dok dru gi ima manje gu b itk e« U takovom s lu č a ju p ostu
pamo na t a j n a č in , da jed n ostavn o tr o š k o v e za g u b itk e k a p i t a l i z i r a
mo. I zračanamo onu v r ije d n o s t k a p it a la k o ju tr e b a u l o ž i t i na dan
nabave odnosno s t a v lj a n j a u pogon tr a n s fo r m a to r a , da možemo s n j i
me 1 n jegovim kamatima p l a t i t i sve tr o š k o v e za gu b itk e za vrijem e
Ž iv o tn e d o b i tr a n s fo r m a to r a ?i t a j iz n o s p r ib r o jim o c i j e n i t r a n s fo r
m atora. R azlog za r a z l i č i t e g u b itk e može l e ž a t i u r a z l i č i t o j kon
s t r u k c i j i i l i u p r im je n i ra zn ih k v a l i t e t a m a t e r ija la * Promotrimo
npr« danas ja k o ak tu eln o p it a n je tr a n s fo rm a to ra sa hladno v a ljan im
lim ovim a* Hladno v a lj a n i lim o v i su za oca 55 £ s k u p lji od t o p lo
v a lja n ih lim o v a , no s druge s tra n e im aju manje g u b ita k a . Tako npr*
Imamo u Njemačkoj s ta n d a rd iz ira n e tra n s fo r m a to r e sa većim i manjim
gu b icim a u ž e lje z u « Uzmimo dva tra n s fo r m a to r a od 200 k7A snage 1
20 k7 napon za k o je v r i j e d e s l i j e d e ć i p o d a ci t
1 II
G u b ic i u praznom hodu 0,95 k* 0 ,5 7 kW
G u b ic i u bakru 3,9 k» 3 ,6 kw
Nabavna c ije n a 4560 DM 532o DU
T ran sform a tor 1 ima jez g ru i z t o p lo v a lja n o g lim a , a II iz

h lad no v a lja n o g lim a .
Ako hoćemo g u b itk e tra n sform a tora k a p i t a l i z i r a t i , postupamo na
i s t i n ačin kako smo to o b ja s n i l i već u p o g l. 5*61 , samo obrnuto«
Izračunam o naime g o d iš n je tro šk o v e za g u b itk e i i s t e preračunamo
na s v o tu , t j . na k a p it a l, k o je g b i m orali u l o ž i t i prvu god in u , a da
b i za c i j e l o vrije m e Ž iv otn e dobi tr a n s fo rm a to ra b i l i s v i g u b io i
u n a p r ije d p la ć e n i« Računajmo op et sa životnom d o b i od 20 godina
i sa kamatima od 5 t Pft onda g o d iš n ji t r o š k o v i iz n a š a ju 8 %
od k a p it a la , odnosno o b rn u to, k a p it a l mora b i t i za 10 0 /8 s 12,5
p u ta v e ć i od g o d iš n jih troškova*R ačunajm o d a l j e s njemačkim cijen a m a.
K a p it a liz ir a n i g u b io i u ž e lje z u i bakru kod c i j e n e za snagu od
100 DH/k*. prema tome iz n a š a ju , pod pretpostavkom da j e t r a n s fo r
m ator s ta ln o pod naponom i da je k o e f i c i j e n t o p t e r e ć e n ja A = 1 /3 :
= 0 ,9 5 • (lo o ♦ Q760 . 0 ,o 5 ) * 1 2 ,5 = 6500 DM

^Fe I
= 0 ,5 7 * ( lo o ♦ Q76o * 0 ,o 5 ) * 1 2 ,5 - 3620 DU
^Pe 11
Kr... I .= 3,9 . (lo o + 1 /3 * Q76o « 0 ,o 5 ) « 1 2 ,5 * H 9oo DU
=. 3,6 . ( lo o + 1 /3 • 876o . 0 ,o 5 ) « 1 2 ,5 = U 000 DM
- 205 -
Ako p r ib r o jim o k a p it a liz ir a n e gu b itk e oijenam a razm atranih t r a n s fo r

m atora, d ob ijem o:
I XI
C ijen a 4 560 DM 5 32o DM
K a p ita l« g u b ic i F 6 5 00 DM 3 82o DM
K a p it a l.g u b ic i C® 1 1 900 DM 1 1 OOO DM
22 ?6o DU 2o 14o DU
i vidim o da je tra n sfo rm a tor I I sa višom cijen om ip a k ekonomiični J i i

pnno p o v o l j n i j i .
U edjutim , tr e b a n a g la s it i da je te šk o ra d i tr o š k o v a , k o j i nasta
ju u vremenskom ra z d o b lju gledano 20 god in a u n a p r ije d , odmah p la
t i t i veću c ije n u za tran sform a tore* u gornjem s lu š a ju b i mogao dru
g i tra n sfo rm a to r b i t i za 70 £ s k u p l ji , a da b i jo š u v ije k b io e -
k o n o m iS n iji. Zato se danas p r ^ k tiš k i k a p i t a l i z i r a g u b itk e na manji
b r o j godina* Njemačke norme se z a s n iv a ju na r a č u n ic i sa 6 ,7 godina
um jesto 20 g o d in a , pa se onda g o d i š n ji t r o š k o v i pomnože samo sa
faktorom 5,55 um jesto 12,5 • Haravno, Još u v ije k i z l a z i I I tra n s
form a tor za 210 DU J e f t i n i j i od I ,
I z g o r n je g razm atranja Jasno s l i j e d i , kako sa .kod u spored jiv a n Ja
tra n sfo rm a to ra g u b io i uzimaju u o b z i r . Sa k ojim kamatima se računa
i za k o lik o god in a , t o Je p it a n ja in te r e s a na k a p ita lu i g le d a n ja
u n a p r ije d , u š to na ovom m jestu ne možemo u l a z i t i .
5 .7 Dodatni g u b io i u bakru
Za namotaj tra n sform a tora ne p r e d s t a v lja problem samo v is o k i na

pon k o j i t r a ž i v e lik o iz o l a c io n e razmake, več i n is k i napon, k o ji
t r a ž i v e lik e s t r u je , time v e lik e p r e s je k e v o d ič a , š to ima za p o s l j e
d ic u dodatne gu b itk e u bakru. Do dod atn ih g u b ita k a d o la z i u s l i je d
ra s ip n o g p o l j a , za k o je smo v i d j e l i u p o g l . 5 .4 da p r o la z i k ro z b i
j e l i nam ot, pa prema tome i kroz
sva k i v o d ič namota. Š to Je v e č i
p r e s je k v o d ič a , t o v iš e magnetskih
s i l n i o a p r o la z i k r o z n je g a , t o .
r a z l i č i t i j i je in d u k tiv n i o tp o r
v o d ič a sa jedna i druge n jegove
s tr a n e . R a zlik a im peda n oija ima
za p o s l j e d i c u nejednaku ra s p o d je
lu s t r u je po p r e sje k u v o d ič a , te
tako d o la z i do p ov eča v a n ja gu bi
ta k a . Več kod proračuna r a s ip a n ja
smo p o je d n o s t a v n ili s lik u magnet
skog p o l j a na t a j n a č in , da smo
p r e t p o s t a v ili da sve s i l n i c e idu
kroz namot. p a r a le ln o sa rasporom
izm edju visokon aponskog i n isk on a -
ponakog namota, pa ako tu s lik u
kod razm atranja ovog problem a za
držim o, dobijem o po Vidmaru fa k t o r
p ov eča n ja gu b ita ka (k^) sa s l i
S I. 5 . 7 - o l jedećom jednadžbom i
- 206 -
k « = r J6_ o y b-f p n !-!)(a lo f

<5 ? W“ L
P o j e d i n e v e l i č i n e i z t e je d nad žb e p r i k a z a n e su na a l . 5 » 7 ~ o l. Po
moću f a k t o r a računamo s t v a r n e g u b i t k e u b ak r u s a ooskim otporom
mjeren im i s t o s m je r n o m s t r u j o m po s l i j e d e ć o j r e l a o i j i i
6 . TRANSFORMATOR U POGONU
6 . 1 P a r a l e l n i rad tr a n sfo rm a to ra
P a r a l e l n i s p o j . d v a j u i l i v i š e t r a n s f o r m a t o r a so o s t v a r u j e s p a j a
njem i s t o i m e n i h s t e z a l j k i v is o k o n a p o n s k e s t r a n e ^ s v i h t r a n s f o r m a t o
r a ' na o d g o v a r a j u ć e f a z e v is o k o n a p o n s k e mreže.-! s p a ja n je m i s t o i m e
n i h s t e z a l j k i niokonaponnke s t r a n e s v i h t r a n s f o r m a t o r a na odgova
r a j u ć e f a z e n i 3 konaponskB m r e ž e ( kako t o p r i k a z u j e a l . 6 . 1 - o l za
s l u č a j s p o j a d v a j u t r a n s f o r m a t o r a . P a r a l e l n i rad se može v r š i t i
preko s a b i r n ic a (s i. 6 . 1 -o l) i l i preko mreže.
Da b i t r a n s f o r m a t o r i m ogli r a d i t i u p a r a l e ln o m radu t r e b a j u i s
pu n javati s l i je d e ć e u v je te :
a) P r ^n osn i o m j e r i , tj. o m je r i b r o j a z a v o j a , m oraju b i t i je d n a k i
) , a t r a n s f o r m a t o r i m oraju b i t i g r a d j e n i za i s t e
nominalno napo ne. P r i ovom u v j e t u j e važno da izm ed ju p r o no snih

o m jer a b r o j a z a v o j a ne p o s t o j i r a z l i k a , dojs u v e l i č i n i nominalnog
napona s m i j e d o ć i do n e zn atn o g o d s t u p a n j a ; tako s e n p r . mogu s p o
j i t i p a r a l e l n o dva t r a n s f o r m a t o r a , k o j a su g r a d j e n a 2 a
1 0 000 V/580 V i za 1 0 500 V/400 V a l i pod u vje to m da su im
p r e n o s n i o m j e r i b r o j a z a v o j a i s t i . Kod n e je d n a k i h p r e n o s n i h om je ra
d o l a z i do s t r u j e i z j e d n a č e n j a , d o k jo kod n e je d n a k i h napona j e d a n od
t r a n s f o r m a t o r a samo n a po n sk i v i š e odnosno manje n a p r e g n u t od d r u go ga.
S t r u j a i z j e d n a č e n j a kod n e je d n a k i h p r e n o s n i h o m jer a p a r a l e l n o
s p o j e n i h t r a n s f o r m a t o r a može uz minimalne r a z l i k e u omjeru b r o j a
- -207
s i . 6 . 1 -0 1
S p o j d v aju t r a n s f o r m a t o r a u p a r a l e ln o m radu
z a v o j a p o p r i m i t i v r l o neugodne i z n o s e . Neka za i l u s t r a c i j u p o s l u
ž i p r i m j e r u kojtsia sa p r e t p o s t a v l j a da r a z l i k a u prenosnim omje
rima d v a ju p a r a l e l n o s p o je n i h , t r a n s f o r m a t o r a i z n o s i samo 1 % •,
s ek un darn i n a p o n i, u s l u č a j u p a r a l e l n o g : s p o j a samo na p r i m a r n o j
s t r a n i , b i se r a z l i k o v a l i t a k o d j o r samo za 1 % , t j . ako j e :
L - l * = * ž - * L = ;Qf t a d a ja i
rtj' wi
£ i -1 01 a uz E, = £ ‘ p ro iz la z i
da je *1,01
- 208 -
odnosno napon E j Je za 1 # manji od Ej •

S p oje l i se i sekundarno ova dva tr a n s fo r m a to r a u p a ra le la n
ra d , d o či če do s t r u je iz je d n a č e n ja , k o ju če t j e r a t i navedena
r a z lik a sekundarnih napona od 1 %. V e l i č i n a s t r u je iz je d n a č e n ja
h i iz n o s ila )
AU-U
100-2 Z
g d je j e : 6U r a z lik a sekundarnih napona u p ostocim a nom inalnog
napona:
U - nom inalni sekundarni napon;
Z - im peda n oija Jednog tra n s fo r m a to r a
Im pedanciju odredju jem o i z :
u -- In— -100 odnosno Z * U< U-

‘ U 100 ■ /„
Izn o s AU Je već p r e t p o s t a v lje n i i z n o s i 1 % .
Sada j e :
J ± u u J00 ! s 0 5 k .
2-ux-U 100 u«
Ako je napon k ra tk o g s p o ja oba tra n s fo r m a to r a cea 5 tada će

s t r u ja iz je d n a č e n ja i z n o s i t i :
Ii=0,5-jp- =:0,1 /# odnosno 10 % od iz n o s a
nominalne s t r u je jed n og tr a n s fo r m a to r a .
P roveden i račun bs može i je d n o s t a v n ije p r i k a z a t i . Imaju l i
oba tra n sfo rm a to ra napon k ra tk og s p o ja ufc a 5 p otreb n o j e na
svakom tra n sform a toru 5 % nom inalnog napona da b i p o t e k la nomi
n aln a s t r u ja k roz tra n sfo rm a tor u kratkom s p o ju . U s lu č a ju pa ra
le ln o g s p o ja će b i l o k o ja r a z lik a napona p o t j e r a t i u krugu p a ra
l e l n o s p o je n ih tra n sfo rm a tora s t r u ju iz je d n a č e n ja , zapravo s t r u ju
k ra tk og s p o ja ; tako će n p r. r a z li k a napona od 2 i 5 %9 t j . 10 %
nom inalnog napona, p o t je r a t i k ro z oba tra n s fo r m a to r a nominalnu
s t r u ju . Ako r a z lik a napona i z n o s i samo 1 %, b i t će i s t r u ja
iz je d n a č e n ja p r o p o ro io n a ln o m anja, t j . i z n o s i t će 10 % n om inal
ne s t r u je .
b ) Fazni pomak is to im e n ih sekundarnih fa z a prema istoim en im prim ar
nim fazam a, k o j i se prema IEC preporukama o zn a ču je sa m nogokrat-
n ik o a od 3 0 ° , mora b i t i i s t i . Tako n p r. tra n s fo r m a to r grupe
s p o ja Dy5 može r a d i t i u paraleln om radu sa tran sform atorom
grupe s p o ja Yd5, kako j e t o i na s i . 6 .1 -0 1 p r ik a z a n o .
c ) Naponi k ra tk og s p o ja (u^) moraju b i t i jednaki odnosno po IEC p r e
porukama i VDB propisim a ne sm ije medju njim a b i t i v e ća r a z lik a
od t 10 % ; u k o lik o je r a z li k a n e š to v e ća , tra n s fo rm a to r manje
snage mora im ati r e ć i napon k ra tk og s p o ja ; kod v e ć ih od stu p an ja
je potreb n o tra n sform a toru s manjim ujj d o d a ti p r ig u š n i s v it a k .
Kod tr a n s fo r m a to r a , k o j i im aju jednake napone k ra tk og s p o ja ,
r a z d i j e l i t će se i pogonske s t r u je u om jeru n jih o v ih nom inalnih
20V -
snaâ odnosno nom inalnih s t r u ja ; do ov&kovo razdioba d o la z i ra d i

n užn osti jednak ih padova napona na svim tra n sform a torim a !p a se
p r i tom-? moraju s t r u je na p o je d in e tra n sform a tore p o d i j e l i t i u
obrnutom om j:ru n jih o v ih ia p e d a n c ija , k o je u s lu č a ju jednakih
napona kratkog s p o ja imaju om jere obrnuto p rop orcion a ln -- o m je r i
ma nom inalnih s t r u ja odnosno nom inalnih snaga.
Ako naponi k ratkog s p o ja n isu medjusobno je d n a k i, d o ć i će do
n ' ravnomjerno ra s p o d je le t e r e t a u pogonu, kako to p r ik a z u je s l i
je d e ć i p r im j-r .
Prema s i . 6 .1 -0 2 neka rade u paralelnom radu dva tr a n s fo r
matora sa r a z l i č i t i m nom inalnih snagama Pn i P^ i r a z l i č i t i m
naponima kratkog s p o ja i . Sa fak torim a b i b ' će b i t i
označeno n jih o v o o p te r e ć e n je u odnosu na n jih o v u nominalnu snagu
Za p a r a le ln i rad možemo p o s t a v it i r e la c i je s
b • ufc = b ' • u^'
odnosno, pad napona na oba tr a n s
form a tora mora b i t i i s t i . Suma
prenesenih snaga mora b i t i jed n a
ka sn a z i k oju t e r e t uzima:
b • Pn * » ' • P „ = Pt
Iz ove d v ije jednadžbe 3 l i j e d i da
jč ;
odnosno
S I. 6 .1-0 2
T ran sform atori sa r a z li č it im
Uk i Pn u paralelnom radu
B rojča n i p rim je r če d a ti jo š p r e g le d n iji p rik a z u t je c a j a n e je d n a

k ih napona k ra tk og s p o ja :
Pn = 1 0 0 kVA
uk = 4 % pt = J00 kVA
pn =
■A
kVA
CD
2 0 0
li
uk
500 500 , 0 ,7 5
“ 4 = 1-5 i ; b »
4 • 100 + 200
4
Pri prenosu Pt = J00 kVA snaga se r a z d je l j u j e tako da t r a n s fo r -

mator od 100 kVA pren os^.
p = b • Pn = 1 ,5 - 100 = 150 kVA

210
tr3J12- 01"111'1to r od 200 k Vi p re no si i

P' = b' • Pn = 0 , 7 ? * 200 = 1 5 0 kVA
O č it o j.; da će tr an s fo r m a to r snage 100 kVA b iti v r opz r-jcon
za 0 v, dok ć'j tran sfo rm a to r od 200 kVA b iti tek 7 ? is
/;0 r : 5 ćen ’J r nosu -• n a rgij-.
d) Un sna.-e t: an sformat o*' * t r e b a j u b i l i r i bi 1 ino j • ‘. nak .
pr ^ "0 p r e jo r u k a c m i VD-, p r o -J iS -u a j i n r- s v r s i s h o d n o : ov ž i v a -
n j ' u Aa r a l ’ l n i rad tr a n s f o r m i t o r o k o j i imaju 01 :.j e r « snaga veće
Q (j 3 11 * u s l u č a j u d h : . * n j i tr a n sfo r r -u t o r :ma i "u^" manji
.-jooi će ‘ ogcnsKOr; s t a n j a u k o j.m ć j manji t r a n s f o r m a t o r b i t i
• reop t-J r - ć --n a da v ć i ne o> j o S n: , unu n a z iv n u snagu p r - n o s i t i
\v id i u vj t c. )
* f ~ no m in aln a s n a -r i :a:-.nj g transi'Orma to ra

V ~ no m in aln a sna&a v . ć s g t r a n s f o r m a t o r a
ul$ ~ napon k r a t k o g s p o j a manj.-g t r a n s f o r m a t o r a
uk ■" napon k r a t k o g s p o j a v *ć-g t r a n s f o r m a t o r u
** ukupna pi .n.-sena snaga
211
Osnovno p r a v ilo k o d _ p a ra leln og rada je i ni jedan od tra n sform a tora ,

*571i~~rade~~u~ "paralelnom" r a d u n 'e ' srni je b i t i trajnO" preo p t e re će n . 'Ovaj
z a h tje v p r o p is i" s tr o g o ‘ fraSTe, pa i z n jega p r o i z l a z i preporuka za o -
g r a n ič e n je omjera snaga tran sform atora u paraleln om radu. Naime, ako
se ni jedan tran sform a tor ne sm ije p r e o p t e r e t i t i , tada će npr. u s lu
ča ju rada dvaju tran sform atora sa omjerom snaga 3 * 1 i omjerom
napona k ratk og sp o ja k ojeg p r o p is i kao g orn ju gra n icu d o z v o lja v a ju
tj. 1,22 x 1 , d o ć i do samo d je lo m ič n o g is k o r iš ć e n ja većeg tra n s
fo rm a to ra . Ukupno prenesena snaga će b i t i svega 8 6 ,6 % od sume
nom inalnih snaga obaju tran sform a tora ( v id i s i . 6 .1 -0 3 )* To znači
la je i n v e s t i c i j a zb tran sform a tor manje snage d o n ije la svega
100 • (8 6 ,6 - 75) '2^ = 46,5 % od n jeg ov e nominalne snage. Kod omje
ra snaga 5,55 * i i granično d o z v o lje n o g om jera napona kratkog
s p o ja 1 ,2 2 i 1 ukupno prenesena 3naga (uz već p o s t a v lje n i u v je t
o n e p re o p te re će n ju tra n sform a tora ) je jednaka nom inalnoj sn a zi ve
ćeg tra n s fo rm a to ra , pa je manji tra n sform a tor bespotrebn o p o s t a v lje n .
Kod m anjih r a z lik a u naponu kratkog s p o ja su p r i l i k e n ešto p o v o ljn i
j e , a l i jo š u v ije k n e za d ov olja v a ju će kod v e ćih om jera snaga (v id i
s i . 6 . 1 - 03 ) .
U slu ča je v im a p r e o p te r e ć iv a n ja , k o ja su u skladu sa propisim a
( v i d i VDS 0532 / 31) p r ilik e su jo š n e p o v o ljn i je p r i većim omjerima
snaga i nepovoljnom omjeru napona k ra tk og s p o ja . D ola zi se do za
k lju č k a da je p r c o p t e r o t iv o s t p a ra le ln o s p o je n ih tran sform a tora
ja k o ogran ičena transform atorom manje snage i manjeg obzirom
na d o z v o lje n u to l--ra n ciJ u za % od i 10 ;« | i op et se sve mo
ra s v o d it i na d o z v o lje n a p reop terećen ja k o ja može p o d n o s it i manji
tra n sfo rm a to r a ne c i j e l i sistem p a r a le ln o s p o je n ih tr a n s fo rm a to ra .
6 .2 V i š i harm onici
6 .2 1 I z v o r v i š i h harmonika
I z m je n i č n i naponi s t r u j e i t o k o v i su vremenske p e r i o d i č n e f u n k c i
j e , k o je možemo po F o u r i e r u r a s t a v i t i u s i n u s n e f u n k c i j e u o b l i k u
rod a prema jed n ad žb i :
e= E<ti-Ei„sin(uJti-y>)+Eimsin(2tot + ig) + Ei„sin(3u)t+y>) ) +

+---------- + sin( +
Naponi, k o ji se in d u cira ju u gen era torim a , bu uglavnom s im e t r ič n i

obzirom na vremensku os i obzirom na sim etra lu p o lu v a la , pa zato
sadrže samo neparne v iš e harmonike prema jed n a d žb i:
e = E imsin u)t * Eim sin 3u)t + Ein sin 5 +-----
U t e h n ic i prim jene izm je n ičn ih s t r u ja u v ije k pokušavamo š to v iš e

i z b j e ć i višim harmoničkim član ovim a, t j . r a d i t i sa š to čišćom B i-
nusoidom , je r s v i harm onici u e le k t r ič k im s tro je v im a p rou zrok u ju gu
2X2
b it k e i p o te š k o će a ne donose nikakve k o r i s t i . Jedino kod p o tr o š a č a

za r a s v je t u 1 t o p lin u ne može se g o v o r i t i o nekom negativnom u t je c a
ju v i š i h harmonika, j e r s v i oni a k tiv n o s u d je lu ju u sn a zi p o t r o š a č a .
E fek tivn u v r ije d n o e t ovakve izm je n ičn e v e l i č i n e , b i l o napona b i l o
s t r u j e , dobivamo ako načinim o k o r ije n i z z b r o ja kva drata e f e k t iv n ih
v r i j e d n o s t i prema jed n a d žb i i
E = \Je ‘
odnosno *
h '
T op lin u * k o ju p r o iz v o d i n eB in u soida ln a s t r u ja i n e s in u s o id a ln i napon,

možemo iz r a č u n a t i na t a j n ačin da jed n osta v n o zb rojim o a r it m e t ič k i
t o p lin e k o je e tv a ra ju p o je d in i harm onični Č la n ov i.
G lavni iz v o r v iš ih harmonika kod tra n sform a tora p r e d s t a v lja s t r u
ja m a g n e tiz ira n ja , odnosno p rou zrok u je ih n e lin e a r n o s t odnosa izm o-
d ju s t r u je m a g n e tizira n ja i magnetskog tok a .
Na prim arni namot u&rinut s in u s u ! napon t r a ž i s in u s n i t o k , k o j i
mu in d u cira s in u s n i protunapon i time s tv a ra u ravnotežen o s ta n je *
P o š to prema k r i v u l j i m a g n etizira n ja ( v i d i s i* 2 * 5 1 -4 ) s t r u ja magne
t i z i r a n j a n i j e p r o p o rcio n a ln a in d u k c iji* mora s t r u ja m a g n e tizira n ja
im a ti n e sin u e n i o b lik *
Ako je n p r. tra n sfo rm a tor proračun at sa maksimalnom in d u k cijom
od 1*2 T , onda možemo na osnovu k r i v u l je m a g n e tizira n ja prema
s i* 2 *5 1 -4 g r a f i č k i u s t a n o v it i p otreb a n o b lik s t r u je m a g n etizira
n ja , k o ju z a h t ije v a s in u s n i o b lik to k a , kako je t o u č in je n o na
s i . 6%2-01* D obiveni n e sin u sn i o b l i k s t r u je možemo harmoničkom a n a li-
Sl* 6*2-01
213
zom po F o u n or -u r a s ti. v i t i na osnovni harmonik i viš-: har monike, \

ako amp l i tuđu osnovn og harmonika označimo s a 1 0 0 t , dobijem o u
tom kc nkr-.,-tno m s l u č a ju prema s:1. 6.2-01 p o je d in e am pli tu de kako
slij --di :
1 . narmonik 100 i
3- " 24,5 %
5. N 3,43 %
7. " 1,7 2 %
9- ii 0,26 rt
Kako j . s t r u j a magno t i z i r a n j a s i m e t r i č n a , U smislu si . 1-6 o tp a li

su s v i p arni č l a n o v i v i š i h harmonika.
Vid imo đa su v i s i harmoni ci veoma z n a č a j n i , no sto j e v i š i red
har ao n i k a ., to j e obi Čno manja n j e g o v a amp!l i t u d a , Što raedjutira ne
mora uv i j- ’k bi t i s l u č a j .
S v a k i od v i š i h harmonika može b i t i p o z i t i v a n i l i n e g a t i v a n .
V i š i harm onici mogu p o s t a t i u m r e ž i , u g e n e r a t o r i m a i m o t o r i
ma, a pogo tovo u v ezi s a ko ndenzatorim a, v r l o ne ugodni. Zato d o s l j e d
no pokušavamo da i h Što v i š e e li m i n i r a m o .
Sto j e v e ć i t r a n s f o r m a t o r , to su veće i n d u k c i j a , te j e ž e l j e z o
j a č e z a s i ć e n o , pa su v e ć i v u i h a r m o n ic i. S druge s t r a n e ne smijemo
z a b o r a v i t i da v e ć i t r a n s f o r m a t o r i imaju r e l a t i v n o manjo s t r u j e mag
n e t i z i r a n j a . P o t r e b n i am p erzuvo ji za ž e l j e z o r a s t u p r o p o r c i o n a ln o
sa d u ljin o m puta u j e z g r i , a prema zakonima s l i č n o s t i to zn ači p r o
p o r c i o n a l n o sa li n e a r n i m di m enzija m a odnosno s a V~P. Kako amper-
z a v o j i nominalni s t r u j e r a s t u s a presje kom b a k r a , t j . s a kvadratom
l i n e a r n i h d i m e n z i ja ( \ / T )2 to dobijem o da r e l a t i v n a s t r u j a
m a g n e t i z i r a n j a za ž e l j e z o , u p o s to cim a od nominalne s t r u j e , r a s t e
o b rn u to p r o p o r c i o n a l n o , odnosno nada s a As / p . To z n a č i d a , p o l a
z e ć i od t r a n s f o r m a t o r a za 1 0 0 kVA, k o j i t r e b a za uzbudu ž e l j e z a
c c a 4 , 9 ^ od n j e g o v e nominalne s t r u j o , dobijem o za 1 0 000 kVA
t r an s f o rma t o r :
m = 1. 5 5 7 .
A‘9 ] f 10000
a za 1 kVA tran sform a to r:
4.9w - 15,5 %
U ovim r azm a tr an jim a z a n e m a r i l i stao h i s t e r ^ z u , k o j a d e f o r m i r a s t r u
ju m a g n e t i z i r a n j a u s m i s l u , kako je to p r i k a z a n o na s i . 2 *3 1 - 1 .
6.22 V i š i har monici u trofa znom s is te m u
U trofa znom s is te m u osn ovn i har monici Čine s i m e t r i č a n s i s t e m , u

kojem s v a k o j f a z i s l i j e d i s l i j e d e ć a f a z a , k o j a j e vrem enski pomak
n u ta za 1 2 0 ° , kako j e to p r i k a z a n o u vekto rskom d i ja g r a m u u
- J14 -
si. 6.2-02 , od' . i c^no đ i i ' i n i r i o sa j - d n u d A satna:
e.<, = EU sin ^ I eit=E t „ Sin (tot-120")
&ic= E im sin(ojt- 240°)
•;i. d . 2 - 0 /
. v 1 2 ; a :o t r i j edno i uzna trun., ;a:,u: a t r o i a i . no s ^ o j . n e se za-

_-dr. . C/.l in .ul-vodura pr-raa s i . 6. t , kuko se to u p o t r e b l j a v a u
Acu r i c i , onaa će svaki od j .i
i.oi -/i'iih t ranu forma co: a povu.
. l j i ' . d i o s u ; osnovno. hurmo-
r..iK;i s t r u j j ma^n*: 1 1 ' ran j u i
sv v i š e harmoni ke. A>.o su
osn- vr. i harmoni c i p o j e d i n i h
t rarir.f o / mot oru med j usobno po-
luaknuci i'a 1 20c , onda su
t r - ć i l u r o u r i c j . . o j e di ni h
transformatoru omaknuti ;..e-
i j uuobno u j -v- 1 2 0 ° = jCO°
0 mosr.e uopće ni s u pomaknuti ,
.■ -ć su i at oi ' uz n: k.o/ . o •: to
v.di iz si. 6.2-04 odnosno
1 ‘ f i n i r a n o sa jednadžbama:
U - - £j , s|n 3 ^<
o*
(3u)t-3-120°)
215
eJc~Eim sin( 3 cot - 3-'240°)Êim sin tuf
odnosno i eSa * e5b = eic = E 3m sin 3 oj(
S I- 6.2-04
Ovo t a k o d j e r v r i j e d i i za sve v i š e harmonike re da 5 » n t g d je j e

“ n" n e p a r n i c i j e l i b r o j ; ta ko np r- 5 » i 1 5 - har monik.
Kod p e t o g harmonika ima i s t i u d r u g o j f a z i prema p r v o j f a z i pomak

od
5 .( - 12o°)= - 6 oo°= - 56 o° - 24o° - - 24o°
a u t r . ' ć o j f a z i prema p r v o j f a z i pomak od i
5 • ( - 2 4 o ° ) = - 12oo = 5 • (- 56o°) - 1 2 o - - l 2 o °
t e pr-.rma tome za p e t i harmonik v r i j e d i
esa = Es„ sin 5 wf

- 2 lć *
e ,^ E bn-sinfSu>' - 2 i 0 ’}
sin( 5u>t -120°)
I z t o g a Vidimo, da p e t i hormonik p r e d s t a v l j a opat t r o f a z n i s i s t s i a

s a n-.djuoobnir. pomakom f a z a od 1 2 0 ° , s a tom r a z l i k o n p r a o a o s n o v
no- s i s t o c u , da j e r a d o s lj-s d f a z a o brn ut , e j . da j e » o j ? r O k r e t a
nja 5. h a r n o n ik a obrnut od s m j e r a o k r e t a n j a osn ovno* har monika.
t o a l o t - n i « postupkom dobijem o da do 7- haraonik s a č i n j a v a t i t r o
f a z n i s io te m s a i s t i m s n je r o :- o k r e t a n j a kao i o sn o vn i s i s t o m pi-:mu
je d n a d ž b i:
er<.*£ TmS'n 7UJ‘
*nfEr„-sin (7 w I-1 2 0 V
tVc* E f m - s i n ( 7 u ) t -2 4 0 *)
Ako u r o ma t r a ž i o d a l j e , o n d a j e h a r n o n ik i s t o f a z a n u svim tr im
f a z a i u kao i t r e ć i , 1 1 . h a r a o n i k ima o b r n u t i r e d o s l i j e d f a z a kao
p e t i , a 1 3 . harmonik ima opet i s t i r e d o s l i j e d f a i a k a o sedmi o d
nosno o sn o v n i h a r n o n ik .
6,23 P r o b l e m a t i k a t r e ć e g harmonika kod B po ja z v i j e z d a
Kod s p o j a t r a n s f o r m a t o r a prema s i . 6 .2 - 0 3 t j . z v i je z d a sa n u l-
-vodom, i j e z g a r a s a mag net ski za s vak u f a z u za sebe z a tvo r en im k r u
gom, t j . s a magnetskim povratnim putem, d o b i j e m o kod n a r i n u t o g a i n u -
s o i d a l n o g napona i s i n u s o i d a i n i t o k , no i s t r u j u m a g n e t i z i r a n j a , k o
j a o b i l u j e v iš i m h&rmonicimu, Kako je za 1 . i 3» h a r a o n ik to
p r i k a z a n o na s i . 6 .2-03 *
S v i v i š i h arm o n ic i 3» r«d a ( 5 . , 9*» 15» i t d ) su i s t o f a z n i , pa
s e z a t v a r a j u prek o z a j e d n i č k o g n u l - v o d a . T a j a m e rik a n s k i s is to m t r i
j u j i d n o f a z n i h t r a n s f o r m a t o r a omogućuje prema tome p r i r o d n o magne
t i z i r a n j a j e z g r e , no vuče evo v i š e harmonike s t r u j e m a g n e t i z i r a n j a
od z a d n j e g t r a n s f o r m a t o r a do samih g e n e r a t o r a . T i v i š i har monici su
n a ra v n o s a višom f r o k v e n c i j o m , t j . }, harmonik ima t r o s t r u k u f r e k
ve n c iju , p e t e r o s t r u k u i t d . I n d u k t i v n i padovi napona u reak t& n-
c i j a m a su z ato p r o p o r c i o n a ln o p o v e ć a n o j f r e k v e n c i j i v e ć i , pa mogu
z a t o i malo s t r u j e v i š i h harmonika p r o u z r o č i t i n e u g o d n o s t i. Ako g e
n e r a t o r i d a j u p r a k t i č k i s i n u B o i d a l n i napon u mrežu, a t o j e u v i j e k
m
s l u č a j , tAOgu at ruj-,* v i š i h
harmonika p r o u z r o č i t i pa
dova napona u d a lo K o v o d i -
ma, u m r e ž i , a i u ru-
o i ; mm r o a k t a n c lj a m a go-
n-u-ato ra, k o j i imaju z a
p o s lje d ic u deform aciju
k riv u lji napona i s p r e d
tran sform a to ra , a t.tko
d ' f o r m i r a n a k r i v u l j a na-
, ona Si.* onda pronaau i
prek o tran sform atora u
sek undarnu mrežu.
âzr.io sada i s t i
s l u č a j t j # primarno s p o j
z v i j e z d a no b -z n u l-
vod.j, o l i s a aa.'ti jt đ k ir .
. -.v ra t n im puuiu ( i j . t r i
je d n o fa z n a t r a n s f o r m a t o
ru, i l i tr o fa z n i ogrnuti
ili p etiro stu p n i tr a n s
form ator). Ako rijma nul~
- v o d a , nu mogu s e z a t v a
r a t i s v i v i š i hart.ionioi
t r e ć e g re d a . Zan> ur.riuo
11 p e t i , s -dmi i
sve c s t a l : harmonike,
bojo t r a n s f o r m a t o r na
ravno moi-j v u ć i i z mr.j-
2.^, : » t r u j a n a g n c t i z i r a -
n j a .iioc-. b i t i s i n u s n a .
Afic j c s t r u j a s i n u s n a ,
mora tok r&di z a s i ć e n j a
u ž e lje z u 'b iti n c s i-
nuuart, kako j e to p-ri-
fa z a n u u s i * 6 . 2- 06 .
l’ a j n' o m u s n i tok d i j u -
l i s e na osnovni i t r n c i har monik. Osnovni h a r ^ o n ik i n d u c i r a s i n u -
sr.i protun&pon, k o j i d r ž i ravn o težu n a r i n u t im s m u sn im naponom.
P r e o s t a l i t r - j ć i hariuonik to k a , k o j i j e u svim stu p o vim a i s t o f a z u n
i k o j i so može prema p r e t p o s t a v c i z a t v a r a t i ž . 1 ju žn im putem j e z g r e ,
to r*, i s t o tuko u svim trim fazama i n d u c i r a t i nagone s a tr o stru k o m
fr -i k v n c ijo m . No, t i naponi su u svim tr im fazama i s t o i ' a z m , pa
prema tome n-’ novu p o t j e r « t j nik ak ve s t r u j e , j e r nema n u l - v o d a . Oni
s e p r i b r a j a j u nsrin u tu D nagonu, no r i - m i j e n j a j u l i n i j s k i napon, j e r
t r o k u t o s t u n j n : p r o m ij o n ja n , kako j e to v i d l j i v o i z v e k t o r s k o g d i
ja gram a u s i . 6 . 2 - 0 7 a) • N ar av no, t r e b a u z e t i u o b z i r đa s« v r e
menska l i n i j a za v .ktoru tr-*ćcg harmonika v r t i sa tr o stru k o m k u t
nom orz incm , pa ju zato s a krugovim a oznaO- na r e l a t i v n a v r t n j a t i h
v e k t o r a u odnosu na vek tor-; osnovnog ha rm onika. Dodavanja napona
tr- 5 ć-'g harmonika možemo n a č i n i t i i u z v i j - j z c i i š t u v e k t o r s k o g d i j a -
g r o i i a . P o što su vrh ovi v e k t o r a osnovnog harmonika o đ r s đ j e n i v e k t o
rim a n a r i n u t o g na, ona, t e j e kao t a k a v f i k s n o odred jo n naponoti
218
l “
81. 6 . ć-O i
31. 6 .2 -0 7
■ z i-z -', p r a v iln i^ , j e u v e k t o r u / . . u dl j u , ; r j,.nu p r i b r o j i t i t r - e i har-
:.ion. k na :nu v - . K t o r a o s n o v n i h h a r m o n i k a , t j . u n u l - t o č k i nam ota,
j e to .i ,.no na s i . j . J- 0 7 a . ) , N a č i n i m o t o t a k o , i a od
o-n ovru , n i , ; lL n a p o n a .- o j i d i m h f ; : , o d b i j a m o n a r a t i v n i i z n o s
.. ^ rn k ; ( J t o j e : i -avno i s t o o t o . z b r a j a n j e t r e ć e g b a r -
-oni /-. .i> 1 •’ : t z a p r a v o m / . l - t o č k a na .n ota " p l - ' š e " sa
. . o . . . . i - K o . . i r - f . v r i c i ^ j , o .o n u l - t o c k ’. r o t a z n o r s i s t e m a rnr-'že.
ISvu sli.'.u a o b i j o , ako p r - n a s l i c i o .> -0 d g l e d a m o na v r e m e n s k i
31. 6 . 2 -Od
^ja-.prao; svi h t r i j u f az a. U dijagramu jw trnci hurinomk nacrtan

n j . t i v a n , pa iako k r i v u l j u tr eć eg harmonika u ovom dijagramu
( OJ ) p r sdstavi j u istovremeno i n ul - t o č ku namota t r ansf ormatora
'.a--:o, i?- u tViKoa trenutku nur. razmak izmodju k r i v u l j e A i OT
i - ruds tavi j a nui'on u ri amo tu f a z ; A.
Ako sr.aa u,ot. ^niiao naiu s l i ku j oš na pitanjem p. * 7. har-
ior.i/La, or.da je jušno da ć t o i v ć i s t r u j a magn .•t i zi ran j a i 7*
hirmoniKa, j s r ona se može zat varati unutar t r i j u f azni h vodova,
, a u to/.u pr.-ma tome n ćs b i t i ovih harmonika. Treći harmonik t o
ka moše r'.od v - ć i h z a s i ć e n j a ^ o s t i ć i amplitudu ko j a i znaša 3 0 *3 od
- mi l i t u d e osnovnog harmonika i prema tome radi s v o j e t r o s t r u k e f r e k
v e n c i j e i n d u c i r a t i napon, k o j i iznaša 3 x 3 0 £ = 9 0 % od nari nu-
t o g faznog napona. Ta č i n j e n i c a onemogućuje primjenu s p o j a z v i j e z d a
b'-z nulvoda kod tr ans f or mator a sa magnetskim povratnim putem.
hazmotrimo sada s po j z v i j e z d a bez nul - voda i bez magnetskog po
vratnog puta, t j . s l u č a j evropskog j e z g r a s t o g t i p a t r ans f or ma t or a
i zanemarimo za sada u p l i v magn' tske n e s i m e t r i j e ove j e z g r e ,
/•Jeo opet zanemarimo 3* i 7« harmonik b i t ć : s l i k a opet kao
u sl» 6 . 2 - 0 6 s time, da amplituda t r e ć e g harmonika toka bude mno-
m-nja, j e r se n j o j p r o t i v i v e l i k i magnetski o t p o r zraka i z a e d j u
oba jarma, j e r se ovi _ s t o f a z n i tekovj. nogu s<±mo ovim putom z a t v a
r a t i . T o č n i j e f i z i k a l n o gl dano dolazimo do t oga na a l i j u d e ć i n a č i n.
Uarinuti sinusni napon trazi si nus ni .-rotunapon, za k o j e g a lr.;ba
tok prima s i . 6 . 2 - 0 5 • Kako nrna n ul - voda , može n a r i n u t i napon po
t j e r a t i samo s i mi snu s t r u j u ( i s na s i . 6 . 2- 0 9 ) * a ta struja se
o o ž - r a z d i j e l i t i na nosinusnu s t r u j u i ns , potrebnu da uzbudi s i -
220
r.urni tok " * " i n. suviuak i; . r u j e , k o j i r .sđ ss - .v i j a s t r u j u oeg

h a r i i i o n i k u . Kako t o k o v i t r ^ ć -,r n a n i o -
rik a n -JU • 0'.: o v e je z g n p o v r a t n o
pu ta k.-o z i i ■: z o , : o se i g r a j u u či
t v . - r a t i k r o . , z -k, t . 00 OV ■\j t !’ -Cl
ha rL io ni k s t r u j e » ( k o j i p r -us *• v i J a na
t r a n s f O •'.Moru n a r i n u tu sr.ru j u ) , n a u i
Vt.. _' .. o g - m - i kog ot or i u zr ku o-;
j i’- • -( a rmc. 'Ot j e r - : i i j : d a n r el:-. t i
. 1 .-.bi t o k t r e ć o g hc riiKU'.ik.i " 1 h "
-r-t
.51
aj ja riu a do iU
u>
o
o
c
;.;n
Opo t J u i - k o v e l i ! : k a k o b i se 060 k i
r 0 V i d m ru i z ii a s U magije tu k i
>
o
O t ; Oi , o j i o t p ■n a na j o d an :; t u p 0 i. -
p r i l i K-;
m~ A i r - 3 - O fe IO '7
o d n o s n o ma .m - t a K i to k f k oji otpada ru
j - ć u*. štur. :
*l = 4 T T - 1 0 ' ' 3 y ' i 2 - w 3 D r.
2a t . ..u:st o i ’ u a t o r c d 100 kV'A, 6 , j kV

k oji jezgre 0f , a = 15 c„.
( b r o v z v o j -.i p r i m a r a 8 p 0 ) i stru ju
ii... n o s i i- .i; j a 10 nou in aln -- s t r u j o ,
•tubi j o n o , u z i v ć i u o b z i r da kou 1 ,2 f
L.'o-'.’ i na rm or. ik s t r u j e m a g n e t i z i r a n j e
-.•.r.vsi 25 od s t r u j e x ;. ; n e t i z i r a n j a ,
z.. uo/. u r o o e g h a r m o n i k a i z n o s :
’t>i = 4 V - 1 0 ' 7- I a 0,1 ■0, 2 5 ^ w ■3 D e,
odnosno napon trećeg harm onika :
E} = 4,44 •f} w ■ =
S I. 6 . 2-u9
= 4,4 4 ■ 1 5 0 - 8 5 0 - 4 TT-10'7 9,17 0,1 0 , 2 5 - { 2 ■8 5 0 ■3 ■ 0,15
E} = 8 8 'J
221
Vidimo da j e i n d u c i r a n i n a
pon t r e ć e g harmonika ta ko ma
u l e n , da nam ne može s m o ta t i
i ta ko dola zim o do z a k l j u č k a , da
evropski tip je z g ra sto g tr a n s
fo r m a t o r a omogućuje s p o j z v i
j e z d a bez n u l - v o d a , j e r p r a k
t i č k i s k o r o potpuno ; l i m i n i r a
napone t r e ć e g har monika. Š t o
s e t i č e p e t o g i sedmog harmo
n i k a v r i j e d i i s t o kao za p r e t
hodni s l u č a j , da s e i s t i po
j a v l j u j u samo u s t r u j i . U o d
nosu na nominalnu s t r u j u su
ovi v i š i harm onici m a l e n i ,
te opć.-nito p r a k t i č k i ne dod ju
do i z r a ž a j a .
P reo stu jc jo š s lu č a j z v i-
j - z d e s a nul-vodom i m agnetsk i
bez p o v ra t n o g p u t a . Dobijemo
svak a ko i s t u s l i k u kao u s i .
6 . 2 - 0 5 . Imat ćemo s i n u s n i to k
i n e sin u s n u s t r u j u m a g n e t i z i
ra n ja .
Time su i s c r p l j e n e s v e mo
guće k o m b in a c ije s a spojem z v i
j e z d a na p r i m a r n o j s t r a n i , a
u v e z i v i š i h harmonika r a d i
z a s i ć e n j a u ž e l j e z u . M edju tim ,
v i š i h arm o nic i mogu p o s t o j a t i
i u m r e ž i . Prema VDE p r o p i s i
ma sm a t ra se da j e k r i v u l j a
s i n u s n a , ako o d s t u p a n j a od o s
novne c i n u s o i d e ne i z n a š a j u
v i š e od i 5 $ od am p litu d e
pr v o g harm onika. Pitamo s e ,
kako će se p o n a š a t i t r a n s f o r
mator u s p o j u z v i j e z d a s a
nul-vodom i m ag netsk i bez po
v r a t n o g p u t a , ako na n j e g a
narinamo napon, k o j i osim p r
vog harm onika ima i t r e ć i
harmonik u v i s i n i od 5 % od
p r v o g ha rmonika. Naravno da
za n a r i n u t i napon t r e ć e g h a r
monika v r i j e d i i s t o p r a v i l o
kao za p r v i harm onik, t j . da
on p o t j e r a onu s t r u j u , k o j a
je p o t r e b n a da uzbudi to k
SI. 6 .2-10 t r e ć e g harm o nik a, neophodan
za i n d u c i r a n j e pro tu nap o na
trećem harmoniku napona mre
ž e . Kako nema mag net skog po
v r a t n o g p u t a , mora s<± t a j
to k z a t v a r a t i po zrak u od
ja rm a do ja r m a . Z ato t r e b a
2*2
mnogo amp’ r z a v o j a i žu to može t r e ć i harinonik s t r u j o wagn ci žuran j a

p o s t a t i puno v e ć i od osn ovnog harmonika s t r u j e m a g n e t i z i r a n j a , kako
se to v i d i u s i . 6 . 2 - l o . P o g o to v o dofcijumo v e l i k e s t r u j u t r e ć e g h a r
monika ako t r a n s f o r m a t o r i n u prim arne s p o j o i k - c a k s a nul vodom. U
tom s l u č a j u o b j e p o l o v i n a na mota, k o j e s c n a l a z e na is t o m stu pu , uz-
b u d ju ju s a s v o j i m t : :ćim harmonikom otruj«. j e z g r u u s upro tn im p r a v
cim a, pa se t o k t r o ć u g har monika ne može z a t v u r a t i k r o z j e z g r u , ne
go S i mora z a t v a r a t i po ruuipnoui putu c i k - e a k namota, t j . izmedju
o'oje p o l o v i n e c i k - c a k n«uaota na svakom s tu p u k r o z r a s p o r " <S' "
(pr-.-ma s i * 2 *9 *o9 a ) . Kako ju t a j r a s p o r veoma uzak, t o može t r e ć i
harinonik s t r u j e m a g n e t i z i r a n j a d o s t i ć i i v i s i n u nominalne s t r u j e , a
u n u l- v o d u t r o s t r u k u nominalnu s t r u j u . N arav n o , nema r a z l o g a u z e t i
prim arno s p o j c i k - c a k , no t r e b a r a č u n a t i 3 t i m e , da s e u p r a k s i t r e
ba u p o t r - r b i t i r a s p o l o ž i v i t r a n s f o r m a t o r , k o j i ima c i k - c a k s p o j . U
tom s l u č a j u j e nužno da se t r a n s i o r m u t o r p r i k l j u č i bez n u l - v o d a . Nul-
t e č k a c i k - c a k namota će z a t o " p l e s a l i ' ' 2 a cea napona i s a t r o
strukom f r e k v e n c i j o m oko n u l - t o č k o t r o f a z n o g a i s t : m a mreže, bto s e
p r a k t i č k i u pogonu ne će o s j - ć a t i .
I z ovog r a z m a t r a n j a se v i d i , da J ,v obzirom na t r e ć i harmonije
s p o j prim arnog namota u z v i j e z d u u dva s l u č a j a p o v o l j a n ; e l e k t r i č k i
s a nul-vodom i m agnetsk i s a po v ra t n im p u t n i , i l i e l e k t r i č k i buz
n u l - v o d a i m ag n etsk i bez p o v r a t n o g p u t a . P r v i s p o j k o r i s t i am e rik a*-
aki s i s t e m s a nul-vod om u v i s o k o 1 nisk o -n ap o n ak im a r žarna i sa t r i
je d n o f a z n a t r a n s f o r m a t o r a , dok druga s p o j k o r i s t i e v r o p s k i s is t e m
s a v is o ko n apo nsk im mrežama buz n u l - v o d a , i s a j e z g r a s t i m tipom t r o
fa z n o g t r a n s f o r m a t o r a (zu napona od lo do l i o kV ) .
6.24 p r o b l e m a t i k a t r e ć e g harmonika kod s p o j a t r o k u t
Kod s p o j a primar ne s t r a n e t r a n s f o r m a t o r a u t r o k u t , m i j e n j a t će
se k r a j s in u s n o g napona mreže i tok u jezgr am a t r a n s f o r m a t o r u s i -
nu sno. Ovo j e veo sûno po s e b i j a s n o , j e r j e s v a k i od namota p r i
k l j u č e n d i r e k t n o na mr*žu, pa se u svakom najnotu mora i n d u c i r a t i
protunupon k o j i j e s i n u s a n . Sto se t i č e s t r u j a m a g n e t i z i r a n j a ,
s v a k i će namot r a d i tr o k u t n o g 9 p o j a u z i m a t i i z mreže nesmetano
s v e one harmonične komponente, k o j e t r u b a za u z b u d j i v a n j e s i n u s
nog t o k a . S v a k i namot t r e b a za u z b u d j i v a n j e s in u s n o g to k a uzbudnu
stru ju .
' A - ' t / i - V V --------
k e d j u t i m , i p a k u l i n i j s k i m s t r u j a m a mreže 1 ^ , Ig, 1^, komponente

t r e ć e g har monika ne će s e o p a ž a t i , J o r j e kod t r o k u t n o g s p o j a s t r u
j a u vodu je d n a k a d i f e r e n c i j i d v i j u s u s j e d n i h f a z n i h s t r u j a , hpr.
Kod ovo g se o d b i j a n j a u v i j e k e l i m i n i r a t r e ć i na d v a l 1 a v i o s t a l i
r e d a J> • n , j o r au oni u svakom faznom namotu i s t o g sm je r a * lio-
d jvtim » ma da s t r u j e u mreži ne s a d r ž a v a j u t r e ć i n a dv al (ako se o-
g r a n i č i o o kod B v i h harm onika ra d a %n samo n a t a j ) , i p a k on moža
nosmetuno p o s t o j a t i u zatvorenom
krugu dto ga čine sva t r i namota
\vidi s i , 6 .2 -1 1 ). Vidimo dakle
zan im lj iv u č i n j e n i c u , ia s p o j u
tr o k u t , ma du mreža no d o b a v lja
t r e ć i nadval s t r u j e , ima ipak p r i
rodno m<i.':nutiziranje, j o r trans
form ator sam s t v o r i potrebu i z o
b l i č e n u s t r u j u , koju treba za s i -
nuano m u g n o tiz ir a n j e . Budući da
to k nama t r e c o g nadvnla, nemaju
n i t i in d u cira n i naponi u naioota-
jima komponentu tr o stru k e fr e k v e n -
ci j e .
6.25 S t ru jn i tran sformator u naponskom transformatoru
Vratimo se suaa opet e vro p s k o j iz v e d b i tr o fa z n o g tr a n s fo r m a to r a .

Kako j j već o b ja š n j e n o , imamo l i s p o j primarnih namotaja t r a n s f o r
matora u z v ije z d u sa nul-vodom, a sekundarno z v i j e z d u sa nul-vodom,
b i t će kod narinutug sinusnog napona m a g n e t iz ira n je p rir odn o i tok $
sin usan, j e r e l e k t r i č k i n ul- vod d o z v o l j a v a svakoj f a z i du s i i z mre
že uzme lzob lič v-nu s t r u ju m a g n e t izira n ju . S io u s n i f a z n i to k o v i č i
ne u nul-točkama toka sumu nula i sve j e u r.;du. U tom dokle spo ju
n.ma nikakvih p o te š k o ća , no ipak se t a j s p o j u o v r o p i, osim kod n a j
v i š i h napona, redovno ne u p o t r e b lj a v a radi p r e d n o s t i sistem^ v i s o k o
naponskih. mreža bez uzemljeuog n u l-vo d a , j« r bi in a č e svaki zemni
s p o j p r e d s t a v l j a o puni k ra tk i s p o j f a z e . Budući da eu zemni s p o j e v i
u razgranutim mrežama v r l o čoote p o j a v e , o v a j n u l-vo d bi b i o uzrok
č e s t i m prekidima pogona.
Ako ovaj s p o j primarne strane nema n u l- v o d a , to odmah nastup aju
p r i j e spomenuta o g r a n ič e n ja ! t r e ć i nadval s t r u j e ne može se p o j a v i
t i , pa imamo t z v . p r i s i l n o m a g ne tizira n je Ž e lje zn e j e z g r e . Ako ne
uzmemo u o b z i r neznatne harmonike pe tog i eedmog reda, b i t ćo s t r u
ja sinusna. No zato s-.-, kako je već pokazano, pojave n a d v a lo v i t o
ka t r o s t r u k e f r e k v e n c i j o , ako naime o v i mogu p o s t o j a t i , t j . ako ih
d o z v o l j a v a magnetski s p o j.
Tu se v i d i g l a v n a r a z l i k a izaied ju amurikunsko i e v r o p s k e k o n s t r u k
c i j e t r o f a z n o g t r a n s f o r m a t o r u . Dok u a m e r i k a s n k o j i z v e d b i mogu v i S i
h a r m o n ic i magnetskog to k a nesmetano p o s t o j a t i u s am o staln im j e z g r a
ma s v a k e f a z e , to u e v r o p s k o j i z v e d b i oni nemaju magnetskog p o v r a t n o g
p u t a . U evropskom j e , nadme, tr o fa zn o m t r a n s f o r m a t o r u o d s t r a n j e n o-
n a j s t u p , k o j i b i mogao s l u ž i t i kao n u l- v o d za magnetske to k o ve*
Imamo i s t i s l u č a j kao u e le k t r i č n o m s p o j u , da mag netska z v i j e z d a
b e z n u l- v o d a s p r i j e č a v a put trećem .harm o nik u t o k a . No i p a k p o s t o j i
224
r a z l i k a izmedju e l e k t r i č n o g i magnetskog s p o j a . E le k t r ič n e s t r u j e
t r o s t r u k e f r e k v e n c i j e d o i s t a nemaju nik akv i put ako nema n u l-v o d a ,
Jor j e i z o l a c i j a e l e k t r i č k i h v o d ič a g o to vo savršena, dok za magnet
s k i t o k znamo da nema a p s o lu tn o g i z o l a t o r a , pa ga i o k o l i š n i zrak
t& ko dje r p r o v o d i . Tako se t r e ć i harmonik to ka u ovom s l u č a j u , ma
da nema udoban put kroz ž e l j e z o , ipak z a t v o r i nekako k roz zrak od
g o r n j e g do d o n je g jarma. Samo će eada, radi v e l i k o g otp ora zraka,
b i t i o v a j tok znatno s l a b i j i nugo u amerikonekoj i z v e d b i .
U l j n i tr a n s fo r m a t o r i se n a la z e , medjutim, u že lje zn o m k o t l u , ko
j i ip a k omogućuje toku t r e ć e g harmonika da se la k š e z a t v o r i od j a r
ma do jarma. Ovo ž e l j e z o d a j e trećem harmoniku toka u d o b n ij i put
da se z a t v o r i ( v i d i s i « 6 * 2 - 1 2 ) . S druge strane d j e l u j e zatvorena
posuda k o t l a kao kratk o s p o j e n i z a v o j s t a v l j e n oko tr an sfo rm a tora
kao c j e l i n a . Budući đa j-v c i j e l i tr a n s fo r m a to r u jv a t r i stupa sa
l s to f a z n o m stru jo m t r o s t r u k e f r - . k v e n c i j e je d no fa zn o uzbud jen, to
će se u posudi kao u zatvorenom sekundarnom svitku p o j a v i t i s t r u j a
k ra tk o g s p o j a . U t j e c a j te s t r u j e je dv o ja k . U prvom redu j r i g u š i v a t
će s t r u j a k ra tk o g » p o j a p r v o b i t n i t r e ć i harmonik toka, a l i ona u j e d
no pro uzro kuje g r i j a n j e same ž e l j e z n e posuda, š to is tovremeno p o v i -
s u j e i temperaturu namota tr ansfo rm ato ra* Da se i z b j e g n e ovom do d a t
nom u g r i j a v a n j u k o t l a tr an s fo r m a to r a u s l i j e d t r e ć e g harmonika to k a ,
n a j j e d n o s t a v n i j i b i n ačin b i o t a j , da se c i j e l i tran sfo rm a to r opko
l i d eb elim bakrenim prstjnom ( v i d i s i . 6 . 2- 1 3 ) , j e r nam sada t a j
p r s t e n p r e d s t a v l j a za t r e ć i harmonik toka kratko s p o j e n i sekundar
n i z a v o j , kojim se t a j to k p r ig u š u je « Budući da j e o t p o r ovog ba
kra znatno manji od o tp o ra ž e l j e z n e posudo, b i t će i p r ig u š e n je
znatno b o l j e a g u b i c i u bakru
znatno manji nego Što su b i l i
p r i j e u k o t l u . Proda s l . 6 . 2 - o 9
mošomo naime s t r u j u , što je
tr an a fo rm a tor uzima i z mreže,
r a s t a v i t i na s t r u j u potrebnu za
u zu u d jiva n je gla vn o g magnetskog
to k a , te na dodatnu s t r u ju t r e
ćeg harmonika p r i s i l n o nurinutu
na t r a n s fo r m a t o r . Na tu s t r u ju
tran sfo rm a to r r e a g i r a analogno
kao s t r u j n i tr a n s fo r m a to r . Pozna
to nam j e već da t a s t r u j a uzbu-
d j u j e i s t o f a z n o sva t r i stupa
tr a n s fo r m a to r a , t e ćemo u o v i s n o s
t i o magn tskom o tp oru povratnog
magnetskog puta d o b i t i v e ći i l i
manji magnetski tok t r e ć e g harmo
n ik a , A.ko t a j to k obuhvaća j o š
z a t v o re n i namot, i n d u c i r a t će u
njemu e t r u j u f k o ja sa s voji m am-
pe rzavojim a p o n iš ta v a amporzavo-
j e primarno n a r in u ts s t r u j e , te
tako u tran sfo rm a to ru dobijemo
manji dodatni magnetski t o k . U
idealnom s l u č a j u , kada b i t i am-
p j r z a v o j i b i l i jo d n a k i, dodatni
magnetski tok uopće ne b i p o s t o
Sl. 6 . 2 -1 2 j a o . To dakako n i j e moguće, j e r
neki to k ipak tr e b a p r e o s t a t i da
b i i n d u c ir a o sekundarne protuam-
p e r z a v o j e . Što je manja impedan-
- 225 -
Si. 6 .2-15 SI. 6 .2-14
č i j u namota u kome protuam perzavojl i n d u c i r a j u , b i t će potreban i

manji m ag netski tok. '.a i h i n d u c i r a , a to drugim r i j e č i m a kažemo a
je pr ig ušen je znatno b o l j e . Umjusto prsten a kao na s i . 6 . 2 - 1 5 D1° G
se u z e t i i t z v . " t e r c i j a r n i namot" , k o j i će i s t o tako p r i g u š i v a 1
t r e ć i harmonik toku i time s p r i j e č i t i u g r ija v a n je poouda. On n1^®
n i š t a drugo nego kratko s p o j e n i namot malenog o t p o r a , k o j i j©
l i k o r a z d i j e l j e n na sva t r i stupa i to tako, đa su s v i p o j e d i n i
c l s p o j e n i u s e r i j u kao na s i . 6 . 2 - 1 4 ) Što u s t v a r i p r e d s t i v l j a s p o j
t r o k u t . Prednosti to g t e r c i j a r n o g namota prema kratkoepojnom prs
je u tome da on l e ž i dir ektn o na stupu i tako spreča va zatvaranj© ©
ka t r e ć e g harmonika u p r o s t o r u izmedju etupova i k o t l a . Taj namo s e ,
kako ćemo k a s n ij e v i d j e t i , s t a v l j a zbog onogućenja n e s im e t r ič n o g o p t e
r e ć e n ja tr a n s fo r m a to r a . Budući da j e t a j namot za g la v n i t r o f a z n i
tok i d e n t i č a n sekur.d rnom namotu spojenom u t r o k u t , to se u njemu
no mogu i n d u c i r a t i od gla vn ih tokova t r o fa z n e s t r u j e kra tkog s p o ja
osnovnu f r e k v e n c i j e , j e r je suma s vih t r i j u in d u c ir a n ih fa z n ih napo
na jednaki! n u l i . do datn i tok t r o s t r u k e f r e k v e n c i j e , k o j i j e u svim
stupovima i s t e f a z e i i s t o g smjer.*, ima o v a j t e r c i j a r n i namot i s t o
d j e l o v a n j e kao kratko s p o j e n i sekundarnu nanot, u kojemu će sa s t v o
r i t i s t r u j a kratk og s p o j a t r o s t r u k o f r e k v e n c i j e i time t a j to k p r i
gu šiti .
Što j . manja im pedan cija p r ig u in o g namota t o je p r ig u Š iv a n je i d e -
a l n i j o , Kuda b i im peda n cija b i l a jednaka n u l i , b i l i b i amperzuvoji
t e r c i j a r n o g namota jednaki amperzavojima t r e ć e g harmonika, pa b i
potpuno n e s t a l o t r e ć e g harmonika to ku , t b i im ali opet potpuno
p r iro d n o m a g n e t iz ir a n je , kožeu.0 da kle r e ć i da se p r i s i l n o magn’ t i z i -
rar.je kod primarnog s p o ja z v i j e z d a bez n u l-v o d a , a s«kund«;rno z v i j e z
da, može u č i n i t i pr ir odn im , oko dodamo na tr a n s io rm a t o r t e r c i j a r n i
namot, j e r ćo so sada potrebni t r e ć i harmonički v a l o v i s t r u j u p o j a
v i t i kao s t r u j a kra tk og spoja u ovom zatvorenom namotu*
Analogno touu la ko nam j j Suda z a k l j u č i t i da će t r e ć i harmonik
toka n a s t a t i i o n ia , ako ju s p o j tr an sformatora takav, da mu j c b i
l o primarni l i l o sekundarni namot spojen u t r o k u t , j e r će nam sada
za tv o re n i tro kutni namot d j e l o v a t i kao pr igu š ni namot, tc će u n j e
mu t o ć i t r e ć i harmonik s t r u j e . Tuko &u t r e ć i harmonik to ka uopće ne
će o p a z i t i , pa ne ćo b i t i dodatnog u g r ija v a n ja k o t l a , ma da mreža ne
d o b a v l j a t r c ć « g harmonika s t r u j e . Ovaj s p o j imu za p o s l j e d i c u potpuno
p r ir o d n o m a g n e tizira n je j e z g r e , te sa s t a n o v i š t a v i š i h harmonika i s
pada kao n a j p o v o l j n i j a v a r i j a n t a s p o ja tr a n s fo r m a to r a .
- 226 -
6. 5« N e s im e tričn e s t r u j e u tr ofazn om je z g r a s t o n tr an sfo rm a toru
6*31 O pćen it o o n e sim e trija m a u tr ofa znom sistemu
Ako su v e k t o r i napona i l i s t r u j e t e r e t a s vih t r i j u fazu jednaki

po v r i j e d n o s t i i medjusobnom faznom pomaku, kako je t o pr ikazano
u vcktorskom dijagramu na s i . 6. - o l , tada govorimo 0 simetričnom
tr ofazn om s is te m u . Kod s i m e t r i č n o g t e r e t a mora pruma
tome b i t i ;
/a = 4 = / c
3a * 3 „^ 3 c ’ 0
Pofito su v e k t o r i fa z n ih napoja
medjusobno pomaknuti za 120 ,
t o i z g o r n je g s l i j e d i da ve k t o
31. 6 .3 -0 1 r i s t r u j e moraju u tom s lu č a j u
b i t i fa z n o jednako pomaknuti pro ,a p rip a da jućim vektorim a napona,
t j. %
S i m e t r i č a n t e r e t p r e d s t a v l j a j u s k o r o s v i t r o f a z n i p o t r o f ia f c i. Kod
j e d n o f a z n i h p o t r o š a č a n e m o-e m o o č e k i v a t i d a s u j e d n a k o r a s p o r e d j e -
n i n a p o j e d in e f a z e , n i t i d a n j ih o v e e t r u j e im a ju j e d n a k i f a z n i p o
m ak p re m a j r ip a d n o m f a z n o m n a p o n u . P o s l j e d i c a t o g a j e d a , i a k o je
n a p o n s i m e t r i č a n , s i s t j m s t r u j a n e m o ra b i t i s i m e t r i č a n , t j . i
’4 ( 3 a, V + ' t ( 3 b , 3 j + 4 f e . :JJ
+ 3b + *0
%*£* £
kao n p r. na s i 6 .J -0 2
221
Kako sa sim etričn im sistemima

la kše računamo, ra sta vlj amo svaki
n e s im e t r ič n i t r o f a z n i eiBtem po-
mo<5u metoda s i m e t r ič n ih komponena
t a na :
t r i i s t o f a z n a komponente i
jedan p o z i t i v n i ( d i r e k t n i ) s i
m e tričn i t r o f a z n i s is te m i
, ^bd >
Jedan n e g a t iv n i ( i n v e r z i v n i ) s i
m e t r ič n i t r o f a z n i sietem i
3*. . \
31. ć . 3-02
Kao d i r e k t n i t r o f a z n i s is te m o -
značujemo o n a j s is te m , kod k o j e g
j e vremenski r e d o s l i j e d f a z a u prav
cu a - b - c • Kao i n v e r z i v n i t r o f a z n i s is te m označujemo s is te m sa obr
nutim r e d o s l i je d o m f a z a , t j . a -c-b •
Ovo r a s t a v l j a n j e je v e k t o r e k i prikazano na s i* 6 * 3 -0 5 . Ako ne

ma n u l-v o d a ne može b i t i i s t o f a z a i h komponenata. Vektorska suma
f a z n i h s t r u j a mora b i t i jednaka n u l i , t j . :
Oa ' 3 „ ' 3C O
kako j e t o prikazano na s i . ć . 3 - 0 4 . Ako imamo sisi vod, onda ne mo

ra v e k t o r s k i z b r o j s t r u j a p o j e d in ih faza b i t i jednak n u l i , nego je
223 -
2o je đ in SI. 6.3-05
v e2 to r e možemo lako i 2
uvodjenjem o p e r a t o ra :
_ j u o* ■37
o = e - e ’ r ,-C0S-~<.J
2ir .
7 • VJ
~2*1~2~ ~ ~°,5 r j 0 ,8 66
Za razne
P o t e n c i j e od » a» do b ije m o :
' = _ J__ : VJ
=- ~ - J 0,d66
= 7
° s= a 3- a 1 , a 1
■ o -a
7 + a + a 1= 0
- 229 -
Tako možemo i z r a z i t i p o z i t i v n e i n e ga tivn e sim e t ričn e komponente sa:
3> r^ i
\ = a Ja.
Komponentu p o z i t i v n o g sistema dobijemo pomoću jednadžbe:
dok komponentu n egativ n og odnosno in ve rzn o g sistem a dobijemo pomoću

jednadžbes
Sva ova razmatranja v r i j e d e i za sve v i š e harmonične Članove.
6.J 2 N e s i n e t r i j e u s t r u j i m a g ne tizira n ja
Evropski j e z g r a s t i t i p tran s fo rm a to ra Je n e sim e tr iča n . D u ljin a

magnetskog puta va n js k ih fa z a Je veća od d u l j i n e magnetskog puta
s re d n je faze kako se to v i d i na s i . 6* 3 -0 6 . Zato s re d n ja faz a
t r e b a c< puta manju s t r u j u m a g n e t iz i
r a n ja . Ako prema Fou rieru rastavimo
s t r u j u m a g n e t izira n ja na osnovne i v i š e
harmonike, možemo ove s v r s t a t i u t r i gru
p e . Prvu grupu s a č i n j a v a ju harmonici sa
vremenskim redosljedom faz a kao osnovni
harmonik ( 1 . , 7»» 1 3 »* i t d . ) , drugu har
monici sa suprotnim re d o s li je d o m f a z a
( 5 » i 11* i t d * ) , dok tr e ć u grupu s a č i n j a
vaju harmonici k o j i su i s t o f a z n i ( 3 . ,
9 * , 15« i t d . ) . Zbog n e B im e trija u j e z
g r i b i t će kod s vih harmonika s t r u j a
sre d n je f a z e smanjena "ot"—puta.
SI. 6 . 3-06 Ako po metodi s im e t r ič n ih komponenata

rastavimo harmonike prve grupe dobij emo
za i s t o f a z n u komponentu (nultu komponentu)
^ - t o g harmonika:
- 230 -
rt
3 (''*U 3
Direktnu s i me t r i č n u komponentu prve f a z e dobij emo ovako
~ - j 3^ * oC ■o 2- a * Q c *) ~ - f 73
Invorznu s i me t r i č n a komponenta prvo f aza i z n o s i :
^ i -- - j - f 3* * J \ * o 3-c/= 2^ ( /*.*,0-*. a-‘, a .Gy_
- J*+(
- ( l~ ~ +1* 2^1 _ ± J3)_ i-ti n -J*°’
1 2 /CK 2 2 J ^ T r ~ 1 ~ 3)a' e
To r a s t a v l j a n j e j e g r a f i č k i prikazano na s i . 6.3-07
- 2 H -
Analogno moS.*eo p r i s t u p i t i r a s t a v l j a n ju harmonika drugu grupo t j . 5»»

I I ............... .. har monika. T i har monici p r e d s t a v l j a j u zap ra vo z r c a l n u s l i *
ku p r i j a š n j e g s l u č a j a s obzirom na os f a z e " b " , pa su i s t o f a z n e kom
po ne nte i s t o g p r a v c a kao i p r i j e . Tako za i s t o f a z n e komponente d o b i
jemo opet i s t i r e z u l t a t .
Kod 3»> 9»> 1 har moni ka, k o j i eu i s t o f a z n i a l i u s r e d
n j o j f a z i manji po i z n o s u , dobijemo za p o je d i n o harmonike s t r u j u mag
n e t i z i r a n j a k a k o j e p r i k a z a n o na s i , 6 . 3 - 0 8 . Takav n e s i m e t r i č n i s is t e m
s t r u j a možemo o pet r a s t a v i t i nu d i r e k t n i , i n v e r z n i
i i a t o f u z u i eist.-'ia, t e za t e harmonike dobijemo
j pa j^ z kao r e z u l t a t o p ć e n i t o :
V t
\-o i
Jla.d - i ' . U a * ol) - 3 Vq' <
SI. Ć .5 -0 8
i ta ’
-7
“Va i ~ (U&.- a * a ) ■l^SL j
3
kaoco j e V e k t o r s k i p r i k a z a n o na s i - 6 .5-0 9 *
a O c }
J,o
S i . 6 . 3 -0 9
I z g o r n j e g r a z m a t r a n j a s l i j e d i da kod e v r o p s k o g r u s i m e t r i S n o g j e z -
g r a s t o g t r a n s f o r m a t o r a imamo u nu l-vo d u sumu i s t o f a z n i h komponanata
- 2J2 '
s v ih harmoničnih članova s t r u j e m a gnetiz ir a n ja *
/ . j/r 2*sL.i ■V2eJ',ut+i111,6,Z<4,’ I zS L j

3 li
Ako je tr a n s fo r m a to r s im e t r ič a n onda j e d. = 1 i otpadaju i s t o f a z «

ne komponente 1 - , 5 . , 7 . , .......... harmonika, odnosno o s t a j u samo 3 .
9 « , 1 5 . , i t d . harmonik. *
N e s im e t r ije u s t r u j i m a g n e t iz ira n ja imaju i s v o j e p o s l j e d i c e
snazi p o t r e b n o j za m a g n e t iz ir a n je p o j e d i n i h faz a* Na s i . 6 . 3 - I 0 p r i -
SI, 6 0 - 1 0
kazan ju dij agra m snaga m a g n e t iz ira n ja p o j e d i n i h f a z a tr ansfo rmato ra

anage 400 kVA u o v i s n o s t i o narinutom naponu. I z t e s l i k o se v i d i
da snaga f a z e " c " može p o s t a t i kod z a s ić e n o g tran sfo rm a to ra čak ne-
g a t iv n a .
Ova razmatranja v r i j e d e za s p o j z v i j e z d a sa nul-vodom. O sta je j o š
p i t a n j e Sto će se d o g o d i t i ako n u l-v o d prekinemo. Narinuti sin u s n i na
pon ne će moći p r o t j e r a t i za u z b u d jiv a n je sin usnog toka potrebne i s t o
faz n e komponente s t r u j e s v i h harmoničkih Članova, j e r nema n u l-vo d a .
U^djutim, n a r i n u t i s in u s n i napon z a h t i j e v a b e z u v je t n o sinusni o b l i k
t o k a . Moramo za to sinusno s t r u j e osnovnog harmonika, te v i š i h harmo
n ik a , k o j e t r a n s fo r m a to r može d o b i v a t i i z mr^že (5*> ?•» ^3• *
i t d . ) , r a z d i j e l i t i na s t r u j u potrebnu za u z b u d jiv a n je sinusnog toka
i na jedan v iš a k s t r u j e , k o j i kod toga o s t a j e . Taj v iš a k s t r u j e s a č i
n ja v a ju i s t o f a z n i harmonici t j . 3 -» 9 . i t d - Te i s t o f a z n e s t r u j e pred
s t a v l j a j u v iš a k s t r u j e , k o j i j e o d r e d je n ra zlikom s inu snih t r o f a z n i h
s t r u j a i tr a ž e n o g nesinuanog o b l i k a s t r u j e m a g n e t iz ir a n ja . Taj višak
s t r u j e j e n a r in u t transfo rmato ru i s t o tako>kao Što mu je narinut p r i -
233
marni napon,pa prema toma p r e d s t a v l j a a t r u j n i tr an sfo rm ato r u napon

skom tr ansfo rmato ru} na svakom od t r i stupa moramo z a m i š l j a t i po j e
dan takav i s t o f a z n i s t r u j n i t r a n s fo r m a to r . P o s l j e d i c e toga obra djene
su u p o g l a v l j u 6 - 3 5 .
Kod svih o vih razmatranja nis u u z e t i u o b z i r parni č la n o v i v i š i h
harmonika, j e r smo u p l i v h i s t e r e z o z a n e m a rili.
N e s im e t r ič n o s t, t j . " o t " u s t r u j i m a g n e t izira n ja j.» t o v e ć a , Što
je v e ć i t r a n s fo r m a to r , j e r kod većeg tr an s fo r m a to r a j o u t j e c a j zračnog
r a s p o ra , odnosno n je go vo g magnetskog o t p o r a , k o j i je za sve f a z e je d
nak, manji. No, š t o j e v e ć i tr an s fo r m a to r , t o . j e manja r e l a t i v n a v r i
je d n o s t s t r u j e m a g n e tizira n ja u odnosu na nominalnu s t r u j u , pa zato
povećana n e s im e t r ič n o s t kod punog o p t e r e ć e n j a d o l a z i manje do i z r a
žaja.
6.33 N es im e tričn i t e r e t kod s p o j a z v i j e z d a - z v i j e z d a sa nul-vodom

Ako su s t r u j e t e r e t a tr o fa z n o g tran sfo rm a to ra n e s im e tr ič n e , možemo
ih r a z d i j e l i t i na t r o fa z n e i i s t o f a z n e komponente. Ako j e vektorska
suma s v ih t r i j u fa z n ih s t r u j a jednaka nuli,n ema i s t o f a z n i h s t r u j a . Ako
suma s v ih t r i j u f a z n ih s t r u j a n i j e Jednaka n u l i , onda j e suma s t r u j a
jednaka s t r u j i n u l-v o d a , k o ja se d i j e l i na t r i jednake i e t o t a z n e s t r u
j e u po jedin im fazama (3 1Q prema s i . 6 .3 -1 1 ) • N a jt e ž i s l u č a j pred-
S l . 6. 3 - 1 1
s t a v l j a puno jednofazn o o p t e r e ć e n j u , kada sva s t r u j a t e č e k r o z nul-

- v o d , pa dobijemo osim d ir e k t n ih i in v e rz n ih s i m e t r i č n i h komponena
ta u svakoj f a z i j o š i jednu i s t o f a z n u komponentu u v i s i n i t r e ć i n e
s t r u j e o p t e r e ć e n j a ( v i d i a l . 6 . 5 - 1 1 ), Č i j e amperzavoje primarna s t r a
na bez n u l- v o d a no može k om p enzir a ti. Ovi amperzavoji p r e d s t a v l j a j u
n&rinute s t r u ja i s t o kao u prethodnom p o g l a v l j u , no s tom razlikom
da s t r u j e t e r e t a nogu b i t i da leko ve će od s t r u j a m a g n e t iz ir a n ja , a u
jednofaznom kratkom Bpoju sekundarne s tra n e Čak v i š e s t r u k o ve će od
n o m in a ln e s t r u j e . Amperzavoji i s t o f a z n e komponente p r e d s t a v l j a j u ,
kako Vidmar kaže, primarnu stranu n u l t o g s t r u jn o g tr a n s fo r m a to r a u
naponskom tran s fo rm a to ru. Kod x r i je d no fa zn a tr a n s fo r m a to r a , ogrnu
t o g i l i po te ro stu pn o g tr o fa z n o g tran sfo rm a to ra o vi amperzavoji po-
t j e r a j u v e l i k e i s t o f a z n e to ko v e , k o j i svojim indu cira nim naponima
sr.izu ju napon in du cir a ne f a z e . Oni time p r a k t i č k i potpuno onemoguću
ju pogon u sp o ju z v i j e z d a - z v i j e z d a s a nul-vodom, j e r se kod najma
n j e g je d n o fa zn o g o p t e r e ć e n j a napon o p t e r e ć e n e f a z e s r u š i . Najlakše
s i to p redsta vlj a m o na t a j n a č in , da zamislimo i s p r e d tr a n s fo r m a to
ra jednofazn u p r i g u š n i c u , k o ja j e namotana na is to m stupu sa sve
234 -
t r i f a z e . Dok j e suma s v i b f a z n i h s t r u j a jednaka n u l i , nema toka u

p r i g u š n i c i , pa n i t i pada napona* Ako, medjutim, suma s v i b f a z n ih
s t r u j a samo malo odstupa od n u l e , imamo u s v a k o j f a z i v e l i k pad na
pona, k o j i r a d i g e o m e t r i j s k o g p r i b r a j a n j a r u š i napon o p t e r e ć e n e f a
ze i pov ećava o s t a l a dva napona, kako j e to prik azano za s l u č a j ma
l o g radnog t e r e t a u f a z i ha" u voktorskom dijagramu na s i* 6*3-12
SI. 6.3-12
L i n i j s k i n a p o n i o s t a n u n e p r o m i j e n j e n i pa z a t o d e f o r m a c i j a f a z n i h n a
po na ne b i s m e t a l a t r o f a z n i m p o t r o š a č i m a , kao n p r . motorima k o j i su
p r i k l j u č e n i t r o f a z n o b ez n u l- v o d a * Za je d n o fa z n e p o t r o š a č e , kao n p r.
s i j a l i c e , b i p o v e ć a n je napona p r e d s t a v l j a l o B ig u r n o i z g a r a n j e u k r a t
kom vremenu. Takav pogon s a je z g r o m , k o j a ima m a g n e t sk i p o v r a t n i p u t ,
j e prema tome potpuno nemoguć. Ako, medjutim , imamo j e z g r a s t i t i p
t r a n s f o r m a t o r a , čemu o d g o v a r a p r i g u š n i c a s a stupom bez ja rm a t j * sa
d a le k o v ećim magnetskim otporom , onda j e d e f o r m a c i j a napona u podno
š l j i v i m g r a n ic a m a do p r a k t i č k i 1 0 % nominalne s t r u j e u n u l- v o d u .
Tamo g d je j e n e s i m e t r i č n o o p t e r e ć e n j e , odnosno b o l j e rečen o o p t e r e
ć e n j e n u l - v o d a manje od 1 0 % , a t o j e o b ič n o s l u č a j kod t r a n s f o r
m ato ra za i n d u s t r i j s k e pogone u k o jim a u v e l i k o j m j e r i p r e v l a d a v a j u
t r o f a z n i p o t r o š a č i , tamo se bez d a l j n j e g a mogu u p o t r i j e b i t i t r o f a z n i
t r a n s f o r m a t o r i u s p o ju z v i j e z d a - z v i j e z d a s a nu l-vo dom.
Ako gledamo nadomjesnu shemu sa prig ušn ic om kao na s i . 6.3-12 i
n e h o t i c e nam d o l a z i pomisao da problem pada napona na p r i g u š n i o i mo
žemo r i j e š i t i na t a j n a č in da oko j e z g r e p r i g u š n i c e namotamo kra tko -
s p o j n i namot, k o j i će i kod j e d n o f a z n ih o p t e r e ć e n j a r u š i t i impedan-
c i j u p r i g u š n i c e . To i s t o možemo p o s t i ć i i na samoj j e z g r i t r a n s f o r
matora sa jednim namotom s p o je n im u t r o k u t , kako j e t o prikazano na
s i « 6*3 -13 • N u lt i s t r u j n i tr a n s fo r m a t o r d o b iv a time s v o j sekun
da rn i namot, k r o z k o je g a će p o t e ć i s t r u j a k r a tk o g s p o j a i s t o f a z n a na
svim stupov im a, a k o j a j e i n d u c ir a n a od i s t o f a z n i b tokova u j e z g r i .
Ta k r a t k o s p o jn a s t r u j a ea s v o jim amperzavojima p o n iš t a v a d j e l o v a n j e
i s t o f a z n i b s t r u j a t e r e t a do one m je re , k o j a j e po tre b n a da sumarni
235
amperzavoji uzbudjuju jedan

" o s t a t n i " magnetski tok, k o j i
tu s t r u j u kratkog s p o j a pod rža
va. Taj magnetski to k je t o l i k o
manji k o l i k o je manja impedanoi-
j a tr okutnog namotaja. Ovako do
dani namot spo je n u trokut zove
mo t e r c i j a r n i namot.
Običan za k lju ča k i z ovog ra z
matranja b i b i o da tr eba primar
n i namot jednostavno u z e t i u
s p o ju trokut i time otpada po
tr e b a za t e r c i j a r n i m namotom.
To stv arno i činimo u v i j e k kad
god je to moguće i l i ekonomski
opravdano. Medjutim, č e s t o ima
mo s l u č a j e v e da moramo na o b je
strane p r e d v i d j e t i s p o j z v i j e z d a -
- z v i j e z d a , npr. u visokonaponskim
d i s t r i b u t i v n i m tr an sformatorim a,
j e r moramo n u l- t o č k u tr ansfo rm a
t o r a u z e m l j i t i b i l o d ir e k tn o b i -
31. 6 . 3 -1 5 l 0 p reko Pete rse no v e p r ig u S n ic e ,
i l i npr. u niekonaponekim t r a n s
form atorima manjih enaga ( i s p o d 250 kVA), kod k o j i h s p o j t r o k u t na
prim a rn oj viso konaponskoj s t r a n i t r a ž i v i č e z a v o ja , ta n ju ž i c u , v i s e
i z o l a c i j e , te prema tome z a h t i j e v a veće troSkove nego s p o j z v i j e z d a .
Zato se u tim s lu č a je v im a u p o t r e b l j a v a r a d j e s p o j o i k - o a k na sekun
darnu, kako je to već napomenuto u p o g l a v l j u 2.92 •
Kod s p o j a o ik -o a k imamo prema s i .
6 . 3 - 1 4 sekundarno d v i j e z v i j e z d e ,
k o je svoji m amperzavojima d j e l u j u
jed na p r o t i v druge. Kod Jednofaznog
o p t e r e ć e n j a imamo na jednom stupu
tran sfo rm a tora amperzavoje jednog
p r a v ca , a na drugom stupu amperzavo-
j e p r o tiv n o g p r av ca . Ako jedne i
druge rastavimo metodom s i m e t r i č n i h
komponenata na t r o f a z n e i i s t o f a z n e
komponente, vidimo da i s t o f a z n e kom
ponente svakako d j e l u j u u suprotnim
pravcima te se p o n i š t a v a j u , pa zato
možemo tr an s fo r m a to r u tom s p o ju j e d
nofazn o o p t e r e t i t i i do nominalne
snage•
Ako se tr an s fo r m a to r i^&lazi u u l j u ,
za tva ra se magnetski to k izm edju j a r
ma v e lik im d i j e l o m preko ž e l j e z n o g
lim a k o t l a , kako j e to prik aza no na
si. 6 .2 -1 2 . Sam kota o j e naravno
S I . 6-3-14 e l e k t r i č k i r e l a t i v n o dobar v o d ič i
p r e d s t a v l j a sekundarni namot za
s t r u j n i n u l t i t r a n s fo r m a t o r . Kod v i
sokonaponskih d i s t r i b u t i v n i h t r a n s -
- 2 }6 -
form a tora sa krutim uzemljenjem p r e d s t a v l j a svaki dozoiani » p o j

dalekovoda kratak s p o j jedne f a z e i time maksimalno moguće o p t e r e
ćenje* jedne f a z o . Tok od jarma do jarma preko k o t l a r a z v ij.- se u
t o l i k o j m j e r i , d a sekundama kra tk o e p o jn a s t r u j a u k o t l u može u v r l o
kratkom vremenu, pa Čak i u vremenu od jedu-; s^kund*;, radi p r e v e l i k o g
z a g r i j a v a n j a u g r o z i t i k o ta c , pa j e u tim s lu č a je v im a primjena t e r
c i j a r n o g namota n e i z b je ž n a . T e r c i j a r n i namot dim e nz io nira se u
takvim s lu č a je v im a o b ič n o za t r e ć i n u nominalne snage d o t ič n o g t r a n s
f o rm a to ra .
6 . j Kratki spoj
Najveću a t r u ju kra tkog s p o j a dobijem o uko kod punog napona na

prim arn oj s t r a n i kratk o spojim o s t e z a l j k a sekundara. U p o g l a v l j u
2*7 d e f i n i r a l i smo napon kra tkog s p o j a (U^ »odnosno u £
nominalnog napona) kao on aj napon, kod k o je g dobij emo s t r u j u k r a t
kog s p o j a jednaku nominalnoj s t r u j i . U omjeru povećanja napona po
ve ća t ćo se i s t r u j a kratkog s p o j a ; kod nominalnog napona će i z n o
siti :
, UH , 100 , U, 100
!' s l L 'l n r ^J7 l* - j e r j e U - uH
Tu s t r u j u zovemo trajnom strujo m kratk og s p o j a , j e r ona t r a j e tako

dugo dok t r a j e k r a t k i s p o j , naravno, pod pretpostavkom da j e tran s
fo rm a to r primarno p r i k l j u č e n na krutu mrežu.
Uedjutim, ako transformatoru u praznom hodu momentano kratko

spojimo sekundarne s t e z a l j k e , ne može s t r u j a tr en utn o n a r a s t i na
v r i j e d n o s t s t r u j e kratk og s p o j a ; iznimku č i n i s l u č a j u kojem b i
odg ova ra ju ća s t r u j a kratkog s p o j a kao i z m je n ič n a v e l i č i n a baš u
trenutku s p a ja n ja u k r a tk i s p o j iiaala v r i j dn ost n u la , kako j>: u
vremenskom dijagramu na s i . 6.4-01 prmuzano.
Ako pr im amo n a r in u ti napon i z n o s i t
u4 = U ,)f 2 s in (u > t + d }
g d je kut *cL* p r e d s t a v l j a vremenski kut za k o j i napon p r e t h o d i pred

- 2J7
51. 6 . 4 - 0 1
Vroaonski dijagram napona i stru je za slu ča j kratkog spoja
u tr.-nutku u kojem ja ©t »
početkom kratkog upoja (radi lakšeg promatranja sa uzima za t « 0

onaj trenutak, u kojem nastupu kratki s p o j), trajna stru ja kratkog
spoja 6e iz n o s it i i
U ,f2_-s,n(u,tz a-J } , . ^ s in (u , lt0 t

t.
fj
i X^. se mogu iz r a č u n a t i i z e k v iv a le n tn e sheme ( v i d i p o g l * 2 *6 ) ,

k o j a za s l u č a j kra tkog s p o j a i z g l e d a kao na s i . 6 . 4- 02 ; ako zane
marimo s t r u j u m a g n e t iz ir a n ja , odnosno n j o j odg ova ra ju će e kviv a le n tn e
o t p o r e , dobijemo i
* ,* * «♦ * ;
x„=x.*x',
Fazni kut z a o s ta ja n ja s t r u j e J. z a napoaoo d e f i n i r a n j e s a :
i = o rc i g - j k
nK
I z s i * 6 . 4 - 0 1 možemo z a k l j u č i t i da će t r a n s fo r m a to r i z s t a n j a praznog
hoda bez p r o la z n e p r o ja v e * t j . momentano, p r e ć i u s t a n j e k ra tk o g spo
j a u s l u č a j u kada j e dl = f *
- £ 3 8 .
Ako zanemarimo ra dni o t p o r , t j . ako j e 90 , d o l a

zimo do zaklj uSka d a , napravimo I i k r a t k i s p o j u tr enutk u kad na
pon in a maksimalnu v r i j e d n o s t , p r e l a z i t r a n s fo r m a t o r oonenjan o i z
s t a n j a praznog hoda u s t a n j e k ra tk o g s p o j a , j e r j e <k = 90 = yj
S I . 6.4-02
P o je d n o s ta v n je n a e k v i v a l e n t n a shema t r a n s fo r m a to r a
sa s l u ž a j k ra tk o g s p o j a na sekundarnim s te z aljk a m a
Pogledajmo Sto će se d o g o d i t i ako napravimo k ra ta k s p o j bafi u
S I. 6 .4 - 0 J
Vremenski dij a gra m napona i s t r u j e kra tkog s p o j a
za s l u S a j o£« 0 , yj = 90°
- 239 -
Prema s i . 6 . 4 - 0 3 b i morala s t r u j a k ra tk o g s p o j a momentano n a r a s t i

na s v o ju maksimalnu v r i j e d n o s t . Uomentana promjena s t r u j e j e nemogu-
6a, j e r b i se in d u c ir a o po jednadžbi e = • * $ - beskonačno v e l i k
napon, k o j i se t o j promjeni p r o t i v i . Prema tome moramo o č e k i v a t i p r o
laznu poja vu. Da odredimo o b l i k pr e laz n e poja ve ne zanemarujući R^,
postavimo d i f e r e n c i j a l n u jodnadžbu za s l u š a j p r e la z a i z praznog boda
u k ra tk i s p o j . U svakom trenutku moraju s v i naponi u promatranom kru
gu ( v i d i s i . 6 . 4 - 0 2 ) b i t i u r a v n o t e ž i , t j . po Kirchhoffovom zakonu
suma s v ib RUS mora b i t i Jednaka sumi s v ib padova napona:
di4
■L R. - L =0
' dl
Hakon s v r š e t k a p r e l a z n e p o j a v e d o b i t će s t r u j a i ^ v r i j e d n o s t p r i
j e d e f i n i r a n e t r a j n e s t r u j e k r a t k o g s p o j a ifc , k o ju ćemo o v d j e ozna
č i t i s a i' . S t r u j u ip , t j . s t r u j u p r e l a z n e p o j a v e možemo zami
s l i t i kao sumu t r a j n e s t r u j e k r a t k o g s p o j a i ’ i neke s t r u j e i " ,
k o j a j e u v j e t o v a n a početnim u v j e t i m a . Tako će n p r . za s l u č a j t r e n u
t a č n o g s p a j a n j a t r a n s f o r m a t o r a i z p r a z n o g boda (zanemarujemo s t r u j u
p r a z n o g boda) u k r a t k i s p o j v r i j e d i t i s l i j e d e ć i p o č e t n i u v j e t i
I= 0 /“ +/'* =im =/, = 0
a pošto je i' - iH b it će i = -i'= -iK
H apisane r e l a c i j e po kazuju da i " p r e d s t a v l j a dodatnu komponentu

t r a j n o j s t r u j i k r a t k o g s p o j a i ’ , i da u t r e n u t k u k r a t k o g s p o j a
(t=o) o s a ima v r i j e d n o s t n e g a t i v n e t r a j n e s t r u j e k r a t k o g s p o j a | t o
z n a č i da u t r e n u t k u t = o ukupna s t r u j a ima v r i j e d n o s t n u l a , Sto
j e f i z i k a l n o J a s n o , J e r u beskonač no kratkom vremenu se s t r u j a ne mo
že p r o m i j e n i t i od v r i j e d n o s t i n u l a na neku drugu konačnu v r i j e d n o s t .
Dodatnu s t r u j u i " n i š t a ne o d r ž a v a pa ona mora n e s t a t i , t e ta k o do
b ije m o r j e š e n j e prethodno n a p isa n o d i f e r e n o i J a l n e jednadžbe i
= U\l2sin (uit.ot - f i j . c i-
Sa v e ć navedenim početnim u v j e t i m a dobijem o i n t e g r a c i o n u k o n s ta n tu i
s i n ( oc
C =i
V
i konačno r j e š e n j e :
sin ( ut *oi - ) - sin ( X - f K)'e

. 240 -
Konačno r j e š e n j e p r i l a z n e poja vo nam po kazuje o b l i k promjene s t r u

je uz pomoć u z e t i h v e l i č i n a i ’ i i " • Komponenta s t r u j e kratkog
s p o j a i* , t j « p r v i Član u r j e š e n j u d i f e r e n c i j a l n e jednadžbe, ima
o b l i k t r a j n e s t r u j e kratk og s p o j a , kako j e to već napomenuto, dok
druga komponenta i " ima o b l i k e k s p o n e n c ij a ln o padajuće k r i v u l j e
ea početnom v r i j e d n o š ć u defin ira n o m sa :
-U</2 s i n f u - J J
Ova početn a v r i j e d n o s t s t r u j e i 1' u s t v a r i p r e d s t a v l j a n e ga tivn i

iz n o s v r i j e d n o s t i t r a j n e s t r u j e kratkog s p o j a i* u trenutku t = o .
Prolazna pojava i o b j e komponente i* i i" su g r a f i č k i p r ik a z a
ni na a l« 6 *4-0 4.
SI. 6.4-04
P r o l a z n a p o j a v a s t r u j e k r u t k o g s p o j a u s l u č a j u da j e
k r a t k i s p o j n a s t u p i o i z p r a z n o g boda
U r j e š e n j u za i ^ možemo e k s p o n e n t p r i r o d n o g b r o j a p o m n ož it i i
p o d i j e l i t i 9a kružnom f r e k v e n c i j o m u) » t e do bije m o s
Iz ov og r j e š e n j a s l i j e d i o p ć e n i t o p r a v i l o da u s l u č a j u kratkog
s p o ja u trenutku kada j e ( oC - ) s - 7 /2 i u vremenu COf~lf
t j * p o l o v i c u p e r io d e i z a p o č e tk a kratk og s p o j a , nastupa maksimal
na u tru ja kratkog s p o j a , ko ju zovemo udarnom stru jo m kra tkog s p o j a
^ku ’ °va i z n o s i
4.= * 4
Faktor "k" j e prikazan u s i « 6 .4 -0 5 u o v i s n o s t i od omjera
(Rk/Xk • 10° *>•
G.h-oS
si. 6.4-05
O vis nost f a k t o r a
k 0 omjaru
Rk
X
k
Ako zanemarimo radni o tp o r R^ onda j e ^ Ako k ra tk i

s p o j napravimo u trenutku kada naponski v a l p o č i n j e ( « • 0) ,
dobij em o i
sin (col - ~ - ) - s i n ( - - j ) J
Maksimalnu s t r u j u i ^ max u ovon s l u č a j u dobijem o kod eut - l>/2 +'P-TT

i s time:
U ‘" ^ l sin r,7- T J- s,n{- J >]=2 ^

Dakle, u s l u č a j u da j e Rk = 0 , f a k t o r " k M poprima maksimalnu
v r ije d n o s t 2. m
Pokušajmo o d r e d i t i k o lik u <Se v r i j e d n o s t Imati udarna s t r u j a k r a t
kog s p o j a kod tr a n s fo r m a to r a snage 100 kVA (uk » 4 , 3 % » u r * 2 >3 &)
i tr a n s fo r m a to r a snage 30 000 kVA (u^ = 10 £ , ur = 0,5 5 %) i
kako dugo de t r a j a t i p r e la z n a p o j a v a .
U jed nadžbi za omjer l^ /R^ odnosno X k / p r e d s t a v l j a
vremensku konstantu ekBpon on oijaln e f u n k c i j e , po k o j o j opada
dodatna s t r u j a i " ; prema tome vremenska kon stant a i 2n o s i :
242
Za s l u č a j t r a n s f o r m a t o r a s n a g e 100 kVA Iznosi T,

k ‘
r < = _w Z Z E Z ^ - _ 5 _ - 0 0 0 5 s e k
K 2T» - 5 0 - 2 , 3 1000 ’
P relazila p o ja v a će za v r ije m e 3 p a s t i na 5 % s v o je početne

v r i j e d n o s t i , t j . p r a k t i č k i n e s t a t i . Kod p r o m a t r a n o g t r a n s f o r m a t o
ra će to v rijem e i z n o s i t i 3 = 3 , 0 , o o 5 = 0 , o l 5 sek t j . sve
ga 0 ,7 3 p e r io d a ako j e f = 50 Hz.
Za t r a n s f o r m a t o r 5o 000 kVA i z n o s i 1
T 'IlO ’-0 . 55* _ 53 = 0,0 58, odnosno

2-T T -5 0 -0,55 1000
3 Tu-3 ■ 0,055 se k = fl;7 periodo u slučaju da je f - 5 0 H z
Vidimo da j e v r i j e m e p r e l a z i l e p o j a v e d u l j e ako j e snag a t r a n s

f o r m a t o r a v e ć a , j e r r e l a t i v n a v r i j e d n o s t r ud nog o t p o r u su v e l i č i
nom t r a n s f o r m a t o r a opada oa s / T ( v i d i p o g l » 5 * 3 )| u svakom s l u č a
ju p r o l a z n a p o j a v a t r a j e t a k o k r a t k o , da s e u tom kr at ko m vremenu
ne može r a z v i t i t o p l i n a , o p a s n a za t r a n s f o r m a t o r .
Kako j e , m e d j u t im , sa v i s i n o m t r a j n e i udar ne s t r u j o k r a t k o g
sp oja 7
Kod t r a n s f o r m a t o r a 100 kVA I z n o s i t r a jn a s t r u j a kratkog s p o ja :
1 - 1Q0 .[ -JO TL.I = 23 2 1

uA 4,3
Udarna s t r u j a k r a t k o g s p o j a i z n o s i *
t « « . =W J - 4 = 1,19/2- 2 3 , 2 ■ /„ = 3 8 , 8 ■!„
k = 1,18 - vidi si. 6.4-05 za / XK=uf /uJt= 0l635
Kod t r a n s f o r m a t o r a 300000 kVA izn ose t r a j n a i udarna s t r u j a

kratkog s p o ja *
J _ 100 '/»
J*3ccoo ------- i „- - 100_
rr- J/ n -_ «J
;/v /„
/
UK 10
4 u,„ o . =k /2 ■1K=1,9-/2 ■10 10 - 26,81n
Uoiemo t v r d i t i da kod m a l i h t r a n s f o r m a t o r a u d a r n a s t r u j a k r a t k o g
s p o j a p r a k t i č k i ne p r e l a z i 4 0 - s t r u k u , a kod v e l i k i h ne jo-stru k u
v r i j e d n o s t n o m in a ln e s t r u j e *
Čak i t ako v e l i k a u d ar na s t r u j a k r a t k o g s p o j a , r a d i v r l o k r a t k o g
t r a j a n j a , ne moAe t e r m i č k i u g r o z i t i t r a n s f o r m a t o r * P r o b le m z a g r i j a
v a n j a od t r a j n e s t r u j e k r a t k o g s p o j a smo v e ć o b r a d i l i u p o g l a v l j u
j * 5 » p a g a o v d j e ne ćemo p o s e b n o o b r a z l a g a t i .
k e d ju tim , v e l i k e s t r u j e mogu u z r o k o v a t i v e l i k a m ehan ička n a p r e
z a n j a , k o j a i p a k mogu u g r o z i t i radnu s p o s o b n o s t t r a n s f o r m a t o r a
( v i d i p o g l . 6. 6 ).
- 245
6 .5 S t r u j a ukapčanja
Ako tr an sfo rm a toru bez t a r a t a t j . as otv orenim sekundarnim s t e

zaljkama narmamo na primarni namot napon u ,~ U 'fi Sin (u jt+ <*)
tada će kroz primar p o t a ć i s t r u j a praznog hoda :
U /2
Sin ({Dt + OL-<#)
g d je ja
.
'P=orc , —
ig L<
OC 9 vremenski kut z a o s t a j a n j a momenta ukupč&nja za

-,očetkot# vala napona«
Ako narlnemo napon u trenutku kada Je t
a -f^ O
onda nema pro laz ne p o j a v e , Jer u tr enu tk u uk&pćanja ion ako iznaSa
stru ja i = 0.
Ako p r i k l ju č i m o napon u kojem b i l o drugom ti’en utku, ooraiao na
osnovu opće d i f e r e n c i j a l n e jednadžba, i s t o tako kao kod kra tk og
s p o j a , raču nati sa
u<- i, R t - L4 - 0
pa dobijemo odgovara ju će rje S ^ nje s
i, - - = = = = = / sin f uif +a ->P)- sin(ot.-'P) e
I z t_* je dnadžbe, kao i kod kra tkog s p o j a , vidimo da ćemo d o b i t i n a j

veću s t r u j u ukapćanja u s lu č a j u kad j e j
(« -* )= !--ili
a ova će n a s t u p i t i u vremenu s
u>l = u
Razlika pr.jma p r o la z n o j p o j a v i k ra tk o g s p o j a ja u vremenskoj
k o n s t a n t i, k o j a j e u ovom s lu č a j u mnogo ve ća j e r ja omjer
oj L ^ /a iR j mnogo v e ć i od X ^ / a ) •
Ako n pr. s t r u j a m a g n e tizira n ja t r a n s fo r m a to r a snage 100 kYA

i z n o s i oca 5 i- nominalnu s t r u j e , a u* = ) , 6 f , onda možemo
ražu nati omjer i n d u k t i v i t e t a transformaton-a u praznom hodu (L^)
i u kratkom sp o ju (L^) :
- 244 -
(za v id i pog l. 6 .4 ).
D t o j r a č u n i c i , medjutlm, nismo u z e l i u o b z i r da se ž e l j e z o za
s i t i , da Je prema to n e Lp =• f ( B ) . O nje sto sa a t r u jo n i induktivnim
o t p o r o n ,k o J i ee m i j e n j a sa promjenom magnetske i n d u k c i j e , r a d J e ra ču
najmo sa tokom z&neaarujuči radn i o t p o r Hp | do bij em o p o j e d n o s ta v
njenu d i f e r e n c i j a l n u Jednadžbu!
ili u in tegraln om o b l i k u i
<
PoSto j e n a r in u t i napon u « U / 2 s i n ( o jt + OC. ) možemo p i s a t i i

i
Izraz -UJS. p r e d s t a v l j a nominalni to k u J e z g r i tr a n s fo r m a to r a u

praznom bodu pa Je:
Uaksimalni t o k , s l i č n o kao i udarna s t r u j a k ra tk o g s p o j a ; i z n o s i i
$max=
- 245 *
£ tome moramo Još u z e t i u o b z i r da Je kod ukapčanja u J e z g r i o s ta o

to k remanenoije <t>r pa Je prema tome!
Kod tako v e l i k i h to ko v a , odnosno o d g o v a ra ju će poveća nih in du koi-

Ja, r a s t e i s t r u j a m a g n e tizira n ja .- Ako uz radni o tp o r zanemarimo i
r a s i p a n j e , mogli bi u najnepovolJ niJem s l u č a j u t r e b a t i ooa 2000
puta viS e amperzavoja t j . 2000 puta veću s t r u j u m a g n e tizira n ja i
kod promatranog tr a n s fo r m a to r a snage 100 k7A b i s t r u j a magneti
z i r a n j a u ovom s l u č a j u i z n o s i l a
2000-5 , 100-1,
100 n
Ako ne zanemarimo radn i i in d u k t iv n i r a s i p n i o tp o r prim ara, s l i
ka se potpuno i z m i j e n i . Pr etpostavimo da na primarnu stranu otpada
Uk/2 • Ako b i primar tr a n s fo r m a to r a p r i k l j u č i l i na mrežu i ako b i
p r e t p o s t a v i l i da i n d u k t i v i t e t primara ima v e l i ć i n u ra s ip n o g induk-
t i v l t e t a primara (a t o n i j e s l u ć a j n i kod tr a n s fo r m a to r a b e z ž e l j e z
ne J e z g r a ) , tada b i i z n o s i l a maksimalna udarna s t r u j a ukapćanjai
t j . u na jn « p o v o l j n i Je zamišljenom s l u č a j u b i n&kaiia&lna udarna s t r u

j a ukapčanja d o s t i g l a iz n o s udarne s t r u j e kra tkog s p o j a ( v i d i po g la v
lja 6 . 4 ) • U našem primjeru za t r a n s fo r m a to r 100 kVA i ■ 4»7$
b i d o b i l i za udarnu s t r u j u ukapčanja
L = f^ = < 2 ,5 -l2 -l„
Bto j e za oca 2 puta manje od prethodno iz r a ć u n a t e maksimalne

s t r u j e m a g n e t izira n ja za l e t i t r a n s fo r m a to r sa zasićenom jezgrom.
PoSto Je i n d u k t i v i t e t primara znatno v e ć i od ra s ip n o g in d u k t i -
v i t e t a i u s lu č a j u da Je Jezgra z a s ić e n a , t o možemo z a k l j u č i t i da
će maksimalna v r i j e d n o s t udarne s t r u j e ukapčanja b i t i u v i j e k n i ž a
od v r i j e d n o s t i udarne s t r u j e k ra tk o g s p o j a .
I z iz n e s e n cg s l i j e d i da j e za mahanićka naprezanja o d lu ču ju ća
udarna s t r u j a k ra tk o g s p o j a , a ne udarna s t r u j a ukapčanja.
Radi n ag lo g opadanja i n d u k t l v i t e t a Lp p r i porastu to k a , k o j i
z a s i t i ž e l j e z o tr a n s fo r m a to r a , b i t će vremenska konstant a mnogo
manja od one ko ju smo prethodno i z r a č u n a l i . Ipak će 3 Tu t r a j a t i
n e k o lik o sekundi. Kroz tako kratk o vrije m e ne će namot tr ansfo rm a
t o r a b i t i te r m ičk i u grožen , a l i o s i g u r a č i k o j i B tite tr an s fo r m a to r
mogu v r l o la k o i z g o r j e t i , Jer Je vremenska kon stant a n j i h o v e r a s t a l -
ne n i t i dale ko s a n ja u odnosu na vremensku konstantu p r e la z n e p o j a
ve ukapčanja. Zato Je potre bno kod manjih tr a n s fo r m a to r a , k.bji se
p r i k l j u č u j u na mrežu preko o s i g u r a č a , ove d im e n z io n i r a t i za neko
l i k o puta veću s t r u j u u odnosu na nominalnu s t r u j u tr a n s fo r m a to r a .
Takovi o s i g u r a č i s lu ž e u tom s l u č a j u samo kao z a š t i t a od kra tkog
246 -
s p o j a , dok sc z a š t i t a od j.r eop tcr^cun j a može p r e d v i d j e t i na sekundar

noj s t r a n i , g d j e udarna s t r u j a ukapčanj a juma u t j e c a j a .
6.6 S i l ? k r a tk o .- a u p j u
i; o 3 1 o t - S a v a r t - o v c u zakc nu d j e l u j e n. v o d i č d u l j i n e 1, kroz ko-

jeg prolazi struja J i k o j i 9 0 nal a z i u magnetskom p o l j u gus t oće
B sila T preča r e l a c i j i
)i ,.;đj© au 0 i jb Vektori
a 1 skelar,
U s l u č a j u da su B ± 0 istofazni tada s j l a ima v e l i č i n u :
F = B ■!■! ( njutnj = 0,102 'B I -I (kp) O..6-0I)
s tim su jedinice za o (T), 1 (A.) i ta 1 (m) .
Postavimo l i dv-^ v o d i č a p a r a l e l n o i kroz n j i h pustimo s t r u j u J4
i J2 u su. r o t r u c pravcima ( v i d i s i . t>. 6-01), oko svakog v o d i č a će 3^
r a z v i t i magnetsko ,-C'lj-.'. P r . c a touie ć . sva-<i od v o d i č a l e ž a t i u p o l j u
svog s us j e d a , č i j e će p o l j e na tom mj . s t u i z n o s i t i pršutu r e l a c i j i :
’° T t (6.6-02)
gd j e j e l s s r e d n j a d u l j i n a s i l n i c e ko j a p r o l a z i kroz s u s j e d n i v o d i č
a i z n o s i u našem s l u č a j u : 1© = 2 r V
Iz pretiiulnog za kl j uč u j e mo ua će s i l a , k o j a o d b i j a v o d i č e , u s l u
č a j u da su v o d i č i p r e t j e c a n i i s t o f a z n i m struj ama, i z n o s i t i :
Ft = f-' = D t 1 0 2 - i - J T ' ; 0 '7d - i i ± - ; (2 đ O 0 '7d c ;- i - L -

/, lg
= l2S )0'?- ^ ~ r (kp) ( 6 . 6-03a)
U s l u č a j u da j e 04 - J2 *^ vrijedi
F 1 126 70 -2,0^ 70 I ■J- odnosno ( 6. 6 - Oč b )

U r
F ^ p i-1 0 * J L ± (6.6-030
Ako kroz v o d i č e p r o t j e č e s t r u
j a u istom pravcu, medjusobna
s i l a nc mi j e n j a v e l i č i n u , al i
p o s t a j e p r i v l a č n a . Prema tome
će u ritano t i ui a transf ormatora
p o s t o j a t i s i l e k o j e će zavoj e
p o j e d i n i h namota medjusobno s t i
e k a t i , a primarne i sekundarne
namota toedjusobno o d b i j a t i .
Sa si lama Koje stežu svi tko
nema po t e š ko ć a , Što n i j e s l u
č a j sa odboj nim si lama i znedj u
primarnih i sukundarnin namota.
Poš t o s i l e rastu sa kvadratom
SI. 6.6-0 1
247 -
s t r u j e , odnosno noć o v i t a k a su k v a d r a t u ® amp Ji'z&vo j a , mogu p o s t a t i

od u darn ih s t r u j a k r a t k o g s p o j a v r l o neugodne.
U s i . 6 .6 - 0 2 p r i k a z a j^ sa j a r d j e l o v a n j a s i l a Kod r a z n ih i z v e d
bi r.Hjota.
m
c&
ffi
c^ >
S l . 6.6-01'
Sn j-;r d j e l o v a n j a s i l a kod r a z l i č i t i h i z v e d b i naiuotu
Kod p l o s n a t i h namota vidimo da s i l o im aju ta ko v o d j e l o v a n j e da

hoće s v i t k e u a k s i j a l n o m prav cu r azm a k n u ti, pa z a t o t r e b a k o n s t r u k
t i v n o na jarmovima p r e d v i d j e t i ja k e p o t p o r n j e , k o jim a b i se narfloti
u a k a i ja l n o m prav cu s t e g n u l i , kuko to p r i k a z u j e s i * 6 . 6 - 0 } . P o š to
nema r o d i j a l n i h s i l a , n&m oti, pa prema
tome i j e z g r e , mogu i m a t i p rav ok u tn i
o b lik .
Kod c i l i n d r i č n i h i b i k o n c e n t r i č n i h
namota s i l e p r i t i š ć u u n u t a r n j i namot na
j e z g r u , pa j e potrebno u n u t a r n j i namot
prema j e z g r i p o d l o ž i t i ; i s t e s i l e v a n j
s k i namot r a s t e ž u , pa se m oraju s v l a d a
v a t i je d in o s v l a s t i t o m mehaničkom č v r
stoćom b ak r a namota. N a p r e z a n ja u bakru
v a n j s k o g c i l i n d r i č n o g namota p r e d s t a v
l j a j u problem u g r a d n j i v e l i k i h t r a n s
f o r m a t o r a . Kako ćemo p o s l i j e v i d j e t i , S I. 6 .6 -0 }
s i l e na prežu b ak ar i preko g r a n i c e e- U čvršćivan je s vita k « u
1 as t i č n o a t i , pa j e po treb n o v o d i t i o ak u iju ln o m prav cu
n jim a raču n a. Pošto s i l o d j e l u j u kon-
C b f , i r : č n o , to moraju c i l i n d r i č n i i b i k o n o u n t r i Ć m nameti b i t i o k r u g lo g
o l i i k u , j-ir bi se u protivnom s l u č a j u na m eti d e f o r m i r a l i u prav cu o-
nru glog o b lik a .
i o o t e j e s i l a p r o p o r c i o n a l n a g u s t o ć i t o k a , a o va so l i n e a r n o m i j e
n j a od maksimuma na rubu razmaka izmodju namota do n u le na v & n j s k o j
p o v r š i n i namota prema s i , 6 . 6 - 0 4 , to su i s i l e na v o d i č e v a n j s k o g c i
l i n d r i č n o g namota na unuta rnjem obodu m ak sim aln e, a na van jskom obodu
jednaku n u l i .
- 248 *
Ha c i l i n d r i č n i namot d j e l u j u prema tome ave a i l e r a d i j a l n o . One

r a s t e ž u van j e k i namot prema e l . 6 . 6- 0 5 , te možemo prema (6 .6 -0 5 * 0
i z r a č u n a t i s p e c i f i č n a n ap re za n ja u bakru kako s l i j e d i t
iF '.F ’
I< wt h lt„ w , _f
F ’=1,2dl0
6” 2
g d je j e :
Xcuy * s r e d n j a d u l j i n a z a v o j a va n js k o g namota (m)
b* - v i s i n a ra spo ra izm edju namota odnosno d u l j i n a
s i l n l o a k roz zrak (m)
S I . 6 . 6 -0 4 S i . 6 .6-0 5
R a s p o d je la magnetske i n d u k c i j e D je lo v a n je Bila na c i l i n d r i č n i
namota primara i sekundara namot
D u ljin a s i l n i c a 1 8 u g o r n j o j jed na d žb i je zam ijenje na samo sa
du ljinom s i l n i c a k ro z zrak b* ( * a b" v i d i p o g l . 5*4) > dok je p r e
o s t a l i d i o pu ta , k o j i v o d i kroz ž e l j e z o , zanemaren radi v e l i k e vod
l j i v o s t i ž e l j e z a . Z.& magnetsku in d u k o i j u j e u z e t a 1 /2 od ukupne
v r i j e d n o s t i , Jer raspored gu sto ća magnetskog to k a po p r e s je k u s v i tka
li n e a r n o pada od maksimalne v r i j e d n o s t i £ na unutarnjem rubu do
v r i j e d n o s t i 0 na vanjskom rubu namota ( v i d i s i . 6 . 6 - 0 4 ) .
PoSto j e wi a fx v 2 možemo p i s a t i :
F ’a. = O M ■ K 7 lL , l ko)
b (6.6 -0 4 )
a tim da se s t a v l j a j u i s t i i n d e k s i na v r i j e d n o s t i 1qu , w
1 lmax •
- 249 -
Maksimalna s i l a k o j a d j e l u j e u p r e s j e k u b a k r a i z n o s i prema tome:

r u
Fmox -- 27T ~
-s
^
• <r
m a'
gd je je :
Scu " ukupni p r e s j e k b a k r a v a n j s k o g namota (m^)
&Cu “ s p e c i f i č n o n a p r e z a n je u bakru (kp/m2)
CT -
F“
1 »na*
cu n .O K ' 2-Jf S c u
Ako s t r u j u i z r a z i m o s a s p e c i f i č n i m o p t e r e ć e n je m , a p r e s j e k b a k r a
a ukupnom masom b a k r a u t r a n s f o r m a t o r u , d o b ije m o :
p . _ L ^ _ (A / m V odnosno sp e c ifič n o str u jn o o p tereć en je

5c« ^
p r i udarnoj s t r u j i kratk o g s p o ja : ----
Masa b a k r a i z n o s i :
“ Cu = 2 lo u • a -9 • 1 0 5 (kg)
g d j e Je
- s r e d n j a d u l j i n a z a v o j a g o rn jo n ap o n s k o g i donjonaponakog
'•Cu
namota dok smo sa
o z n a č i l i s r e d n j u d u l j i n u v a n j s k o g namota; p r i b l i ž n o s e
i Cuv
može p o s t a v i t i da Ju lcu = 0 i®5 lgu v
m - b r o j f a z a - u našom s l u č a j u m s 5
N a p r e z a n ja u s l i j e d udarna s t r u j e k r a t k o g s p o j a Iû bi b ilo :
p 3.S a
U.
&cu= 1,28i10 ■
- t
0,85- 2 b" w 2"û
mCli10'l-Gu
= 128-IO'
085-3-8,9-2-2-ir-b’
erca= 2,24 ■
1 0 1 0 ' * { kp/m'J (6.6-05)
Uzmimo za p r i m j e r s l u č a j t r o f a z n o g t r a n s f o r m a t o r a za 1 1 0 A 0 kV,
25 UVA, k o j i ima:
= 5 ■ IO6 A/m2 uk = 10 %
mCu = 5 1 650 kg b" = 1,485 m

- 250 -
Gustoća s t r u j e pri udarnoj s t r u j i kra tkog s p o j a Iû izn osi:
- 7,8 -\l2 J O Z L . r = 1 a t f - l O O - J -1 0 e = 76,5' !0 ‘ A / m 2
Mehaničko naprezanje bakra od udarne s t r u j e kra tkog s p o j a i z n o s i

prema ( 6 . 6 - 0 5 ) :
% > = 2 ,2 4 - 1 0
To je već r e l a t i v n o v e l i k o o p t * r e ć e n j e za mekani bakar k o ji nema

prave g r a n ic e e l a s t i č n o s t i , j e r se odmah p l a s t i č n o d e f o r m ir a . Zato
ae kod mekanog bakra o b ičn o smatra da je g r a n ic a e l a s t i č n o s t i kod
onog n ap re za n ja , kod k o je g t r a j n a d e f o r m a c ija ne i z n o s i v i š e od
0 , 2 % . Pod tim uvjetom g ra n io a e l a s t i č n o s t i za mekani bakar i z n o
s i 6 - 8 • 10° kp/m2 . Ako se kod p r o j e k t i r a n j a v e l i k i h t r a n s f o r
matora u tv r d i da napreza nja mogu b i t i v.'ća , moramo u p o t r e b i t i bakar
veće t v r d o ć e , odnosno č v r s t o ć e .
6.7 S i l e kod n e s im e tr ič n o g namota
Ako je ra spored jo n oB t auiperzavoja u aksijaln om pravcu gn namota

potpuno iz j e d n a č e n a s rasporedom amperzavoja dn namota kod c i l i n
d r i č n e i z v e d b e , onda nema izm edju namota n ik akovih s i l a u aksijaln om
pravcu ; sve su s i l e u tom s l u č a j u r a d i j a l n e . Ako amp erzavoji nis u
izjedn ačeni, kako je to prik aza no na s l i c i 6 . 7 -0 1 a) ,
a)
s i . 6 . 7 -0 1
C i l i n d r i č n a izv e db a sa n esim e tr ičn im po lo ž a je m namota
- 251 -
o n d a t a a k e i j a l n a n e B i m e t r i j a n u ž n o m o ra i m a t i z a p o s lj e d ic u ak-
a ij a l n c s i l e . Kako b i p o j e d n o s t a v n ili p ro ra č u n a k a ij a ln ih s i l a ,
p r e t p o s t a v i m o p re m a s i . 6 .7 **0 1 b ) e k v iv a le n t n u s l i k u u k o jo j sve
t u o p e r z a v o j e o b a n a m o ta z a m i š l j a m o k o n c e n t r i r a n o u d v a t a n k a k o n c e n
t r i č n a v a lj k a , k o d k o j i h je m e d ju so b n i razm ak o d r e d je n s a e k v iv a
l e n t n i m razm akom dr i
U to čki 1 u o d sto ja n ju od g o r n j e g r u b a n a m o ta k o n c e n t r i
r a n i s u a m p e r z a v o j ij
a u to čk i 2
ć(aw t i = L .w . ^ h
1 1 bt
S i l a k o j a d j e l u j e iz m e d j u t e d v i j e t o č k e ( d l ') , d j e l u j e u p r a v c u
k o j i p r o l a z i k r o z t e d v i j e t o č k e , t j . p o d k u te m oć , i d i j o l i se
n a a k s i j a l n u kom po ne ntu d l’ j r a d i j a l n u kom po ne ntu dFr . P on io-
<5u j e d n a d ž b e ( 6 . 6 - 0 3 b ) d o b ij e m o i
d F - sir\ *i~x2
r
p o s to je : r - ^ r2* možemo pisati
odnosno
- 252
Ako i z r a z u zagrad i in t e g r ir a m o i o z n o d im o sa "K ", d o b ij o m o :
K = b , ( n 'J<f,‘ * b , ' - ( b . - b , ) { n ' J đ S + f b , - ^ ) 2-
- b x i r t 'J đ f 1 + bx + đ r ( o r c Ig ^ -a re tg -o re tg ^ * )
P r j in a je d n a d žb i (6 « o -0 4 ) iz n o s e r a d ij a ln - s ile u ovom s l u č a j u !
Fr = 0,64 -10 * - ~ ^ r ~ ■ w l - i ‘
t>« A
►’. j j ' : n:ao u m je s to b u v r s t i l i s r e d n j u v r i j e d n o s t
2
Ako Fr u v rstim o u jod n adžbu sa Fu d obit ćeooi
£ =2,04 ■10~- —i ---------- - '*b* K

b ,-b x 2 0 ,6 4 10
£=0,319 Fr ~ ^ - - K
2A A
Ako u m je sto t o g a pišemo
b ,-b t
onda i z n o s i :
k = 0 ,3 1 9 -
Ako j e o m j-r
— ? 10 d o 3 0
Or
- 253 -
i ako je o m je r
A jA r 0 d o 0 ,2
b,
onda j £:
kZ 1
p a d o b ij e m o v rlo je d n o sta vn u je d n a d žb u
c ~c~
a ' b4
AJco j e npr. b 2 za 1° % manji od b^ , tada aksiJ alne a i l e

i z n o s e oca 10 % od v e l i č i n e r a d i j a l n i h s i l a *
6 . 8 Prenaponi
T r a n s f o r m a t o r i s u u p o g o n u i z l o ž e n i u d a r n im p r e n a p o n i m a , k o j i
n a s t a j u b i l o od a t m o s f e r s k i h p r a ž n j e n j a b i l o o d i e k l a p a n j a u m r e ž i
n a k o j u je t r a n s f o r m a t o r p r i k l j u č e n . V a l o v i p r e n a p o n a , k o j i e a m j e
s t a i z v o r a p u t u j u n a s v e s t r a n o , u d a r a j u s v o j i m s t r m i m č e lo m n e p o
s r e d n o n a n am o t t r a n s f o r m a t o r a . D a b i u s t a n o v i l i I z o l a c i o n u s p o
s o b n o s t p r o t i v u d a r n ih p re n a p o n a , n a t r a n s f o r m a t o r im a v r S im o i s p i
t i v a n j a u d a r n im v a l o v i m a s t a n d a r d n o g o b l i k a p re m a s i . 6 .8 -0 1 •
S I . 6 . 3 -0 1
S t a n d a r d iz ir a n i o b l i k udarnog v a la
- 254 -
T r a j a n j e Ćela v a la izn osi 1 mikrosokundu, a t r a j a n j e hrpta

va la T2 i z n o s i 50 m ikroseku n di.
V i s i n a napona va la Um n i j e o d r e d je n a vis in om napona na izv o ru
t j . visin om napona na mjestu udara groma u dale kovodu, nego nivoom
i z o l a c i j e da le ko v o da , r a s k lo p n ih p o s t r o j e n j a i t d . I z vodova prena-
pon p r e l a z i preko i z o l a t o r a , preko i s k r i S t a , a napose preko prena-
ponskih odvodnika u zemlju, te preostanu samo prenaponi k o j i su
i z o l a c i o n i m nivoom i z o l a t o r a , i s k r i S t a i odvodnika o d r ^ d j e n i , odno
sno manji od n jih * I z toga s l i j e d i pouka da j e opasno t r a n s fo r m a to r
p r i k l j u č i t i na dalekovod i ra sklopna p o s t r o j e n j a , k o j a su gradje na
za v i š i naponski n ivo « To se d o g ad ja u s lu č a j e v im a kada se p o s t r o j e
n j a , r a d i k a s n i j e g p r e l a z a na v i š i napon, g r a d j za v i š i napon, a
rade privremeno e tr an sfo rm ato rim a za n i ž i napon. U tom s l u č a j u t r e
ba o d g o v a ra ju će tr an s fo r m a to r e b prenaponskim odvodnicima z a š t i t i t i
od p r e v i s o k i h prenapona, i l i je na d u ž in i od n e k o lik o k ilo m e ta ra od
tr a n s fo r m a to r s k o s t a n ic e potre bno z a m i j e n i t i i z o l a t o r e v i š e g n ivo a
i z o l a c i j e s i z o l a t o r i m a onog n ivo a i z o l a c i j o , k o j i odg ovara p r i v r e
meno ugradjenim tran sfo rm ato rim a.
Kad udarni napon n a i l a z i na namot tr a n s fo r m a to r a o d v i j a j u se u
prvom trenutku d v i j e po ja ve * N a j p r i j e s e , radi puno većeg va ln og
o t p o r a namota u odnosu na v a l n i o tp o r voda, r e f l e k t i r a udarni val
i time p o v i s u j e s v o ju tjemenu v r i j e d n o s t na skoro d v o stru k i p r vo
b i t n i i z n o s . Istovremeno t a j i s t i , r e f l e k t i r a n i prenapon u prvom
tr enu tk u p o t j e r a preko k a p a c i t e t a namota s t r u j u , pa se napon po
d u l j i n i namota do n u l - t o č k e r a s p o d i j e l i u o v i s n o s t i od k a p a c i t e t u .
K a pa cite t namota se d i j e l i na k a p a o it e t e izmedju p o j e d i n i h s v i
taka K i na k a p a c i t e t izm edju s v l t a k a i ze m lje C, kano je t o
prikazano u o l* 6 . 8 -0 2 .
I n d u k t iv n i o t p o r i su
za p r v i strini udar prena
K pona, k o j i sadržava kom
ponente v r l o v is o k e f r o k -
v * n c i j e , tako v e l i k i , da
se može s t r u j a preko i n
duktivnog o tp o ra zanema
r i t i . P očetn a r a s p o d j e l a
napona uzduž namota p r e
ma z e m l ji na u d a l j e n o s t i
z od u la z a u namot u
trenutku t = 0 dana je
S I , 6,d-Q2 relacijom :
Nadomjesna shema r a s p o d j e l e
k a p a c i t e t a izmedju s v it a k a a) za je d n o f a z n i i l i v i š e
(K) i izm edju s v it a k a i f a z n i udar i uzornijenu
ze m lje (C) n ul-točku :
b) za v i š e f a z n i udar i i z o l i r a n u n u l - t o č k u :
ch a.(l-f)
ch U
- 255 -
U - amplituda udarnog napona pravokutnog o b l i k a ,

1 - dužina namota
Uaveden^ r e l a c i j e pokazuju da j e p o č e tn a r a s p o d j e l a napona o v is n a

o omjeru k a p a c it e t a C i K t e da ima h i p e r b o l i č a n o b l i k .
U OYi3noeti od v e l i č i n e f a k t o r a dobijem o k r i v u l j e početne
r a s p o d je le napona prema s i . 6 . 8 -0 5 i 6 .8 -0 4 *
S I . 6 . 8 -0 3
Početna r a s p o d je l a napona Ep u o v i s n o s t i o OL u
s l u č a j u da j e n u l - t o c k a uzemljena
at - 4
S I . 6 .8 -0 4
Početna r a s p o d je l a napona Ep u o v i s n o s t i o oć u
s l u č a j u da j e n u l - t o c k a i z o l i r a n a
— t r o f a z n i udar ------ je d n o f a z n i udar
H&mot n i j e teš ko i z o l i r a t i prema t i j e l u t r a n s fo r m a t o r a , a l i je

zato puno teže na namotu p r o v e s t i i z o l & o i j u izmedju z a v o j a . Za na
pr e za n je i z o l a c i j e izm edju za v o ja važan j e naponski g r a d i j e n t
- 256 -
k o j i j e to v e ć i š t o j e s t r m i j i o b l i k k r i v u l j e po č e tn o r a s p o d j e l e na
pona uzduž namota. Kako vidimo i z k r i v u l j e u s i . 6 . 8 - 0 } i 6.8-Od ,
gradijait napona je to v e ć i , š to je v e ć i f a k t o r c< t j . što je ve
ć i omjer C/K . Iz. navedenih s l i k a je v i d l j i v o da su n a j v o ć i g r a d i
j e n t i na ulaznim zavojima namota«
I z dosa da šn je g razmatranja s l i j e d i da tr e b a kod p r o j e k t i r a n j a na
mota i ć i za o s tva riva n je m š t o v e ć e g k a p a c i t e t a medju zavojima i s v i -
cima K, dok k a p a c i t e t namota prema z e m l j i C t r e b a š to v i š e s n i
z i t i ; osim t o g a , ulazne z a v o je tr e b a ja če i z o l i r a t i .
Nakon p r o b i j a n j a č e l a v a la p r o d ir e u namot hrbat v a la , k o j i s a d r
žava harmoničko komponente n iž e f r e k v e n c i j e ; p r i tome d o la z i do i z
r a ž a j a i n d u k t i v i t a t namota, k o j i hrptu v a la p r e d s t a v l j a mnogo manji
i n d u k t iv n i o t p o r od onog, k o j i pruža č e l u v a la . U si. 6 . 8 -0 5 je
pr edoče na nadomjesna s l i k a
po k o j o j se tr e ba p r o v o d i t i
račun.
Izmedju k a p a c i t e t a i i n -
d u k t i v i t e t a namota d o la z i
do t i t r a j n i h s t r u j a i n j i
hanja napona u pojedin im
točkama namota.
Pod pretpostavkom pra
vokutnog o b l i k a udarnog
v a la sa 100 % napona, i
uz
S I . 6 . 8 -0 5
10
Nadomjesna shema r a s p o d j e l e k a p a c it e t a
i in d u k ti vi t e t a namota tr an sfo rm a tora
d o b i j e se računskim putem
r e z u l t a t , i z k o je g se v i d i
d a se 9l ik & r a sp od je le n a po na uzduž n a m o t a svakih 5 oikrosekundi
m i j e n j a i tot
a) za s l u č a j uzemljene n u lt o č k e prema s i . 6 . 0-06
b) za s l u č a j i z o l i r a n e n u lt o č k e prema b 1. 6 .8 -0 7
I z t i h s l i k a se v i d i da u s l i j e d t i t r a j n i h po ja v a nastupaju v e l i k i
g r a d i e n t i napona na svim mjestima namota i da na i z o l i r a n o j n u l t o č k i
udarni napon može p o s t i ć i skoro tr o st ru k u v r i j e d n o s t od svog p r v o
bitn og iznosa.
Donedavno 6e smatra la nemoguća gra dnja tr a n s fo r m a to r a k o j i bi b i l i
s i g u r n i od udarnih prenapona, k o j i n a s t a ju od a tm osfe rskih p r a ž n j e
n ja ; p r o b o j namota se u s l u č a j u udara groma mogao tu m a č i ti samo kao
v i š a s i l a . Danas s t o j im o na s t a n o v iš t u da te prenapone svladavamo
b i l o odgov ara ju ćim povećanjem i z o l a c i j e medju zavojim a, b i l o takovim
o b likovan je m namota, k o je e n iz u j e v r i j e d n o s t omjera C/K . Kod c i
l i n d r i č n i h namota p o s t i z a v a j u se b o l j i r e z u l t a t i sa namotom u s l o j e
vima umjesto sa s vicim a , kako j e t o prik aza no u s i . 6 . 8 -0 8 a) i b ) .
D a lja p o b o l j š a n j a se p o s t i z a v a j u primjenom posebno o b lik o v a n ih
Š t i t o v a prema s i . 6.8-09 ; Š t i t o v i Čine k a p a c i t e t s v ih a vit aka
prema ze m lji s im e tričn im , tako da se poprečn e k a p a c i t i v n j s t r u j e
prema z e m lji ne m i je š a ju sa uzdužnim k a p a cit iv n im strujama preko
z a v o j a , kako je t o prikazano u s i . 6.8-10 •
257
R a s p o d je la prenapona
uzd už nam ota u i n t e r v 1
ma od 5 3 nakoc udalS
prenapona;
£. = 10
K
n a p o n p rem a z e m l j i
E - n a r in u to g prenapona
u %
u d a l j e n o s t od p o č e t k a
X
S I . 6 . 8-06
- n u lt o č k a u zem lja n a
S i. 6 ,8-o7
n u ltod lca i z o l i r a n a
258 -
S I . 6 .8-08
Početna r a s p o d j e l a i n a j v i še v r i j e d n o s t i udarnog napona prema
z m i j i kod tr a n s fo r m a to r a sa c i l i n d r i č n i m najnotom izvedenim :
a) u sviojm a
t ) u s l o je v im a
2'59
Još se b o l j i r e z u l t a t i p o s t i z a v a ju sa s lo jn im namotom i š tito vim a

prema s i * 6.8-11 •
SI. 6 . 8 - 1 0 S I . 6 .0 -1 1
Hadomjesna shema namota sa S l o j n i namot sa š tit o v im a
š tit o v im a prema s i . 6 . 8 - 0 9
K a pa cit e t prema ze m lji se može potpuno u k l o n i t i sa slojnim^namotom

prema s i . 6 . 8 -1 2 a l i Je u tom s l u š a j u potre bno da namot ima veću
s l o j n u i z o l a c i j u . Na t a j nač in se p o s t i z a v a da v r i j e d n o s t omjera
C/K bude čak i manja od 1 .
Kod o g rn u t ih tran s fo rm a to ra sa p l o
snatim namotom, ako se visokonaponski
namot k o n c e n t r i r a izmedju niskonapon-
skog namota prema s i . 6 . 8 - 1 } , po
s t i z a v a se omjer C/K = 1 , a početna
i konačna r a s p o d j e l a napona prema s i .
6 . 8 -1 4 •
S i . 6 .8 -1 2
Posebna izvedba s l o j n o g
namota sa štit o v im a
260 -
DiV - tjcn/onaponski aomoi
S I. 6 .6 -13 SI. 6 .8 -14

S p e c i j a l n a i z v e d b a o grn u to g P o č e t n a i konačna r a s p o d j e l a
t r a n s f o r m a t o r a s a p l o s n a ti m pren ap ona kod t r a n s f o r m a t o r a
namotom otp o rno g prema p r e - prema s i . 6 . 8 - 1 3 *
naponima
7. SPECIJALNI TRANSPORMATOHI
7 .1 Žta dnl s p o j tr a n s fo r m a to r a ( a u t o t r a n a f o r n a t o r )
U svakom z a v o ju primarnog namota i n d u c i r a g l a v n i t o k J e d n a k i

protu napon e = E*/w • Pr:m a tome se može na p r o i z v o l j n o m b r o j u
z a v o j a Tr^ s i prim arnog o v i t k a o d u zim ati napon u iznosu :
Timj s e u š t e d i sek u n d ar n i namot i d o b i j e t r a n s f o r m a t o r u štednom

s p o j u , prema s l i c i 7 . 1 - 0 1 b) .
SI. 7 .1-0 1
a) đvonamotni t r a n s f o r m a t o r
b) t r a n s f o r m a t o r u štednom s p o ju
261
U d a l o & j i m r a z m a tr a n ji m a će ae r a d i j e d n o s t a v n o s t i z a n e m a r i t i gu
b ic i i s t r u j a m ag n etiziran ja .
Uvodimo n o v i pojam: " t i p n a s n a g a t r a n s f o r m a t o r a " ; pod__ovim pojmom
se podrazurni'jeva' ona snaga , k o ju može t r a n s f o r m a t o r odred jenih..diman--
zT ja ~ l" normalne, t j « d v o n a a o t a jn e i z v e d b e , pod n o r m aln im u v je t im a , r a -
d a ^ p r 'e n o B i t i. AJco~ je . nprT ' t r a n s f o r m a t o r g r a d j e n za k r a t k o t r a j n i pogon
'l aožTe- k roz v r i j e m e od 30 minuta b i t i o p t e r e ć e n s a l 6 o kVA, a tra j
no može p r e n o s i t i samo 100 kVA, t a d a j e n j e g o v a t i p n a s n a g a 100 kVA*
To zn ači da j e za k r a t k o t r a j n i pogon kod p r e n o s a snage 160 kVA i z a
bran o n aj t r a n s f o r m a t o r i z s e r i . j e n o r m aln ih t r a n s f o r m a t o r a , k o j i ima
prema l i s t i i prema o z n a c i t i p a ( z a t o " t i p n a s n a g a " ) nom inalnu snagu
od 100 kVA za t r a j n i pogo n, a može pod datim u v j e t i m a za k r a t k o t r a j
n i pogon p r e n o s i t i t e r e t od 160 kVA.
P r i m a m i namot t r a n s f o r m a t o r a u štednom s p o j u se d i j e l i u dv a d i j e
l a : u z a j e d n i č k i namot s a « 2 z a v o j a i u s e r i j s k i namot s a
z a v o j a , kako j e pri.kazano na s i . 7 *1 - 0 2 a
1
i,
J
T r a n s fo r m a t o r u š t e d n o j i no r m aln o j i z v e d b i
a) t r a n s f o r m a t o r u štednom s p o ju
b) e k v i v a l e n t n i dvonamotni t r a n s f o r m a t o r
Kroz z a j e d n i č k i namot p r o t j e č e r a z l i k a s t r u j a ( I 2 * l p ) * dok

k r o z s e r i j s k i namot p r o l a z i samo s t r u j a 1 ^ .
Suma s v i h p r o t j e c a n j a , odnosno am p e r z a v o ja (bez s t r u j e m a g n e t i z i
r a n j a , k o j a se za nem aruje ) mora b i t i je d n a k a n u l i f Sto m at em at ski
prikazano d a je r e l a c i j u :
( W1 - w2> » U 2 - I i ) *2
Kod dvonamotnog t r a n s f o r m a t o r a uz zanemarenje s t r u j e m a g n e t i z i r a

n ja v r i je d i tako d jer:
II = I 2 *2
O č ito j e i z naved en ih r e l a c i j a da s e t r a n s f o r m a t o r u štednom

s p o j u može p r o m a t r a t i kao dvonamotni t r a n s f o r m a t o r s a s e r i j s k i m n a
motom kao prim am im i s a z a j e d n i č k i m namotom kao sekundarnim namo
tam, Što je na s i . 7 * 1-0 2 b i p rikazan o.
Dvonamotni t r a n s f o r m a t o r po s i . 7 * 1 * 0 2 b ) p r e d s t a v l j a no rm alni
262 -
t r a n s fo r m a t o r , pa ja n je g o v a t i p n a snaga:
Pt = (Bi - E2 ) I i = ( I 2 - I j ) EZ
U Štednom s p o ju prema s i , 7 -1 -0 2 a) snaga to g i s t o g tr ansfo rm a

tora iz n o s i:
pp * Kl • I i = E2 - *2
U ovom s l u č a j u se pren esen a snaga n a z iv a “prolaznom snagom" Pp .
Usporednom v e l i č i n a p r o la z n e i tiprfe Bnage se d o b iv a :
Pp Ep I x E2 I 2 Bi I2
Pt = (E l - E2 ) 'l i 31 E2 ( l 2 - ' lp ) = El - E2 * I 2 - Ii
Što Je manja r a z l i k a izm edju napona E^ i E2 t o j e veća p r o la z n a

finala u odnosu na tip n u enaû, t o veća j e u šte d a u m a t e r i j a l u .
Kod prenosnog omjera 22 0A 1 0 i z n o s i ti p n a snaga 50 £ od
iz n o s a p r o la z n e snage; npr. za t r a n s fo r m ir a n je snage od 2 kVA po
moću t r a n s fo r m a to r a u štednom s p o j u , potreban Je tr a n s fo r m a to r k o j i
ima d im e n z ije normalnog dvonamotnog tran s fo rm a to ra tip n a snage 1 kVA.
Galvanska veza i z a e d j u primarne 1 sekundarne s tra n e j<> v o l i k i n e
do sta ta k tr a n s fo r m a to r a u štednom s p o j u , j e r mu o g ra n iča v a područja
u p o t r e b e , Tako se npr. Štedni tr a n s fo r m a to r ne B d i je u p o t r e b i t i kao
t z v , z a š t i t n i t r a n s f o r a a t o r , ko ji m se t e l i s n i z i t i napon mreže na
napon neop&san za č o v j e k a - n pr. od 220 na 24 V - kako j e na s i .
7*1 -03 p r ik a z a n o . Može s e , naime, d o g o d i t i da d o d j e do p r e k id a u
dovodu nulvoda do tr an a fo rm a tora
( t o č . “ a" na s i . 7 *1 - 0 3 ) , & time
o i j e l a mreža za 24 V d o d je pod
puni napon od 220 7 prema z e m l j i .
Transfo rm ato r u štednom s p o ju
ima j o š jedan n e d o s ta ta k ; napon
kra tkog s p o j a mu je t o l i k o manji
u odnosu na u^ normalnog t r a n s
fo r m a t o r a , k o l i k o Je manja ti p n a
snaga od p r o la z n e snage, odnosno,
Što Je ve ća ušteda p o s t i g n u t a upo
trebom u odnosu na dvonamotni
t r a n s fo r m a t o r , t o Je i s t r u j a k r a t
kog s p o j a v e ć a . S l i j e d e ć i izv o d će
p o k a z ati odnose s t r u j a k ra tk o g epo
s i* 7 .1 -0 3 0a dVOIiamotn og i štednog t r a n s f o r -
Opasnost od p r e k id a dov oda n u l - »atora.
voda kod u potrebe t r a n e f o r a a t o - Postavimo naponske jednadžbe
ra u Štednom s p o j u , kao za- za a u t o tr a n s fo r m a to r ;
Š t it n o g tr a n s fo r m a to r a
u, = t, +3, { ff* + j * J + n , -J, )(R Z *jxx }
1= +i*z- >
- 263
Ove Jedn&đlbe su p o s ’t e v l jeue na i s 't i način kao on© u p o g l a v l j u 2»6 •

Reducirajmo prim a m i napon na sekundarnu stranu:
*•$<4
a ujedno je
* := ? *
Kako je u početku razmatranja naznačeno, zanemaruje se s t r u j a magne

t i z i r a n j a , pa će tada naponska jednadžba primarnog kru ga, r e d u a ira -
na na sekundarnu s t r a n u , d o b i t i o b lik ?
c - * :+ v r * +!*■> (R ^ jx z ) j
g d je j e
Uzme l i se u o b z i r da Je J< = —‘l J% te o d o i j e l i se i z r a z

Wt
za Ui od i z r a z a za U4 d o b i j e se i z r a z za p r im a m i napon?
t R°
g d j e je
R i X au radni o t p o r i in d u k tiv n i o t p o r r a s i p a n j a dvonamotnog

transformatora ( v i d i s i . 7*1-02 b ) obzirom na sekundarnu stra n u ;
dvonaaotai tr a n s fo r m a to r u ovom s lu č a j u ima za primar s e r i j s k i (ne -
z a je d n iS k i d i o ) , a za aekundar z a j e d n i č k i d i o Štednog t r a n s fo r m a t o
r a . Time j e ujedn o dokazano da se moie sa štednim tran sformatorom
p o s t u p a t i kao s običn im transformatorom sa dva namota, k o j i su ek
v i v a l e n t n i s e r ijs k o m i zajedničkom d i j e l u Štednog tr a n s fo r m a to r a
(v id i s i . 7-1-02). Prema tome ee R i X mogu i m j e r i t i na v r l o
jednostavan n a č in i napon Be narine na z a j e d n i č k i d i o , a s e r i j s k i
d i o Be kratk o s p o j i ; u tom s l u č a j u i z n o s i t r a j n a s t r u j a kra tkog
- 264 -
spoja t U,
<V?‘ +x*
š t o odg ovara običnom dvonamotnoa tr a n s fo r m a to r u . Nakon o d r e d jiv & n js

R i X, odnosno 1^ , je d no stav no j e o d r e d i t i stvarn u a tr u ju k r a t
kog s p o j a Štednog tr an sfo rm ato ra* Na a ia kona p onskoj s t r a n i Štednog
tr a n s fo r m a to r a ona ima v r i j e d n o s t ?
/ - . u*
•4
na vis o ko n ap o ns ko j s tra n i*
w4 .wA r
'< * -* ? *
a u zajedničkom namotu t e č e r a z l i k a - ^lk *
U 9 U k “ Ak ;
I z z a d n j ih t r i j u r e l a c i j a j e o č i t o kakva ogromna nap reza n ja i za mre

žu i za t r a n s fo r m a to r može p r o u z r o č i t i k r a t k i a p o j na štednom t r a n s
fo rm a t o ru , ako ga namotamo sa normalnim rasporom " đ ” i z a e d j u oba
namota ( v i d i s i . 5 »4 -0 2 ) kako se to pr o vo d i kod dvonamotnib t r a n s f o r
matora. Neka b r o j č a n i p rim je r za s l u č a j w2 / * l * 0 , 9 i l u s t r i r a odnos
B t r u j a kra tkog s p o j a štednog t r a n s fo r m a to r a i s t r u j e kratkog s p o j a
dvonaavotnog tran sfo rm a tora)
Ako j e »2 /*a * 0 ,9 tj. w2 - 0 , 9 w x , ta d a je ?
4*
u
° '9w < J 1 _9 Q . . Ju.
fvt} ~ 0 , S v ^/ /** nm
0,01 '* - S(J ‘k I •90
__
4*=' 4 - - 7 T ------ 4 = » • / „ ; ^=10
w1-0,9wi OJ VK
2a š t e d n i tr an s fo r m a to r j e p o s l j e d n j i omjer I zk/I)£ n ajv a žn iji.

O č i t o j e da j e š te d n i tr a n s fo r m a to r mnogostruko napregnut prema
običnom t r a n s fo r m a to r u . M ed ju tia , može se ra spor " (f " p o v e ć a t i
odnosno s m a n jit i v i s i n a namota * b " do one m je re , k o ja j e p o t r e b
na da se p o s t ig n e t r a ž e n i napon k ra tk o g s p o j a " 1% " . Ovo, naravno,
p o s k u p l j u j e izvedbu Sto se odražava u tome da se u p r a k s i grade ve
- 265 -
l i k i dvonamotni tr an s fo r m a to r i sa = 10 - U l a v e l i k i Štedni
t r a n s fo r m a to r i sa = 6 - 8 % .
š t e d n i tran sfo rm a to r se može i z v o d i t i i kao t r o f a z n i , a l i Je u
tom s lu i & ju r e d o v it o spojen u z v i j e z d u . Ako ss tran sfo rm a to r u Št ed
nom s p o ju s p o j i u tro kut sa omjerom napona 2 i l prema s i . 7 -1 - 0 4 ,
i oko se o p t e r e t i niskonaponska strana s i o e t r i i n o sa strujo m I 2 t
S i . 7 -1 - 0 4
Spoj u trokut tr o fa z n o g Štednog tran e fo rm a to ra
a) Shema s p o ja
b) Dijagram napona
Sto odg ovara prividnom t e r e t u :

P2 * / 3 fi2 I 2
tada s e nameti tran sfo rm a to ra o p t e r e ć u j u ©ai
f * 2 E y - ^ . 3 * 3 € x Ix
P r iv id n a ©naga na sekundarnoj s t r a n i j e za / T manja od ©nage za

koju tr e b a tr an s fo r m a to r d i m e n z i o n i r a t i , t j . ti p n a snaga Štednog
tr a n s fo r m a to r a u ©poju Dd 2 j e za / 5 puta veća od p r o la z n e sna
ge tr a n s fo r m a to r a , pa ova j Bpoj n i j e r e n t a b i l a n za u po tre bu .
7 .2 V-spo.1 tr ansfo rm ato ra
Ajco se dva jed nofa zn a tran sfo rm a tora p r i k l j u č e na t r o fa z n u mreiu

prema s i . 7*2-01 d o b i j u se sekundarno sva t r i napona f a z a RST, pa
j e prema tome t r a n s f o r m a c i j a t r o f a z n i h napona moguća i sa dva jedno
fazna tr a n s fo r m a to r a . Taj se s p o j zove V - s p o j , j e r v e k t o rs k a s l i k a
napona RS i TS prema e l . 7 . 2 -0 2 ima o b l i k s l o v a " V " . Kod o p t e
r e ć i v a n j a s v ih fa z a moraju namoti fa z a RS i TS p r e u z e t i t e r e t t r e
ćeg aa n jk a ju ć e g namota f a z a RT na t a j n a č in , da s t r u j a f a z a RT
p r o l a z i kroz namot f a z a RS i TS .
266 -
S I. 7.2 -01 SI. 7-2-02

V -sp oj d va ju tra n sform a tora V e k t o r s k a s l i k a na pon a u V - s p o j u
U s l u č a j u t r o f a z n o g s i m e t r i č n o g o p t e r e ć e n j a prema s i . 7*2-03 b i t
će s t r u j n o o p t e r e ć e n j o f a z a RS i TS 2 a /"3 puta v e će nego u s l u -
Čaju t e r e ć e n j a sajno f a z a RS i TS • Shema t r o f a z n o g s i m e t r i č n o g o p -
t e r e ć e n j a j e prik azana na s i . 7 .2 -0 3 . O č i t o j e da z a t r o f a z n i s i
m e t r i č n i t e r e t Bnage P ■ 5*1 *U
t r e b a s v a k i namot b i t i d i m e n z i o
n i r a n za i z n o s sn ag e P = U*I / J .
Omjer t i p n e sn a g e t r a n s f o r m a t o r a
u V - s p o j u i sn ag e t e r e t a u ovom
p rim jeru i z n o s i :
F V -s p o j ■ U ■ I fb 2
5 • u . I 155
^tereta ^
Tipna snaga tr a n s fo r m a to r a u
V -s p o ju u s l u č a j u t r o f a z n o g sim e
t r i č n o g t e r e t a mora b i t i za 1 3 , 5 %
v e ć a od snage na sekundarnim s t e
zaljkama, t j . o d snage p o t r o š a č a .
V -s p o j se može k o r i s t i t i i kod
t r o f a z n i h tr a n s fo r m a to r a j e z g r a -
s t o g t i p a k o j i imaju primar s p o
je n u z v i je z d u sa nul-vodom i l i
t r o k u t . U oba s l u č a j a , ako 86
prekine s p o j u j e d n o j f a z i , d o b i
j e se V - s p o j prema s i . 7*2-04
a) i b ) .
Po vektorskom dijagramu t o k o
va na s i . 7*2-04 c) se r a z a b i-
re da t o k o v i u d v i j e nepre kin ute
f a z e ( k o j e č in e 7 - s p o j na primar
S I . 7 . 2-03 n o j s t r a n i ) da ju u tr eće m stupu
Sim etričn o o p te r e ć e n je t r a n s fo r
j e z g r a s t o g tr a n s fo r m a to r a t o k , k o j i
m ator a u V - s p o j u kod p r e n o s n o g
o m je r a lil
- 267 -
S I . 7*2-0 4
T r o f a z n i j e z g r a s t i t r a n s f o r m a t o r i u Y - s p o ju
a) V -ep oj o s t v a r e n u s p o ju z v i j e z d a s a nul-vodom i prekidom u j e d n o j f a z i
b) V -s p o j o s t v a r e n u s p o ju t r o k u t s prekidom u jo d n o j f a z i
c) V e k t o r s k i d i ja g r a m to k o v a u t r a n s f o r m a t o r i m a pod a) i b)
j e jednak po d j e l o v a n j u onome to k u , k o j i b i s t v o r i l i a m p e r z u v o ji p r e k i
nu te f a z e , kad ona ne b i b i l a u p r e k i d u . Naime, t o k o v i $A i pro
l a z e obrnutim Bmjurom k r o z s tu p namota u p r e k i d u , pa n j i h o v a suma s a
n e g a tiv n im predznakom d a j e to k , kako j e p r i k a z a n o u v ek to rsk om
d i ja g r a m u na e l . 7 . 2 - 0 4 . Time j e o s t v a r e n a o ogu ćno et da t r o f a z n i J e z -
g r a s t i t r a n s f o r m a t o r u navođenim p r i m je r im a može b i t i p r i k l j u č e n na p r i
marnoj s t r a n i u V - s p o ju , a da Be na s e k u n d a r n o j s t r a n i n i š t a ne i z m i j e
n i . U ed ju tim , sn agu , k o ju eekund ar d a j e p o tr o & a č u , m oraju dv a namota
p r i m a r a , k o j i su u V - s p o j u , u z e t i i z primar ne m reže. U tom s l u č a j u oni
moraju s t v o r i t i po tr eb n e p r o t u a m p e r z a v o je , k o j e t r a ž e s e k u n d a r n i namo-
t i ; time oni p reu zim aju t e r e t t r e ć e prim arne f a z e , k o j a j e u p r e k i d u .
Ifa s i . 7 * 2 - 0 5 j e p r i k a z a n v e k t o r s k i d i j a g r a m B t r u j a p r i s im e tr ič n o m t r o
faznom o p t e r e ć e n j u s e k u n d a r a . Am perzavoji p o j e d i n i h s v i t k a s ek un dara
m oraju b i t i p o n i š t e n i t a k o , da u p o je d in im s tu povim a te k u samo magnet
s k i t o k o v i od s t r u j e m a g n e t i z i r a n j a . D ak le , suma am p e r z a v o ja od o p t e r e
ć e n j a mora b i t i je d n ak a n u l i . Ako suma am p erzav oja na jednom s tu p u n i j e
je d n ak a n u l i , ta d a se mora s t v o r i t i i na drugom i na treć em s tu pu p r o
tuamperzavo j i da i h p o n i š t e . To z n a č i da d v a namota p r i m a r a k o j i su u
V - s p o j u , mo raju po vući i z mreže ne samo s t r u j u odnosno da b i
p o n i š t i l i am p er zavoje s t r u j a VA i 3 ^ , nego j o š i - J u svakom na-
motu, j e r time 1 ~ 3C u namotu A i J c u namotu B s t v a r a amperza
v o j e k o j i s e s u p r o t s t a v l j a j u am perzavoji m a od B t r u j e J c u namotu s e
k u nda ra smještenom na trećem s t u p u .
A n a l i t i č k o r j e š e n j e ovog problema jo v r l o j e d n o s t a v n o . Suma s v i h
UkS u b i l o kojem zatvorenom magnetskom krugu mora b i t i je d n a k a sumi
s v i h padova m agnetsk ih napona. U našem B l u č a j u m ag netsk i napon mora
b i t i n u l a , j e r a m p e r z a v o ji s t r u j e o p t e r e ć e n j a ne s m i j u p r o i z v e s t i n i
k ak av t o k . Postavim o samo d v i j e je d nad žb e prema b 1 . 7 * 2 - 0 4 a) i l i b)
za sumu UMS u omči 1 i omči 2 . Obzirom na s m je r o v e MUS p r i m a r a i
s ek u n d ar a a uz zan^marenje s t r u j e m a g n e t i z i r a n j a v r i j e d i :
266
za omču 1
za omču 2
w2 -3 a w2 =0
Ako r a d i je d n o s t a v n o s t i p r e tp o
stavimo da Je " i s w2 > tada j e :
~ ^&~ J c
t j . do bij em o i s t i r e z u l t a t kao na s l i
c i 7 .2 -0 5 .
S I. 7.2-05 Iz dijagrama s t r u j a na s i . 7*2-05
Voktoraki dijagram s t r u j a s l i j e d i da k ro z svaki od dva prim ar
j.ri V-apoju jo z g ra B t o g na s v i t k a t e č e s t r u j a 3A odnosno
w tu'.-'ii'oraatora na pr imar ^ u izn o su od = /? odn o
noj s t r a n i uz t r o f a z n o sno Ig * yf$ I g , pa Je d o z v o l j e n o
s im e t r ič n o o p t e r e ć e n j e sekundarno o p t e r e ć e n j e tr an s fo r m a to
sekumdara ra za / J puta manje od t i p n e sna
ge j e z g r a e t o g tr a n s fo r m a to r a .
I z do s a da š n je g razmatranja p r i l i k a k o j e n a s t a ju u V-spo je v im a može
B3 z a k l j u č i t i da so ne mora p r ilik o m kvara jedno f a z e t r o f a z n o g j o z -
g r a s t o g tr a n s fo r m a to r a potpuno o b u s t a v i t i pogon, nego se mogu o s t a
v i t i p r e o s t a l e d v i j e f a z e da rade u V - s p o ju , a l i se p r i tome mora sma
n j i t i nominalno o p t e r e ć e n j e za ]f$ pu ta , odnosno u tom s l u č a j u tr a n s
form ator može r a d i t i s 58 % nominalne snage. i B t i j e s l u č a j i kod
t r o f a z n o g s p o j a u trokut je d n o f a z n ih tr a n s fo r m a to r a , samo š to j e Još
o la kšano o d v a ja n je i iz mjena faz e k o j a j e u kvaru. Da b i t r o f a z n i t r a n s
fo rm a to r s jednom fazom u kvaru mogao i d a l j e n a p a j a t i p o t r o š a č e po
trebno j e o d s p o j i t i o šte će n u f a z u . Kod t r o f a z n o g tr an s fo r m a to r a t r e b a t
će za tu evrbu i z v a d i t i t r a n s fo r m a to r i z k o t l a , dok će kod t r i j u j e d
n o fa z n ih tr a n s fo r m a to r a b i t i d o v o ljn o o d s p o j i t i o š t e ć e n i tran sfo rm a
tor.
7* 3 S t r u j n i tr an s fo r m a to r
Kod do sada promatranih tr a n s fo r m a to r a smo r e d o v i t o p r e t p o s t a v l j a

l i da j e n a r i n u t i napon konstantan, odnosno da j e t r a n s fo r m a to r p r i
k l j u č e n na krutu mrežu. Ove tr an s fo r m a to r e nazivamo naponskim tr a n s
formatorim a; on i mogu b i t i tr a n s fo r m a t o r i snage i mjerni naponski
t ran sforaatori.
U ovom p o g l a v l j u ćemo pr o m a tra ti s t r u j n i t r a n s fo r m a to r kojemu, za
r a z l i k u od naponskog, n i j ; n arin u t konstantan napon nego mu Je n a r i -
nuta s t r u j a , koju uzima p o t ro š a č i z mreže. S t r u j n i tr a n s fo r m a to r se
r e d o v i t o u p o t r e b l j a v a za i n d ir e k t n a m je re n ja i z m je n ič n ih s t r u j a b i l o
ra di tr a n s fo r m ir a n ja v e l i k i h s t r u j a na s t r u j e do 5 A radi la k š e g
m je re n ja s instrumentima, b i l o ra d i galvanskog o d v a ja n ja vis okonapon
skog u r o đ j a j a od mjern ih in stru menata.
- 269 -
S t ru jn i tr an sfo rm ato r bs uvi jok s p a ja u s e r i j u sa potrošačem ko-

jeou se ž e l i m j e r i t i s t r u j a , snaga i t d . ( v i d i s i . 7 . 5 - 0 1 ) . P ri toma
j e k a r a k t e r i s t i č n o da sekundarni
t e r e t ima u v i j e k konstantnu im-
ped&nci j u .
2a s t r u j n i t r a n s fo r m a to r v r i
j e d e i s t i zakoni k oje smo usta
n o v i l i za naponski tran sfo rm a
t o r , a l i 8 tom ra zlikom da j e
primarn i napon p r o m j e n l j i v . I z
to g a s l i j e d i da za s t r u j n i t r a n s
form a tor v r i j e d i i s t a e k v iv a le n
tn a shema, koju smo za naponske
tr an s fo r m a to r e u t v r d i l i u p o g l a
v l j u 2 .6 < Prema tome, s t r u j n i
tr a n s fo r m a to r p r e d s t a v l j a za
SI. 7 0 -0 1
primarni krug o t p o r , k o j i je
Spoj s t r u jn o g tr ansfo rm ato ra sa
o đ r e d je n jednadžbom (zanemaruje
potrošačem
mo R0 i X0 ) j
V V JV ifc ? * * 1 ti
g d je je Rb - R , - f R j + R ' ( a xb = x, *xj ♦ t‘
Uvijek p o s t o j i primarna mreža k o ja Je v i š e i l i manja k ru ta . Ako Je

strujnom transfo rmato ru na primarni namot n a r in u ta s t r u j a p r a k t i č k i
n e o vis na o tran s fo rm a to ru, onda Je t o moguče p r e d o č i t i Bamo na t a j
nač in da Je a t r u j n i tran sfo rm a to r prema a l . 7-5*02 p r i k l j u č e n na
Kkvivalentna shema s t r u jn o g tr a n s fo r m a to r a
kru tu mrežu preko j o š jed nog o tp o ra 2a i da Je t a j o t p o r ta k o ve-

l i k prema ukupnom otp oru s tr u jn o g tr a n s fo r m a to r a 2 b ( v i d i e k v iv a le n -
tnu shemu), da je s t r u j a p r a k t i č k i o v is n a samo o o tp o r u .
3 =
z.
- 270 -
0 5 ito je da s tru jn i transformator mora b i t i i l i u kratkom spoju i l i

otpor njegovog potrošača mora b i t i relativno vrlo malen*
Ako stru jn i transformator upotrebimo u mjerne svrhe, onda je po*
gotovo jasno da njegov r e z u ltir a ju ć i otpor ne smije b i t i v e lik , jer
bi snaga, koju trošimo na strujnom transformatoru, b ila v elik a , a
mjerenje Želimo provesti sa što manjim gubitkom snage. N© samo to .
Mjerenje Želimo iz v e s ti sa što većom točnošću#
Prema t e o r i ji transformatora Je :
, - J2 wl - 70
Izraz ":70Wi" predstavlja potrebne amperaavoje za magnetiziranje je z

gre, a ujedno je to i pogreška transformaoije* Ako bi b ilo
onda ne bi b ilo pogreške* Prema tome treba strujni trans
formator g ra d iti tako da je stru ja magnetiziranja što manjaj indukoi-
ja kod takvih transformatora izn osi svega Q,o8 do 0 ,1 T.
U si* 7*3-o3 je prikazan vektorski dijagram strujnog transforma
tora* Ako otpore sekundarnog tereta označimo sa R i X, onda je
*t =arc Ig~
Iz naortanog dijagrama
vidimo da su Č2 , i *
pogreška strujnog tra n sfo r
matora to manji što manja je
impedanca tereta* Obrnuto
- što veća je iapedanoa. to
veća je pogreška, to veći
je napon , to veći je
tok P , to veće je z a si
ćenje u že lje z u . Zato kod
mjernih transformatora oz
načujemo na pločioi dozvo
ljen o opterećenje sekunda-
ra u VA, Što predstavlja
maksimalnu snagu kod koje
pri nominalnoj str u ji mje
renja o sta je u granicama
dozvoljene pogreške#
Ako sekundarni krug pre
kinemo, onda je primarna
stru ja jednaka s t r u ji magne
t iz ir a n ja . Tok p jako na
raste , odnosno željezo se
jako z a s i t i , pa indukcija
iznosi 1 ,4 -1 ,8 T (umjesto
0 ,o 8 - 0 ,l T ). Gubici u Ž e lje
zu, koji rastu sa kvadratom
indukcije,mogu strujni trans
formator termički u g r o z iti.
Osim toga tok, koji je na
SI* 7 * 3-o 3 rastao za 15 i više puta,
Vektorski dijagram strujnog može inducirati na sekun-
daru opasne napone za one
transformatora
koji rukuju instrumentima*
Zato kod strujnog trans
formatora sek u larn i krug
- 271 -
nikad ne smijemo o s t a v l j a t i otvorenim*
7.4 O tejepi
Kod o d r e d jiv a n ja podataka za tr a n s fo r m a to r o b ičn o j e te š k o za
o d r e d je n i s l u č a j unapri jed u s t a n o v i t i to čan prenosni omjer. Mnogo
puta se ne zna na kojem mjestu će se tr an s fo r m a to r u p o t r e b i j a v a t i ,
pa su u v j e t i za o d r e d jiv a n ja to čnog pr en os nog omjera j o š n e p o v o l j
n i j i . Zato se č e s t o t r a ž i tran sfo rm a to r sa o te je p im a , k o j i omoguća
vaju m ije n ja n je prenosnog omjera prema p o t r e b i .
UobiČajoni su o t o j e p i sa i 4 i* i l i i 5 » a l i s® grade t r a n s
fo rm a to ri i aa o te je p im a i 2 ,5 % , i 5 i t 7,5 t .
O t c j e p i bu za k o n sx rukciju tr a n s fo r m a to r a n e p o ž e lj n i radi s l i j e
de ć ih r a z lo g a :
a) svaki o t e j o p s tv a r a n e s i m e t r i ju namota obzirom na i z j e d n a č e n j e
primarnih i sekundarnih amperzavoja u aksijalnom pravcu pa se
kao p o s l j e d i c a j a v l j a j u a k s i j a l n e s i l e *
b ) udarni prenaponi se na otv orenim o te j e p im a r e f l e k t i r a j u , pa se
o t c j e p i moraju posebno ja ko i z o l i r a t i ;
c ) iz v o d o t e j e p a i z namota je Često puta teško i z v e d i v .
Iz navedenih razloga izbjegavamo otojape

ako nis u nužno p o t r e b n i.
? O t c je p i se po mogućnosti p o s t a v l j a j u
na sredinu namotaj j e r su t&da a k s ij& ln e
e i l e manje. I z v o d i o t e j e p a se p r i k l j u č u j u
na preklo pku, k o j a j e smještena u t r a n s
form atoru tako, da ima pogon sa poklo poa
tr ansfo rmato ra« Preklapanje se smije v r
š i t i samo u beznaponskom s t a n j u .
U s i . 7 . 4 -0 1 j e prikazan u o b i č a j e n i
način iz v e d b e o t e j e p a sa p r ik lju č k o m na
pr ek lopku.
SI. 7-4 -01

P r i k l ju č a k o t e j e p a na
preklopku
7 .5 H e g u la c io n i t r a n s fo r m a t o r
Transformator kod k o je g j e omogućeno p r e e p a ja n je r e g u l a o i o n i h o t o j e -

pa, i time m ije n ja n je prenosnog omjera za v rij em e pogona, nazivamo r e -
gu la cio nim transformatorom. Kod p r e s p a ja n j a od je dnog o t e j e p a na dru-,
g i ne smijemo n i t i p r e k in u ti s t r u j u n i t i kratk o s p o j i t i dva o t e j e p a .
To postižem o na t a j način da tokom p r e s p a ja n j a izmedju oba o t o j e p a u-
272
k lju čim o o t p o r , b i l o radni b i l o in d u k t i v n i , i time snizimo s t r u j u

k ra tk o g s p o ja kratk o s p o j e n ih r e g u l a o i o n i h z a v o ja na s n o S l j i v u v e l i -
6 in u , k o j a mnogo ne p r e l a z i nominalnu s t r u j u namota.
P r i n c i p p r e s p a j a n j a od o t c j e p a na o t c j e p , t j . p r i n c i p r e g u l a c i j e
kod u potrebe omskog o t p o r a prik aza n j e u s i . 7*5-01 a kod upotr ebe
in d u k tiv n o g o t p o r a na s i . 7 *5 -0 2 .
S i . 7*5-01
R e d o s l i j e d p r e s p a j a n j a p r i r e g u l a c i j i pomoću omskog o t p o r a
•-VV^'r
i / * * , i i
S I . 7-5-02
R e d o s l i j e d p r e s p a ja n j a p r i r e g u l a c i j i pomoću p r ig u š n ic e
Prednost u potrebe in du ktivn o g o tp o ra j e u tome, Sto i m ed ju polo žaj

" c ” prema s i . 7 . 5 - 0 2 može b i t i pogonski p o l o ž a j u kojem odg ovara
ju će dim en zionira n in d u k tiv n i o t p o r d j e l u j e kao a u to tra n s fo rm a to r i
r a s p o l j a v l j a napon izm edju dva o t c j e p a . P r i tom mora p re klo pka , k o ja
v r š i p r e s p a j a n j e , b i t i g ra d je n a kao u čins ka sklo pka , j e r mora p r e k i
d a t i s t r u j u . Kod in du ktivn o g o t p o r a mora sklopka p r e k i d a t i in duktivnu
s t r u j u , Sto j© t e ž i s l u č a j od p r e k id a n j a radne s t r u j e , pa se danas
mnogo viS e u p o t r e b l j a v a p r i n c i p r e g u l a c i j e pomoću radnih o tp o r a .
Re gu la cio n i t r a n s f o r m a t o r i grade se n a jv iS e za r e g u l a c i j u u g r a n i
cama od t 10 % do i 20 % • Napon jednog stepena i z n o s i cca 1 ,5
do 2 % • Kako se ne b i morao svaki kon takt g r a d i t i kao učinska s k l o p
ka za pre k id B t r u j e , d i j e l i sa p r e k lo p n i u r e d j a j na b i r a č i učinaku
p re klo pku , kako Je to prik azano u s i . 7 * 5 -0 5 . Birač se p reba cu je
samo onda, kad ne vo d i s t r u j u , pa prema tome učin ska pr eklopka preu
zima sva u čins ka p r e k la p a n j a . Kontakt u čin s k e preklo pke se u o b lik u
l i r e p r e b a c u je za 180° i z na s i . 7*5-05 punom crtom izv u če n o g u
c r t k a n i p o l o ž a j i n a t r a g . Kod upotr ebe radnih o t p o r a , k o j i se većinom
danas u p o t r e b l j a v a j u , t r a ž i se v e l i k a b r z in a p r e k la p a n j a , kako b i o t
por b i o š t o kra će v r ij e m e o p t e r e ć e n . Zato se grade preklo pke kod ko-
275 '
j i h imaju kon takti v r ^°

kratke pu to ve, kako se to
v i d i kod Jansen-ove p r e
klo p k e , k o ja je pr ikazana
u Bi. 7 -5-04. U t o j el^-
o i u crta na je i pomoćna
pre klo pka , kojom se može
r e g u l a c i o n i d i o namota p n
b r Š j i t i i l i o d b i t i od o s n o v
nog namota, kako j e t o p n n
c i p i j e l n o prikazano u s i .
7 ^-05 5 t a j naîn
l a t i o regu la cio n im namotom
p o s t i ž e dv o stru ki opseg re
gu laci j e •
Kod r e g u l a c i o n i h t r a n s
form atora n e s i m e t r l j a u sl
ied re g u la c io n o g namota
p r e d s t a v l j a joS v e ć i p r o -
llern nego jo to » l u S a j
tran sfo rm a to ra sa o t e j e p
» a . Zato se danas r e g n l a c i
oni namot većinom p o s t a v l j
kao posebni
mot u kojom su s v i d i j e l o v i
S I. 7'• 5 - 0 3 , .
re g u la c io n o g namota p a r a le -
i učinaka preklopke
Shema s p o j a b ir a č a r B , . v n da au svi
t ra nsformator a
r e g u l a c i o n o g
S I . 7 -5 -0 4
snage prema J&nsenu
R e g u la c ija a brzim biraćem i sklopkom
274
p o č e c i na je d n o j a s v r ć e c i
na d r u g o j s t r a n i , kako t o
prikazuje a l. 7 *5” 06 •
Time se p o s t i z a v a da su
s v i amp erzavoji r e g u l a c i -
onog namota u svakom po
lo ž a ju regu latora razd i
j e l j e n i po c i j e l o j v i s i n i
namota.
oisioffti reguJociOni
*o»tot no/not
S I . 7 .5 - 0 5
Shema s p o j a pomoćne p r e k lo p k e kod
r e g u l a c i o n o g t r a n s fo r m a to r a
s i. 7 . 5 -0 6
R e g u la c io n i namot izv e d e n kao poseban c i l i n d r i č n i namot
- 275
U s i . 7 .5 -0 7 su p r i
kazani razni s p o j e v i re -
g u la c io n o g namota kod
t r o f a z n i h tr an s fo r m a to r a.
Kad reguliramo samo
napon bez s k re ta n ja vek
t o r a napona, govorimo 0
uzdužnoj r e g u l a c i j i na
pona. Ako regu la cio n im
namotom na drugom stupu
dodajemo napon okomito
na pravac vektora napo
na, onda govorimo o po
p r e č n o j r e g u l a c i j i na
pona. U s i . 7 -5 -0 0 p r i
kazana je spoj na shema
za s p o j trokut sa uzduž
nom i poprečnom r e g u la
cijo m napona. Na t a j na
č i n je moguće u v e lik im
zatvorenim mrežama v r š i
t i r o g u la o ijo m r a s p o d j e
l u radne s t r u j e , j o r se
sa uzdužnom re g u la o ijo m
može r e g u l i r a t i samo r a s
pod jela ja lo v e s t r u je .
S p o je v i re g u la cio n o g namota kod

t r o f a z n i h tr an sformatora
- 276 -
Kod Jako v e l i k i h s t r u j a po

s t a j e p r e k l o p n i u r e d j a j s k u p f pa
se u p o t r e b l j a v a r e g u l a c i j a s a
dodatnim t r a n sfo r m a to ro m prema
shemi u s i . 7 » 5 - o 9 .
P r e k l o p n i u r e d j a j se u p r i n c i
pu može s m j e s t i t i b i l o na n i s k o -
naponsku b i l o na v is o ko n apo nsk u
s t r a n u . Kod t o g a o d l u č u j u s l i j e
deći r a z lo z i:
a) Na v is o k o n a p o n s k o j s t r a n i su
s t r u j e manje pa su prema tome
i preklopn i u r e d j a j i l a k š i i
je ftin iji.
b) U n u l - t o č k i Je napon prema s i ,
7 « 5 - o 7 a) izm ed ju f a z a p r e k l o p -
nih u r e d j a j a malen , pa se z a t o ,
kad god j e to moguće, t o ko
risti.
o) U p r i n c i p u j e p o v o l j n i j e da je
r e g u l a c i o n i namot s m je š t e n na
o n o j s t r a n i , na k o j o j s e v i š e
SI. 7 . 5-0 9 m i j e n j a napon, kako b i induk
ihema s p o j a r e g u l a c i j e 8a dodatnim c i j a u Ž e l j e z u ze v r i j e m e r e
reg u lacio n im t r a n s f o r g u l i r a n j a napona b i l a k o n s ta n
matorom tna.
- 277 -
7.6 Suhi transfo rmato ri

Velika prednost u l j a u pogledu p ro bo jne č v r s t o ć e , kao i u pogledu
i z d a š n i j e g h la d je n ja , je g o to vo potpuno i s t i s n u l a primjenu suhih
tr ansfo rm ato ra, tako da se oni danas grade samo za snage od n e k o lik o
kVA a te k u iznimnim s lu č a je v im a do snage od n e k o lik o s t o t i n a kVA.
Kod suhih tr ansfo rm ato ra k la s e A d o z v o l j a v a j u naši p r o p i s i da
p r o sje čn a nadtemperatura bakra i z n o s i n a j v i š e 55°C* Fakt or h l a d j e
n ja konvekcijom zraka i z n o s i 8 W/n2°c , pa prema tome može Jedan
kvadr atni metar po vrš in e Bvitaka o d v o d i t i t o p l i n u od 8 x 55 « 440 ff/nP
Tome nasuprot i z n o s i f a k t o r h l a d j e n j a konvekcijom u l j a 100 Vt/ttr°C ♦
Prema našim propisima d o z v o lje n a nadtemperatura od s r e d n je tempera
tu ro bakra prema tem peraturi okoln og zraka i z n o s i 60°C , pa na ra z
l i k u temperature bakra i u l j a otp ada samo cca 20°C ♦ Unatog to g a
dobijem o da Jedan kvadratni metar p o v r š in e s v it a k a u u l j u odvodi t o
p li n u od 100 x 20 = 2000 V/nČ , odnosno cca 4,5 puta v i š e nego
kod suhog tran sfo rm a tora. Prema tome g u b ic i kod u l j n o g tran sfo rm a
to r a mogu b i t i 4,5 puta v e ć i , odnosno s p e c i f i č n o o p t e r e ć e n j e bakra
c c a 2,1 puta ve će .
Suhi transfo rmato r k la s e A uspijevam o tako k o n s t r u i r a t i , da ga
možemo o p t e r e t i t i tr a j n o do l , 8 x 10^ A/m^ . Prema tome b i u ljn e
tran sfo rm ato re mogli o p t e r e t i t i do 5 ,6 x 10^ k/nr . ttedjutim, kako
vidimo i z p o g l a v l j a 5*6, i z ekonomskih r a z lo g a se ne i d e tako da
l e k o , barem ne kod manjih tran sfo rm a to ra do k o j i h 1000 kVA snage,
k o j e se o p t e r e ć u je samo do cca 3 x 10® A/a^ . Suhi tr a n s fo r m a to r
tr e b a prema tome 67 % v e ć i p r e s j e k v o d ič a t e da kle 67 % YiŠe ba
k ra , a ra di ve će Brednje d u l j i n e v o d i č a p r o d u l j u j e ae i d u l j i n a ž e
l j e z a . Da ne narušimo ekonomski omjer t e ž i n e bakra i Ž e l j e z a , kod
suhih tr ansfo rm ato ra povećavamo p r e s j e k ž e l j e z a i p r e s j e k bakra pod
jednako, pa dobijemo da suhi t r a n s fo r m a to r ima c c a 55 % v i š e bakra
i cca 45 % v i š e ž e l j e z a nego u l j n i tr a n s fo r m a to r . Kod u l j n i h tr a n s
form atora manje snage tr e b a na masu aktiv nog d i j e l a do d a ti j o š c c a
100 % mase za kotao i u l j e , pa zato masa u l j n o g t r a n s fo r m a to r a i s p a
da j o š u v ije k cca 35 do 40 % veća od mase suhog t r a n s fo r m a to r a .
A li kota o, a pog otovo u l j e su r e l a t i v n o j e f t i n i , pa unatoč manje mase
j e buJu tr an sfo rm a tor za c c a 25 % s k u p l j i od u l j n o g t r a n s fo r m a t o r a .
U n o v i j e v rij em e p o č e la j e primjena t z v . s i l i k o n s k i h i z o l a c i j a ,
*oJe odg ovaraju k l a s i H, za ko ju p r o p i s i d o z v o l j a v a j u nadtempera-
tu ru 135°C, odnosno 2,2 5 puta v i š e nego za kla s u A. Prema tome
mole ee s i l i k o n s k i tr an s fo r m a to r 2 a cca ^ 2 , 2 5 = 1>5 puta v i š e
s p e c i f i č n o o p t e r e t i t i nego suhi tr a n s fo r m a to r k la s e A, tj. sa
1 , 5 x 1»8 » 2 ,7 x 10® A/m^ , odnosno gotovo t o l i k o k o l i k o o p t e r e ć u
jemo u ljn e tr a n s fo r m a to r e . S ilik o n s k e i z o l a c i j e su j o š jako skupe, pa
j e s i l i k o n s k i tran sfo rm a to r k r a j p r a k t i č k i i s t i h masa za a k t i v n i d io
s k u p l j i od u l j n o g tran sfo rm a to ra za cea 35 % , odnosno s k u p l j i od
suhog tr ansfo rm ato ra k la s e A za cca 8 % •
Ne smijemo ipak z a b o r a v i t i da za suhi tran sfo rm a to r n i j e potrebna
u l j n a jama, te j e time r i j e š e n problem v a t r o s i g u r n o s t i , pa da zato u
iz v je s n im slu čajevim a suhi tr a n s fo r m a to r može k o n k u r ir a t i uljnom
tr an s fo r m a to r u . K tome d o l a z i j o š č i n j e n i c a da u Americi d o z v o l j a v a
ju za s i lik o n s k u i z o l a c i j u tr a j n u nadtemperaturu od 180°C za r a z
l i k u od 135°C prema VDE p r o p is im a . S ilik o n s k a i z o l a c i j a n a l a z i se
j o š u r a z v o ju , t e se može o č e k i v a t i ne samo da će p r o p i s i za n ju do
z v o l j a v a t i j o š znatno veće nadtemperature, već da će osim to g a t a i -
z o l a c i j a p o s t a t i j e f t i n i j a . Zato može la ko b i t i moguće da će r a z v o
jem primjene s i l i k o n s k i h i z o l a c i j a d o ć i do to g a da s i l i k o n s k i t r a n s -
- 278 -
f o r m a t e r pos tane i za normalne p r i l i k o o z b i l j a n konkurent uljnom

t r a n s fo r m a t o r u .
Sva t a ra zm atranja v r i j e d e samo za napone do 10 kV, j e r izn ad
ovog napona i z o l a c i o n i razm aci, k o j i su u zraku dale ko vodi nego u
u l j u , onemogućuju primjenu z r a č n ih suhih tr a n s fo r m a to r a . Uedjutim, u
n o v i j e v r ij e m e pokušava sa p i t a n j e suhog t r a n s fo r m a to r a r i j e š i t i i za
v i s o k e napone i v e l i k e snage preko 10 000 kVA na t a j n a čin , da se
tr a n s fo r m a to r p o s t a v i u h e rm e tič ki z a t v o re n i ko ta o i napuni plinom
pod p retla kom . Amerikanci imaju u pogonu već n e k o lik o takovih t r a n s
fo rm a to ra za 10 000 kVA i 69 kV, k o j i su nap unjen i plinom SPg
(sumporni b e k s a f l u o r i d ) pod p r itis k o m od 2 ,05 at kod
2 5 ° 0 . T a j p r i t i s a k p r i l i k o m z a g r i j a v a n j a tr a n s fo r m a to r a ra s te do
oca ? , 5 a t . Na s l i c i 7 . 6 - 0 1 prik aza na j e p r i n c i p i j e l n a konstru k
c i j a t o g t r a n s fo r m a t o r a . Kotao Je u o b l i k u c i l i n d r a , kako b i la kše
S I . 7 .6 -0 1
P r i n c i p i j e l n a k o n s t r u k c i j a plinom punjenog tran s fo rm a to ra
o d o l j e v a o unutarnjem p r e t l a k u . U k o t l u se n a la z i i a p a r i v a č u o b l i k u
c i j e v n o g sis tem a napunjenog tekućim freonom, k o j i se z a g r i j a v a od
i z o l a c i o n o g p l i n a te ga is p a r iv a n je m h l a d i . Na k o t l u se n a la z i h l a
d i o n i k , k o j i sa vanjBkim zrakom pomoću v e n t i l a t o r a h la d i t j . kon
d e n z i r a f r e o n , pa Be tako t e k u ć i fr e o n v l a s t i t o m težinom vra ća u i s -
p a r i v a ć . Pomoćni v e n t i l a t o r , k o j i Je smješten u k o t l u a pogonjen sa
elektrom otorom iz v a n k o t l a , t j e r a i z o l a c i o n i p l i n k ro z namot t r a n s
fo r m a t o r a i k ro z i s p a r i v a j . Donji d io k o t l a j e pregradom tako za
t v o r e n , da Je h la d n i p l i n p r i s i l j e n p r o l a z i t i k ro z namot tran sfo rm a
tora.
P r o b o jn a S v r s t o ć a p l i n a SFg Je za n isk o fra k v e n tn e napone kod
navedenog p r i t i s k a g o t o v o Jednaka p r o b o j n o j č v r s t o ć i u l j a , dok kod
udarnih napona i z n o s i mnogo manje od p r o b o jn e č v r s t o ć a u l j a , kako se
t o v i d i i z dijagrama na s i . 7 *6 -0 2 . Za sada Amerikanci t a j p r o b
lem r j e š a v a j u tako da mon ti raju na ko ta o tr a n s fo r m a to r a katodne od-
vodtnike, k o j i su po d e š e n i na n i ž i p r o b o j n i napon nego š t o je to
u o b i č a j e n o kod normalne izv e d b e tr a n s fo r m a to r a .
T S -o i S I . 7 .6 -0 2
Probojna Svr9toća u l j a , zraka i
sumpornog h e k s a f l u o r i d a . Ujara
fk v j
ne na i s k r i S t u i ku gla 254
nasuprot ravne plo h e
ProbOffH naperi
U s l i j e d e ć o j t a b e l i prik azani su k a ra k te ri a t i i n i po d a ci u l j n o g
i p lin s k o g tr a n s fo r m a to r a .
U ljni Plinski
tr an sfo rm a tor tr an s fo r m a to r
Težina aktiv nog m a t e r i j a l a 88 i 100 %

Tež in a i z o l a c i o n o g s r e d s t v a 22oo < lo o %
Ukupna t e ž in a tran sfo rm a tora 14o % lo o t
Sapon kratkog s p o j a 7 ,2 i 7 , 2 <t
Ukupni gu b io i 95 i lo o <
Ka s i . 7 . 6 - o 5 naortane su mjerne s k i o e u l j n o g i p li n s k o g t r a n s
form atora snage l o ooo kVA i napona 69 kY. I z o v ih podataka se
v i d i da u l j n i tr a n s fo r m a to r za v e l i k e snage do b iv a o z b i l j n o g konku-
r nta u plinom punjenom tran sfo rm atoru.
Mjerne s kic a u l j n o g i p li n s k o g tran sfo rm a to ra Bnage l o MVA, 69 kV

- 280
7*7 V&troaigur ni t r a n s f o n a a t o r
U l j n i t r a n s fo r m a to r prema p o g l a v l j u 7.6 ima v e l i k e p r e d n o s ti

pred suhim transformatorom, pa j e n je g o v a primjena daleko š i r a i v e
ća u odnosu na s o h i tr a n s f o r m a t o r . U l j n i t r a n s fo r m a to r ima medjutim,
v e l i k u manu, j e r j e u l j e z a p a l j i v o . U lj e se t e š k o z a p a l i« Možemo ba
c i t i goruću š i b i c u u k o ta o sa u l j e , pa će se š i b i c a u g a s i t i . Lako se,
m e d ju t io , u p a li npr. n a u lje n a p r a š in a na podu, n a u l je n i p a p ir i l i
n a u lje n o t k i v o « Kad se pak u l j e jednom z a p a l i , onda j e jako opasno,
t e može d o ć i do e k s p l o z i j e . Ako npr. k o ta o propušta u l j e i tr e b a ga
z a v a r i t i , ne s m ije se v a r i t i n i izv an a n i t i na praznom k o t l u , t j * ako
j e u l j e i z l i v e n o , j e r s e kod z a g r i j a v a n j a od va re n ja r a z v i j u od o s t a
taka u l j a unutar k o t l a p l i n o v i , k o j i mogu e k s p l o d i r a t i « U tom s l u č a j u
j e n a j b o l j e kota o n a p u n iti vodom i tek onda sa vanjske strane v a r i t i ,
i l i pak o t v o r e n i ko ta o tokom v a r e n ja jednim v e n tila t o r o m s t a ln o ven
t i l i r a t i , tako da se onemogući n a k u p lja n je e k s p lo z iv n i h p li n o v a .
Kada u l j e g o r i , r a z v i j a se č a d j a u v e lik im k o ličin a m a , ta ko da se
i v e l i k e p r o s t o r i j e u kratk o v rij em e ispu ne crnim dimom, k o j i potpuno
smanjuje v i d l j i v o s t i time veoma o te ž a v a g a š e n je požara*
I z navedenih ra z lo g a se tr a n s fo r m a t o r , ako j e ik ako moguće, po
s t a v l j a na slobodnom p r o s t o r u , t j . tamo g d je ne može u s lu č a j u požara
u g r o z i t i druge o b je k t e * Ako t o n i j e moguće, moramo se prema pr opis im a
p o b r i n u t i , da u s l u č a j u e k s p l o z i j e k o t l a u l j e odmah može o t j e c a t i na
s ig u r n o m j e s to , te da j e osim to g a tr a n s fo r m a to r zatvoren u posebne
ć e l i j e * Kod v e ć i h t r a n s fo r m a to r a ugradjujumo j o š posebno automatsko
u r e d j a j e za g a š e n je sa CO2 , i l i sa pl&štem vodene magle.
Tamo g d j e ra d i v a t r o s i g u r n o s t i ne smijemo p o s t a v i t i u l j n i t r a n s
f o r m a t o r , p o s t o j i mogućnost upotr ebe umjetnih u l j a k o j e Amerikanci
obuhvaća ju pod nazivom " A s k a r e l - u l j a M. Na t r ž i š t u su ta u l j a poznata
pod nazivim a " P y r a n o l" , "C lophen” , wP y r a le n " i t d . Sva ta u l j a su ne-
z a p a l j i v a . Bezb oj na su, a imaju manju s p e c i f i č n u t o p l i n u i manju
t o p l i n s k u v o d l j i v o s t od o b i č n i h u l j a , pa zato n e š t o s l a b i j e h la d e .
P r o b o jn a č v r s t o ć a j e i s t a a d i e l e k t r i č n a konstanta dva puta veća ne
go š t o j e t o s l u č a j kod o b i č n o g u l j a . Sva t a u l j a is p a r a v a j u , pa se
zato p r e p o r u č u je kon denzator h e rm o t ičk i z a t v o r i t i sa v e lik im zračnim
jastukom, k o j i o g r a n i č u j e p r e t l a k kod z a g r i j a v a n j a u l j a na za ko ta o
dozvoljen u v is in u .
A s k a r e li n a g r iz a v a ju ko žu, pa se n j i h o v e pare za to ne smije u d is a
t i * Kad se r a d i s tim u lje m , tr e b a ruke z a š t i t i t i g l i c e r i n o m . Kad se
kod v i s o k e tem pera ture t o u l j e raspada, npr. kod d e f e k t a na namotu,
pod uplivom e l e k t r i č k o g lu ka n a s t a ju o t r o v n i i a g r e s iv n i p r o d u k t i,
medju o s t a l i m i s o l n a k i s e l i n a , š t o u n iš ta v a k o n st ru k t iv n e elemente
u u n u t r a š n j o s t i t r a n s fo r m a t o r a . Zato j e p o s l i j e d e f e k t a potre bno u l j e
i z m i j e n i t i sa novim.
O s o b i t o s t i t i h u l j a t r a ž e prema tome posebnu k o n s t r u k c iju t r a n s
f o r m a t o r a . Ta umjetna u l j a su coa pet puta s k u p l ja od o b i č n i h u l j a .
K tome d o l a z e j o š poveća ni t r o š k o v i zbog posebne i z v e d b e , pa su zato
o vakvi v a t r o s i g u r n i t r a n s fo r m a to r i r e l a t i v n o s k u p i. Obzirom na r a z v o j
suh ih s i l i k o n s k i h i z o l a c i j a ( v i d i po g l« 1*6) p o č i n j e se u zadnje v r i
jeme sve v i š e u p o t r e b l j a v a t i s i l i k o n s k e t r a n s fo r m a to r e . Sa s t a n o v iš t a
v a t r o s i g u r n o s t i pogodni su i plinom pu n je n i t r a n s f o r m a t o r i , k o j i su
p u njeni sa n e z a p a l j i v i m i neotrovnim p li n o v im a , a s a 3vojom cijenom
t a k o d j e r . k o n k u r i r a j u " A s k a r e l" i z o l a c i j i .
281 -
8 . KVArfOVl I ZAŠTITA TRANSFORMATORA
8 . 1 O oćen it o o kvarovima
Tran sfo rm a tori su u v e ć i n i s l u č a j e v a s t a ln o u pogonu, v r l o č e s t o

u usamljenim transformatorskim stanicama, daleko od poslu ge i nadzo
ra . Ispad tran sfo rm a to ra i z pogona o b ičn o p r e d s t a v l j a is p a d jednog
d i j e l a mreže, dakle većeg b r o j a p o t r o š a č a , pa se zato o b ič n o kod
tr a n s fo r m a to r a t r a ž i v-ića pogonska s ig u r n o s t nego kod motora. Pošto
su t r a n s fo r m a to r i iz v r g n u t i direktnim udarcima prenapona i z mrežo,
tora za h tje vu s i g u r n o s t i je teže u d o v o l j i t i nego ZAhtjevu s i g u r n o s t i
kod motora. Unatoč toga u s p i je v a već danas gra dnja tran s fo rm a to ra
k o j i su s i g u r n i i od d ir e k t n ih udara groma u n e po sre dn o j b l i 2i n i .
Ipak, potpune s i g u r n o s t i ne može b i t i , pa je zato potreb no ra ču n a ti
sa moguČnoŠću kvara.
Na tr ansfo rm ato ru mogu n a s t u p it i s l i j e d e ć i k v a r o v i:
a) p r o b o j namota prema t i j e l u tran sfo rm a to ra,
b) p r o b o j izm edju visokonaponskog i niskonaponskog namota,
c) p r o b o j izmedju f a z a ,
đ) s p o j medju zavojima i
e) k r a t k o s p o je n i krug u j e z g r i .
Kod p r o b o j a a ) , b) i c) moramo r a z l i k o v a t i dva s l u č a j a ;
A) P roboj od prenapona, k o j i o b ič n o nemaju snage da podrže luk, nego
odmah nestanu, a s itn u ru pic u , k o ju je p r o b o j u č i n i o k ro z t v r d i
d i o i z o l a c i j e , z a l i j e u l j e , pa o s ta n e v i d l j i v a samo mala crna
t o č k i c a na i z o l a c i j i * , ova t o č k i c a pokazuje da je na tom mjestu
i z o l a c i j a o s l a b l j e n a , no ne u t o l i k o j m je ri da bi ju pogonski na
pon mogao p r o b i t i . Kod o tv a ra n ja tr a n s fo r m a to r a , k o j i j e b i o du
l j e vremena u pogonu, može se pod povećalom n ać i v i š e pu ta mnogo
s i t n i h c r n ih t o č k i c a . Vremenom p r o b o j i sve v i š e o s l a b l j u j u i z o l a
c i j u , dok j e konačno pogonski napon ne p r o b i j e i ne podržava luk
sa visokom temperaturom i top lin om , k o j a t o p i bakar.
B) P r o b o j od udarnih va lo va v e ćih snaga i l i od pogonskih prenapona,
k o j i odmah r a z v i j a j u luk i to pe bakar.
Kod Bpoja medju zavojima moramo i s t o tako r a z l i k o v a t i dva t i p i č n a
s l u č a j a ; s p o j medju zavojima malog t r a n s fo r m a to r a i s p o j medju zavo
jima v e l i k o g tran sfo rm a to ra. Kod malog tr a n s fo r m a to r a sa malim napo
nom izmedju za v o ja napon j e premalen da bi podržavao l u k , pa nastupa
samo z a g r i j a v a n j e kra tko s p o je n o g z a v o j a radi s t r u j e kratkog Bpoja.
Vodič se sve v iš e g r i j e , i z o l a c i j a na kratko spojenom za voju g o r i , p o
ste peno i z g o r i i z o l a c i j a i na susjednim zavojim a, pa se i izm edju
n j i h s tv a r a k r a t k i s p o j , te se tako kvar r e l a t i v n o pola ko Š i r i i
t r a j o Čak n e k o lik o minuta. Opisani kvar prepoznajemo po izgorenom
naaotu, kod k o j e g p r ilik o m kvara n i j e d o š l o do t o p l j e n j a bakra.
Kod v e l i k i h tr ansfo rm ato ra je napon je dnog z a v o j a d o v o l j n o v e l i k
da s p o j medju zavojima odmah p r e t v o r i u l u k ; p r i tom se bakar to p i
282
i k v a r s e v e l i k o m brzi nom Š i r i . Za o v a j s l u č a j j e k a r a k t e r i s t i č n o da
nema i z g o r e n e i z o l a c i j e n a c i j e l o m z a v o j u , a l i jo r a s t o p l j e n b a k a r
i i z g o r e n a i z o l a c i j a na m je s t u g d je j e n a s t u p i o s p o j medju z a v o jim a .
O vaj k v a r se o d v i j a u d e s e t in k a m a s ek un de.
Do k r a t k o s p o j e n o g k r u g a v. j e z g r i d o l a z i o b ič n o na tupom s p o ju i l i
g a B t v a r a j u l o š e i z o l i r a n i v i j o i i t l a č n e p l o č e k o jim a j e s t e g n u t a
j e z g r a , p r i tom u v e ć i n i s l u č a j e v a d o l a z i do t o p l j e n j a ž e l j e z a . T a
ko o š t e ć e n u j e z g r u t r e b a potpuno r a s t a v i t i , i z r e z a t i s t o p l j e n a mje
s t a na p o j e d i n i m lim o v im a , ponovno i z o l i r a t i li m o v e i r a s p o d je lo m
O š t e ć e n i h li m o v a na r a z n a m j e s t a j e z g r e i z b j e ć i p r e v e l i k o p o v e ć a n je
i n d u k c i j e n a m j e s t u k v a r a . To j e veoma t e ž a k r a d , pa j e z a t o p o p r a
vak s k up .
9 .2 B u c h h o lz o v a z a š t i t a
Kod u l j n i h t r a n s f o r m a t o r a s e u v i j e k na m je s t u k v & r a , r a d i v i s o k e
t e m p e r a t u r e , r a z v i j a j u p l i n o v i . Tu p o ja v u k o r i s t i B uc hho lz o v a z a
š t i t a , u g r a d j e n a u c i j e v k o j a v eže k o ta o t r a n s f o r m a t o r a s a k o n z e r
v a to r o m , prema s i . 6 . 2 - 0 1 . B u c h h o lzo v a z a š t i t a se s a s t o j i iz
S I . 0.2 -0 1
T r a n s f o r m a t o r s a ug r a d je n om Buc hh olzovom
zaštitom
p o s u d e u k o j o j s e s k u p l j a 3u p l i n o v i i z k o t l a i i z dva plovka, g or

n j e g a Ma M i d o n j e g a wb " » od k o j i h j e s v a k i p o v e z a n g a sv ojim i i v o -
s r e b r o n i m k on t a k t om Md " « D o n j i k o n t a k t j e p o v e z a n j o š s a jednom
l o p a t i c o m " c " , a o sim t o g a t a p o s u d a ima g o r a i d o l j © p0 3^ ^ „ i -
p a c He “ , k a k o t o B l i k a 0 .2 -0 2 p rik a zu je.
- 293
Kod manjeg k v a r a u t r a n s f o r m a
t o r u p l i n ae p ola ko r a z v i j a pa ae
s a k u p l j a u gornjem d i j e l u posude
i i s t i š ć e n i v o u l j a prema d o l j e .
S a nivoom u l j a pada i g o r n j i p l o
vak i u k ap č a g o r n j i k o n t a k t , k o j i
d a j e s i g n a l u p o z o r e n ja . Ta i s t a
p o j a v a se može d o g o d i t i , ako j e
n p r . kod č i š ć e n j a u l j a uša o z r a k
u k ota o i l i ako pumpa za c i r k u l a
c i j u u l j a u v l a č i i z r a k . Z ato j e
p r e d v i d j e n a mogućnost k o n t r o l e
p l i n a na t a j n a č i n , da s e p l i n b &
g o r n ji m pipcem " e " i s p u š t a n a p o l j e
i pokuša z a p a l i t i . U s l u č a j u da p l i n
g o r i , s i g u r n o je da s e r a d i o k v a
ru u t r a n s f o r m a t o r u . Ako p l i n ne g o r i
treba t r a ž i t i o b jašn jen je pro dira
n j a zraka u kotao.
Kod v e ć i h k v a r o v a s e p l i n ja k o
relea brzo r a z v ija i ie t iš ć e u lje iz ko
t l a prema k o n z e r v a t o r u . U l j e v e l i
kom br z in om p r o l a z i k r o z p osu d u B u o h h o lz o v e z a š t i t e i o k r e n e l o p a t i c u
" c " k o j a ukapč a d o n j i k o n t a k t , a o v a j odmah p o s r e d u j e i z b a c i v a n j e
t r a n s fo r m a t o r a i z pogona.
Ako u l j e n e s t a j e i z k o t l a , j e r j e n p r . k o ta o počeo p r o p u š t a t i u l j e ,
onda n i v o u l j a p a d a, pa g o r n j i p l o v a k p r v i d a j e k o n t a k t za u p o z o r e n j e ,
a p o s l i j e t o g a d o n ji p l o v a k z a t v a r a k o n t a k t za i z b a c i v a n j e .
Kako b i p l i n , k o j i se r a z v i j a u k o t l u , š t o p r i j e s t i g a o u posudu
Buchholzove z a š t i t e , t r e b a k o ta o t r a n s f o r m a t o r a p o s t a v i t i c c a 1 - 2 %
u n a g n u ti p o l o ž a j t a k o , da je n a j v i š e m je s t o na po klo pcu b a š n a m je
s t u g d j e 5 .z la z i c i j e v i z k o t l a .
I s p i t i v a n j e p r a v i l n o g d j e l o v a n j a Buohholzove z a š t i t e s e v r š i na
s l i j e d e ć i način:
Na d o n j i p i p a c s e p r i k l j u č i ručna z r a č n a c r p k a (može b i t i o b ič n a
pumpa za au to m o b ilske gume), pa se p o la k o t i s k a z r a k u posudu z a š t i
t e . Posuda j e o p r e m lje n a s a s t a k lo m , k r o z k o j e s e može p r o m a t r a t i pa*
d a n je n i v o a u l j a i n a d z i r a t i p r a v i l n o d j e l o v a n j e g o r n j e g plov k a« Ako
s e posuda brzo puni s a zrakom, t a d a mora d j e l o v a t i l o p a t i c a **0 " , a
ako s e g o r n j i d i o posude i s p u n i zrakom mora d j e l o v a t i d o n j i p l o v e k .
B uchho lz o va z a š t i t a s a g r a d i u t r i v e l i č i n e . Najmanja v e l i č i n a ae
i z v o d i za p r i k l j u č a k na c i j e v p r o m je r a 1 " , š t o o d g o v a ra za t r a n s f o r
matore snage do 10 0 0 kVA. S r e d n j a v e l i č i n a s e i z v o d i z a p r i k l j u č a k
na c i j e v i 2" za t r a n s f o r m a t o r e od 1 0 0 0 do 1 0 0 0 0 kVA dok se za
t r a n s f o r m a t o r e prek o 1 0 000 kVA u p o t r e b l j a v a n a j v e ć a i z v e d b a Buchhol
zove z a š t i t e .
0 .3 D ife re n c ija ln a z a š t it a
B r z i n a r a z v i j a n j a k v a r a j e o v i s n a o s n a z i k o j a h r a n i m je s t o k v a r a .
R a z u m lji v o j e da se p r i v e ć o j s n a z i t r a n s f o r m a t o r a većom snagom r a z
v i j a k v a r , pa t r a n s f o r m a t o r t r e b a b r ž e i s k o p č a t i i z pogona kako b i s e
k v a r bez mnogo š t e t e o g r a n i č i o « Kod t r a n s f o r m a t o r a iz n a d n e k o l i k o MVA
284
b r z i n a d j e l o v a n j a B uchholz ove z a š t i t e v i š e ne z a d o v o l j a v a , pa s e o b ič n o
dodatno p r e d v i d j a t z v . d i f e r e n c i j a l n a z a š t i t a .
P r i n c i p r a d a d i f e r e n c i j a l n e z a š t i t e s e z a s n i v a na m je r e n ju r a z l i k e
s t r u j e i s t e f a z e na p r i m a r n o j i s e k u n d a r n o j s t r a n i ( v i d i b 1 . 8 . 3 - O I ) .
iomva
I . -52.5a 110/ f O k V
a)
SI. 8 . 3 -OI
Shema s p o j a d i f e r e n c i j a l n e z a š t i t e kod t r a n s f o r m a t o r a
S t r u j n i t r a n s f o r m a t o r i mo raju i m a t i t a k a v p r e n o s n i o m je r , da su
n j i h o v e sek undar ne s t r u j e i na j o d n o j i na d r u g o j s t r a n i t r a n s f o r m a
t o r a je d n a k e . Npr. kod t r a n s f o r m a t o r a za 1 0 MVA, l l O A O kV, 5 2 , 5 / 5 7 8 A,
m oraju s t r u j n i t r a n s f o r m a t o r i i m a t i p r e n o s n i o m jer 5 2 , 5 / 5 na p r i m a r
n o j odnosno 5 7 8 / 5 na s e k u n d a r n o j s t r a n i .
Ako j c t r a n s f o r m a t o r z d r a v i ako z ane m ar im o s t r u j u m a g n e t i z i r a n j a ,
k o j a j e kod v e l i k i h t r a n s f o r m a t o r a r e l a t i v n o m a le n a , mora ju s e k u n d a r
ne s t r u j e ob a s t r u j n a t r a n s f o r m a t o r a b i t i j e d n a k e i po v e l i č i n i i po
f a z i , pa p o Kir chho vom zakonu no može i z m e d j u t o č a k a " a M i Hb " k r o z
d ife r e n c ija ln i re le p oteći stru ja .
Ako n a s t u p i k v a r u namotu t r a n s f o r m a t o r a , mora t o m je s t o n a p a j a t i
p r im a r n a s t r a n a , pa će s t r u j a na p r i m a r n o j s t r a n i b i t i za i z n o s po v e
ć a n j a s t r u j e r a d i k v a r a r e l a t i v n o v e ć a od s t r u j e na s e k u n d a r n o j s t r a
n i . Ta r a z l i k a s e p o j a v l j u j e i na s e k u n d a r n o j s t r a n i s t r u j n i h t r a n s
f o r m a t o r a , pa će p o t e ć i o d g o v a r a j u ć a s t r u j a k r o z d i f e r e n c i j a l n i r e l e ,
k o j i time r e g i s t r i r a k v a r i d a j e s i g n a l za i z b a c i v a n j e t r a n s f o r m a t o
r a i z pogona.
I s t o ta k o kako so od d i f e r e n c i j a l n e z a š t i t e t r a ž i da mora s ig u r n o
d j e l o v a t i kod k v a r a u t r a n s f o r m a t o r u , t r a ž i s e da ona ne s m i j e d j e
l o v a t i kod k v a r a u mreži odnosno i z v a n p o d r u č j a , k o j e j e s a s t r u j n i m
t r a n s f o r m a t o r i m a o b uh vaćeno . U p r o ti v n o m s l u č a j u b i d i f e r e n c i j a l n a
z a š t i t a m ogla bez p o t r e b e t r a n s f o r m a t o r i z b a c i t i i z pogo na, Što b « n i
u kojem s l u č a j u ne s m i j e d o g o d i t i . Kod s v a k e d i f e r e n c i j a l n e z a š t i t e
moramo o č e k i v a t i i z v j e s n e n e t o č n o s t i u pren osn im omjerim a s t r u j n i h
t r a n s f o r m a t o r a ; s v a k a p o g r e š k a u prenosnom om je ru može i m a t i za po
s l j e d i c u l a ž n e s t r u j e , k o j e p r o l a z e k r o z d i f e r e n c i j a l n i r e l e i time
mogu u z r o k o v a t i n j e g o v o d j e l o v a n j e h a z p o t r e b e . O s j e t l j i v o s t d i f e
r e n c i j a l n o g r e l e a s e može s m a n j i t i t a k o , da t e l a ž n e s t r u j e ne u t j e č u ,
t j . da J e l a ž n a s t r u j a manja od s t r u j e d j e l o v a n j a . No, l a ž n e s t r u j e
285 -
eu to vuče, š t o j e voće o p t e r e ć e n j e , pa su kod p r e o p t e r e ć e n j a , a po

go to vo kod k r a t k o g s p o j a u m r e ž i, ja k o v e l i k e . Ako b i p o s t a v i l i s t r u
ju d j e l o v a n j a ta k o v i s o k o , t j . d i f e r e n c i j a l n i r e l e u č i n i l i ta k o neo
s j e t l j i v i m , da ne d j e l u j e n i t i na t e v e l i k o l a ž n e s t r u j e , p o s t a l a b i
sigu rn o st d j e lo v a n ja u s lu č a ju k vara u tran sform ato ru problem atičn a.
Zato se d i f e r e n c i j a l n i r e l e i grade ta k o , da j e n j i h o v o d j e l o v a n j e o-
v ian o o s t r u j i t e r e t a . Kod malog t e r e t a r e l e d j e l u j e na malu r a z l i k u
s t r u j a , kod v e ć e g t o r e t a na p ro po rc ion aln om t e r e t u veću r a z l i k u s t r u
j a . Prema tomo j e s t r u j a d j e l o v a n j a "i^ " proporcion aln a, s t r u j i t e
r e t a ; n j e z i n a v e l i č i n a i z r a ž e n a u pro cen tim a s t r u j e t e r e t a j e p r i b l i
žno k o n s ta n tn a ( v i d i s i . 8 . 5 - 0 5 ) . S t o g a se t a k a v d i f e r e n c i j a l n i r e l e
zove i p r o c e n t u a l n i r e l e . Opisano d j e l o v a n j e po s tizav am o na t a j n a č in
da n p r. d i f e r e n c i j a l n i r e l e opremi 1 ea dv a mje rna s is t e m a na z a j e d -
n i č k o j o s o v i n i , prema s i . 8 .5-0 2. Kroz g o r n j i m je r n i Bistem p r o l a z i
s tr u ja tereta " J " redu cira
na na sekundarnu s t r a n u s t r u j
n i h t r a n s f o r m a t o r a . T a j s is t e m
d r ž i o so v in u r e l e a to j a č e u
neutraln o m p o l o ž a j u , Što j e
s t r u j a t e r e t a v e ć a . Kroz d o n ji
m je r n i s is t e m p r o l a z i r a z l i k a
s t r u j a , k o j a ima ta ko v o d j e l o
v a n j e da ž e l i o k r e n u t i o s o v in u
u p r a v c u k r a t k o g s p a j a n j a kon-
t a k a t a Hk " , nakon č e g a d o l a
z i do i z b a c i v a n j a t r a n s f o r m a
t o r a i z pogona.
S t r u ja d je lo v a n ja ”i ^ M ,
t j . ona s t r u j a k o j a j e p o t r e b
na da s e o s o v i n a o k r e n e , je
prema tome o v i s n a 0 s t r u j i
t e r e t a , kako j e t o p r i k a z a n o
u d ija g r a m u s i . 0 . 5 - 0 5 •
S I. 8 .5 -0 2
Shema izv e d b e procen tu a ln og d i f e
r e n c ija ln o g r e le a
s i. 8 . 5 -0 5
U l0&gram o v i s n o s t i s t r u j e d j e l o v a n j a "i^ " 0 stru ji tereta
kod p r o c e n t u a ln o g r e l e a
P o p is u p o t r c b l j e a l b oznaka u Ic a n a fo n o & t o r ia s I 1 11
a - u brlaaje U - nukaloa-Lna v rije d n o st ja k o sti magnetskog

•' - U r in a prozora transformatora p o lja
- š i r i n a p rim a rn og namota H - efektivn a v rije d n o st ja k o sti a s k e ts k o g

p o lja
a. - Š ir in a sek undarnog naiaota
H - vektor efektivn e v r ije d n o sti magnet-
4a,,aafc,Ao^ - razmaci oedju aaaotlma u tr o n s fo r - akog p o lja
aa toru
Uf - jsk oet naćpetakog p o lja u zračnom raspet^
k o e f ic ije n t opterećenja
i - momentima v rije d n o st stru je
magnetska en ergije
I “ rrijed n o et stru je
o e iitu ilC k a e n e r g i j a
I - ofek tivna vrijed n ost stru je
v i s i n i p r o z o r a t r a n e fo m a t o r a
I - srednja vrijedn ost stru je
v is i n a namota
J, / vektor ofektivne v r ije d r .c o tl a t r ija
▼lslna primarnog namota
- a tru ja faze
v isin a sekundarnog namota
I - stru ju praznog hoda (»tr u ju magnetiziranJo)
momentima v r i j e d n o s t m agnetske i n d u k c ij e
- oezvotnu konponoota stru je praznog boda
maksim alna v r i j e d n o s t m agnotoke I n d u k c ije ( č i s t a 3truJa m agnet1zlrajijs )
in d u k c ija u zračn om rasporu
I - rudna komponentu etruje proznog hoda
s p e c ifič n a to p lin a lv - str u ja cui^notiziranja zračnog rasporu
c ije n a kilograma bakrenog vodiča
- stru ja magaetlzlranJa Ž eljezo
c i je n a k ilo g ra m a tra n a fo rm a to ru k o g lim a
- dio s t r u je au gn etizlran ja u o ltjs o M ste r e z e
c ije n a , ln t e g r a o l o n a k o n s ta n ta
I - dio e t r j j e oagn etiziran ju u s lije d vrtložnih
p r o m je r , p r o m je r J e z g r e t r a n s fo r m a to r a str u ja
e r e d n j1 p r o a je r I .., - Jalovo komponenta etruje m agnetiziranja
* * Ž eljez a (č is tu stru ja m agnetiziranja Ž eljeza)
o p t im a ln i p r o m je r
1^ - primarna stru ja
bala prirodnih lo g a r lta c a
I^ - sekundama stru ja
aoaantan a v r i j e d n o s t l n d j c l r o n o g napona
Ifc - tra jn a str u ja kratkog spoja
t je š e n a v r i j e d n o s t ln d u c lr a n o g napona
1^ - udarna str u ja kratkog spoja
e fe k t i v n a v r i j e d n o s t In d u cL ran og napona
I - udarna stru ja ukapčanja
srednja v r ije d n o st induciranog napona
- direktna komponenta etruje
- v a k t o r e fe k t i v n e v r i j e d n o s t i ln d u o l r a -
1^ - Inverm a komponenta stru je
n og napona
- ie to fa z o a komponenta stru je
p r im a m i I n d u c ir a n i napon
- stru ja V -tog harmonika
sek u n d a rn i I n d u c ir a n i napon
- i3kori5tanJe Životne dobi
napon fa z e
k - fak tor
t r t Jrreaci ja
fa k t o r p u n je n ja namota - fak tor p otlakiva n ja stru je
k^ 2 - prenoanl omjer
fa k t o r p u n je n ja p r o z o r a
fa k t o r p u n je n ja J e z g r e 1 - dužina, krak
fa k t o r o b li k a 1> - ln d u k tlv lte t
e lla , J ak ost e l e k t r i č k o g p o l j a J*!?* ^20 “ âa lPni ln d u k tlv lte t primara odnosno
eekunduro
a k a lJ a ln a kom ponenta s i l e na n&mat
1^' - ukupni rasip n t Lnduktlvltet reduciran na
r a d i j a l n a s i l a na n a s o t primar
g r a v ita c ija m - masa
t e ž in a - maes bakra
v is in a , dubina, k o e f i c i j e n t odvoda to p lin e Dye - masa ž e lje z a

k o e f i c i j e n t i a l j a v o n j a to p lin e U - n od ju in d u k tivltet
k o e f i c i j e n t od rod a t o p l i n e k o n v e k o ijo « P - ajiagB, gubici
a oaen ta n a v r i j e d n o s t J a k o s t i m agnetskog p - s p o c iflć n i gu blci(p o je d in ic i voluneco i l i
p o lja mase)
U napon praznog hoda
u nj
fazni napon
34 tic i u âkru primara uf '
j j b i c l u bakru aefcundars V brzina
V volumen
dodatol gubici
*4od
gubici u ie lje r u w - broj zavoja
?Te ' broj zavoja primaru
- gubici u Željezu u s lije d hloteroze *1 "
Pf» ,k
_ gubici u Željezu u s lije d v rtlo ž n ih stru jo broj zavoja aokundaru
FN , t W2 '
en ergije
> Jalovi gubici u ž eljezu V
ukupni gubici » godl&ojl gubici energije
e
ukupni gubici kod nominalnog tereta godlim jt gubici u bakru
v - god išn ji gubici u Ž eljezu
d jelatn a enaga *?e
rr -
Jalova anaga 1 induktivni otpor
?3 ' roeip ol otpor primara
ooaUvtljLa snaga
r0 '
prelam a snaga au totransfom atora raolpnl induktivni otpor
fP * h * -
tlpna snaga transformatora ukupni raolpnl otpor transformatoru p0
*t - "V fa li
9 - presjek vodiča
Induktivni otpor a ić ^ e tiz ir u n ja
G - z o lilin a top lin e ** -
r v o d ij1vost
r polunjer
lapeđanclja
2 mani otpor
ukupna iupedanclju transformatora po
ukupni radni otpor namota traneforuatoro ** “
** - po fazi primarnu lupe danci ja
zi "
sekundarnu lapodunciJu
2 - magnetski otpor Z2
lopcdancija magnetiziranja
otpor mjeren lzmedju s t e z a ljk i ~b
Ž - Životna dob
hladni otpor
*U - kut, te o p e m tu m l k o e fic ije n t otporu
to p li otpor Ck -
*« -
radni otpor prla&ra (i " kut
»1 -
radni otpor sekundira t - sp ec ifiča n oubu
S -
3 presjek r - guatoča stroju
ukupni presjek bakre đ - d u ljin o zračnog raspora , ruapor medju

- nametima kutnu pogrlje^ka
! p, - presjek ž eljez n e Jezgre transformatora
4 - reducirana Ć lrina r:» oporu
Si - •tupanj iz o la c ije
A, - kontsingerova konotunta
t ▼njem«
i - d le le k tr lč k e konstantu, ln te ro lte n c iJ .
dozvoljeno tra ja n ja pogona
'* - *1 ~ stepeo djelovanju
T vremenska konstanta, apeolutna temperaturo
+ - temperaturu
apsolutna temperaturo okoline
*. - e - p rotie an je (magnetoaotorna e ila )
U acmentnna vrijed n ost napona
e - nudteuperuturu
0 tjemena v r ije d n o st napona
a 8m~ maksimalno nadteopera'turft
U - efektivna v rije d n o st napona
GU" dozvoljena nadtemperatura
0 - srednja v r ije d n o st napona
,*r <C- srednju nadtemperztura
&,U . vektor efektivn e v r ije d n o sti napona
* - sp ecifičn u e lek trič k a v o d ljiv o st
0o nominalni napon
X - sp ecifičn a topllneka v o d ljiv o st
\ • napon kratkog spoja
/* - p erm eab illtet
0r radni napon kratkog spoja
/*** - p e r e s a b ilite t zraka
°» ■' Induktivni (r a e lp n l) napon kratkog spoja
V - red nafivula, fak tor cm očt
pad napona kod te r e ta ea tutem y
| - oojer gubitaka u bakru 1 to lje z u
procentuaJ.nl napon kratkog opoja
f - s p e c ifič n i otpor
procentualni radni napon kratkog epoju
<7 - B londel-ov fak tor raelpanja
procentualni Induktivni napon kratkog spoju
T - H«yland-ov fak tor rasip anja
procentualni pad napona kod tereta e kuteo ^
f - kut faznog pomaka
prim am i napon
£ - kut faznog pomaka u prazno® hodu
sekundarni napon
•£ - kut Jalnog pomaku u kratkom apoju
>, -
a oa eota a a v r ije d n o s t m a gn etsk og to k a sekondirnl raaipni tok
*ie ~
tje a e a a v r ije d n o s t m a g n e tsk o g tok a t ~ tek reoanenotje
* - ef ekt i to a v r ije d n o s t m a g n e tsk o g tok u w- !:njina frekvenoija, cotiiu ortir.,
$ - re k to r e fe k tiv n e v r ije d n o s t i o a g n a t-
^ 'mooer.tana vrijednost oKupaog
e k o fi to k a ulandenog toka
g ljv a l to k tjemena vrijednost jkuonog
%, ~
K -
r a s ip n l to k
ulanoc-nog toka
% ' ulantcm raaipr.l tok
* ,-
p r im a m i r a s lp a l to k
* «r ~
)i
\

Dolenc - Transformatori 1 I 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Dolenc - Transformatori 1 I 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dolenc - Transformatori 1 I 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

]

Prof. ANTON DOLENC

d0bren'eOd^ r ; ; s ; r s : , s^ ” s''" £'“ “

Cijena za studente Sveučilišta u Zagrebu

Tisak: Sveučilišna naklada Liber, Zagreb, Trg

T e o r ija tra n sform a tora . .......................................... 9

2 .2 Id e a ln i tra n sform a tor ....................... 15

2 .5 V ektorski dijagram tran sform a tora 37

2 .6 A n a lit ič k i račun rada i ek v iv a len tn a

2 .7 Pokus praznog hoda i kratkog s p o ja 50

3.1 P r ije la z t o p lin e .................................. 70

3.3 Vrste p o g o n a ............................... 84

3*4 K ra tk o tra jn i pogon ............................... 07

3 .5 Termičko n aprezan je bakra kod

3*6 D ozvoljena z a g r ija v a n ja i ž iv o tn a

3.7 Termička z a š t i t a .................................... 99

3.8 E kvivalentna s h e m a ...................... 104

^6/ T ran sform a tor u pogonu

C 7> S p e c ija ln i tra n s fo rm a to ri

0. K varovi i z a š tita tra n s fo rm a to ra

P o p is u p o t r e b ije n ih ozn aka . . . . . . . . . . . . . . 286

Gradnja tran sform atora i e le k t r ič k ih s t r o je v a te m e lji se na

matar "A /V " , a am perzavoje u ukupnim amperima "A" . Za amperza-

Magnetsko p o l j e , odnosno p o l j e magnetske in d u k c ije “ B" , pred­

" " zovemo p e r m e a b iln o s t.

ma tok i 1 maksvel <M) = IO- ® Wb

U e l e k t r o t e h n ic i v o lim o , da se u f i z i k a l n o j a l i o i slu žim o s i l n i ­

sirfvot dts^-j=-J*R C1* 4 )

I* ta jednadžbe d o b ijem o, da ja u s lu č s ju sinu snog o b lik a iz m je n ič ­

O p ćen ito je e fe k tiv n a v r ije d n o s t jednaka drugom k orjen u i z p r o s j e č ­

Kod " v" za v o ja

Ako za umnožak b r o ja za voja i toka uvedemo pojam u lan čen og magnet­

u k o j o j fa k to r p r o p o r c io n a ln o s t i "L " zovemo “ k o e f i c i j e n t aamoin-

I z svoga ovoga možemo z a k l j u č i t i s l i je d e d e i Ako na jed a n v o d ič \

u k o j o j v r ije d n o s t * ” p r e d s t a v lja o d s je č a k subtangen te eks­

3 1 . 1-4 talco onda kod elek trom agn etskog

U t e h n ic i iz m je n ičn ih s t r u ja pokuSavaao u v ije k p o s t i d i vremen­

h k o im a m o po sla sa ra zn io ein usnia v eličin a m a i s t e f r e k v e n c i j a

u k o jim * “ Em " i " 1*, " p r e d s t a v lja maksimalne v r i j e d n o s t i .

Vektoraki dijagram nam d a je mogućnost računanja s vek torim a kao

b i l o u p o la rn o « o b lik u , ako su p stitu ira m o i

gramima c r t a t i »v »2 > a i s t o tako JtoŽamn , v r ije d n o s ti

Uzmimo je z g ru u o b lik u p r ste n a , iz r a d je n u od ferom agn etskog ma­

Iz te Jednadžbe možemo izračunati k o lik i 6e b i t i tok i

Jednadžba ] 2 .1 -1 ) _ p o k a z u je , da je kod odradjeuog narinutog na-

Ako hoćemo u jed n a d žb i (2 .1 -2 ) iz r a z iti U " sa frakvenoi-

Ovaj dijagram moramo jož nadopuniti vektorom po Faradayevom zako­

U = 4f.fw 4>„ (2.1-6)

P o što se u našem s lu č a ju ra d i q prsten u aa konstantnim p resjekom i

sa r e la t iv n o malom ra zlik om izm edju u n u ta rn jeg i v a n jsk og p rom jera,

Zbog lin e a r n o s t i k r i v u l je m a g n e tizira n ja mora b i t i i ja k o s t p o l j a

Ako p r e s je k p rste n a označim o sa "S M , i ako tražim o p r o s je čn u

/ .... (A) e fe k tiv n a v r ije d n o s t s t r u je m a g n etizira n ja

Ova jednadžba pokazuje da s t r u ja o v i s i o k v a lit e t i, t j . o per-

Tražimo t o k , in d u k ciju i » t r u ju m a g n e tiz ira n ja .

U 220 0,00083 Wb=

= ~ 3f0 °^ JP ‘= 8300 ■10* T= 6300 G

___ t§m _ _ 300 1,26 ■8 3 0 0 30^_ Q m A

Magnetsko p o l j e , odnosno p o l j e magnetske in d u k c ije “ B" , pred

U e l e k t r o t e h n ic i v o lim o , da se u f i z i k a l n o j a l i o i slu žim o s i l n i

sirfvot dts^-j=-JR C1 4 )

I* ta jednadžbe d o b ijem o, da ja u s lu č s ju sinu snog o b lik a iz m je n ič

O p ćen ito je e fe k tiv n a v r ije d n o s t jednaka drugom k orjen u i z p r o s j e č

Ako za umnožak b r o ja za voja i toka uvedemo pojam u lan čen og magnet

u k o j o j v r ije d n o s t * ” p r e d s t a v lja o d s je č a k subtangen te eks

U t e h n ic i iz m je n ičn ih s t r u ja pokuSavaao u v ije k p o s t i d i vremen

Uzmimo je z g ru u o b lik u p r ste n a , iz r a d je n u od ferom agn etskog ma

Ovaj dijagram moramo jož nadopuniti vektorom po Faradayevom zako

Svaki tra n sform a tor se s a s t o j i i z J ezgra, niskonaponskog 1 v i s o

p r ig u š n ic e samo u t o l i k o , Sto ima jo š jedan sekundarni namet, u ko

T ransform ator uzima prim am o i z mreže potrebnu ja lo v u snagu za mag

z a o s ta je za naponom mreže za $0° » Osnovni, harmonik druge kom

P o š to se eksponent Mx " r a z li k u je za razne k v a lit e t e lima i ra z

Ako, m edjutim , že lim o t o č n i j e p o z n a v a ti gu b itk e u ž e lje z u za n e

t o za s fe k t iv n u v r ij e d n o s t č i s t o s t r u ja m a g n e tiz ira n ja ž e l j e z a do

Pomoću g o r n j e je d n a d ž b e možemo i z g u b i t a k a i s p e c i f i č n o g op

Po 11 K irobh offovom zakonu mora za Jednu zatvorenu p e t l j u b i t i su