K�KREYEN �20ler

1. B�L�M

Tarih her zaman tekerr�r edecek diye bir �ey yok, hay�r. Ancak, ekonomi, siyaset
gibi baz� sahalar var ki, buralarda geli�en olaylar�n ba�lang�� durumlar�ndaki
benzerlikler, sonu�lar�n� da benzer k�l�yor. Bu nedenledir ki, �o�u kez
hatalar�m�zdan ders alabiliyor, hatalar�m�z� tekrarlamama yoluna gidebiliyoruz.
�rne�in, Amerikal�lar: Amerikal�lar, 1929 krizinden ders almam�, gerekli �nlemleri
geli�tirmemi� olsalard�, 1987 krizini mesel�, atlatamazlard�. Ki, 1987 krizi, 1929
krizinden �ok daha vahimdi. �29 fel�ketinde borsa %12.8 puan d�m�t�, 1987�de %22.6
puan! Buna ra�men, tarihe B�y�k ��k�nt� olarak ge�en ve on y�l� a�k�n bir s�reyle
Amerikanl�lar� inim inim inleten ekonomik fel�ket, �87de ya�anmad�. Neden, ��nk�,
hatalar�ndan ders almay� ba�ard�lar...
Evet... ekonomik krizler ve ekonomik krizlerden ��kar�lan dersler... Bu ve izleyen
b�l�mlerde d�nya tarihinin sars�c� krizlerini g�zden ge�irece�iz. Farkl� �lkelerde
farkl� zamanlarda ya�anan krizler, kendi �lkemizde, T�rkiye�mizde ba��m�za
gelenleri anlamam�za yard�mc� olacakt�r... Diye umuyoruz! (jenerik)

Solda, yedi �ocuk annesi, Kaliforniya�da bezelye toplayanlayanlar , �ubat 1936;

sa�da, i� bulmak �zere e�yalar�yla birlikte yola d�k�len aileler, 1935.

Solda, Dakota eyaletinden i� bulmak �zere Bat�ya g��en Evans ailesi, 1935; sa�da,
Arkansas eyaletinde ortak�� �ift�i ailesi, 1935

Hacmi, kapsama alan� ve s�reci itibariyle modern d�nyan�n en a��r ekonomik buhran�
1929 Krizidir. Mali piyasalarda ba�g�steren bir b�y�k panik, haftalar i�inde reel
sekt�re yans�d�. Zengin, fakir, ya�l�, gen� demeden herkesi ama herkesi on y�l�
a�k�n bir s�reyle peri�an eden ekonomik ��k�nt�y� tetikledi. Amerikan�n �ehresi
de�i�ti.

Oysa, ekonomi �ok iyi gidiyordu. Amerikal�lar, Birinci D�nya Sava��n�n ac�lar�n�
geride b�rakm�lar, yeniden yap�lanmaya giri�mi�lerdi. Ba�d�nd�r�c� bir teknoloji ve
�retim patlamas� ya��yorlard�. Otomotivden, enerjiye kadar akla gelebilecek her
sekt�rden her g�n yeni bir bulu�un haberi geliyordu. Sanayiciler kazan�lar�n� yeni
fabrikalara, yeni makinalara, yeni i��ilere yat�r�yorlard�. �cretler art�yordu,
t�ketim art�yordu. Borsa devaml� y�kseliyordu. �yimser olmamak, gelece�e g�ven
duymamak i�in hi�bir neden yoktu.

�K�kreyen Yirmiler�den bir afi�

1920li y�llar tarihe Amerikal�lar�n en yarat�c� y�llar� olarak ge�ti. �K�kreyen

Yirmiler� diye bir de isim takm�lard�. �K�kreme� sadece m�thi� bir h�zla b�y�yen
ekonomilerini de�il, radikal bir bi�imde de�i�en ya�am bi�imlerini de anlat�yordu.

Elektri�in evlere girmesi, ba�l�ba��na bir devrimdi. Elektrik gelince, radyo,

ba�k�eye kuruldu. Caz m�zi�i �K�kreyen Yirmiler�in sesi oldu. Caz m�zi�i, borsa ve
naylon �oraplar! Tarihte ilk kez, i��i k�zlarla �asil leydiler� ayn� �r�n�
kullanmaya ba�lam�lard�: naylon �oraplar. Naylon �oraplar, Amerikan�n
�demokratikle�iyor� olmas�n�n i�aretlerinden birisi say�ld�. Kad�n hak ve �zg�rl�k
hareketleriyle naylonlar aras�nda ba�lant� oldu�unu iddia edenler bile ��kt�. Biz o
kadar�n� bilemiyoruz ama �20li y�llardaki en b�y�k d�n��m�n Amerikan kad�nlar�nda
g�r�ld��� bir vak�ad�r.

Kad�nlar i� hayat�na girdiler. K�sa s�rede, �al�an kesimin be�te biri kad�n oldu.
Etekler, sa�lar k�sald�. Han�m han�mc�k kad�nlar�n yerini umuma a��k yerlerde
sigara i�en, argo s�zc�kler kullanmaktan ka��nmayan kad�nlar ald�. Bo�anmalar
artt�. Do�um kontrol y�ntemlerinin uluorta konu�uluyor olmas�, geleneksel Amerikan
ailesinin da��ld���n�n kan�t� olarak alg�land�.
Ve seri �retim. �K�kreyen Yirmiler�in en �nemli bulu�lar�ndan birisi de seri
�retimdi. �nl� otomobil sanayicisi Henry Ford�un bu m�thi� bulu�u sayesinde �retim
katlad�. �lkedeki otomobil say�s� k�sa s�rede alt� milyondan yirmiyedi milyona
y�kseldi. Otomobil fiyatlar� d�t�. Henry Ford, devrim niteli�inde bir ��k� daha
yapt�, i��i �cretlerini g�nde be� dolar gibi g�r�lmedik seviyeye ��kard�. Ve
tarihte ilk kez i��iler kendi �rettikleri otomobilleri sat�n alacak paray� kazan�r
oldular!

Solda, 1920 model Ford binek; sa�da, Ford fabrikas� seri �retim hatt�

Yine tarihte ilk kez �y�ll�k izin� kavram� g�ndeme geldi. O zamana kadar zenginlere
�zg� bir ayr�cal�k olan seyahat de �demokratikle�ti.� Amerikal�lar �lkelerinin
tatil cennetlerine akmaya ba�lay�nca bu defa turizm sekt�r� ihya oldu. Arsa
fiyatlar� f�rlad�, �zellikle de Florida�da gayri menk�l spek�lasyonu g�r�lmedik
boyutlara ula�t�. Batakl�klar bile m�teri buluyordu.
Borsa iyi kazand�r�yordu, insanlar�n ceplerinde paralar� vard�, kendilerini
e�lenceye vurdular. ��ki yasa��na ra�men gece kul�pleri adam alm�yor, d�nemin en
sevilen dans� �arliston maratonlar� sabahlara kadar s�r�yordu. Dans etmeyen
Amerikal�lar, sinemadayd�lar.

Bir istatisti�e g�re 125 milyon Amerikal�dan 100 milyonu haftada en az bir kez
sinemaya gidiyordu. Holywood, d�nya devi olma yolundayd�, y�lda iki bin film
�retiyordu. Charlie Chaplin, Rudolf Valentino ve erotizm. Bug�n bildi�imiz �ekliyle
mayo da yeni bir icatt�. Yar� ��plak starlar muhafazak�r Amerikal�lar� deh�ete
d��r�rken, Charles Lindbergh, iki motorlu u�a�� ile Atlantik Okyanusunu ilk kez ve
tek ba��na ge�ti! Onu kad�n haliyle Amelia Earhart izledi.

Willa Carter, Gerald Fitzgerald, Ernest Hemingway Amerika�n�n en iyi edebiyat

�r�nlerini verdiler. Time ve Readers� Digest dergileri tiraj patlamalar� yapt�lar.
New York Times Amerika�n�n en sayg�n gazetesi olma onuruna eri�ti. Ya�am ortalamas�
55�den 60�a ��kt�. Lise mezunlar�n�n say�s� ikiye katlad�. D�nyada ilk kez yemek
kar�n doyurma kavram�n� a�t�, �sanat� tel�kki edilmeye ba�lad�. Yemek kitaplar�n�,
ilk rejim re�etelerini bu y�llarda g�r�yoruz. K�eba�� bakkallar�n�n yerini alan
s�permarketleri de �yle.
Albert Einstein��n sayesinde K�inat��n tan�m� bile de�i�ti!
Al Jolson, zaman�n �nl� �ark�c�s�, �You ain�t heard nothing yet!� diyordu, �Bu daha
hi�bir �ey de�il! Daha neler g�receksin!�
��k� �ng�r�lebilir miydi?! Bug�n olsa, belki. Ama Yirmili Y�llar�n hakim ekonomi
anlay��, �laissez-faire� anlay��yd�.
�Laissez-faire,� devletin elini ekonomiden tamamen �ekmesini ���tleyen bir ekonomi
terimi. Onsekizinci y�zy�ldan kalma. �M�dahale etmeyin, rahat b�rak�n!� anlam�na
geliyor. Bu anlay�a g�re, ekonominin kendisine has i�-dinamikleri vard�r. Bu i�-
dinamikler, �gizli bir el� gibi hareket eder, ekonomiyi d�zenlerler. Devlet
m�dahalesi i�-dinamikleri alt�st edece�inden, siyasiler ekonomiden uzak durmal�,
ekonomik akt�rleri rahat b�rakmal�d�r ki, i�lerini g�rebilsinler.
Ba�kan Calvin Coolridge�in (1872-1933) - sadece onun da de�il, o d�nem d�nya
liderlerinin hemen t�m�n�n � y�netim anlay�� ekonomiyi rahat b�rakmak �eklindeydi.
Asl�nda politikac�lar olsun, ekonomi b�rokratlar� olsun bir�eylerin iyi
gitmedi�inin fark�ndayd�lar. �rne�in, 1923-29 y�llar� aras�nda, g�nde iki banka
bat�yordu. Borsadaki y�kseli�in anormal oldu�unu, ka��t fiyatlar�n�n a��r�
y�kseldi�ini iddia edenler vard�. Hatta, kredili ka��t al�mlar�n�n pani�e yol
a�madan k�s�tlanmas� gere�i �zerinde konu�uldu�u oldu. Ama ne Ba�kan ne de Amerikan
Merkez Bankac�l�k Sistemi�nin ekonomistleri m�dahaleye cesaret edebildiler. Borsa
��ker de kabahat ba�lar�na kal�rsa diye �rk�yorlard�. ��n�allah iyi olur,�
diyerekten, seyretmeyi s�rd�rd�ler.
�yi olmad�. Amerikal�lar, �abuk ve kolay para yapman�n esrikli�i i�inde, ba��n�
sonunu pek fazla d��nmek istemeden spek�lasyonu s�rd�rd�ler. Bizim Kastelli
olay�nda ya�ad�klar�m�z� an�msat�r bir bi�imde, neleri var neleri yok borsaya
yat�ranlar oldu. Kimileri evlerini ipotek etti, k���da yat�rd�. Kimileri banka
mevduatlar�n� �ekti, ka��da yat�rd�. Paras� yetmeyen, kredi ile k���t ald�. K���k
bir avans, y�zde on kadar, veriyorlar, taksitle �demek kayd�yla k���t al�yorlard�.
Dahas�, ald�klar� bu k���tlar� teminat g�sterip, yeniden bor�lanabiliyorlard�. �yle
ki, borsa, spek�l�tif bir piramide d�n�t�. Borsaya yat�r�lm� gibi duran para,
asl�nda orada de�ildi.
Dow-Jones Sanayi Ortalamas�, bir d�zine sanayi kurulu�unun New York Borsas�nda
elde�i�tiren hisse senetlerinin a��rl�kl� ortalama de�eridir. Borsa hareketleri,
1896 y�l�nda Charles Dow adl� bir adam�n geli�tirdi�i bu y�ntemle saptan�r. 1928
y�l�n�n ba�lar�nda Dow-Jones Ortalamas� 191�di, 1929 Eyl�l��nde 382. Tam iki kat�.
1928 Haziran��nda kredi ile al�nan hisse senetlerinin de�eri 5 milyon dolard�, 1929
Eyl�l��nde 850 milyon dolar oldu. Ayn� aylarda, fiyat/kazan� oran� 10�dan 20�ye
f�rlad� ve daha da y�kselmesi bekleniyordu.

Solda, John Kenneth Galbraith (1908-2006); sa�da Roger W.Babson (1875-1967)

John Kenneth Galbraith, 1929 Krizini anlatt��� m�kemmel kitab�nda 2 Eyl�l 1929,
Cumartesi g�n�n�n cehennem kadar s�cak bir g�n oldu�unu kaydediyor. O ak�am�st�
denizden d�nenler yollar� t�kam�lar, New York �ehri istikametinde kilometrelerce
kuyruk olu�mu�. Bir dolu insan otomobillerini oldu�u yerde b�rakmak, �ehre trenle
d�nmek zorunda kalm�. Pazar g�n�, hava daha da s�cakm�, insanlar evlerine kapanm�,
radyodan beyzbol ma�lar�n� dinlemi�ler. Sonra ne olmu�sa olmu�, o sakin, tembel
hafta sonu tatilinin ard�ndan borsadaki k�kreme durmu�. Tarih 3 Ekim 1929
Pazartesi. Sal� kayda de�er bir geli�me olmam�. �ar�amba, sadece birka� b�y�k
�irketin hisse senetleri d�m�. 5 Eyl�l Per�embe g�n� Y�ll�k Ulusal � Konferans�n�n
yap�ld��� g�nm�, Roger W. Babson k�rs�ye ��km�, �Borsan�n ��kmesi ka��n�lmaz,�
demi�, �Ve sonu�lar� �ok k�t� olabilir!�
Roger W. Babson, kim? Roger W. Babson, MIT mezunu bir in�aat m�hendisi.
Massachusetts eyaletinde ger�ekle�tirdi�i �ok say�da otoban projeleri var. 1898�de
meslek de�i�tirmeye karar veriyor. Ayn� y�l Boston�da bir yat�r�m �irketine
giriyor. Menkul k�ymetler, sermaye hisseleri, bonolar derken kendi i�ini kuruyor.
Buradan t�m yat�r�mc�lara hizmet veren i� istatistikleri toplama ve yay�nlama i�ine
giri�iyor. 1904�de o ve e�i, Babson�un �statistik Organizasyon�u adl� bir �irket
kuruyorlar. �irket, bug�n halen Babson Birle�ik Yat�r�m Raporlama ad� alt�nda
hizmet veriyor. Kenneth Galbraith�e g�re, adam e�itimci, felsefeci, istatistik�i,
iktisat��, fizik�i, e�itimci. M�thi� bir �ng�r�s� oldu�u belli zira, 1929 Krizini
ve onu izleyen B�y�k ��k�� ilk tahmin eden finans uzman� o. Babson, s�zlerine
devamla �Fabrikalar kapanacak, insanlar i�ten at�lacaklar,� diyor, �Bir k�s�r d�ng�
olu�acak ve ciddi bir ��k�nt�yle sonu�lanacak.�
S�zleri so�uk du� etkisi yapmakla beraber, yeterince �nemsenmedi�i gibi, New York
Borsas� yetkilileri hemen onu yalanlayan ve �Wellesley k�hini� diye alay eden bir
yaz� yay�nl�yorlar. Ciddiye al�nmamas� gerekti�ini, bir adam keyfi bir tahminde
bulundu diye insanlar�n ka��tlar�n� ellerinden ��karmalar�n�n ak�l k�r� olmad���n�
s�yl�yorlar. Yetkili a��zlardan gelen bu g�vence yat�r�mc�lar� rahatlat�yor.
S�k�net avdet ediyor. Ama f�rt�nadan �nceki s�k�net gibi bir s�k�net bu ve sadece
bir iki hafta s�r�yor. Sonra insanlar �nceleri yava� yava�, sonra daha h�zl�
satmaya ba�l�yorlar.
21 Ekim 1929 Pazartesi g�n� sabah� yabanc� yat�r�mc�lar�n, Hollandal�lar�n ve
Almanlar�n, ka��tlar�n� ellerinden ��karmalar�yla ba�lad�. �zleyen �� g�n i�inde
Dow Jones Sanayi Ortalamas� 382�den 299�a d�t�.
�K�kreyen �20li Y�llar�n� sonu, B�y�k ��k��n ba�lang�c�, Kara Per�embe. New York
Borsas� 24 Ekim 1929 Per�embe g�n� dibe vurdu.

�nsanlar ka��tlar�n� satmaya �al�t�k�a fiyatlar d�t�. G�n�n sonunda borsa 4 milyar
dolar kaybetmi�ti � yetmi� y�l �ncesinin d�rt milyar�!

Borsa �al�anlar� o gece sabahlad�lar, araya hafta sonu tatili girdi. Olup bitenin
ciddiyeti ancak pazartesi sabah� anla��lmaya ba�lad�. 29 Ekim Pazartesi sabah�
borsa a��ld���ndan birka� saat sonra fiyatlar bir y�l �ncesinin k�r�n� s�f�rlayacak
kadar d�t�. Dow Jones Sanayi Ortalamas� 230�a indi.
Panik mal�m insandan insana sirayet eden �ok g��l� korkuyu ifade eder. New York
Borsas�n�n ��k�� insanlar� pani�e s�r�kledi. Binlerce insan, b�y�k spek�lat�rler
de�il, k���k tasarruf sahipleri, s�radan insanlar, peri�an oldular. Daha da k�t�s�,
toplad�klar� mevduatla borsa oynayan bankalar da ardarda batmaya ba�lad�lar. 4000
banka, mudiler veznedara yakla��p paralar�n� kurtarmak i�in birbirlerini
�i�nerlerken batt�.

October 24 1929, New York, US: Panicked stock traders crowd outside the New York
stock exchange on the day of the market crash

Bug�n buradan bakt���m�zda bankalar�n mudilerinin paras� ile borsada spek�lasyona

kalk�m� olmalar�n� anlamak g��. Ama �yle oldu ��nk� o y�llarda Amerika Birle�ik
Devletlerinde bankac�l�k yasalar� geli�tirilmemi�ti. Mesel�, bir bankan�n ka� dolar
sermaye ile a��labilece�i ya da rezervlerinin ne kadar�n� kredi olarak
verebilece�ini belirleyen yasalar yoktu. G�n�m�z�n k�staslar�na g�re
de�erlendirdi�imizde �o�u bankalar�n daha kurulduklar� g�n m�flis olduklar�n�
g�rebiliyoruz. Ne ki, zaman�n y�neticilerinin gerekli �nlemleri alabilecek
tecr�beleri yoktu.
Bankalar, arac� kurumlar, fabrikalar, ticarethaneler, derken bat� bir girdapa
d�n�t�. O y�l�n sonunda Amerikan ekonomisinden 30 milyar dolar buharla�t�. Kimsenin
cebine girmedi �kimseyi zengin etmedi, sadece buharla�t�! (s�recek)