1929 KR�Z�N�N G�R�NMEYEN Y�Z� 6.

B�L�M 1931-1945 y�llar� tarihe mali kaos y�llar�

olarak ge�ti. Alt�n standard�ndan ��kan �lkeler, paralar�n�n kar��l���nda alt�n
verme taah�tt�nden kurtulmu�lard�. Bu durumu istismar etmekten geri kalmad�lar.
Burada istismar etmekten kast�m, paralar�n�n de�erini ekonomik de�il siyasi
m�lahazalara g�re belirlemeleridir. �rne�in, rakip ulusun mal satmas�n� �nlemek
i�in yap�lan devaluasyon gibi. Rakip ulus da ayn� �ekilde kar��l�k verince, para
ile de�erin, bir ulusun paras� ile �teki ulusun paras�n�n aras�ndaki ili�kinin
saptanamad��� kaotik bir durum ortaya ��kt�. Kimin ne yapt��� belli olmayan bu
y�llarda d�nya ticareti %63 azald�. Fiyatlar yar� yar�ya %48 d�t�. Bu karma�aya son
verecek uluslararas� bir �rg�te, yani Uluslararas� Para Fonu�na ihtiya� oldu�u
fikri daha o y�llarda do�mu�tu. Ancak s�reklili�i olan bir kurum zamanla de�i�en
ihtiya�lara cevap verebilir, bir yandan ulusal para birimlerinin birbirlerine
hi�bir k�s�tlama olmaks�z�n tahvil edilmesini sa�larken, �te yandan da her bir para
biriminin de�erini a��k ve tart�maz bir �ekilde belirleyebilirdi. 1944 Haziran��nda
ABD�nin New Hampshire Eyaletinin Bretton Woods isimli kasabas�nda 44 �lkeden
delegelerin kat�ld��� bir toplant� d�zenlendi. Sava��n i�indeydiler, t�rl�
zorluklar vard�, aylarca konu�uldu ama sonunda delegeler yeni uluslararas� para
sistemini ve onu kollayacak uluslararas� �rg�t�, yani IMF�yi, hepbirlikte kurmay�
kabul ettiler. IMF Kurulu� S�zle�mesinin birinci b�l�m�, �rg�t�n ama�lar�n� alt�
maddede �zetler: 1. Dan�ma ve birlikte �al�ma ortam� sa�layacak devaml� bir kurum
arac�l��� ile parasal konularda uluslararas� i�birli�ini ilerletmek, 2. Uluslaras�
ticaretin yay�lmas�n� ve dengeli b�y�mesini kolayla�t�rmak ve bu ama�la t�m
ortaklar�n ekonomik politikalar�n�n temel hedefleri olan istihdam, reel gelir ve
�retim kaynaklar�n�n yarat�lmas�na, geli�tirilmesine ve idame ettirilmesine katk�da
bulunmak. 3. Para al�msat�m�nda istikrar� sa�lamak, �yeler aras�nda d�zenli
al�msat�m usulleri geli�tirmek, rekabete d�n�k kar��l�kl� devaluasyonlar� �nlemek.
4. �ok-tarafl� �demeler sisteminin kurulmas�na ve d�nya ticaretini engelleyen d�viz
k�s�tlamalar�n�n bertaraf edilmesine yard�mc� olmak. 5. Fon kaynaklar�n� �yelere
ge�ici s�reyle ve yeterli garantiler alt�nda tahsis etmek suretiyle �yelerin
g�venlerini artt�rmak ve d� �demeler dengelerindeki aksakl�klar�n� ulusal ya da
uluslararas� refaha zarar vermeden d�zeltmelerine f�rsat tan�mak. 6. Bu suretle
�yelerin uluslararas� d� �demeler dengesizliklerinin s�resini ve etkisini azaltmak.
IMF�nin yeni sistemi esas itibariyle Alt�n Al�msat�m Standard�yd�, �u farkla ki
sterlinin yerini bu defa IMF�nin mimar� Amerika Birle�ik Devletlerinin para birimi,
dolar, alm�t�. Dolar bundan b�yle d�nyan�n temel para birimi olacakt�. Ancak,
devalue edilmi�ti dolar. Eskisi gibi, bir dolar e�ittir bir ons alt�n�n yirmide
biri de�il, otuzbe�te biri. Amerikan vatanda�lar� ka��t paralar�n� dolara tahvil
edemeyeceklerdi. Sadece yabanc� devletler ve onlar�n merkez bankalar� dolarlar�n�
alt�na �evirebileceklerdi. B�ylece Amerikan�n alt�na, di�er �lkelerin de Amerikan
dolar�na dayand�klar� para sistemi y�r�rl��e girdi. Y�l 1946. Peki, oldu mu bari?
Hay�r, olmad�. IMF�nin kurulmas�ndan be� y�l kadar sonra, 1950li y�llar�n ba��nda,
i�ler tekrar ters d�nd�. ��yle: Amerika�da alt�n �oktu -25 milyar dolar�n kar��l���
kadar alt�n vard�. Amerika, istenilen her durumda, dolar ibraz eden yabanc�
�lkelerin taleplerini yerine getiriyordu. Bu, tabii, �lkeden alt�n ��k�� demek.
Dahas�, yabanc� �lkelerin b�y�k �o�unlu�u paralar�na Sava� �ncesinin de�erlerini
bi�mi�lerdi. �rne�in, �ngiltere, hal� bir sterlinin 4.85 Amerikan dolar�na e�it
oldu�u iddias�ndayd�. Oysa sterlinin al�m g�c� bunun �ok alt�ndayd�. Bunun anlam�,
Amerikan dolar�n�n olmas� gerekenden daha ucuza gidiyor olmas�. Dolar ucuz, di�er
paralar g�reli olarak pahal� olunca, dolara talep artt�. D�nya �ap�nda bir dolar
k�tl���d�r ba�lad�. Bir yandan k�tl�k, �te yandan da ucuz dolar�n Amerika�da
enflasyona neden oluyor olmas� durumu. IMF�nin kurulmas�ndan be� y�l kadar sonra,
1950li y�llar�n ba�lar�nda, alt�n sto�una g�venen Amerika�n�n paras�n� sa�t���
�eklinde bir manzara ortaya ��kt�: Marshall yard�m� t�r�nden d�-yard�mlar, krediler
ve de�eri her g�n biraz daha d�en mebzul miktarda dolar. �rk�t�c� bir manzarayd�,
�nde gelen Avrupa �lkeleri, Bat� Almanya, �svi�re, Fransa ve �talya, s�k�-para
politikas�na d�nmeye karar verdiler. S�k� para politikas�, ger�ek�i para
politikas�. Nitekim, �ngiltere, sterlinin 4.85 dolar oldu�u iddias�n� b�rakt�,
de�erini yar�yar�ya, 2.40 dolara kadar d��rd�. Ger�ek�i para politikas�na geri
d�n�, buna ilaveten Avrupa ve Japonya ekonomilerinin yeniden �retir olmalar�,
giderek Amerikan d� �demeler dengesinin a��k vermesini getirdi. Amerika, ihra�
etti�inden �ok ithal eden bir �lke konumuna girdi. �60l� y�llarda enflasyon g�zard�
edilemeyecek boyutlara ula�t�. Bu defa, dolar� kendi paralar�na temel alan �lkeler
tedirgin olmaya ba�lad�lar. De�eri d��k dolar, istenmeyen para oldu. IMF�nin dolar�
d�nya ekonomisinin temel para birimi olarak kabul eden sisteminden homurdanmalar�n
ba�lamas� ilk bu zaman. Homurtular, �zellikle de De Gaulle Fransa�s�ndan geldi. De
Gaulle�in dan�man� Jacques Rueff, klasik bir alt�n-standard� ekonomistiydi.
�Bat�n�n Mali G�nah� isimli �nl� kitab�n yazar�. Rueff, IMF�nin denetledi�i
sistemin giderek bir k�busa d�n�t���n� s�yl�yordu. Amerikal�lar �nceleri
ald�rmad�lar. IMF�nin dayatt��� sistemin keyfi de�il ka��n�lmaz oldu�unu
s�yl�yorlard�. Bunun �zerine, Avrupa devletlerinin h�k�metleri, ellerindeki dolar�
alt�na tahvil etme haklar�n� kullanmaya ba�lad�lar. Amerikan��n bitmez t�kenmez
gibi duran alt�n sto�u erimeye durdu. �yle ki, 1946�da 25 milyar de�erindeki stok,
�70�lerin ba��nda 9 milyar dolara d�m�t�. Eurodolar, Avrupa�n�n istemedi�i dolar
demek. �70�li y�llar�n ba��nda Avrupan�n istemedi�i dolarlar 80 milyar� buldu.
Bakt� olmuyor, Amerika, Avrupa devletlerine ellerindeki dolar� alt�na �evirmemeleri
i�in siyasi bask� uygulamaya giri�ti. T�pk�, 1931�de �ngiltere�nin Fransa�ya
elindeki sterlini alt�na �evirmemesi i�in uygumaya �al�t��� gibi bir bask�yd� bu.
Ama ekonomi emirle y�r�mez, bu da y�r�medi. Amerika, 35 dolar kar��l���nda bir ons
alt�n vermeyi s�rd�remeyince, bu defa Avrupal�lar, serbest alt�n pazar�na d�nd�ler.
Serbest alt�n pazar� diye bir �ey vard� ��nk�. Ellerindeki dolarlarla oradan alt�n
sat�n almaya ba�lad�lar. Dolar�n de�erini d��rmek istemeyen Amerikan h�k�meti,
Londra ve Z�rih alt�n piyasas�n� el alt�ndan doyurmak zorunda kald�. De�i�mez ve su
ge�irmez oldu�u d��n�len Bretton Woods sisteminin y�r�medi�i g�n ge�tik�e daha
netle�iyordu. Amerikal�lar�n duruma bulduklar� �are, dolar�n serbest alt�n
piyasas�ndaki de�eri ile h�k�metler ve merkez bankalar� nezdindeki de�erini
birbirinden ay�rmak oldu. Dolar serbest alt�n piyasas�nda ka�a giderse gitsin, IMF
�yeleri dolar�n de�erinin bir ons alt�n�n 35�de biri oldu�unu ebediyyen kabul
edecekler, kendi aralar�ndaki i�lemleri ebediyyen bu de�er �zerinden
s�rd�receklerdi. Hi�bir merkez bankas�, serbest alt�n piyasas�nda dolar
bozduramayacak, serbest alt�n piyasas�ndan alt�n sat�n alamayacakt�. B�ylece alt�n
piyasas�, d�nya para sisteminden tamamen tecrit edildi. Alt�n, herhangi bir ba�ka
meta gibi, arz ve talep durumlar�na g�re kendi fiyat�n� bulacakt�. Devletlerin
elindeki alt�n stokuna gelince, o k�l�eler de bir merkez bankas�ndan di�erinin
kasas�na ta��n�p duracakt�. Klasik ekonomistler serbest alt�n piyasas�n�n bir
t�rl�, merkez bankalar�n�n ba�ka t�rl� i�lemeleri �eklindeki bu d�zenlemeyi �fkeyle
kar��lad�lar. IMF sistemini kurtarmak i�in yap�lan bir hareket olarak yorumlad�lar,
kar�� ��kt�lar. Ka��t para taraftarlar�, Keynesciler ve Friedmanc�lar, ise alt�n�n
d�nya para sisteminden geri d�nmemek �zere ��kaca��ndan emindiler. Hatta, onlar
alt�n�n de�erini dolar�n tayin etti�ini d��n�yorlard�. Dolar deste�i �ekildi�inde
bir ons alt�n�n de�erinin d�ece�ini iddia ettiler. Bu da olmad�. Tersine, alt�n�n
fiyat� artt�. 1973�de bir ons alt�n 125 dolara f�rlad�. Amerika�da enflasyonun
devam ediyor, Eurodolarlar�n birikiyor olmas�, dolara duyulan g�venin kaybolmaya
y�z tuttu�unu g�steriyordu. Bakt� olmuyor, Ba�kan Richard Nixon fiyatlar� dondurdu.
Bu, Bretton Woods sisteminin kesin sonu demekti. Avrupa Merkez Bankalar� aya�a
kalkt�. Ba�kan� ellerindeki dolarlar� serbest alt�n piyasas�nda bozdurmakla tehdit
ettiler. Bu defa, Nixon alt�ndan toptan vazge�ti. Amerikan tarihinde ilk kez dolar
az ya da �ok alt�n kar��l��� olmayan fiat-paraya d�n�t�. Fiat-paray� hat�rlatay�m:
fiat para de�erini h�k�metlerin kararla�t�rd��� para. Alt�n esas�na dayanmayan
paralara �fiat-para� ad� verildi. Bildi�imiz �eder� anlam�nda �fiyat� de�il, f-i-a-
t �Fiat.� Amerikan �ngilizcesi bir kelime. De�eri yaln�zca h�k�met karar�na dayanan
para demek. Fiat paran�n hakiki de�eri uluslararas� para piyasas�nda belli
olacakt�. H�k�metler gere�inden fazla de�er bi�mi�lerse paralar�na, serbest piyasa
onlara yan�ld�klar�n� g�sterecekti. Amerika ile beraber d�nya da �yle yapt�. Hep
beraber IMF �ncesine, 1933�lerin fiat-para d�zenine d�n�ld�. O y�llarda hi� de�ilse
Amerikan dolar�n�n arkas�nda alt�n vard�, bu defa o da kalkt�. �te yandan fiat-
paran�n telmihi ekonomik sava�, rakip para birimleri, devaluasyonlar, uluslar aras�
ticaret ve yat�r�m�n durmas�, 1929-39 B�y�k ��k�nt�n�n tekrar�yd�. Ba�kan Nixon, bu
defa da �Smithsonian Mutabakat� denilen d�zenlemeyi getirdi. �D�nya tarihinin en
b�y�k parasal mutabakat� dedi�i bu d�zenleme uyar�nca h�k�metler, paralar�na,
�nceden kararla�t�r�lm� art�-eksi de�erleri a�mayacak yeni ve kesin de�erler
bi�tiler. Ulusal paralar�n� para piyasalar�nda dalgalanmaya b�rakt�lar. Amerikan
dolar� �svi�re frank�, Japon yeni ile rekabete girdi. Kurlar her g�n ve hatta her
saat de�i�ir oldu. Klasik Amerikan iktisat��lara g�re �Friedman��n �topyas� diye
isim
takt�klar� bu sistemin ��kmesi de ka��n�lmazd�. Alt�na ba�l� olmayan dolar ister
istemez de�eri d��k dolard�. Bu durum Amerikan mallar�n�n ihrac�n�
kolayla�t�r�yordu ama bedelini Amerikal� t�keticiler �d�yorlard�. Enflasyon
s�r�yordu. Daha da k�t�s�, d�nyan�n t�m �lkeleri Amerikan enflasyonunu ithal etmek
zorunda kal�yorlard�, ��nk� dolar uluslar aras� finans sisteminin rezerve
paras�yd�. B�yle olunca, d�nya devletleri �r�n ve hizmetlerinin kar��l��� olarak
Amerikan�n ka��t paras�n� kabul etmek durumundayd�lar. Global para sistemi a��k�a
i�lemiyordu. Bu g�r�leri savunanlar, G�ney Asya krizini Amerikan dolar�n� ba� a�a��
getirecek olu�umun ilk perdesi oldu�unu savunuyorlar. Onlara g�re 1995�de
Meksika�da ba�layan, 1997�de G�ney Asya�y�, 1998�de Rusya ve Brezilya�y� vuran
krizlerin nedeni de global para sistemindeki bozukluktur. Yine onlara g�re d�nya
enflasyondan da, her an de�i�en kurlardan da, kurlar�n ne olaca��n� tahmin
edememekten de b�km� usanm� durumdad�r. Dahas�, uluslar aras� para piyasalar�ndaki
bu hareketlilik ve bilinmezlik siyasi istikrars�zl���n ba� nedenidir. Friedman��n
r�yas� k�le d�n�m�t�r. Bu noktada yap�lacak i�, bir d�nya-paras� ��karmakt�r,
deniyor. Bu para, fiat para olacak, de�eri D�nya Rezerv Bankas� ismiyle kurulacak
yeni bir �rg�t taraf�ndan belirlenecektir. �D�nya-paras�n�n �imdiden olas� birka�
ad� da var. Keynes�in d�nya-paras�na takt��� isim �Bankor,� �kinci d�nya Sava��
s�ras�nda Amerikan Hazine Bakan� olan Harry Dexter White��n takt��� isim �unita,�
�nl� Ekonomist dergisinin takt��� isim �Phoenix.� Yani, kendi k�llerinden do�an
ku�. Son bir not: alt�n standard� taraftarlar� b�t�n bunlardan hayli rahats�z.
Onlar, d�nya para piyasalar�n�n dinginli�e kavu�mas�n�n tek yolunun klasik alt�n
standard�na geri d�n� oldu�unda �srar ediyorlar.