ARTILI EK LLEND RME LE AA 5754 SACIN B MLEND R LMES VE TEOR K MODELLENMES

Cevdet BULUT

Karabk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Eitimi Anabilim Dalnda Bilim Uzmanl Tezi Olarak Hazrlanmtr

KARABK Haziran 2008

ii

Bu tezdeki tm bilgilerin akademik kurallara ve etik ilkelere uygun olarak elde edildiini ve sunulduunu; ayrca bu kurallarn ve ilkelerin gerektirdii ekilde, bu almadan kaynaklanmayan btn atflar yaptm beyan ederim.

Cevdet BULUT

iii

iv

ZET Bilim Uzmanl Tezi

ARTILI EK LLEND RME LE AA 5754 SACIN B MLEND R LMES VE TEOR K MODELLENMES Cevdet BULUT Karabk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Eitimi Anabilim Dal Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Cevdet GLOLU Haziran 2008, 105 sayfa retim hacmi byk olan sac metal rnler, rn bana den maliyetin dmesi nedeniyle geleneksel sac metal ekillendirme yntemleri ile retilmektedir. Mterilerin artan zel ve az saydaki taleplerini daha ucuza mal edebilmek amacyla yeni sac metal ekillendirme teknikleri zellikle Artl ekillendirme (A) gnmzde ne kmaktadr. Bu tezde artl ekillendirme yntemi ile iki farkl sac metal rn zerinde almalar yaplmtr. AA 5754 malzemeden olan rnler srasyla duvar eim as 40 olan 24 mm derinliinde Dikdrtgen para, dieri ise duvar eim as 40 olan 7 ile 15 mm arasnda deiik derinlie sahip fotoraf makinesi kapadr. lgili rn modelleri ANSYS/LSDYNA program ile ekillendirme analizi yaplm, ekillendirme Snr Diyagram (SD) grafii kullanlarak sac malzemenin ekillendirme zelii hakknda n bilgi edinilmitir. Taguchi deney tasarmna gre belirlenen deneysel almalar da yaplarak, teorik ve uygulama sonular karlatrlmtr. Burada iki farkl ekilde rn seilmesindeki ama; AA 5754 malzemenin artl ekillendirmede serbest yzeylere sahip paralarn ekillenme davranlarn incelemek ve v

belirli bir eim asna sahip basit ekillerin bu yntem ile oluturulmasndaki davranlarn renmektir. Serbest yzeylere sahip paralarn ekillendirilmesinde gerilmelerin daha fazla olmasndan dolay yrtlmalarn da izlenmesi hedeflenmitir. Taguchi L9 ortogonal dizisi kullanlarak yaplan deneysel almalar iin drt farkl parametre (bilye ap, kaplama, dikey ilerleme ve yalama) ve er adet seviye deerleri belirlenmitir. Deneyler sonucunda en etkin parametre ve seviyeler saptanmtr ve dorulama deneyleri her bir rn iin er adet deney yaplmtr. Yaplan deneyler sonucunda; 8, 10, 12 mm apl bilyeli takmlardan 10 mm apl bilyeli takm, TiAlN, TiN ve CrN, kaplamalarndan TiAlN kaplamann, 0,3 - 0,5 - 0,7 dikey ilerleme parametrelerinden de 0,7 mm lik ilerlemenin ekillendirmede etkili olduu grlmtr. Gres ya, bor ya, makine ya arasndan bor yan elverili olmad ancak makine ya ile gres ya arasnda ok belirleyici bir farkn olumad gzlemlenmitir. lgili rnler iin yaplan teorik ve uygulama sonular karlatrldnda ekillenme sonu sac metal kalnlklarn birbirine yakn kt grlmtr. Anahtar Szckler: Artl ekillendirme, Taguchi Yntemi, AA 5754, Bilim kodu: 626.08.01

vi

ABSTRACT M.Sc. Thesis AA 5754 SHEET SHAPING BY INCREMENTAL FORMING AND THEORETICAL MODELING Cevdet BULUT Karabk University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Mechanical Thesis Advisor: Assist. Prof. Dr. Cevdet GLOLU June 2008, 105 pages Sheet metal products having high production volumes are produced with conventional sheet metal production methods due to low production cost per unit. As one of the new sheet metal forming techniques, Incremental Sheet Forming (ISF) comes to forward to answer increasing customer demands on special and low production volumes and to produce at low cost products. In the thesis, the research on different two sheet metal products has been conducted with ISF. The AA 5754 material products were a rectangular cup with wall draft angle of 40 and at depth of 24 mm. and a camera front cover with wall draft angle of 40 and at variable depth of 7-15 mm. The forming analyses of two product models have been realized with ANSYS/LS-DYNA software. Initial forming information about sheet material has been obtained by using Forming Limit Diagrams (FLD). Then the experiments determined by Taguchi experiment design have been conducted. The results obtained from both theoretical and experimental studies have been compared. The purpose of choosing two products in different forms is to investigate the forming behaviors of different free form surfaces with ISF and to learn about forming behaviors on

vii

the products produced with ISF with certain wall draft angle. In addition, the observation of the cracks that could be occurred on free forms surfaces, which likely accommodates high stresses in forming, has been aimed. Four different parameters (ball diameter, coating, axial depth and lubrication) and three levels per parameter have been determined for the experiments to be conducted by Taguchi L9 orthogonal array. After results obtained from the experiments the effective parameters and the levels have been determined, and then verification experiments for two parts have been carried out three times. At the results of experiments the effective levels of the parameters are as follows: ball diameter of 10 mm (among 8, 10 and 12 mm diameter balls), TiAlN coating (among TiAlN, TiN and CrN coatings), the axial depth of 0.7 mm (among 0.3, 0.5, 0.7 mm of axial depths). As lubricant it has been seen that unlike boron oil, which was no suitable in forming, there was no big distinct effect among machine oil and grease. When theoretical and experimental results were compared after forming, it has seen that the sheet thicknesses were in good harmony. Key Words: Incremental Forming, Taguchi Method, AA 5754. Science Code: 626.08.01

viii

TEEKKR almalarmn her safhasnda yardmlarn esirgemeyen, deerli katklaryla beni sonuna kadar destekleyen ve ynlendiren, deerli danman hocam Yrd. Do. Dr. Cevdet GLOLUna ve deneyleri yapabilmem iin Talal retim A.B.D. atlyesinin imknlarn sonuna kadar aan Talal retim A.B.D. Bakan Yrd. Do. Dr. Halil DEM Re, deneylerin LS-DYNA ile analizi konusunda deerli yardmlarndan dolay Do. Dr. Mustafa YAARa ayrca deneylerin BSD tezgahnda yaplmas aamasnda yardmlaryla sonuna kadar yanmda olan ve beni destekleyen deerli arkadam Ar. Gr. Ahmet MEYVEC ye, kalp seti yapm aamasnda iyerinin tm imkanlarn bana sunan sayn Kksal ZKANa, SolidCAM konusunda teknik desteklerini esirgemeyen Teknolojik Yazlmlar A.. firmasndan sayn Bar KULDALI ve Yasemin TALAYa, almalarmda fikir ve destekleriyle her zaman yanmda olan sayn Sedat Sadri B T RM ve Erdal Suat EM Re, kurum mdrm sayn Salih GNEe, manevi desteklerinden dolay arkadam Hakan USTABAa, ve dier mesai arkadalarma teekkr ederim. Her zaman yanmda olan maddi ve manevi desteklerini hep yanmda grdm anne ve babama, zellikle sevgili eime ve ailesine sonsuz teekkr ederim.

ix

 NDEK LER Sayfa ZET ............................................................................................................................ v

ABSTRACT ........................................................................................................................ vii TEEKKR ......................................................................................................................... ix NDEK LER..................................................................................................................... xi EK LLER D Z N ............................................................................................................. xv ZELGELER D Z N ....................................................................................................... xix S MGELER VE KISALTMALAR D Z N ....................................................................... xxi

BLM 1 G R .................................................................................................................. 1

BLM 2 L TERATR ARATIRMASI .......................................................................... 3

BLM 3 SA METAL EK LLEND RME ..................................................................... 7

3.1 EK LLEND RME YNTEMLER .................................................................... 7 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 Bkerek ekillendirme ................................................................................ 8 Derin ekme ile ekillendirme.................................................................... 8 Svama Kalplama le ekillendirme ........................................................... 9 iirme Yntemiyle ekillendirme............................................................ 10 ok Noktal Derin ekme Yntemiyle ekillendirme .............................. 10

3.2 ARTILI EK LLEND RME............................................................................. 11 3.2.1 Derin ekme ile Artl ekillendirmenin Karlatrlmas...................... 12

3.3 EK LLEND R LEB L RL K............................................................................ 15

xi

 NDEK LER (devam ediyor) Sayfa 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 Erichsen Deneyi ......................................................................................... 15 Hidrolik Bulge Testi .................................................................................. 16 Genileme ekme Testi ............................................................................. 18 ekillendirme Snr Diyagram .................................................................. 19

3.4 EK LLEND R LEB RL E ETK YEN FAKTRLER .................................. 25 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 Uzama ........................................................................................................ 25 Akma Uzamas........................................................................................... 26 Anizotropi Faktr..................................................................................... 27 Tane Bykl......................................................................................... 30 Kalnt Gerilmeler ...................................................................................... 31

BLM 4 TAGUCH YNTEM LE DENEY MODELLEME ..................................... 33

4.1 TAGUCH DENEY TASARIM YNTEM ...................................................... 34 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 Taguchi Felsefesinin Ana lkeleri.............................................................. 34 Kontrol Edilebilen Faktrler ...................................................................... 35 Kontrol Edilemeyen Faktrler ................................................................... 35 Deneysel Tasarmn Avantajlar ve Dezavantajlar ................................... 35

4.2 DENEYSEL TASARIMIN AAMALRI ........................................................... 36 4.2.1 4.2.2 4.2.3 Sistem Tasarm ......................................................................................... 36 Parametre Tasarm .................................................................................... 37 Tolerans Tasarm ...................................................................................... 37

4.3 TASARIM PARAMETRELER N N BEL RLENMES .................................... 37 4.3.1 4.3.2 Deney Malzemesi ...................................................................................... 40 Deneyde Kullanlan Parametreler .............................................................. 42

4.3.2.1 Bilye ap ............................................................................................. 42

xii

 NDEK LER (devam ediyor) Sayfa 4.3.2.2 Dikey lerleme ...................................................................................... 42 4.3.2.3 Kaplama eitleri ................................................................................. 43 a) Zafir Kaplama (TiAIN) ................................................................................ 43 b) Tin Kaplama (T N)....................................................................................... 44 c) Krom Nitrr kaplama (CrN) ......................................................................... 45 4.3.2.4 Yalama................................................................................................ 46 4.4 DENEY N B LG SAYAR DESTEKL MALAT TEZGAH KODLARININ

RET LMES ..................................................................................................... 47 4.5 DENEY SET N N HAZIRLANMASI................................................................ 48 4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4 Kesici Takmn Hazrlanmas .................................................................... 48 Takm Tutucu............................................................................................. 48 ekillendirme Kalb .................................................................................. 49 Destek Kalb ............................................................................................. 50

4.6 DENEY N YAPILII.......................................................................................... 52

BLM 5 DENEYLER VE TARTIMA.......................................................................... 53

5.1 DENEYLER SONUCUNDA BULGULAR ....................................................... 53 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 Dikdrtgen Para Analizi ve Deneysel almas ..................................... 53 Fotoraf Makinesi Kapa Analizi ve Deneysel almas ....................... 61 Dikdrtgen Para Dorulama Deneyi........................................................ 69 Fotoraf Makinesi Kapa Dorulama Deneyleri ..................................... 73

BLM 6 SONULAR ..................................................................................................... 79

KAYNAKLAR.................................................................................................................... 83

xiii

 NDEK LER (devam ediyor) Sayfa EK AIKLAMALAR A FOTORAF MAK NES KAPAI YIRTILAN PARA RES MLER ........................................................................................................................ 87 EK AIKLAMALAR B PARALARIN LENMES ..................................................... 91 EK AIKLAMALAR C FOTORAF MAK NES KAPAI DENEY RES MLER ...... 93 EK AIKLAMALAR D D KDRTGEN PARA DENEY RES MLER ....................... 99 ZGEM ....................................................................................................................... 105

xiv

EK LLER D Z N No Sayfa ekil 2.1 ekillendirme derinlii ve alar ........................................................................... 4 ekil 2.2 Ayak bileklii ......................................................................................................... 5 ekil 3.1 Bkerek ekillendirme............................................................................................ 8 ekil 3.2 Derin ekme ilemi................................................................................................. 9 ekil 3.3 Svama ilemi ve tertibat. .................................................................................... 10 ekil 3.4 ok noktal derin ekme numunesi ...................................................................... 11 ekil 3.5 a) Negatif b) Pozitif ekillendirme ....................................................................... 12 ekil 3.6 Derin ekme ile artl ekillendirmenin ilem basamaklarnn karlatrlmas. 13 ekil 3.7 Artl ekillendirme ve derin ekmede para bana maliyet hesab................... 14 ekil 3.8 Takm ve destek paras ....................................................................................... 15 ekil 3.9 Erichsen deneyi ekipmanlar ................................................................................ 16 ekil 3.10 Hidrolik-Bulge ekipmanlar ............................................................................... 17 ekil 3.11 Genileme ekme testinin yapl...................................................................... 18 ekil 3.12 Sac zerine izilen dairesel desenlerin genlemeleri ......................................... 20 ekil 3.13 ekillendirme snr diyagram ............................................................................ 21 ekil 3.14 Desen aplarnn (a) ve dzlemsel anizotropinin (b) ekillendirme diyagramna etkileri.................................................................................................................... 22 ekil 3.15 Yalamann (a) ve sac kalnlnn (b) ekillendirme snr diyagram............... 22 ekil 3.16 Sac yzeyinde izilmi olan dairelerde ekil deiimi....................................... 23 ekil 3.17 eitli sac malzemelerinin ekillendirme snr diyagramlar. ............................ 24 ekil 3.18 Saclarn ekme deneyinde bzlme. .................................................................. 25 ekil 3.19 Akma uzamas ve Lders-Hartmann bantlar..................................................... 26 ekil 3.20 Bkme ve haddeleme dorultusu ....................................................................... 28 ekil 3.21 Anizotrop bir sacn, bkme kvrmnn haddeleme dorultusuna olmamas .. 28 ekil 3.22 Haddeleme dorultusu ve farkl dorultudaki alnan numuneler ile anizotropi faktrnn incelenmesi ......................................................................................... 29 ekil 4.1 Taguchinin parametre tasarm deney rnei...................................................... 38 ekil 4.2 Desen oluturulmu AA 5754 malzeme............................................................... 41 ekil 4.3 Zafir kaplama. ...................................................................................................... 43

xv

EK LLER D Z N (devam ediyor) No Sayfa ekil 4.4 TiN kaplama. ........................................................................................................ 44 ekil 4.5 Krom nitrr kaplama. ........................................................................................... 45 ekil 4.6 rnek takm yolu.................................................................................................. 47 ekil 4.7 TiN kapl kesici takm. ......................................................................................... 48 ekil 4.8 BT 40 takm tutucu............................................................................................... 49 ekil 4.9 Deneyde kullanlan kalp seti. .............................................................................. 50 ekil 4.10 Deneyde kullanlan destek kalplar. ................................................................... 51 ekil 5.1 Geri yaylanma. ..................................................................................................... 54 ekil 5.2 Dikdrtgen para duvar kalnlklarnn lm yerleri ......................................... 55 ekil 5.3 Dikdrtgen para DD7 deneyi simlasyon modeli. ............................................. 55 ekil 5.4 Dikdrtgen para DD7 deneyinin duvarlarndaki gerilme durumu...................... 56 ekil 5.5 Dikdrtgen para dorulama deneyi resmi .......................................................... 57 ekil 5.6 DD7 deneyi duvar kalnlklarnn karlatrlmas .............................................. 58 ekil 5.7 Dikdrtgen para DD7 deneysel parann kesim ve lm yerleri...................... 58 ekil 5.8 Dikdrtgen para DD7 deneyi teorik model kesim ve lm yerleri................... 59 ekil 5.9 Dikdrtgen para DD7 deneyi SD grafii.......................................................... 59 ekil 5.10 Dikdrtgen para DD7 deneyi analizi. ............................................................... 60 ekil 5.11 Fotoraf makinesi duvar kalnlklarnn lm yerleri....................................... 62 ekil 5.12 Fotoraf makinesi kapandaki yrtlma blgeleri (FD7 deneyi). ...................... 62 ekil 5.13 Fotoraf makinesi FD7 deneyinin LS-DYNA ile analizi................................... 63 ekil 5.14 Fotoraf makinesi FD7 deneyi SD grafii. ...................................................... 63 ekil 5.15 Fotoraf makinesi FD7 deneyi kalnlk dalm. .............................................. 64 ekil 5.16 Fotoraf makinesi FD7 deneyi Von Mises gerilme dalm. ............................ 65 ekil 5.17 Dikdrtgen para zerinde oluan takm yolu izleri. ......................................... 67 ekil 5.18 FD7 deneyi duvar kalnlklarnn karlatrlmas............................................. 68 ekil 5.19 Fotoraf makinesi kapa FD7 deneysel parann kesim ve lm yerleri ....... 68 ekil 5.20 Fotoraf makinesi kapa FD7 deneyi teorik modelin kesim ve lm yerleri . 69 ekil 5.21 Dikdrtgen para dorulama deneyi kalnlk dalm....................................... 69 ekil 5.22 Dikdrtgen para dorulama deneyi SD grafii .............................................. 70 ekil 5.23 Dikdrtgen para zerindeki dairesel desenlerin uzama durumu. ..................... 71 ekil 5.24 Dikdrtgen para dorulama deneyi gerilme dalm....................................... 71 ekil 5.25 Dorulama deneyi deneysel para kesim ve lm yerleri................................ 72 xvi

EK LLER D Z N (devam ediyor) No Sayfa ekil 5.26 Dorulama deneyi teorik model kesim ve lm yerleri ................................... 73 ekil 5.27 Dikdrtgen para dorulama deneylerinin duvar kalnlklarnn karlatrlmas73 ekil 5.28 Fotoraf makinesi dorulama deneyi kalnlk dalm. .................................... 74 ekil 5.29 Fotoraf makinesi dorulama deneyi SD grafii ............................................. 75 ekil 5.30 Fotoraf makinesi dorulama deneyi Von Mises gerilme dalm ................... 75 ekil 5.31 Fotoraf makinesi dorulama deneyi resmi ....................................................... 76 ekil 5.32 Fotoraf makinesi kapa dorulama deneyi para kesim ve lm yerleri...... 76 ekil 5.33 Fotoraf makinesi kapa dorulama deneyi teorik model kesim ve lm...... 77 ekil 5.34 Fotoraf makinesi kapa dorulama deneylerinin duvar kalnlklarnn karlatrlmas ..................................................................................................... 77 ekil A.1 FD7 deneyinde arka taraftaki yrtlma................................................................. 88 ekil A.2 FD7 deneyinde arka ksmdaki yrtlmann iten grnm ................................ 88 ekil A.3 FD7 deneyinde sol ve arkadan yrtlma grnm ............................................. 89 ekil A.4 FD7 deneyinde sa ve arka tarafnda ki yrtlma grnm ............................... 89 ekil B.1 Deney parasnn TAKSAN TMC 550V tezghnda ilenmesi .......................... 92 ekil C. 1 FD8A3 deneyi para resmi ................................................................................. 94 ekil C. 2 FD8A5 deneyi para resmi ................................................................................. 94 ekil C. 3 FD8A7 deneyi para resmi ................................................................................. 95 ekil C. 4 FD10A3 deneyi para resmi ............................................................................... 95 ekil C.5 FD10A5 deneyi para resmi ................................................................................ 96 ekil C.6 FD10A7 deneyi para resmi ................................................................................ 97 ekil C.7 FD12A3 deneyi para resmi ................................................................................ 97 ekil C.8 FD12A5 deneyi para resmi ................................................................................ 98 ekil C.9 FD12A7 deneyi para resmi ................................................................................ 98 ekil D.1 DD8A3 deneyi para resmi ............................................................................... 100 ekil D.2 DD8A5deneyi para resmi ................................................................................ 100 ekil D.3 DD8A7 deneyi para resmi ............................................................................... 101 ekil D.4 DD10A3 deneyi para resmi ............................................................................. 101 ekil D.5 DD10A5 deneyi para resmi ............................................................................. 102 ekil D.6 DD10A7 deneyi para resmi ............................................................................. 102 ekil D.7 DD12A3 deneyi para resmi ............................................................................. 103 ekil D.8 DD12A5 deneyi para resmi ............................................................................. 103 xvii

ekil D.9 DD12A7 deneyi para resmi ............................................................................. 104

xviii

 ZELGELER D Z N No Sayfa

izelge 3.1 Artl ekillendirmenin evresel deerlendirilmesi......................................... 14 izelge 3.2 eitli malzemelerin dikey anizotropi parametreleri. ...................................... 30 izelge 4.1 L9 Ortogonal dizi. ............................................................................................ 39 izelge 4.2 Yaygn Taguchi dizileri.................................................................................... 40 izelge 4.3 Alminyum sac metalin kimyasal zellikleri................................................... 41 izelge 4.4 AA 5754 malzeme mekanik zellikleri............................................................ 41 izelge 4.5 Parametreler ve seviyeleri. ............................................................................... 42 izelge 4.6 Zafir kaplama zellikleri .................................................................................. 44 izelge 4.7 TiN kaplama zellikleri.................................................................................... 45 izelge 4.8 CrN kaplama zellikleri ................................................................................... 46 izelge 4.9 Gres yann tipik fiziksel zellikleri ............................................................... 46 izelge 4.10 Taguchi yntemine gre deney parametrelerinin belirlenmesi. ..................... 47 izelge 5.1 Dikdrtgen para tm deneylerin duvar kalnlklar okuma deerleri. ............ 56 izelge 5.2 Dikdrtgen parann ekillenmesine etki eden parametrelerin yzdeleri. ....... 60 izelge 5.3 Dikdrtgen para iin optimum parametreler. ................................................. 61 izelge 5.4 Fotoraf makinesi tm deneylerin kalnlk lmleri. ..................................... 65 izelge 5.5 Fotoraf makinesi kapa sekilenmesine etki eden parametre yzdeleri ......... 66 izelge 5.6 Fotoraf makinesi kapa iin ideal parametreler ............................................ 66 izelge 5.7 Dikdrtgen para dorulama deneyleri lmleri............................................ 72 izelge 5.8 Fotoraf makinesi kapa dorulama deneyleri lmleri............................... 74

xix

xx

S MGELER VE KISALTMALAR D Z N 3B AA AD7 A BD BSD DD7 FD7 FEA : Boyutlu : Alminyum alam : 7 no lu Deneyin Simlasyonu : Artl ekillendirme : Bilgisayar Destekli malat : Bilgisayarl Saysal Denetim : Dikdrtgen para 7 nolu deney : Fotoraf makinesi kapa 7 nolu deneyi : Sonlu Elemanlar Analizi

BDT : Bilgisayar Destekli Tasarm

FEM : Finite Element Methot (Sonlu elemenlar Yntemi) FEM : Sonlu Elemanlar Metodu FLD ISF SD : Forming Limit Diagram (ekillendirme Snr Diyagram) : Incremental Sheet Forming (Artl Sacmetal ekillendirme) : ekillendirme Snr Diyagram

xxi

xxii

BLM 1 GR Yllardan beri sa metal paralar kalplar ile retilirler. zellikle retim hacmi byk olduunda rn bana den maliyet azalacandan bu yntemler olduka elverilidir. Son zamanlarda mterilerin artan zel ve az saydaki taleplerini daha ucuza mal edebilmek iin yeni retim teknikleri zerinde allmaktadr. Bu tekniklerin banda Artl ekillendirme (A) gelmektedir. Artl ekillendirme az miktarda retim saysna imkn vermesi ve az sayda retim iin yeni makineler alma zorunluluunu ortadan kaldrmasyla n plana kar. Bu aratrmann temel oda genel amal Bilgisayarl Saysal Denetim (BSD) makinelerini artl ekillendirme iin kullanma gibi byk bir avantaja evirmektir. Artl ekillendirme iin bir BSD dik ileme merkezi, bir kalp, yaplacak eklin negatif (Boss) yada pozitif (Cavity) ablonu, btn ekillendirme sreci boyunca levhay doru pozisyonda tutmak iin bir levha tutucu ve levhay ekillendirmek iin i miline taklm uygun bir zmba (susta) yeterlidir. Levhann altndaki kalbn varl para geometrisi ve boyutsal dayanklln baarsn salamak iin ok nemlidir, dahas kullanlacak metal kalp iin pahal bir materyal kullanmak gerekli deildir (rnein zellikle dayankl elik), BSD makinesinde artml levha ekillendirme uygun kalp malzemeleri unlar olabilir: elikler, polimerik malzemeler, termoset reineler, sert aalar vb malzemeler olabilir (Ceretti et al., 2004). Artl ekillendirme ncesinde analiz programlar kullanlarak ekillendirme ncesi olas hatalarn nne geilebilir. Bylece zamandan, iilikten vb etkenlerden tasarruf salanr. Bu tez alt blmden olumaktadr. kinci blmde sac metal ekillendirme tekniklerinden bahsedilmitir. nc blmde artl ekillendirme konusunda literatr aratrmas yaplmtr. Drdnc blmde deneyin Taguchi yntemi ile ilgili bilgiler ve bu bilgiler nda deneyin modellenmesi deney parametrelerinin belirlenmesinden bahsedilmitir. Beinci blmde teorik ve deneysel almalar yaplarak karlatrmalar yaplm ve

gerekli deerlendirmelerde bulunulmutur. Altnc blmde ise elde edilen sonular, karlalan olumsuzluklar ve ileriye dnk yaplmas nerilen almalar verilmitir.

BLM 2 L TERATR ARATIRMASI Park ve Kim (2003), Artl ekillendirme ynteminde pozitif ve negatif ekillendirme deneyleri yaparak bu yntemleri kyaslamlardr. Bu deneylerde 0,3 mm kalnlnda Alminyum kullanmlardr. Parametre olarak 0,2 dikey ilerleme, 1 mm yatay ilerleme ve 25 mm/s takm ilerlemesi kabul edilmitir. Deneyler, simlasyon programlarnda simlasyonu yaplarak gerek deney sonularyla kyaslama yapmlardr. Negatif ekillendirmede kenar ve kelerde yrtlmalarn olutuunu ve gerilme dalmlarndan dolay da pozitif ekillendirmenin daha iyi olduunu, ancak keskin kenar ve keler olmad zaman negatif ekillendirmenin iyi olabileceini ortaya koymulardr. Kim ve Park (2002), 0,3 mm kalnlnda Alminyum malzeme kullanarak takm tipi, takm boyutu, ilerleme oran, takm ve sac metal yzeyi arasndaki srtnme gibi parametrelerin artl ekillendirme zerindeki etkilerini aratrmlardr. Bunun iin deneyde ap 5 mm, 10 mm ve 15 mm bilyeli takmlar ve yarm kre bal takmlar kullanarak yal ve yasz olmak zere iki tip deney yapmlar. Deney sonucunda bilyeli takmn yarm kre takmdan daha etkili olduunu, bilyeli takmlardan ise ap 10 mm lik takmn daha etkili olduu sonucuna varmlardr. Kopac ve Kampus (2005), ilk olarak basit takmlar ile basit ekilleri desteksiz olarak ekillendirmilerdir. Daha sonra olay biraz daha gelitirip basit formlu ekillendirmeler yapmlardr. Bu testlerde nce takmlarn ular yuvarlatlarak kullanmlardr. Daha sonra sertletirilmi elikten bilyeler kullanmlardr. Yalayc olarak lityum gres kullanmlardr. Bu bilyeler standart deildirler. stenen derinlikte ekil oluturmak iin eklin duvarlarnn farkl alarda deneyerek (ekil 2.1) karlatrma yapmlardr. stenen ekillendirme derinliine ulamak iin en ideal ekil duvarlarnn 45 olmas gerektiini savunmulardr. Buna paralel olarak su jeti ile ekillendirme testleri yapmlardr.

ekil 2.1 ekillendirme derinlii ve alar (Kopac and Kampus, 2005). Dai et al. (2000), artl ekillendirme ileminde ideal bir ekil elde etmek iin ekillendirmeye balama yerinin optimizasyonu konusunda almalar yapmtr. Farkl ekillendirme yerlerinin seilmesi ile sac para zerinde farl gerilme dalmlar olutuunu ortaya koymulardr. Ceretti et al. (2004), farkl (Cu DHP ve AISI 304) malzemeler, farkl sac kalnlklar ve teflon kaplanm kresel bal takm kullanlarak eitli testler yapmlardr. Testlerde ideal ekli oluturabilmek iin sac malzemenin kalnlklar ve destek kalp deitirilerek ve de sac malzeme tavlanarak sacn ekillendirme zellii artrlmak suretiyle ideal ekli elde etmilerdir. Zmba yk uygulayp malzemeyi ekillendirirken gvenli bir ilem gerekletirmek iin maksimum yk deerini FEM simlasyonu kullanarak belirlemilerdir. Zmba ba apnn ekillendirilecek geometriyi etkilediini ve retilecek paraya gre farkl konfigrasyonlarn kullanlmas gerektiini belirtmiler. Ambrogio et al. (2005), alternatif alminyum alamlarndan 1 mm kalnlnda sac, 0,5 mm dikey ilerleme, 11 mm zmba ap ve 1000 mm/dakika zmba ilerlemesi kullanlarak ekil 2.2 de grlen medikal rn retmilerdir. Tersine mhendislik kullanlarak ksa zamanda esnek ve ilgin rnleri retmeyi amalamlardr. Yaar et al. (2007), ok noktal derin ekillendirme yntemi ile yaptklar ekillendirme ilemini teorik ve nmerik olarak kyaslamlardr. ok noktal derin ekillendirme ileminde zmba aplarnn kltlmesi ve saylarnn artmas ile daha iyi bir ekillendirmenin olabilecei kanaatine varmlardr.

ekil 2.2 Ayak bileklii (Ambregio et al., 2005a). Iseki, (2001), Artl ekillendirmede 0,3 mm kalnlnda tavlanm alminyum kullanarak bilye radys, kalp radys, kalp boluu, stess-strain erilerinin, ekil zerindeki etkilerini aratrmlardr. Pohlak et al. (2004), ANSYS programn kullanarak artl ekillendirme yntemi ile retilecek paralarn pozitif ve negatif simlasyonlar konusunda almalar yapmlardr. Yaplan almalarda zm sresini azaltan ve artran etkenler zerinde durmulardr. Ambregio et al. (2005b), 1 mm kalnlnda AL1050-O malzeme kullanarak tepesi kesilmi koni ve piramit olmak zere iki farkl ekillendirme yapm ve para duvar kalnlklarn lerek analiz programlarndaki elde ettikleri deerler ile karlatrmlardr. Pohlak, (2007), Baz modeller zerinde teorik ve saysal analizler yapmtr. Yapt analizlerde farl duvar alar kullanmtr. Deney sonularn yapt saysal analizler ile kyaslamtr. almalarnda artl ekillendirme kusurlarndan malzemenin geri yaylanmas, sac malzemenin takm ile destek paras arasnda ezilmesinin nlenmesini aratrmlardr. Lamminen et al. (2005), endstriyel robotlar kullanarak artl ekillendirme yapmlardr. Yaptklar almalarda farkl malzemeler ve farkl duvar alar karlatrmlardr. Rauch et al. (2008), artl ekillendirme ileminde sac malzemenin takm ile destek paras arasnda ezilmesini nlemek iin akll BD sistemlerini kullanmlardr. nceden tahmin 5

edilen kuvvetler sisteme girilerek sistem kuvveti at taktide takm yolu yenilenerek sacn ezilmesi nlenmi olur. Bylece istenilen derinlikte paralar elde edilebilmektedir.

BLM 3 SA METAL EK LLEND RME

3.1

EK LLEND RME YNTEMLER

Gnmzde seri retim ok nemli hale gelmitir. Tek tek para yaparak rekabet etme olana kalmamtr. Bu nedenle gnmzde pek ok seri retim yntemleri gelitirilmitir. Bu yntemlerden biri ve en nemlisi kalpta retimdir. Tala kaldrmadan kesme, bkme, ekme, ekillendirme suretiyle sac paralarn yapm en ekonomik yoldur (Yelbey, 2003). htiya duyduunuz saat, bilgisayar faresi, bardak, cep telefonu, otomobil paralar vb. birok rnlerin birer birer retilip sata sunulmas bizim o rne imdi dediimizden daha fazla denek ayrmamz demektir. te kalp; bu retimin saysn arttrp, i gcn ve i zamann azaltr (URL-1). Gnlk hayatmza giren bu paralarn retiminde; zaman, kalite, l taml, malzeme tasarrufu ve zdelik salayan, ayrca iilik giderlerini asgari dzeye indiren kalplktr. Kalpln avantaj ve dezavantajlar aadaki gibidir. Avantajlar; a) c) e) f) Seri retimi artrr. Kalplanacak paralar iin retim kolayl salar. Deiik yntemlerle retilemeyen ok kk paralarn retimine kolaylk salar. Biim ve boyutlar deiik (simetrik olmayan) paralarn retimi ekonomiktir.

b) retilen paralar l taml ierisinde zdetir. d) Kullanma yerlerine gre kalplanan paralarn yeniden ilenmesine gerek yoktur.

Dezavantajlar; a) c) retimi yaplacak kalbn maliyeti yksektir. Genellikle kalplarla retilen paralarn kontrol ve retimin kontrol zordur. deildir. e) Baz hallerde bozulan kalbn bakm ve onarm zordur (Erikin ve Uzun, 2002).

b) Kalbn yapmnda kullanlan takm tezghlar ve avadanlklar pahaldr. d) Her konuda bilgi sahibi olan iyi bir kalpnn ksa zamanda yetitirilmesi kolay

3.1.1

Bkerek ekillendirme

Bkerek ekillendirmede i paras eme kuvvetleri vastasyla plastik olarak eklini deitirir. Bu yntem, saclar, borular, telleri, profilleri ve ubuk malzemeleri ekillendirmek iin uygulanr. Bkme ilemi esnasnda i parasnn d yzey lifleri uzar, buna karlk i yzey lifleri ksalr (ekil 3.1). kisinin arasnda bulunan bir lif gerilmesiz kalr ve boyu eme ilemi esnasnda deimez (Kulaksz vd., 1995).

ekil 3.1 Bkerek ekillendirme (Marciniak et al., 2002).

3.1.2

Derin ekme ile ekillendirme

Derin ekme ynteminde daha nce kesilmi olan bir sac paras, sac kalnlnda tasarlanan bir deiiklik yaplmadan bir veya ok kademeli ekme ilemleri halinde ukur bir gvde oluturulur (ekil 3.2). Kalplama kuvvetinin etkisi altnda i paras plastik

olarak ekil deitirir ve ekme kenarlar ekme ynnde akar. Bu esnada malzemede, ekme ynnde uzayan ve buna dik ynde oalan basn kuvvetleri meydana gelir. Derin ekme ilemi esnasnda uygun yalama maddeleri kullanmak suretiyle sac ve kalp arasndaki srtnme azaltlr. ekme kenarlarndaki anma drlr ve malzemelerin zorlanmas azaltlr (Kulaksz vd., 1995). .

ekil 3.2 Derin ekme ilemi (Marciniak et al., 2002).

3.1.3

Svama Kalplama le ekillendirme

Svama metodunda daha nce kesilmi olan bir sac malzeme bir svama kalbnn zerine bastrlr; bu esnada i paras ve svama kalb dner. Sac malzemede bir buruma meydana gelmesinden saknmak iin bir kar tutucu para ile srt tarafndan desteklenir ( ekil 3.3). Basit svama ilemleri genellikle torna tezghlarnda yaplmaktadr (Kulaksz vd., 1995).

1.Mil 2.Svama silindiri 3. Kopyalama yrngesi 4. Svama ablonu 5. Pim a) Svama adm

ekil 3.3 Svama ilemi ve tertibat (Marciniak et al., 2002).

3.1.4

iirme Yntemiyle ekillendirme

Daha nce ekme kalplaryla retilmi silindirik kap eklindeki paralar, iirme kalplar yardmyla istenilen ekilde biimlendirilir. iirme kalplama ilemiyle retilecek para, nce ekme ve svama kalplaryla n biimlendirmeye tabi tutulur. Daha sonra iirme kalplaryla paraya son ekil verilir (Erikin ve Uzun, 2002).

3.1.5

ok Noktal Derin ekme Yntemiyle ekillendirme

Sac metallerden boyutlu karmak paralarn en az malzeme kullanlarak derin ekme yntemiyle imalat daima etkili bir retim yntemi olarak kullanlmaktadr. Bu geleneksel yntemde, zmba ve kalp tek paral olarak yaplr ve sac malzeme kalp boluunda ekillendirilir. Bazen bir parann retimi birden fazla kalp setini gerektirdiinden kalp maliyeti, dolaysyla para maliyeti artar. ok noktal derin ekme ynteminde ise zmba ve kalp ok saydaki zmbalardan meydana gelir. Sadece zmba ok noktal yaplabilecei gibi ayn zamanda kalp da ayn sistemle retilebilir ve her bir zmbann hareketi bilgisayarl kontrol sistemleri ile ayr ayr kontrol edilebilir. Bu sistemde, zmbalar ne

10

kadar kk apl ve aralarndaki mesafe ne kadar az olursa, ekillendirilen yzey de o kadar kusursuz olur. Ayrca, bu sistemde ksmi ekillendirme teknii uygulanarak byk paralar kk preslerle ve kalplarla kolayca ekillendirilebilir. Deiken ekilli zmba ve kalp retimi kalp maliyetlerinin azaltlmas, her bir zmba hareketinin ayr ayr kontrol edilebilmesi ve zmbalarn daha kolayca deitirilebilmesi asndan daima cazip bir retim yntemi olmutur (Korkmaz ve Gavas, 2005).

ekil 3.4 ok noktal derin ekme numunesi (Korkmaz ve Gavas, 2005).

3.2

ARTILI EK LLEND RME

Basit ekilli takmlar kullanlarak; takmn sac metali ardk bir ekilde zorlayarak ksmi deformasyon oluturmasna Artl ekillendirme (Incremental Forming) denir (Kim and Park, 2002). Sa metal paralar genellikle paralarn ekline ve boyutlarna bal olarak kalplar ile retilirler. Bu geleneksel yntem byk hacimlerdeki retimler iin elverilidir. nk kalp maliyeti rnlerin saylarna blnr. Ancak son zamanlarda mterilerin az sayda ki taleplerini karlamak ve bunlar ucuza mal etmek iin yeni retim yntemleri gelitirilmeye balamtr. Bu yntemlerin banda artl ekillendirme gelir (Kim and Park, 2002). Artl ekillendirme ileminde negatif ve pozitif ekillendirme olmak zere iki ana kategoriye ayrlmaktadr (ekil 3.5) (Tuomi and Lamminen, 2004).

11

Negatif ekillendirme ynteminin dezavantaj kenar ve kelerde kolaylkla atlaklarn olumasdr (Kim and Park, 2002). Keskin kenar ve keler olmad takdirde uygulanmas kolaydr.

a)

b)

ekil 3.5 a) Negatif b) Pozitif ekillendirme (Pohlak et al., 2007). Artl ekillendirme avantajlar; a) b) c) d) e) f) g) Kalplarn basitletirilmesiyle ekillendirme maliyeti azaltlmtr. Prototipleme ile daha hzl ve ucuz olabilir. Dijital BDT data paralarn kolay modifikasyonuna izin vermektedir. lemler 3eksen BSD makineler zerinde yaplabilmektedir. lemler sessiz, gvenli ve az yer gerektirir. lemlerin her adm kontrol edilebilir. Karmak biimli paralar ekillendirilebilir (URL-2).

3.2.1

Derin ekme ile Artl ekillendirmenin Karlatrlmas

ekil 3.6 de grld gibi derin ekme ile artl ekillendirme kyaslandnda artl ekillendirmenin derin ekme ilemine gre; zaman, iilik, malzeme tasarrufu, enerji tasarrufu ynnden daha avantajl olduu grlmektedir.

12

ekil 3.6 Derin ekme ile artl ekillendirmenin ilem basamaklarnn karlatrlmas (Tuomi and Lamminen, 2004). Artl ekillendirme retim ilemleri geleneksel retim yntemlerinin ilemlerinden daha ksadr. retim yolu dorudan 3B BDT dosyalarndan kartlr ve sk sk takmlara ihtiya duyulmaz. Eer destek parasna ihtiya duyulursa 3B BDT dosyasndan destek takm iin takm yolu retilerek para retimi gerekletirilir. Baz durumlarda destek paralarna ihtiya duyulmaz ve ilemler ok ksadr. Ayn zamanda para zerinde deiiklik yaplmas istenildii takdirde gerekli deiiklikler yaplarak para retimi yaplabilir ancak dier retim yntemlerinde bu ilem ok maliyetli olmaktadr (Tuomi and Lamminen, 2004). ekil 3.7 te ise derin ekme ile arl ekillendirmenin az saydaki para retimi durumunda ve byk hacimlerdeki paralarn retiminde maliyet olarak karlatrlmas grlmektedir.

13

izelge 3.1 Artl ekillendirmenin evresel deerlendirilmesi (Jackson, 2005) Enerji Tasarrufu Kalp gereklilii Yerlemi retim Nakliyenin azaltlmas Tekrar ileme yerine yeni i Daha dk ekillendirme gc Daha kk makineler Malzeme Tasarrufu

ekil 3.7 Artl ekillendirme ve derin ekmede para bana maliyet hesab (Tuomi and Lamminen 2004). Artl ekillendirmede retilecek basit paralar iin ekil 3.8 de grld gibi basit klavuz kalplar kullanlaca gibi eklin destek kalb da kullanlabilir. Ancak klavuz kalp iyi hazrlanmad takdirde sorunlarla karlalabilir. Hazrlanan kalplar ileme zamanndan ve maliyetten tasarrufta bulunmak iin polyamid vb. malzemelerden retilebilir.

14

ekil 3.8 Takm ve destek paras (Jackson, 2005).

3.3

EK LLEND R LEB L RL K

ekillendirilebilirlik teknik olarak sacn hasara uramadan istenilen ekli alabilmesi yetenei olarak tanmlanabilir. Ancak bu tanm tek bana ekillendirilebilirlii tanmlamakta eksik olabilir. Sz konusu malzemenin ekillendirilmesi ilemlerinin de gerek teknolojik gerekse de maliyetler bakmndan en uygun deer seviyede olmas gerekir. Metal saclarn ekillendirilebilirliklerini saptamak amacyla Erichsen, Hidrolik Bulge ve Genileme-ekme deneyleri uygulanmaktadr (Anon).

3.3.1

Erichsen Deneyi

Erichsen deneyi matris ile ember arasna rijit olarak yerletirilmi sacn belli bir stampa kuvvetiyle sata atlama oluuncaya kadar sktrma prensibine dayanr. Bu testteki en karakteristik parametre atlamann ilk olutuu stampa derinliidir. Erichsen deneyine ait sacn kalnlna ve malzeme cinsine bal olarak uygulanacak stampa kertme derinlikleri standartlar halinde belirtilmitir. Genellikle boyutlar 20 mm apnda elik bilye ve uygulama yk olarak da 1000 kgf lk sktrma yk alnr.

15

ekil 3.9 Erichsen deneyi ekipmanlar (genilik 90 mm (3,5 in), kalnlk 0,8-2 mm (0,08-0,8 in) boyutlarndaki numuneler iin uygulanabilir) (Anon). Bu yntemde stampann saca demesi ile oluan kertme sonucundaki tek eksenli gerilme durumunda llen kme miktar sz konusu sacn ekillendirilebilirlii hakknda bilgi verir. Pekleme steli n ile stampann sac kertme derinlii arasnda bir iliki vardr. Ancak, stampann sac kertme miktar ile derin ekme ilemindeki snr ekme oran max arasnda bir iliki yoktur. Bu ilemde kertme derinliini byk oranda etkileyen sac kalnlnda bir azalma gzlenir. Bu nedenle ilem srasnda yalamada oluan bir deiim ve sac kalnlnda olmas olas kalnlk farkllklar testin sonularnn hatal olmasna neden olur (Anon).

3.3.2

Hidrolik Bulge Testi

Bu test aynen Erichsen testi gibi metal saclarn gerilerek ve uzatlarak ekillendirilmesi ilemleri iin saclarn ekillendirilebilirlikleri hakkna bilgi edinmek iin uygulanr (ekil 3.10). Rijit bir biimde sabitlenmi saca, sac yzeyinde atlama grlene kadar hidrolik ya basnc yklenir. Bu testin sonular test srasnda srtnmenin olmamasndan dolay dorudan ekillendirme ilemlerinde kullanlamaz. Ancak kuvvet tarafndan alma ortam snrlandrlm derin ekme ileminde saclarn ekillendirilebilirlikleri Hidrolik Bulge testi ile yorumlanabilir. Hidrolik-Bulge testi daha ok saclarn eri blgelerindeki malzeme aknn belirlenmesinde kullanlr (Anon).

16

ekil 3.10 Hidrolik-Bulge ekipmanlar (Anon). P: Hidrolik basn h1: Bulge ykseklii s1: ekilecek sac kalnl r0: Gsterge dairesinin ilk ap r1: Gsterge dairesinin son ap s0: Sacn ilk kalnl

17

3.3.3

Genileme ekme Testi

Bu yntemde merkezinde bir delik bulunan metal sacn matris ile ember arasna rijit ekilde sabitlenip silindirik bir stampa ile ekilmesi prensibine dayanr (ekil 3.11). Sacn ortasnda bulunan delik test srasnda geniler. Sacn deformasyon snr aldktan sonra merkezde bulunan deliin d kelerinde atlamalar gzlemlenir. dm/d0 genileme oran atlama oluumu durumunun limit faktrdr.

ekil 3.11 Genileme ekme testinin yapl (parantez iindeki boyutlar in cinsindendir) (Anon). Bu oranda dm= (dmax+dmin) / 2 d0= deliin ilk ap, dm= deformasyon sonras deliin ortalama ap, dmax= deformasyon sonras deliin maximum ap, dmin= deformasyon sonras deliin minimum ap (3.1)

18

Bu test yntemi gerilmelerin dalm bakmndan benzerlik gsteren durumlar iin kullanlr. rnein flan ekme ilemleri veya otomobil paneli ekme ilemleri gibi.

3.3.4

ekillendirme Snr Diyagram

Geni ve karmak ekilli niform olmayan salarn ekillendirilme ilemleri sa yzeyine eitli a ekilleri izilerek ve bu ekillerin deerlendirilmesi ile analiz edilebilir. Bylece sa yzeyindeki gerilmelerin dalm, deeri ve ynleri belirlenebilir. Ayrca buradan elde edilen sonularla ekme ileminde kullanlan kabarcklarn tasarm, yalama ve ekillendirme ilem sras gibi konularda yol gsterici bilgiler edinilebilir. Yaplan bu tr analizler ile ekillendirme srasnda ortaya kmas olas sorunlar nceden grlr ve buna gre takm tasarm yaplarak retim srasnda retimi durduracak dzeyde byk sorunlarla karlamann nne geilir. Bunlara ek olarak uygun sa seimine, retimin kontrolnn kolay olmasna, retim srasnda yalama ve kalp takmlarnda olan deiimler karnda nasl bir yol izlenmesinin karar verilmesine yardmc olur. Sa zerine izilen a sistemleri genellikle dairelerden olumaktadr. Daire olarak izmenin avantaj, meydan gelen gerilmeler karsnda dairelerin elips halini almas ve buna bal olarak ortaya kan eksenlerin gerilmelerin ynlerini temsil etmeleridir. Yalnz bu durum deformasyon srasnda gerilmelerin ynnn deimemesi halinde geerlidir. Eer bu durum salanmazsa daireler dzensiz ekiller halini alacaktr. Eer elde edilen elipslerin yzey alanlar deformasyon ncesi izilen dairenin yzey alan ile ayn ise bu bize deformasyon srasnda sacn kalnlnda herhangi bir deiimin olmadn gsterir. Daireler ile elde edilen desenler sacn ift eksenli gerilme durumlarnda deformasyon iin uygun olup olmad konusunda da bilgiler verir. Eer ekilmi parann kritik blgelerinde llen gerilme deerleri, deneylerde llen gerilmeler ile karlatrlrsa sa parann ekillendirme srasnda atlamaya olan eilimi yaklak olarak belirlenebilir. Sac yzeyine ilenmi olan desenler, ykleminin cinsine gre farkl ekilde deforme olurlar. Bu durumda dairelerin deformasyonu ile gerilmenin cinsi arasnda bir iliki vardr (Kalpakjian, 1991).

19

ekil 3.12 de yaplan deneyler ile sata yrtlma olmadan en byk gerilmelerin (elipsin asal ekseni ile uyumlu) ve en kk gerilmelerin (elipsin yardmc ekseni ile uyumlu) kombinasyonlarnn belirlenmesi mmkndr. Elde edilen bu deerler ekillendirme snr diyagram denen diyagramlara tanr. ekil 3.13 de bu diyagramlar ile belli bir sata ilk boyun oluma blgeleri ve atlama blgelerinin belirlenmesinde kullanlr. Diyagram kritik blgeleri belirtir. Diyagramda uygun ve hatal olmak zere iki blm vardr. Bu iki blm arasndaki blge ekillendirme bakmndan kritik blgedir. Uygun ve hatal blgelerin snrndaki ara kritik blge belirsizlik blgesidir.

ekil 3.12 Sac zerine izilen dairesel desenlerin genlemeleri (apan, 2003). ekillendirme snr diyagramlar sacn farkl blgelerinde testler yaplmas ile elde edilebilir. ekillendirmede eit olmayan iki eksenli gerilme durumu oluturmak amacyla, deiik ende sa rnekleri kullanlr. Kare bir sacn iirilmesinde eit iki eksenli gerilme sz konusu iken kk enli bir rnekte genleme tek eksenli hale yakndr. Gerilmelerdeki deiim parann eninde olan deime olarak karmza kar. Belirli bir malzemeden deiik enli bir seri sa rnein yrtlana kadar iirilmesinden sonra incelir ve yrtlma olan blgelerde dairelerdeki ekil deitirme hesaplanarak ekillendirme snr diyagram izilir.

20

ekil 3.13 ekillendirme snr diyagram (Anon). ekillendirme snr diyagram izilen dairelerin apndan, pekleme stelinden, ekil deitirme hz duyarllndan, sacn haddeleme dorultusundan, yalayclardan ve sa kalnlndan etkilenir. Sa kalnlnn artmas malzemenin ekillendirme snr diyagramnn ykselmesine neden olur. Bunun anlam sac kalnl arttka ekillendirilebilirliinin iyilemesidir. yi bir yalama ise ekil deiiminin daha niform olmasn salar. Malzemenin entik hassasiyetine bal olarak, sataki yzey kusurlar ekillendirilebilme kabiliyetini drerek erken yrtlmaya neden olurlar. Etkin bir yalamann yapld sata ekillendirme ilemlerinde srtnme katsays souk ekil vermede 0,05-0,1 scak ekil vermede ise 0,1-0,2 arasndadr. Diyagramda eri ne kadar yksekse malzemenin ekillendirilebilirlii o kadar iyi demektir. ekil 3.14 (a) da grld gibi ekillendirme snr erisi sa zerine izilen dairelerin aplarnn artmasna bal olarak daha dk deerlere doru kayar. Yani daha dar daire aplar ile daha hassas sonular elde edilir. Haddeleme dorultusunun etkisi ise dzlemsel anizotropi nedeniyle olmaktadr. Ancak ekil 3.15 (b) de RRSt 1403 (AISI 1006) eliine ait diyagramda grld gibi haddeleme dorultusunun etkisi azdr. Yalamann etkisi ise ekil 3.15 (a) grld gibi ekillendirme snr erisinin daha yksek deere kaymas eklindedir.

21

ekil 3.14 Desen aplarnn (a) ve dzlemsel anizotropinin (b) ekillendirme diyagramna etkileri (Anon).

ekil 3.15 Yalamann (a) ve sac kalnlnn (b) ekillendirme snr diyagram Malzeme RRSt 1403 (AISI 1006); Sac Kalnl 0,92 mm (0,036 in) (Anon).

22

ekillendirme snr diyagramnn elde edilmesi amacyla sa rnek zerine izilmi olan dairelerdeki ekil deiimi u ekilde incelenir. ekil 3.16 ve ekil 3.17 den de grlebilecei gibi, ekillendirmeden sonra daireler elipse dnmektedir. Bir elipsin byk (asal) ekseni d1, kk ekseni d2 ve ekil deiiminden nce daire ap d0 ise e1= (d1-d0)/d0 e2=(d2-d0)/d0 veya 1=ln(d1/d0) 2= ln(d2/d0) (3.4) (3.5) (3.2) (3.3)

ekil deiiminin bykl nedeniyle 1 ve 2 deerlerinin kullanlmasnn daha uygun olmas gerekirken birok aratrmac ekillendirme snr diyagramnn iziminde belirli bir neden olmadan e1 ve e2 deerlerini tercih etmektedir. e1 (veya 1) daima pozitiftir, e2 (veya 2) ise pozitif veya negatif olabilir (apan,2003).

ekil 3.16 Sac yzeyinde izilmi olan dairelerde ekil deiimi (apan, 2003).

23

ekil 3.16 da ki Siyah daireler yrtlm, beyaz daireler hasar olumam, siyah-beyaz daireler ise yrtlma blgelerine ait dairelerdir. Ayrca ekil 3.17 den de grlecei zere belirli bir Ie2I deeri iin e2 nin negatif olmas halinde (rnein -%20), pozitif olmasna kyasla (rnein +%20) e1 deeri daha byktr. Dier bir deyile, bir ekillendirme ileminde e2 nin negatif olmas sacn ekillendirile birliini iyiletirmektir ve dolaysyla istenen bir durumdur (apan, 2003).

ekil 3.17 eitli sac malzemelerinin ekillendirme snr diyagramlar (Kalpakjian, 1991). e1 daima pozitiftir; e2 ise pozitif veya negatif olabilir (solda), elips alan balangtaki daire alanndan byk olduu takdirde, hacim sabitlii nedeniyle, sac kalnl balang deerine kyasla daha dktr. Bir ekillendirme snr diyagramnda, erinin stnde kalan ksm yrtlma blgesi altnda kalan blge ise emniyetli blgedir (apan, 2003). 24

3.4

EK LLEND R LEB RL E ETK YEN FAKTRLER

3.4.1

Uzama

ekme deneyinde, deney paras, en byk yke kadar tm l boyunda niform olarak ekil deitirir. ekme kuvvetinin en byk deerini almasyla yerel kesit daralmas (bzlme) balad iin uzama da niform olmaktan kar. Salarn ekillendirilmesinde malzemenin niform uzama yzdesinin yksek olmas istenir. Gerek gerilme-gerek ekil deitirme davran = K n (3.6) ile gsterilebilen bir malzemenin ekme deneyinde maksimum ykte = n olduundan plastik ekil verilecek bir san pekleme stelinin yksek olmasnda fayda vardr. Salarn ekme deneyinde, bzlme ekme dorultusu ile as yaparak oluur. zotrop malzeme iin, 1= 3= -1/2 yaklak olarak 550 bulunur. (3.7) ve Poisson orannn plastik alanda 0,5 olduu gz nne alnarak Mohr dairesinden as

ekil 3.18 Saclarn ekme deneyinde bzlme (apan, 2003).

25

ekme deneyinde kopma uzamas niform uzama ile bzlme uzamasnn toplamdr. niform uzamaya malzemenin pekleme steli n, bzlme uzamasna ise ekil deitirme duyarll steli m etki eder. Yksek m deeri krlmadan nce oluan bzlme uzamasnn byk olmasn salar. Dolaysyla n ve m deerleri arttka toplam uzamada artar. Bu nedenden dolay n ve m deeri yksek olan salar ekillendirmeye en uygun salardr (Kalpakjian, 1991).

3.4.2

Akma Uzamas

Belirgin akma gsteren malzemelerde, gerilme st akma snrndan alt akma snrna dtkten sonra, alt akma snr boyunca gerilme yeniden ykselmeye balayana kadar uzamaya akma uzamas denir. st akma snrnda, gerilme ylmas olan bir noktada, malzeme plastik ekil deiimine uram bir bant oluur (ekil 3.19). Gzle grlebilen bu bandn olumasyla birlikte gerilme alt akma snrna der ve akma uzamas boyunca bant deney ubuu zerinde yaylr. ounlukla, eitli noktalarda gerilme ylmas olduu iin oluan bant says da birden fazla olur. Genel olarak ekme dorultusu ile yaklak 450 a yapan bu bantlara Lders-Hartmann bantlar denir. Lders-Hartmann bantlar rnn yzey grnmn bozduklar iin malzemenin belirgin akma gstermesi nlenmeli veya akma uzamas kltlmelidir. Bu amala sa souk haddelenerek kalnl ok az (% 0,5...1,5) drlr. Bu ileme temper haddelemesi denir.

ekil 3.19 Akma uzamas ve Lders-Hartmann bantlar (Kalpakjian, 1991).

26

Temper haddesinden sonra salar ekil deiimi yalanmasna uramadan imalata alnmaldr. Aksi halde, depolamada belirli bir sre (kaynar elik iin 1-3 hafta) alrsa belirgin akma ve dolaysyla Lders-Hartmann bantlar yeniden grlr.

3.4.3

Anizotropi Faktr

ok kristalli metalik malzemelerin anizotropi olmalar malzemenin anizotropik olan kristal yapsndan kaynaklanmaktadr. Tercihli ynelmenin yol at ve kristalografik anizotropi ve bantl (lifli) yapnn oluturduu anizotropi olmak zere iki eit izotropi durumu vardr. ok kristalli malzemelerde, kristallerin veya tanelerin rastgele ynlenmeye kar olarak tercihli ynlenme durumu gsterdikleri durumda malzemenin yapsal anizotropisi sz konusu olur. Tercihli ynelme durumu metalik bir parann plastik alanda yklenmesi halinde, tanelerin kafes dorultularnn yklemeye bal olarak belirli ve ortak dorultuda dnmesidir. Bu durumda malzemede anizotropluk gzlemlenir. rnein haddelenmi elik satan farkl dorultularda alnan numunelerin enine dorultuda (haddeleme dorultusuna dik) akma snrnn boyuna dorultudaki (haddeleme dorultusu) akma snrndan daha yksek olduu saptanmtr. Bantl yapnn oluturduu anizotropi durumu ise malzemedeki segregasyonlu blgelerin ve ekil verilebilen kalntlarn uzamas, ekil verilemeyen kalntlarn da krlarak ekil verme dorultusunda sralanmas sonucu oluur. Bantl iyap, ekil deitirme dorultusuna dik dorultuda ok sk tekrarlanan sreksizliklerden dolay anizotroptur. ok kristalli malzemelerin yap dokusu sl ilem, dkm ve deformasyon durumlarnda meydan gelir. Bu durumda malzemenin mekanik zellikleri belli bir yne anizotropluk gsterir (Anon). Malzemelerde, retim srasnda anizotropi oluumu, bu malzemelerin daha sonraki kullanmlar bakmndan nemlidir. rnein souk haddelenmi salarda enine dorultudaki sneklik, boyuna dorultudakine (haddeleme dorultusu) kyasla dktr. Dolaysyla anizotrop bir sa kullanlarak yaplacak herhangi bir retimde, rnein bkmede, bu durum gz nne alnmal ve bkme kvrmnn haddeleme dorultusuna dik olmas salanmaldr (ekil 3.20). Aksi halde sac atlayacaktr (apan, 2003).

27

ekil 3.20 Bkme ve haddeleme dorultusu (apan, 2003). Metal saclarn plastik karakteristiklerinin anizotropi lm r deeri ile ifade edilir. Bu deer gerilme testlerinde olduu gibi en ve kalnlk boyunca olan deiim orandr.

r=

b ln (b0 / b ) (Dikey Anizotropi ) = (s0 / s ) s

s0: ilk kalnlk deeri

(3.8)

b0: ilk en deeri

b: numunenin gerilme altndaki herhangi bir anda llen en deeri s: numunenin gerilme altndaki herhangi bir anda llen kalnlk deeri r: deeri (normal anizotropi) genellikle sac dzleminde sabit deildir. Fakat haddeleme dorultusundan eitli alar dorultusunda farkllklar gsterir. Dzlemsel anizotropideki deiim r dir.

ekil 3.21 Anizotrop bir sacn, bkme kvrmnn haddeleme dorultusuna olmamas halinde
atlamas (apan, 2003).

28

atlan boyu haddeleme dorultusundadr. r deeri sac dzlemindeki farkl r deerlerinden hesaplanr. r deerini hesaplamak iin haddeleme dorultusuna 0, 45, 90 lik alarda eitli sac numunelere kesilir.

ekil 3.22 Haddeleme dorultusu ve farkl dorultudaki alnan numuneler ile anizotropi
faktrnn incelenmesi (Anon). X: haddeleme dorultusudur

r = 1/2 ( r0 + r 90 -2r45 ) (Dzlemsel Anizotropi)

Normal anizotropi deeri de farkl dorultuda kesilmi numunelerden hesaplanabilir. Buna gre;

(3.9)

r = 1/4 ( r0 + r 90 -2r45 ) (Ortalama Dikey Anizotropi)

(3.10)

r = 1 ise malzeme izotroptur. r 1 ise ve ayn zamanda bir plaka satan farkl dorultularda alnan ekme deneyi rnekleriyle yaplan deneylerde elde edilen r deerleri farkllk gstermiyorsa malzemede dikey anizotropi ve dzlemsel izotropi bulunduu sylenebilir.

29

r 1 ise ve ayn zamanda sa dzleminde dorultuya bal olarak deiiyorsa malzemede dikey ve dzlemsel anizotropi vardr (apan, 2003).

izelge 3.2 baz malzemelerin r deerleri verilmitir. izelge 3.2 eitli malzemelerin dikey anizotropi parametreleri (Kalpakjian, 1991).

Malzeme inko Scak Haddelenmi elik Souk Haddelenmi Kaynar elik Alminyum Bakr ve Pirin Titanyum

Dikey anizotropi parametresi 0,20 0,8....1,0 1,35....1,8 0,6....0,8 0,8....1,0 4....6

r normal anizotropi deeri sacn derin ekme ilemi srasnda davrann belirlemek iin kullanlabilir. Pekleme steline n ek olarak anizotropi faktr r (veya r ) snr ekme orann max da etkiler. r (veya r ) ve max deerleri arttka derin ekilen kabn dip noktasnn yrtlmas iin gereken kuvvet de artar ve toplam ekme kuvveti der. Anizotropinin metal sac ekillendirilmesinde en bilinen etkileri derin ekme ileminde kulak oluumu, sa cidar kalnlndaki deiimlerdir. Derin ekmeye en uygun sacn yksek r (veya r ) deeri, dk dzlemsel anizotropisi (r) olmaldr. Derin ekme ve gererek ekillendirme ilemleri kombine olarak uygulanacak saclarn hem normal anizotropi hem de pekleme stelleri yksek olmaldr. Derin ekme ve gererek

ekillendirme ilemlerinde rol oynayan ana faktrlere gre pekleme stelinin anizotropi
deerleri malzemenin ilemlerinde davranlarn belirlemede en byk neme sahiptir.

3.4.4

Tane Bykl

Salarda tane bykl malzemenin mekanik zelliklerine ve rn yzey grnmne etkileri bakmndan nem tar. Oda scaklnda tane bykl arttka akma snr, ekme dayanm ve sertlik der sneklik artar. ri taneli metal souk ekil deitirildii

30

zaman yzeyi portakal grnmnde przl olur. Bu nedenle iri taneli salar derin ekme, gererek ekillendirme bkme gibi ekillendirme ilemleri iin uygun deildir. Genel olarak plastik ekil verilecek salarda ASTM tane byklnn yedi veya malzemenin daha ince taneli olmas tercih edilir (Kalpakjian, 1991).

3.4.5

Kalnt Gerilmeler

Saclarn ekillendirilmeleri srasnda niform olmayan ekil deiimi nedeniyle rnde kalnt gerilmeler doar. Dengeleri bozulduunda kalnt gerilmeler parann arplmasna neden olur. Yzeydeki ekme kalnt gerilmeleri ise, giderilmedikleri takdirde, gerilmeli korozyon atlamasna neden olabilir (apan, 2003).

31

32

BLM 4 TAGUCH YNTEM LE DENEY MODELLEME

Deneysel tasarm rne etki eden faktrlerin en uygun derecelerini bulmak iin denemeler yapmay neren bir yntemdir. Tm faktrlerin olas etkilerinin hepsini ayn anda grmek ok byk saylarda deneme gerektirmektedir. Bu hem uzun hesaplama sreleri hem de byk maliyetler gerektirdiinden zor bir yntemdir. rnein dereceli drt faktrn tm etkilerini grebilmek iin tam faktriyel bir zmleme yapldnda gerekletirilecek deneme says 34=81 dir. Yine benzer ekilde 2 dereceli 7 faktr iin ayn zmleme yapldnda 27=128 deneme yapmak gerekmektedir. Grld gibi gerekli deneme saylar olduka fazladr. zellikle benzeim dnda fiziksel olarak gerekletirilmek zorunda olunan alanlarda bu nerdeyse olanaksz hale gelebilmektedir (Kurt ve nbilgin, 2006).

lem parametrelerinin optimizasyonu ve maliyeti artrmadan yksek kaliteye ulamak

Taguchi metodunda esas admdr. Taguchi metodunda elde edilen en uygun ilem parametreleri sayesinde kalite gelitirilebilir (Kartal ve Szz, 2005). Klasik yntem ile zellikle ilem parametre says arttnda ok sayda deney yapmak gerekmektedir. Taguchi metodu ile bu gibi durumlar optimum seviyeye getirilir (Kartal vd., 2006). Ksaca Taguchi ve gelitirdii fikirlerden bahsedecek olursak; Japonyada mhendislik eitimi gren Genichi Taguchi, kalite mhendislii kavramnn fikir babas olarak kabul edilir. Taguchinin bu alandaki fikirlerini ve katklarn u ekilde zetlemek mmkndr (Sakarya, 2005). a) rn kalitesinin nemli bir boyutu, o rnn kalitesizliinin toplumda yol aabilecei toplam kayp olarak ifade edilebilir.

33

b) Rekabeti bir ekonomide iletmenin varln srdrebilmesi iin kaliteyi srekli olarak gelitirmesi ve maliyetleri drmesi gereklidir. c) Srekli kalite gelitirme programlar, rnn performans karakteristiklerinin hedef deerlerden sapmalarnn kayda deer miktarda azaltlmasn iermelidir. d) rn performansnda ki deiim sonucunda ortaya kan ve mterilerin katland kayp, yaklak olarak, performans karakteristiinin hedef deerden sapmasnn karesi ile doru orantldr. e) f) g) rnn nihai kalite ve maliyeti, nemli oranda rnn ve imalat srecinin mhendislik tasarmlar tarafndan belirlenir. rn ve srecin performans varyans, rn ve sre parametrelerinin performans karakteristikleri zerindeki erisel etkileri giderilerek azaltlabilir. statistiksel olarak planlanm deneyler performans varyansn azaltan rn veya sre parametrelerinin belirlenmesinde kullanlabilir (Saat, 2000).

4.1

TAGUCH DENEY TASARIM YNTEM

Deneysel tasarm yntemi daha nce gelitirilmesine ramen, bu kavram rn performansndaki varsyansn azaltlmas iin ilk uygulayan kii Taguchi olmutur (Saat, 2000). Kalite mhendisliinde rn ve sre kalitesi iyiletirilmesi iin istatistiksel deney tasarm zerinde durulmaktadr. statistiksel deney tasarm, kalite gelitirme almalarnda kullanlan kontrol edilebilen ve kontrol edilemeyen faktrlerin deiik kombinasyonlar uygulanarak en iyi kalitede rn veya srecin elde edilmesini salar (Sakarya, 2005).

4.1.1

Taguchi Felsefesinin Ana lkeleri

Taguchi kaliteyi salamak iin retimden nce tasarm aamasnn dikkate alnmas gerektiini ileri srerek kalite dncesinde bir devrim yapmtr. Tasarm aamasnda kaliteyi gelitirmek iin uygulanan yntemlerden en nemli olan deneysel tasarm yntemidir (elikapa, 2002).

34

Kalite gelitirme almalarna kaliteden ziyade kalite kayplar asndan yaklaan Taguchiye gre kalitenin istenilen dzeyde olmamas durumunda urad kayp; bu kayba bal olarak mteri memnuniyetsizlii, tamir maliyetleri ve pazardaki imaj kayb olarak ortaya kmaktadr (elikapa, 2002). Taguchi kayplara neden olan faktrlerin kalite zerindeki olumsuz etkilerini azaltmak ve ortadan kaldrmak, bir baka deyile grbz tasarma ulamak iin deney tasarm uygulamasn nermitir. rndeki kalitenin artrlmas ve minimum maliyette deney planlanmasnn gerekletirilmesinde Taguchi deneysel tasarm yntemi kullanlmaktadr (elikapa, 2002).

4.1.2

Kontrol Edilebilen Faktrler

Tasarm faktrleri olarak bilinen kontrol edilebilen faktrlerin deerleri tasarm yada sre mhendisi tarafndan kolayca belirlenebilmektedir. Bu faktrler sinyal, varyans ve maliyet faktrleridir. Sinyal faktrleri (hedef kontrol faktrleri); sz konusu olan ortalama tepki dzeyini etkileyen faktrlerdir. Varyans kontrol faktrleri; tepkideki varyans etkileyen faktrlerdir. Maliyet faktrleri ortalama tepkiyi ya da varyans etkilemeyen ve ekonomik koullara gre belirlenen faktrlerdir (Sakarya ve Glolu, 2006).

4.1.3

Kontrol Edilemeyen Faktrler

Grlt faktrleri olarak bilinen kontrol edilemeyen faktrler rnn fonksiyonel karakteristiklerinin hedef deerden sapmasna neden olan bir baka deyile kalitesizlie yol aan faktrlerdir (Saat, 2000).

4.1.4

Deneysel Tasarmn Avantajlar ve Dezavantajlar

Taguchi deneysel tasarmnn baz avantaj ve dezavantajlar bulunmaktadr. Bu yntembilimde kalitenin rol sistem iinde geniletilmitir. Kalite mhendislii ve eitimi asndan kaliteye yeni bir bak as kazandrlmtr.

35

Bu yntemin getirdii avantajlar u ekilde sralanabilir. a) b) c) d) e) Bu yntembilim kalite gelitirme asndan tmyle formle edilmitir. Tm yorumlar deneyler sonucunda ortaya kmaktadr. Deikenlik sonucu ortaya kabilecek maliyetlere dikkat ekilir. Basitletirilmi bir tolerans analizine imkan salanmtr. Ortalamalar ve deikenlikler ile ilgili almalara sreklilik kazandrlmtr.

Bu yntem hakkndaki eletiriler aadaki ekilde zetlenir. a) b) c) Rastsall savunan bir yntem deildir. ok karmak retim sistemlerinde deneylerin sralanmas ve adaptasyonunda sorunlar yaanmaktadr. Faktrler aras ilikilerin neminde dogmatik bir yaklam izlenmektedir (elikapa, 2002).

4.2

DENEYSEL TASARIMIN AAMALRI

Taguchi deneysel tasarm kavramn rn ve sre tasarm iin kalite aamasnda tanmlanmaktadr. Bunlar sistem tasarm, parametre tasarm, ve tolerans tasarmdr.

4.2.1

Sistem Tasarm

letmelerin olanaklar erevesinde mteri ihtiyalar gz nne alnarak ilk rn

tasarm gerekletirilmektedir. Gerekletirilen bu tasarmn ierii performans karakteristiklerinin deerinin zerinde etkili olan parametre deerlerinin belirlenmesinden olumaktadr. Bu aamada mteriyi maksimum seviyede memnun edebilecek, minimum maliyet gz nne alnarak malzeme, para, prototip rn, parametre deerlerinin seimi yaplmaktadr (Sakarya,2005).

36

4.2.2

Parametre Tasarm

Bu aamada rn ile ilgili fonksiyonel zelliklerin en iyi seviyeye getirilmesi ile rn tasarmnn kontrol edilemeyen faktrlere kar minimum hassasiyette olmasn salayacak faktr seviyelerinin seimi gerekletirilir. Parametre tasarmnda ama, rn ve srete kontrol edilebilen ve kontrol edilemeyen (grlt) faktrlerinin meydana getirdii hedef deerlerden sapmalarn en aza indirilmesidir (Saat, 2000).

4.2.3

Tolerans Tasarm

Tolerans tasarm parametre almalar sonucunda elde edilen kalitenin istenilen hedeflere varmamas durumunda uygulamaya alnan bir sre olarak tanmlanmaktadr. Bu aamasa belirlenen hedeflerden sapmalar sonucunda oluan kayp tespit edilir. Ve oluan sapmalarn nereden kaynakland belirlenip sapmann azaltlmas yoluna gidilir (Sakarya, 2005). Taguchi yaklamnda sistem ve parametre tasarm bir yandan daha yksek kalite elde ederken ayn zamanda maliyetleri drme olana salamaktadr. Tolerans tasarm ise daha yksek kalite iin daha yksek maliyetlere katlanmay zorunlu klmaktadr (Gunter, 1987; Sakarya, 2005).

4.3

TASARIM PARAMETRELER N N BEL RLENMES

Tasarm parametrelerinin belirlenmesi iin birden fazla sayda seviyenin kullanld bir deney yaplmaktadr. Yaplan deneyin amac grlt faktrlerinin performans karakteristii zerindeki etkisini minimize eden tasarm parametreleri deerlerini belirlemektir. Bu ilem deneyde tasarm parametreleri deerlerini sistematik olarak deitirme yoluyla ve her bir deney iin grlt faktrlerinin etkisini karlatrarak gerekletirir. Taguchi nin parametre tasarm deneyi ekil 4.1 de grlmektedir (Saat, 2000).

37

ekil 4.1 Taguchinin parametre tasarm deney rnei (Saat, 2000).

Parametre tasarm deneyi iki blmden oluur. Bunlar; tasarm parametre matrisi ve grlt faktrleri matrisidir. Parametre matrisi rn ya da sreten sorumlu kiinin setii deerlerdir. Bu deerler rnn ya da srecin tasarm zelliklerini belirler. Tasarm parametre matrisinin stunlar tasarm parametrelerini, satrlar ise test deerlerinin farkl bileimlerini ifade eder (Kackar, 1986). Grlt faktrleri matrisi grlt faktrlerinin test deerlerini belirler bu matrisin stunu ise grlt faktrlerini, satrlar ise grlt dzeylerinin deiik bileimini ifade eder. Deneyin tamam tasarm parametreleri ile grlt faktrleri matrisinin bileiminden oluur. Her deneyde tasarm parametreleri matrisi grlt faktrleri matrisinin tm satrlaryla aktrlr. Bunlarn her biriyle grlt faktrleri matrisindeki grlt dzeylerinin bir bileimi oluturulur. Performans karakteristikleri dokuz deneyin her bir drt denemesi iin tek tek deerlendirilir. Taguchi yaklamnda tasarm parametreleri ve grlt faktrleri matrisini oluturmak iin ortogonal dizinin (orthogonal arrays) kullanlmas nerilmektedir. Ortogonal dizin tasarm parametrelerinin deiik saydaki deerlerinin

38

belirlenmesini salar. Ayrca karlkl olarak ift dengeleme zellii nedeniyle deney saylarn minimize eder (Sakarya, 2005). rnein cep telefonu zerinde bir tasarm gelitirme almas yaptrlacak olsun. Tasarm zerine etken olabilecek 10 farkl parametre ve parametrelerin en iyisini belirlemek amacyla bu parametrelerin de drt farkl eidi bulunduu dnldnde, yaplmas gereken deney says 410 = 1,048,576 adet olmas gerekir. Buna ramen Taguchinin ortogonal dizi yaklam kullanldnda bu deney says 32 ye kadar azalmaktadr. Taguchi parametre saysna ve seviye saysna gre belirlenmi standart ortogonal diziler oluturulmutur. rnein L9 ortogonal bir dizinin oluumunu izelge 4.1 de grebiliriz (Sakarya, 2005). izelge 4.1 L9 Ortogonal dizi. Deney No 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Parametre 1 1 1 1 2 2 2 3 3 3

Parametre 2 1 2 3 1 2 3 1 2 3

Parametre 3 1 2 3 2 3 1 3 1 2

Parametre 4 1 2 3 3 1 2 2 3 1

Yaplacak deneye uygun dizi izelge 4.2 de bulunan parametre ve seviye saysna uygun bir standart dizi seilip parametreler seilen bu dizi iin oluturulmu kombinasyonlara uygun yerlere yazlarak deneylerin hangi zelliklerden oluaca belirlenir. Taguchi tarafndan oluturulmu standart ortogonal diziler unlardr: L4, L8, L9, L12, L16, L18, L25, L27, L32, L36 ve L50. Bu tablolarn hangisinin seilmesi noktasnda birlikte olmamakla birlikte faktr says, faktrlerin dereceleri ve faktrler aras etkileimlerin durumlar belirleyici olmaktadr. izelge 4.2 te yaygn olarak kullanlan standart Taguchi dizilerini gstermektedir. Taguchi tablolarnda tm satr ve stunlar kendi ilerinde dengeli olup ayrca faktr etkileimlerinin etkilerini de ierirler. Taguchinin bu dizileri, bata Amerika olmak zere Avrupa ve Asyann birok uluslar aras kuruluunda

39

tasarm gelitirme arac olarak kullanlmaktadr. Sitemin ak dizgesi u ekilde sralanr; Planlama, Tasarlama, Yapma, zmleme ve Dorulama. Bu srete faktrlerin ve derecelerinin seimi olduka nemlidir. zellikle faktrlerin dorusal olup olmadklarn da hesaba katmak iin 3 dereceli alma yapmak daha salkl olacaktr (Kurt ve nbilgin, 2006). izelge 4.2 Yaygn Taguchi dizileri (Kurt ve nbilgin, 2006).

4.3.1

Deney Malzemesi

Artl ekillendirme yntemiyle ekillendirme yapabilmek iin AA 1xxx serisine gre daha mukavim olan, Kimyasal ve fiziksel zellikleri bakmndan bu ileme uygun AA 5xxx serisinden AA 5754 malzeme kullanlmtr. Deney numunesinin boyutlarna bal olarak 235x235x1 mm boyutlarnda deney says adedince para hazrlanmtr.

ekillendirme esnasnda sac malzeme zerindeki noktalarn yer deitirmesini lmek iin
Sa paralarnn zerine ekillendirilecek parann boyutlarn saracak ekilde 120x120 mm ebatlarnda ve 2 mm apnda dairelerle desenler oluturuldu (ekil 4.2). Deney malzemesinin kimyasal bileimi (izelge 4.3) te ve fiziksel zellikleri ( izelge 4.4) te verilmitir.

40

ekil 4.2 Desen oluturulmu AA 5754 malzeme.

izelge 4.3 Alminyum sac metalin kimyasal zellikleri. Al A5754 Balance Si 0,11 Fe 0,32 Mn Mg Cu Ti Zn Cr

0,37 2,72

0,041 0,014 0,013 0,068

izelge 4.4 AA 5754 malzeme mekanik zellikleri. Younluk (kg/m3) Youngs modul Gpa Poissons oran (NUXY) Tangent modul (Mpa) Akma gerilmesi (Mpa) 2643 70,23 0,33 416 104

Sac malzeme zerine desenlerler serigrafi yntemi ile oluturulmutur. Desenlerin dairesel oluturulmasndaki ama, meydan gelen gerilmeler karsnda dairelerin elips halini almas ve buna bal olarak ortaya kan eksenlerin gerilmelerin ynlerini temsil etmeleridir. Yalnz bu durum deformasyon srasnda gerilmelerin ynnn deimemesi halinde geerlidir. Eer bu durum salanmazsa daireler dzensiz ekiller halini alacaktr. Eer elde edilen elipslerin yzey alanlar deformasyon ncesi izilen dairenin yzey alan ile ayn ise 41

bu bize deformasyon srasnda sacn kalnlnda herhangi bir deiimin olmadn gstermektedir (Anon).

4.3.2

Deneyde Kullanlan Parametreler

Malzemenin ekillendirilmesi esnasnda optimum parametreleri belirlemek iin Taguchi L9 ortogonal dizinine gre drt farkl parametre ve seviye belirlenmitir. izelge 4.5 Parametreler ve seviyeleri.
L9 A (Bilye ap) B (Kaplama) C (Dikey ilerleme) D (Yalama) Seviye 1 8,0 TiAlN 0,3 Gres ya Seviye 2 10,0 TiN 0,5 Bor ya Seviye 3 12,0 CrN 0,7 Makine ya

4.3.2.1 Bilye ap

Artl ekillendirmede bilye aplarnn ekillendirme zerindeki etkilerini aratrmak ve

ekillendirme iin en ideal ap bulabilmek iin bilye ap olarak 8, 10 ve 12 mm lik

aplarda bilyeler kullanlmtr .

4.3.2.2 Dikey lerleme

Modeller iin SolidCAM programnda farkl takm yollar denenerek, en uygun takm yolunun sabit Z olduuna karar verildikten sonra 1 mm den balayp 0,1 mm ye kadar dikey ilerleme deerleri denenmitir. Bu denemelerin G kodlar retildikten sonra dzenlenerek ANSYS programna aktarlmtr. Modelin analizi ANSYS/LS-DYNA da yaplmtr. LSPREPOST ta SD grafikleri karlarak yorumlanmtr.

ekillendirme esnasnda eklin yzeyinin dzgn kmas ve numunede yrtlmalar

minimuma indirmek iin 0,3mm, 0,5mm, 0,7mm deiik dikey ilerleme parametreleri kullanlmasna karar verilmitir. 42

4.3.2.3 Kaplama eitleri

Aadaki sebeplerden dolay kesici takmlar deiik kaplamalarla kaplanmas gerei duyulmutur. a) b) c) d) e) f) g) h) i) Takm anma direnci artar, Takm yzeyinde tala akn kolaylatrr, Metal transferini azaltr, Takm korozyon direncini artrr, Kesici azlarda s birikimini azaltr, Oksidasyon direncini artrr, Takmn daha yksek kesme ve ilerleme hzlarnda alabilmesini salar, Birim zamanda ilenen para saysn artrr,

lenen paralarda yzey kalitesini ykseltir,

a)

Zafir Kaplama (TiAIN)

Zafir kaplamalar, zellikle yksek scaklklarda alan kalp ve takmlar iin idealdir. Yksek kesim scaklnda iyi sl iletkenlii ve kimyasal kararll ile kesici uta oluan sy tala paralarna aktarr. Bylece daha yksek hzlarda almaya olanak vererek daha hzl retim, daha az bakm, daha az bileme, daha az ayar salayarak retimin daha verimli olmasn ve para mrnn uzun olmasn salar. ekil 4.3 Zafir kaplama rnei grlmektedir.

ekil 4.3 Zafir kaplama.

zellikle srekli tala kaldran takmlarda iyi performans gstermekle, yksek mr art salamaktadr. Zafir oksitlenme scakl en yksek kalplama eididir (800C). Buna

43

ilaveten iyi sl iletkenliine sahiptir. yi sl iletkenlii, malzemenin sl yorulmasn nleyerek yksek scaklklarda alan kalp ve takmlar anmaya kar korur. Zafir kaplamalar; titan, nikel alamlar, paslanmaz elik, ve dkme demir, scak dvme, enjeksiyon ve extrzyon kkenli malzeme ile yksek hzda alan soutmasz ve sertletirilmi elik malzemelerin ilenmesinde iyi sonu verir (Titanit, 2007). izelge 4.6 Zafir kaplama zellikleri (Titanit, 2007). Kimyasal Bileimi Sertlik (HV 0,05) Oksidasyon Scakl Srtnme Katsays Yzey Przll (Ra m) Kalnlk (m) Renk T AIN ve AIT N 3600400 800 0,42 0,2 2-5 Siyah/Fme

b)

Tin Kaplama (T N)

En eski ve en bilinen kaplama eididir. Demir elik vb. metaller, metal ileme, kesme kalplar, anmaya maruz paralar, tbbi ve dekoratif paralar iin genel amal bir kaplamadr (ekil 4.4).

ekil 4.4 TiN kaplama.

Matkap ular, frezeler, baklar, brolar, kesme-bkme kalplar zmbalar, fellow ve azdrma aklar gibi bir ok takm ve kalpta kullanlmakta, performans ynnden kaplanan paralarn mrnde 3-30 kat arasnda bir art salamaktadr. Kaplanan paralarn mrndeki art, kesici takmlarn tipine ve ilenen malzemenin cinsine, kullanlan soutma svsna ve ilem kalitesine gre farkllklar gsterir. 44

Yksek sertlie ve dk srtnme katsaysna sahip olan TiN, metalin metale srtnmesinden dolay oluan anmalar nler. Kayganl artrr. Yapma-sarma gibi problemleri minimuma indirir. Kesme annda u birikintilerin bymesini engelleyerek i paras yzeyinin temiz kmasn salar. Ayrca sl iletkenliinin dk olmas nedeniyle takma s transferini engelleyerek takm ve tezghla daha yksek devirlerde alma olana salar. Srtnme katsays dk olduu iin kesme ve srtnme kuvveti azalr, kaygan yzeyde tala akn kolaylatrr (Titanit, 2007). izelge 4.7 TiN kaplama zellikleri (Tiatanit, 2007). Kimyasal Bileimi Sertlik (HV 0.05) Oksidasyon scakl (C) Srtnme katsays Yzey przll (Ra m) Kalnlk ( m) Renk TiN 2900200 550 0,65 0,2 2-3 Altn Sars

c)

Krom Nitrr kaplama (CrN)

Krom nitrr stn zellikleri nedeniyle tercih edilen bir kaplamadr (ekil 4.5). Krom nitrr kaplama, geleneksel sert krom kaplamadan 2-3 kat daha serttir. Krom nitrr n dier zellikleri olan dk srtnme katsays ve dk kalc gerilme seviyeleri bir araya gelince, yzeylerde her trl andrc etkiye kar koruma salam olur. Krom nitrr, metal ekillendirmede de ok aranan bir kaplamadr. zellikle svama kalplar, metal ve plastik kalplarnda ok iyi sonular alnmaktadr. Kaplamann dk scaklklarda yaplmasndan dolay, paralarda s nedeniyle oluabilecek l deiiklikleri ve arplmalara sebep olmadndan, sonradan ek sl ilem gerektirmez.

ekil 4.5 Krom nitrr kaplama.

45

Svama kalplarnda, pirin, bakr ve alminyum alamlar ile alamsz elik ve paslanmaz eliin byk kuvvetlerle dkm ve scak dvme ilemlerinde kullanlr. Plastik enjeksiyon kalplarnda, yolluklarn rn akn hzlandrr. Keskin kelerin formu klasik sert krom kaplamada olann aksine bozulmaz (rads olumaz). Yapmama zelliinden dolay malzeme kalptan kolay ayrlr. Derin ekme ve svama kalplar; kaplamann yksek sertlii ve dk yzey przllnden dolay sarma yapmaz, paralarda ve kalplarda izilmeleri asgariye indirir (Titanit, 2007). izelge 4.8 CrN kaplama zellikleri (Titanit, 2007) Kimyasal Bileimi Sertlik (HV 0.05) Oksidasyon scakl (C) Srtnme katsays Yzey przll (Ra m) Kalnlk ( m) Renk CrN 2800400 700 0,55 0,20 3-5 Gm Grisi

4.3.2.4 Yalama
Yalamann artl ekillendirme ye etkisinin aratrlmas ve sac plaka ile zmba arasndaki srtnmeyi en aza indirmek iin yalayc olarak makine ya olarak BSD tezgahlarn kzaklarnn yalanmasnda kullanlan WAYLUB kzak ya, BSD tezgahlarnda soutma svs olarak kullanlan bor ya emlsiyonu ve gres ya kullanlmtr. Gres yann fiziksel zellikleri izelge 4.9 da verilmitir. izelge 4.9 Gres yann tipik fiziksel zellikleri

NLGI Renk Sabun Cinsi Baz ya zellikleri Tip Kinematik Viskozite 40 C lenmi Penetrasyon 25 C de 60 darbe Damlama Noktas

3 Krmz Kalsiyum Mineral ASTM D 445 ASTM D 217 IP 396 100 cSt. 230 97 C

46

4.4

DENEY N B LG SAYAR DESTEKL RET LMES

MALAT TEZGAH KODLARININ

Deney numunesi seilen parametrelere gre Solidworks program ile modellenerek imalat iin gerekli makine kodlar SolidCAM programnda seilen parametrelere gre kartlm FANUC OM son ilemci dnmleri gerekletirilmitir. Sacn dzgn ekillenebilmesi iin dier takm yollar denenerek ideal takm yolunun sabit Z olduuna karar verilmitir. Kodlar retilirken izelge 4.10 daki bilye ap ve dikey ilerleme dikkate alnp sabit Z takm yolu kullanlarak retilmitir. ekil 4.6 te rnek takm yolu grlmektedir. izelge 4.10 Taguchi yntemine gre deney parametrelerinin belirlenmesi.
Deney No D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 D8 D9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Kolon 1 A-Bilye ap 8,0 8,0 8,0 10,0 10,0 10,0 12,0 12,0 12,0 Kolon 2 B-Kaplama TiAlN TiN CrN TiAlN TiN CrN TiAlN TiN CrN Kolon 3 C-Dikey ilerleme 0,3 0,5 0,7 0,5 0,7 0,3 0,7 0,3 0,5 Kolon 4 D-Yalama Gres Bor ya Makine ya Makine ya Gres Bor ya Bor ya Makine ya Gres

ekil 4.6 rnek takm yolu.

47

4.5

DENEY SET N N HAZIRLANMASI

4.5.1

Kesici Takmn Hazrlanmas

Kesici takm olarak 12 mm apnda ve 120 mm uzunluunda indksiyonlu paslanmaz elik ubuklar aln yzeyleri BSD torna tezghnda ilenip, bilyelerin tam eksene monte edilebilmesi iin aln yzeyine punta delikleri almtr. Daha sonra bilyeler mil zerine kaynatlarak T TAN T firmasnn tesislerinde her ap iin 3 deiik kaplama yaplmas suretiyle toplam 9 adet kesici takm hazrlanmtr (ekil 4.7).

ekil 4.7 TiN kapl kesici takm.

4.5.2

Takm Tutucu

Hazrlanan kesici takmlarn BSD dik leme merkezine balanabilmesi iin deneyin yaplaca tezgah dikkate alnarak BT40 takm tutucu lleri baz alnp zel takm tutucu hazrlanmtr (ekil 4.8). Bu takm tutucu da kesici takmn dikey eksende hareketini salamak iin LME serisi rulmanlar kullanlmtr. Takm tutucu ierisine; BSD tezgha gelen ykleri snmlemek iin 700 KN luk yay yerletirilmitir.

48

ekil 4.8 BT 40 takm tutucu.

4.5.3

ekillendirme Kalb

Deney iin, kalp seti Solidworks programnda tasarm yapldktan sonra; plakalar halindeki malzemeden 350x350 ebatlarnda kesilmitir. Erkek kalp alt plaka zerine cvatalar ile monte edilmesi iin 3 adet M10 vida ekilmitir. Kalp elemanlarndan plaka ve bask plakas arasna sac malzemenin yerletirilmesi iin bu plakalarn i ksmlar 200x200 boyutlarnda boaltlmtr. st plaka, bask plakas, destek kalp ve 4 adet stundan oluan bir dzenek hazrlamtr. Sac malzeme bak plakas ile st plaka arasna cvatalar ile sabitlenmitir. Kesici takm kodlar takip ederek aa indike plakalar arasnda sabitlenmi olan sac da stunlar yardmyla dikey ilerleme kadar inecek ekilde tasarlanmtr (ekil 4.9).

49

ekil 4.9 Deneyde kullanlan kalp seti.

4.5.4

Destek Kalb

Yaplan analizlerde dikey ilerlemenin azalmasyla ekillendirme derinliinin art ve yrtlmalarn olmad grld. Ancak baz ksmlarda sac kalnlnn azalmas tespit edildi. Parada ki kalnlk ve gerilme deerleri llmtr. Bu deerlere gre eklin duvar alar deitirilerek ideal ekillendirme derinlii elde edilmitir. ekil 4.10 (b) de ise serbest yzeylerden oluan destek kalb grlmektedir.

50

a) Dikdrtgen para.

b) Fotoraf makinesi kapa.

ekil 4.10 Deneyde kullanlan destek kalplar.

51

4.6

DENEY N YAPILII

Deneyler Karabk niversitesi Karabk Teknik Eitim Fakltesi Makine Eitimi Blm Atlyesinde bulunan TAKSAN TMC 550 V BSD dik ileme merkezinde yaplmtr.

Seilen parametrelere gre deneyin yaplabilmesi iin; ekil 4.9 daki kalp tezgah tablasna balanmadan nce 3 adet M10 cvata ile destek kalp, kalp alt tablasna monte edilmitir.

lenen destek kalb, kalp setine monte edildikten sonra komparatr ile paralellii
salanp zerinde bitirme tala atlmtr. ekillendirme esnasnda en ufak bir kayma olmamas iin son paso atldktan sonra i paras sfr noktas olarak para orta noktas kabul edilmitir. ekillenecek sac malzeme kodlar da bu noktaya gre kartlmtr.

Kalp zerindeki cvatalarn tm gevetilip bir kedeki cvatalar karlarak sacn srlerek kalba balanmas salanmtr. Sac malzeme, ekillenecek parann uzun taraf hadde ynne dik olacak ekilde kalba yerletirilmitir. Cvatalar iyice sklarak sacn kaymas engellenmitir. lk olarak gres yal deneyler yaplmtr. kinci olarak makine ya kullanldktan sonra soutma svsyla da adet deney yapldktan sonra ekil 4.10 (b) daki destek kalb iin ayn ilemler yaplmtr.

Sac malzeme kalba balanrken haddeleme yn tayininde ilenecek parann en uzun taraf haddeleme ynne dik olacak ekilde yerletirildikten sonra sklmtr. Eer ilemler haddeleme ynne paralel olursa baarszlkla sonulanr (Ceretti et al., 2004).

52

BLM 5 DENEYLER VE TARTIMA

5.1

DENEYLER SONUCUNDA BULGULAR

Artl ekillendirme ilemleri iin FEA sistemlerinden ANSYS (developed by ANSYS, Inc.), LS-Dyna (developed by Livermore Software Technology Corparation) kullanlmtr. LS-Dyna son ilemci analiz sonular LS-PREPOST (developed by Livermore Software Technology Corparation) program kullanlarak gerekletirilmitir. Tezde iki farkl para zerinde almalar yaplmtr. Paralardan biri eim as 40 olan 24 mm derinliinde dikdrtgen bir para ve dieri ise 7-15 mm derinliinde fotoraf makinesi n kapadr. Bu paralarn LS-DYNA program ile analizi yapldktan sonra deneysel almalar da yaplarak aratrmalar iki yaklam ile deerlendirilmitir. Burada iki farkl ekil seilmesindeki ama; AA 5754 malzemenin artl ekillendirmede serbest yzeylere sahip paralarn ekillenme davranlarn incelemek ve belirli bir eim asna sahip basit ekillerin bu yntem ile oluturulmasndaki davranlarn incelemektir. nk serbest yzeylere sahip paralarda gerilmelerin daha fazla olmasndan dolay yrtlmalarn daha erken olumas kanlmazdr (Pohlak, 2007).

5.1.1

Dikdrtgen Para Analizi ve Deneysel almas

Artl ekillendirmenin baz stn taraflar olduu gibi, birtakm ciddi zorluklar da vardr. Bu zorluklarn banda retilecek parann duvar alar ve geri yaylanma sonucu para doruluunun azalmasdr (ekil 5.1). Artl ekillendirmede para kalnl duvar alar ile dorudan ilikilidir. Eer duvar as 0 ye yakn ise uzama (strain) durumu SD grafii zerindedir (bkz. ekil 3.13) ve malzemede yrtlmalar meydana gelmektedir (Pohlak, 2007).

53

ekil 5.1 Geri yaylanma (Pohlak, 2007).

Deney parametrelerinden bilye ap 12 mm, dikey ilerleme 0,7 mm alnarak simlasyon ilemi yaplmtr. Sac malzeme zerinde en fazla deformasyonun bu parametrelerle olabilecei dnlerek bu parametreler seilmitir. Deneysel almada bilyeli takm (i mili) devir says 800 dev/dak ve bilyeli takm ilerlemesi de 1000 mm/dakika olarak alnmtr. Ancak bu iki parametre analiz yaplrken zmleme zamann azaltmak iin devre d braklmtr. Bu parann simlasyon (analiz) ve deneysel almalar yaplarak aada

karlatrlmtr. ekil 5.2 de pozitif ekillendirme ile yaplan sac paras grlmektedir. Simlasyon modeli hazrlanrken, sac malzeme destek paras zerine yerletirilmi, sac kenarlarndan sabitlenmitir. Sac malzeme zerinde bilyeli takmn gezmesi ile dikey adm kadar aa doru inmektedir. Takm ve destek paras rijit malzeme olarak tanmlanmtr (ekil 5.3). Bylece zmleme zaman azaltlmaktadr. Tm simlasyonlarda SHELL163 elementi kullanlmtr. Model zerindeki elementlerin boyutu ve takm yolu segmentleri, zm en ok etkileyen iki parametredir (Pohlak, 2007). Yaplan analizde en fazla incelme uzun kenarda olduundan dolay, uygulama neticesinde ortaya kacak sonuca, hadde yn etkisini azaltmak amacyla sac plaka kalba, parann uzun kenar hadde ynne dik olacak ekilde yerletirilmi ve lmler bu kenardan yaplmtr. Deneyde 40 lik duvar as kullanlarak destek kalb hazrlanmtr. 54

ekil 5.2 Dikdrtgen para duvar kalnlklarnn lm yerleri a) hadde ynne dik b)hadde yn.

ekil 5.3 Dikdrtgen para DD7 deneyi simlasyon modeli.

Simlasyon program ile yaplan deneyler ile gerek deneyler kyaslanmtr. Gerek deneyde herhangi bir yrtlmann olmad para duvarlarnda gerilmelerin fazla olduu (ekil 5.4) ve yrtlmalarn olumasna ramak kald gzlemlenmektedir.

55

ekil 5.4 Dikdrtgen para DD7 deneyinin duvarlarndaki gerilme durumu. ekil 5.2 de a ve b ile gsterilen yerlerden tm deneylerin hadde ynne dik ve hadde
ynndeki duvar kalnlklar her noktadan drt okuma yaplm bu deerlerin ortalamas alnmtr. DD7 deneyinin LS-DYNA analizi yaplm ve izelge 5.1e AD10 olarak eklenmitir Bu izelgedeki deerler (DD7 ve AD10 deneyleri) incelendiinde duvar kalnlklarnn bir birine yakn olduu grlmektedir. izelge 5.1 Dikdrtgen para tm deneylerin duvar kalnlklar okuma deerleri.
ORT.

Deney No DD1 DD2 DD3 DD4 DD5 DD6 DD7 DD8 DD9 AD10

Bilye ap 8 8 8 10 10 10 12 12 12 10

Kaplama TIAIN TIN CrN TIAIN TIN CrN TIAIN TIN CrN LS-DYNA

Dikey adm 0,3 0,5 0,7 0,5 0,7 0,3 0,7 0,3 0,5 0,7

Yalama GRES BORYAI MAKINE YAI MAKINE YAI GRES BORYAI BORYAI MAKINE YAI GRES LS-DYNA

Okuma 1 0,68 0,62 0,72 0,72 0,74 0,63 0,68 0,69 0,69 0,67

Okuma 2 0,68 0,61 0,7 0,72 0,74 0,63 0,68 0,67 0,71 0,67

Okuma 3 0,68 0,61 0,7 0,74 0,74 0,63 0,67 0,66 0,7 0,66

Okuma 4 0,67 0,62 0,72 0,74 0,74 0,63 0,66 0,66 0,72 0,67

0,68 0,62 0,71 0,73 0,74 0,63 0,67 0,67 0,71 0,67

56

Genel olarak deneylerde llen deerler incelendiinde, hadde ynne dik ksmlardan llen deerler, hadde ynnde ki ksmlardan llen deerlerden byk kmaktadr. Bu sorunun nedeni ise kullanlan takm yolu stratejisi ve hadde yn ile ilgili olduu dnlmektedir. Bundan dolay kullanlacak olan BD stratejilerinin iyi olmas gerekmektedir. ap 12 bilyeli takm ile teorik ve deneysel almalar yapldktan sonra deney paralar dikdrtgenin uzun kenarlarn kesecek ekilde bir eksen boyunca kesilmitir. Bu eksen boyunca sac kalnl, 2,5 mm aralklarla kresel ulu mikrometre ile llmtr. LSPREPOST ta ayn eksen boyunca para kesilmi ve ayn aralklarla lm yaplmtr. Yaplan lmler ekil 5.6 de karlatrlmtr. ekil 5.7 da deneysel parann duvar kalnlklarnn lm yerleri ve ekil 5.8 de teorik modelin duvar kalnlklarnn lm yerleri grlmektedir. programnn takm yolu

ekil 5.5 Dikdrtgen para dorulama deneyi resmi

57

1.2 1 Sac kalnl, mm 0.8 0.6 0.4 0.2 0 2.5 15 27.5 40 52.5 lm aral, mm 65 77.5 Teorik Deneysel

ekil 5.6 DD7 deneyi duvar kalnlklarnn karlatrlmas

Bir baka sorun ise takm ile destek paras arasnda ki mesafenin ne kadar olmas gerektiidir, eer bu aralk ok fazla olursa ekilde sapmalar olabilecei gibi, az olduunda da sac malzeme takm ile destek paras arasnda ezilecektir ve sac malzemede incelmeler meydana gelecektir (Pohlak et al, 2007). Bu almada da malzeme saf alminyum vb. malzemelere gre biraz daha sert olduundan para zerinden tala kaldrma ilemini minimuma indirmek iin takm yolu oluturulurken aralk braklmtr.

ekil 5.7 Dikdrtgen para DD7 deneysel parann kesim ve lm yerleri

58

ekil 5.8 Dikdrtgen para DD7 deneyi teorik model kesim ve lm yerleri SD grafikleri kullanlarak sac metalin ekillenme zellii hakknda bilgi sahibi olmak
mmkndr. Bu zellik endstriyel uygulamalarda ok yararldr, ekillendirme de baarszla neden olan parametrelerden saknmak ve ekli optimize etmeye izin verir. Potansiyel risk alanlar farkl renklerle gsterilir, yrtlma krmz, yrtlma riski sar, buruukluk pembe vb.(Pohlak, 2007). ekil 5.9 te Dikdrtgen paraya ait SD grafii grlmektedir.

Krmz Sar Turuncu Yeil

ekil 5.9 Dikdrtgen para DD7 deneyi SD grafii. ekil 5.10 de 12 mm apnda bilye ve 0,7 mm dikey ilerleme ile 24 mm derinlikte ekillendirme yaplan dikdrtgen para (DD7 deneyi) simlasyonu grlmektedir.

59

ekil 5.10 Dikdrtgen para DD7 deneyi analizi.

izelge 5.2 de Taguchi deney tasarm yntemine gre yaplan deerlendirme neticesinde

ekillendirme zerindeki etkileri grlmektedir. lgili deneylerin ANOVA analizleri tez

danman Yrd. Do. Dr. Cevdet Glolu tarafndan yaplmtr. Bu deerlendirme sonucunda srasyla % 61,76 ile en etkin parametrenin yalama, ikinci etkin parametrenin % 23,53 ile dikey ilerleme nc etkin parametrenin % 10,50 ile bilye ap ve en az etkili olan parametre ise % 4,20 ile kaplama olduu grlmektedir. izelge 5.2 Dikdrtgen parann ekillenmesine etki eden parametrelerin yzdeleri. A (Bilye ap) B (Kaplama) C (Dikey ilerleme) D (Yalama) 10.50% 4.20% 23.53% 61.76%

Taguchi deney tasarm ile dikdrtgen para deney sonularn deerlendirmesi sonucu elde edilen optimum parametreler izelge 5.3 de gsterilmitir. Dikdrtgen para iin optimum parametreler A2 (bilye ap: 10 mm), B1 (kaplama: TiAIN), C3 (dikey ilerleme: 0,7) ve D1 (yalama: Gres ya) olacak ekilde belirlenmitir.

60

izelge 5.3 Dikdrtgen para iin optimum parametreler. Parametreler Seviyeler A 2 B 1 C 3 D 1

5.1.2

Fotoraf Makinesi Kapa Analizi ve Deneysel almas

Serbest yzeylere sahip fotoraf makinesi parasnn FD7 deney parametrelerine gre analizi yaplmtr. Seilen bu parametrelerle yaplan analizde ekil 5.11 da a, b, c ile gsterilen ksmlarda yrtlmalar olumutur. Krmz renkli ksmlar para zerindeki yrtlmalar, sar renkler yrtlma riski olan ksmlar ifade etmektedir. ekil 5.13 de grlen deney de (FD7) bilye ap 12 mm, dikey ilerleme 0,7 mm, para derinlii 15 mm dir. Simlasyon iin bu parametrelerin seilmesinde ki ama; bilye ap ve dikey ilerlemenin maksimum olmasndan dolay para zerinde oluabilecek maksimum yrtlma ve gerilmelerin bu parametrelerle oluabilecei dnlmtr. Gerek deneyde ise ayn parametrelere ek olarak ve yalayc olarak ta BD tezghlarda kullanlan soutma svs (bor ya), kullanlmtr. Tm deneylerin yapmnda i mili devir says 800 dev/dak ve takm ilerlemesi 1000 mm/dak olarak korunmutur. Simlasyon program ile yaplan deneyler ile gerek deneyler kyaslandnda ayn yerlerden yrtlmalarn olduu grlmektedir (ekil 5.13). Bu parann yapm srasnda hadde ynne dik ksmlarda ki gerilme hadde ynndeki ksmdan daha fazla olmasna ramen hadde ynnde olan ksm da daha fazla yrtlma grlmektedir. Yrtlmann olduu yerler iin gerilmenin etkili olmasyla birlikte hadde ynnn de etkisinin olduunu syleyebiliriz.

61

ekil 5.11 Fotoraf makinesi duvar kalnlklarnn lm yerleri

ekil 5.12 Fotoraf makinesi kapandaki yrtlma blgeleri (FD7 deneyi).

62

ekil 5.13 Fotoraf makinesi FD7 deneyinin LS-DYNA ile analizi.

Foraf makinesi kapana ait SD grafii incelendiinde snr izgisi zerinde bulunan krmz renkli iaretler para zerindeki yrtlmalar grlebilmektedir (ekil 5.14).

ekil 5.14 Fotoraf makinesi FD7 deneyi SD grafii. ekil 5.10 da krmz, sar, turuncu ve yeil renklerle gsterilen blgeler de krmz renkli
blge atlaklarn olutuunu, sar renkli blge atlaklarn oluabilecei riskli blgeyi, yeil

63

blge iyi bir ekillendirmenin olabileceini ve turuncu blge ise malzemede incelme eiliminde olan ksmlar ifade etmektedir. LS-PREPOST program kullanlarak fotoraf makinesi kapana ait para kalnlk dalm hakknda bilgi edinmek mmkndr. Bu paraya ait kalnlk dalm ekil 5.15 de grlmektedir. Simlasyon sonras paradaki minimum kalnlk deeri 0,46 mm olarak llmtr. ekil 5.16 de para zerindeki Von-Misses gerilme dalm da kullanlarak paradaki hatalarn nerelerde oluabilecei hakknda n bilgi edinilebilir. izelge 5.4 de tm deneylerin kenarndan yaplan lmler grlmektedir. Bu lmler; simlasyon program ile yaplan deneyde para zerindeki minimum kalnlk yerleri tespit edildi ve bu yer referans alnarak para zerine tanm ve bu noktalardan drt adet okuma yaplmtr. Tm deney paralar iin ayn ilem tekrarlanmtr.

ekil 5.15 Fotoraf makinesi FD7 deneyi kalnlk dalm.

64

MM

ekil 5.16 Fotoraf makinesi FD7 deneyi Von Mises gerilme dalm.
Fotoraf makinesi kapa deney paralarnda, arka taraftaki (ekil 5.11 de a) ile gsterilen yer yrtlmalardan dolay bu noktalardan lm yaplamamtr. Bu noktadan yaplan lmler Taguchi deneyi tasarmn etkileyeceinden, parametreler yan yzeylere (ekil 7 b ve c) gre belirlenmitir. izelge 5.4 Fotoraf makinesi tm deneylerin kalnlk lmleri.
ORTALAMA (mm) 0,50 0,45 0,58 0,57 0,53 0,43 0,52 0,47 0,50 0,58

Deney No FD1 FD2 FD3 FD4 FD5 FD6 FD7 FD8 FD9 AD10

Bilye ap 8 8 8 10 10 10 12 12 12 12

Kaplama TIAIN TIN CrN TIAIN TIN CrN TIAIN TIN CrN -

Dikey adm Yalama 0,3 0,5 0,7 0,5 0,7 0,3 0,7 0,3 0,5 0,7 GRES BORYAI

Okuma 1 (mm) 0,52 0,41

Okuma 2 (mm) 0,5 0,46 0,57 0,63 0,56 0,46 0,5 0,5 0,48 0,61

Okuma 3 (mm) 0,5 0,44 0,62 0,5 0,51 0,42 0,51 0,48 0,49 0,55

MP
Okuma 4 (mm) 0,46 0,49 0,58 0,59 0,5 0,4 0,53 0,46 0,51 0,55 MAK YAI 0,55 MAK YAI 0,55 GRES BORYAI BORYAI GRES 0,54 0,45 0,53 0,5 0,61 MAK YAI 0,45

Taguchi deney tasarm yntemine gre yaplan deerlendirme neticesinde ekillendirme zerindeki etkileri grlmektedir. lgili deneylerin ANOVA analizleri tez danman Yrd. Do. Dr. Cevdet Glolu tarafndan yaplmtr. Bu deerlendirme sonucunda (izelge 5.5) fotoraf makinesi kapann ekillenmesinde en etkili parametreler srayla % 42,76 ile dikey ilerleme, % 40,89 yalama, % 14.82 kaplama, % 1.63 bilye apdr. 65

Fotoraf makinesi kapa deney deerlendirme sonularndan alnan verilere gre en ideal parametreler (izelge 5.6) belirlenerek dorulama deneyleri yaplmtr. Dorulama deneyleri iin simlasyon yaplarak gerek deneyler ile kyaslanmtr. izelge 5.5 Fotoraf makinesi kapa sekilenmesine etki eden parametre yzdeleri A (Bilye ap) B (Kaplama) C (Dikey ilerleme) D (Yalama) 1,36% 14,82% 42,76% 40,89%

izelge 5.6 Fotoraf makinesi kapa iin ideal parametreler Parametreler Seviyeler A 2 B 1 C 3 D 3

Yaplm olan fotoraf makinesi kapa deneylerinde, soutma svsyla yaplan tm deneylerde yrtlmalar olumu ve para yzeyleri de przldr. Gres ya ve makine ya kullanlarak yaplan deneylerde sadece bilye ap 12 mm ve dikey ilerleme 0,5 mm olan deerlerle yaplan deney parasnn arka ksmnda kk apta bir yrtlma meydana gelmitir. Yrtlmann olutuu ksm hadde ynne paraleldir. Gres ya ve makine ya kullanlarak yaplan dier deneylerde herhangi bir yrtlma gzlemlenmemektedir. Yzey przll soutma svs kullanlarak yaplan deneylere gre ok daha dzgndr. Yrtlma ile ilgili paralarn resimleri EK AIKLAMALAR Ada tm deney resimleri ise EK AIKLAMALAR C ve D de gsterilmitir. Soutma svs ile yaplan deneylerde yrtlma; dikey adm kk olduunda sadece arka ksmda (hadde ynne paralel), dikey adm arttnda arka ve yanal ksmlarda da grlmektedir. Yukarda bahsedilen yzey przll herhangi bir cihazla llmeyip sadece gzle deerlendirilmitir. Takm ekillendirme esnasnda i parasnn yzeylerinde ekil 5.17 de grld gibi takm yolu izleri oluturmaktadr. Bu izlerin zerinden para kalnl lldnde para duvar kalnlnn duvardaki dier ksmlara gre daha ince olduu grlmtr. Bu izler takmn belirli bir a ile dikey ilerlemesi esnasnda olumutur.

66

ekil 5.17 Dikdrtgen para zerinde oluan takm yolu izleri. ekil 5.17 de parann bytlm resmi grlmektedir. Bu resimde para zerindeki
izlerin, malzemenin sert olmas ve takmn dnmesinden kaynakland dnlmektedir. ap 12 bilyeli takm ile teorik ve deneysel almalar yapldktan sonra deney paralar Fotoraf makinesi n kapann ksa kenarlarn kesecek ekilde bir eksen boyunca kesilmitir. Bu eksen boyunca sac kalnl 2,5 mm aralklarla kresel ulu mikrometre ile lmler yaplmtr. LS-PREPOST ta ayn eksen boyunca para kesilmi ve ayn aralklarla lm yaplmtr. Yaplan lmler ekil 5.18 de karlatrlmtr. ekil 5.19 d deneysel parann duvar kalnlklarnn lm yerleri ve ekil 5.20 de teorik modelin duvar kalnlklarnn lm yerleri grlmektedir.

67

Kalnlk (mm)

lme aralklar (mm)

ekil 5.18 FD7 deneyi duvar kalnlklarnn karlatrlmas

ekil 5.19 Fotoraf makinesi kapa FD7 deneyi deneysel parann kesim ve lm yerleri

68

ekil 5.20 Fotoraf makinesi kapa FD7 deneyi teorik modelin kesim ve lm yerleri

5.1.3

Dikdrtgen Para Dorulama Deneyi

Belirlenen parametrelere gre bu para iin adet dorulama deneyi yaplmtr. Dorulama deneylerinde sac plaka uzun kenar hadde ynne dik olacak ekilde yerletirilmitir. Bu deneylerin ayn parametrelerle LS-DYNA te analizleri yaplmtr.

ekil 5.21 de dorulama deneyleri iin elde edilen en ideal parametrelerle yaplan
simlasyonda iyi bir ekillendirmenin elde edilebilecei grlmektedir. ekil 5.22 de

ekillendirmeye ait SD grafii grlmektedir.

ekil 5.21 Dikdrtgen para dorulama deneyi kalnlk dalm.

69

MM

Simlasyon ve deneysel alma sonucundaki kalnlk lm deerleri incelendiinde; simlasyon deerlerinde ksa kenar 0,81 mm, uzun kenar ise 0,77 mm dir. Ancak deneysel alma daki deerlere bakldnda ksa kenar 0,65 uzun kenar ise 0,76 mm dir. Normal

artlarda her iki deneyde uzun tarafn veya ksa tarafn ya hep byk veya kk kmas
gerekirdi. Ancak gerek deneyde ksa kenar hadde ynne paralel olduundan dolay

ekillendirme esnasnda incelmenin daha fazla olmas kanlmaz bir sonutur.

ekil 5.22 Dikdrtgen para dorulama deneyi SD grafii ekil 5.23da dorulama deneyi parametreleri ile yaplan simlasyon deneyinde para
zerine oluturulan desenler incelendiinde, desenlerin niform bir yapya yakn olduklar grlmektedir.

ekil 5.24 de dikdrtgen para dorulama deneyine ait gerilme dalm grlmektedir. ekil incelendiinde gerilmelerin daha ok parann alt ksmlarnda toplandn ve para
duvar kalnlklarnn da bu ksmlarda olduunu grebiliriz.

70

ekil 5.23 Dikdrtgen para zerindeki dairesel desenlerin uzama durumu.

ekil 5.24 Dikdrtgen para dorulama deneyi gerilme dalm

Dorulama deneyi analizi yapldktan sonra, uygulama deneyleri daha nceden belirlenen parametrelere gre yaplmtr. Deney paralarnn lm yerleri para zerine aktarldktan sonra drt adet okuma yaplm ve bu okumalarn ortalamas alnmtr izelge 5.7de deneyin lmleri ve LS-DYNA te yaplan analizden alnan ller

71

MP

grlmektedir. Bu deerler incelendiinde dorulama deneylerinde kalnlk deeri fazla kmtr. Bu da hedeflenen bir durumdur. izelge 5.7 Dikdrtgen para dorulama deneyleri lmleri.
Deney No D1 D2 D3 D4 Bilye ap 10 10 10 10 Dikey Yalama adm TIAIN 0,7 GRES TIAIN 0,7 GRES TIAIN 0,7 GRES LS-DYNA DENEY Kaplama Okuma 1 (mm) 0,77 0,76 0,76 0,77 Okuma 2 (mm) 0,76 0,76 0,76 0, 81 Okuma 3 (mm) 0,76 0,77 0,75 0,77 Okuma 4 (mm) 0,75 0,75 0,77 0,81

Ortalama 0,76 0,76 0,76 0,79

Elde edilen ideal parametrelerle yaplan deneysel ve teorik deney paralar dikdrtgen parann uzun kenarlarn blecek ekilde kesilmitir. ekil 5.25 te deneysel parann duvar kalnlklarnn lm yerleri ve ekil 5.26 te ise teorik modelin kesildii eksen grlmektedir. ekil 5.27 da deneysel ve teorik modelin duvar kalnlklar kesilen bueksen boyunca 2 mm aralklarla llm ve duvar kalnlklar karlatrlmtr.

ekil 5.25 Dorulama deneyi deneysel para kesim ve lm yerleri

72

ekil 5.26 Dorulama deneyi teorik model kesim ve lm yerleri

1.2 1 Sac kalnl, mm 0.8 0.6 0.4 0.2 0 2.5 15 27.5 40 52.5 lm aral, mm 65 77.5 Teorik Deneysel

ekil 5.27 Dikdrtgen para dorulama deneylerinin duvar kalnlklarnn karlatrlmas

5.1.4

Fotoraf Makinesi Kapa Dorulama Deneyleri

Elde edilen ideal parametrelerle dorulama deneyleri iin adet deney yaplmtr. Bu deneylerin tanesinde sac plaka ilk deneylerle ayn artlarda kalba yerletirilmitir. Tm deneyler ayn parametrelerle yaplmtr. Deney esnasnda bilyeli takmn devri 800 dev/dak ve takm ilerlemesi ise 1000 mm/ dak olarak alnm ve bu deerler tm deneylerde korunmutur.

73

izelge 5.8de fotoraf makinesi kapann a) kenarndan (bkz. ekil 5.11) yaplan her deney iin 4 adet okuma yaplmtr. 4 deneyde llen deerlerin ortalamas alndnda sac kalnl 0,59 mm olarak bulunmutur. ekil 5.28 de ideal parametreler ile yaplan simlasyon da para kalnlk dalm grlmektedir. Para zerinde incelmenin en fazla olduu yerlerde gerilmelerin de maksimum olduu ksmlardr. Ancak gerek deneylerde hadde ynnde incelmeler daha fazla olmaktadr. izelge 5.8 Fotoraf makinesi kapa dorulama deneyleri lmleri.
Deney No D1 D2 D3 D4 Bilye ap 10 10 10 10 Dikey adm 0,7 Okuma 1 Okuma 2 (mm) (mm) 0,63 0,59 0,59 0,60 0,60 0,57 0,57 0,60 Okuma 3 Okuma 4 (mm) (mm) 0,58 0,59 0,59 0,64 0,60 0,60 0,61 0,64

Kaplama TIAIN

Yalama

Ortalama 0,60 0,59 0,59 0,62

MAKINE YAI MAKINE TIAIN 0,7 YAI MAKINE TIAIN 0,7 YAI LS-DYNA DENEY

ekil 5.28 Fotoraf makinesi dorulama deneyi kalnlk dalm.

Dorulama deney parametrelerine gre LS-DYNA de analizi yaplan fotoraf makinesi kapann ekil 5.29 de ki SD incelendiinde kritik blgede ki (bkz. ekil.5.10) sar iaretlerin varl malzemenin duvar kalnlklarnda incelmelerin meydana geldiini bu 74

MM

incelmenin neticesinde atlaklarn oluabileceini gstermektedir. ekil 5.30 da gerilme dalm da incelendiinde gerilmenin fazla olduu yerlerde duvar kalnlklarn minimum olduunu da grebiliriz.

Krmz Sar Turuncu Yeil

ekil 5.29 Fotoraf makinesi dorulama deneyi SD grafii

ekil 5.30 Fotoraf makinesi dorulama deneyi Von Mises gerilme dalm
Elde edilen ideal parametrelerle yaplan deneysel para (ekil 5.31) ve teorik deney paralar Fotoraf makinesi n kapann ksa kenarlarn blecek ekilde kesilmitir. ekil

75

MP

5.32 da deneysel parann duvar kalnlklarnn lm yerleri ve ekil 5.33 de ise teorik modelin kesildii eksen grlmektedir.

ekil 5.34 de deneysel ve teorik modelin duvar kalnlklar kesilen bu eksen boyunca 2 mm
aralklarla llm ve duvar kalnlklar karlatrlmtr.

ekil 5.31 Fotoraf makinesi dorulama deneyi resmi

ekil 5.32 Fotoraf makinesi kapa dorulama deneyi para kesim ve lm yerleri

76

ekil 5.33 Fotoraf makinesi kapa dorulama deneyi teorik model kesim ve lm
Yerleri

Kalnlk (mm)

lme aralklar (mm)

ekil 5.34 Fotoraf makinesi kapa dorulama deneylerinin duvar kalnlklarnn karlatrlmas.

77

78

BLM 6 SONULAR
Bu almada AA 5754 alamnn artl ekillendirme ilemi ile farkl ekillere sahip paralar zerinde ekillenme davranlar incelenmitir. Her iki paraya ait teorik ve deneysel almalar yaplarak karlatrlmtr. Deneylerin yaplabilmesi iin literatr aratrmalar yaplarak, etkin parametre deerleri olarak ilerleme, yalama ve bilye ap ortak olarak kullanlan parametreler olarak seilmitir. Ayrca literatrde pek rastlanlmayan bilye kaplamasnn da etkin kullanlacak parametre olarak kullanlmas kararlatrlmtr. Yaplan analizde en fazla incelme uzun kenarda olduundan dolay, uygulama neticesinde ortaya kacak sonuca, hadde yn etkisini azaltmak amacyla sac plaka kalba, parann uzun kenar hadde ynne dik olacak ekilde yerletirilmitir. Yaplan deneyler nda aadaki bulgulara ulalmtr;

ekillendirmede bilye apnda hangi ilerlemenin daha etkili olduunu saptamak

iin 0,3, 0,5 ve 0,7 mm lik ilerlemelerin denenmesine karar verilmitir. Yaplan deneyler sonucunda 0,7 lik ilerlemenin ekillendirmede etkin olduu grlmtr. Aratrmalarda genellikle bilye aplar arasndaki farkn fazla olmasndan dolay

bilye aplar arasndaki fark biraz daha drerek 8, 10, 12 mm lik bilye apnn

ekillendirme zerindeki etkisi incelenmitir ve yaplan deneyler sonucunda ap 10 bilyeli

takm ile en ideal ekillendirme yaplmtr. Aratrmalarda kaplamalarn etkisi pek incelenmedii iin farkl srtnme

katsaylarna sahip farkl kaplama ile ekillendirme yaplmtr. CrN, TiN, TiAIN kaplamalarnda en dk srtnme katsaysna sahip olan TiAIN kaplamann ekillendirme zerinde daha etkili olduu grlmtr. Deneylerde gres ya, bor ya ve makine ya kullanlmtr. Bu yalama

arasndan bor yann elverili olmad ancak makine ya ve gres ya arasnda ciddi bir fark olumad grlmtr. Bor ya kullanlarak yaplan deneylerde yrtlmalar meydana gelmi ve para yzeyleri przl kmtr

79

Taguchi yntemine gre deney sonular deerlendirilmi, ekillendirilmeye

urayan 1 mm AA 5754 sacn ekillendirme sonucunda duvar kalnlklar dikdrtgen parada 0,74 fotoraf makinesi kapanda 0,57 mm olarak bulunmutur. en ideal parametrelerle dorulama deneyleri yaplmtr. Dorulama deney paralarndan alnan llere incelendiinde drtgen para duvar kalnl 0,76 mm ve fotoraf makinesi kapa duvar kalnl 0,60 mm bulunmutur. Bu da hedeflenen bir durumdur. Yaplan teorik ve deneysel karlatrmada duvar kalnlklarnn bir birine yakn olduu grlmtr. Yalayc olarak kullanlan gres ya ve makine ya arasnda ciddi fark olumamaktadr. Farkl ekillere sahip paralarn ideal bir ekilde takm yollarnn oluturulabilmesi iin kullanlan BD program takm yolu stratejisinin iyi olmas gerekmektedir. Bu almada en etkin parametrenin yalama olduu saptanmtr. Duvar alar ekillendirme derinliini etkileyen parametredir.

Yukarda ifade edilen bu deerlendirmelere ek olarak, gerekletirilen almalar nda saptanan zorluklar u ekilde ifade edilebilir; Artl ekillendirmede kullanlan AA 5754 malzeme endstride kullanlan dier AL alamlarna (AA1050 vb.) daha sert bir malzeme olduu iin ekillendirme esnasnda sac plaka zerinden bir miktar tala kaldrlmaktadr (tleme gereklemektedir). Bu durumu nlemek iin takm ile destek paras arasnda takm yolu oluturulurken ondalk deerde boluk braklmaldr. Boluk fazla olduu takdirde para dzlemselliinde sapmalar meydana gelmektedir. Analizde sac plaka element boyutunun kk olas durumunda daha hassas sonular elde edilebilir ancak bu durum da zmleme zamann artmakta. Standart masast biligsayarlar ile fazla bir zaman harcanmaktadr. Bu almada sadece paralarn teorik ve deneysel almalardaki duvar kalnlklar llm olup, baka hususlar zerinde durulmamtr. leriye dnk yaplmas nerilen almalar unlar olabilir; Para dzlemsellii kontrol edilebilir. Malzeme sert olduu iin takm anmasna baklabilir.

80

Kalplarla yaplan alma ve artl ekillendirme ile yaplan almalarn duvar kalnlklar ve ekillendirme derinlikleri karlatrlabilir. Farkl takm yollarnn ekillendirme derinlii zerindeki etkileri aratrlabilir. Yzey przllkleri llp karlatrlabilir. AA 5754 sac malzeme sl ileme tabi tutularak ekillendirme kabiliyeti incelenebilir. Negatif ekillendirme ile pozitif ekillendirme derinlikleri karlatrlabilir.

81

82

KAYNAKLAR Ambrogio, G., De Napoli, L., Filice, L., Gagliardi, F., Muzzupappa, M., (2005a) Application of incremental forming process for high customized medical product manufacturing, Journal of Materials Processing Technology, 162163:156162. Ambrogio, G., Filice, L., Gagliardi, F., Micari, F., (2005b) Three-dimensional FE simulation of single point incremental forming: experimental evidences and process design improving, VIII International conference on computational plasticity COMPLAS VIII, Barcelona. Ceretti, E., Giardini, C., Attanasio, A., (2004) Experimental and simulative results in sheet incremental forming on CNC machines, Journal of Materials Processing Technology, 152:17618. apan, L., (2003) Metallere Plastik ekil verme, 4.bask, alayan Basmevi, stanbul elikapa, F.O., (2002) Taguchi Deneysel Tasarm Metodunun Bir Dokuma letmesinde Uygulama Denemesi, Uluda niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Bursa, http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/9/01/-feray/feray.htm (2008). Dai, K., Wang, Z.R., Fang, Y., (2000) CNC incremental sheet forming of an axially symmetric specimen and the locus of optimization, Journal of Materials Processing Technology, 102:164-167. Erikin Y., Uzun ., (2002) Sac Metal Kalpl, 3.bask, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 5,339. Gunter, B., (1987) A perspective on the Taguchi Method, Quality Progress, 44-52. Iseki H., (2001) An approximate deformation alysis and FEM analysis fort he incremental bulging of sheet metal using a spherical roller, Journal of Materials Processing Technology, 111:150-154. Jackson, K., (2005) Incremental forming http://www.ifm.eng.cam.ac.uk/mtms/events/ documents/Kathryn_Jackson.pdf) (02.03.2008). Kackar, R.N., (1986) Taguchis Quality Philosophy: Analysis and Commentary, Quality
progress, 21-29.

83

KAYNAKLAR (devam ediyor) Kalpakjian S., (1991) Manufacturing processes for engineering materials, second edition, addison Wesley world student series. Kartal, M.S., Szz, H., (2005) CNC torna tezgahlaryla tornalama ilemlerinde yzey przllnn Taguchi yntemiyle incelenmesi, Machinery MakinaTek, 77-78. Kartal, M.S., Szz, H., Bakr, B., (2006) CNC torna tezgahyla tornalama ileminde takm anmasnn Taguchi yntemiyle incelenmesi, Machinery MakinaTek 103104. Kim, Y.H., Park, J.J., (2002) Effect of process parameters on formability in incremental forming of sheet metal. Journal of Materials Processing Technology, 130-131. Korkmaz Z., Gavas M., (2005) Sac metallerin ok noktal derin ekme yntemiyle ekillendirilmesi, Teknoloji, Cilt 8 Say 3, 271-278. Kopac, J., Kampus, Z., (2005) Incremental sheet metal forming on CNC milling machine-tool. Journal of Materials Processing Technology 162163/622628. Kulaksz ., akr ., Ulusoy O., (1995) Metal Meslek Bilgisi, 51. bask, Ajans-Trk Matbaaclk sanayi A.., Ankara. Kurt, ., nbilgin, G., (2006) Eksenel akl srekli mknatsl senkron makine tasarmnda Taguchi ynteminin kullanlmas, www.emo.org.tr/resimler /ekler/f0b9a69f90b1ab0_ek.pdf Lamminen, L.,Tuominen, T., Kivivuori, S., (2005) Incremental sheet forming with an industrial robot, Materials Forum Volume 29 - Published Edited by J.F. Nie and M. Barnett Marciniak, Z., Duncan, J.L., Hu, S.J., (2002) Mechanics of sheet metal forming, Butterworth-Heinemann An imprint of Elsevier Science Linacre House, Jordan Hill, Oxford OX2 8DP 225 Wildwood Avenue, Woburn, MA 01801-2041 Park, J.J., Kim, Y.H., (2003) Fundamental studies on the incremental sheet metal forming technique, Journal of Materials Processing Technology, 140: 447-453 Pohlak, M., 2007 Rapid prototyping of sheet metal components with incremental sheet forming technology, PhD Thesis.. Tallinn University Of Technology, Estonia Pohlak, M., Majak, J.and Kttner, R., (2007) Manufacturability and limitations in incremental sheet forming, Proc. Estonian Acad. Sci. Eng., 13, 2, 129139
84

KAYNAKLAR (devam ediyor) Pohlak, M.; Kttner, R.; Majak, J.; Karjust, K. & Sutt, A., (2004) Experimental study of incremental forming of sheet metal products, 4th International DAAAM Conference, proceedings, Tallinn, Estonia. Rauch, M., Hascoet, J.Y., Haman, J.C., Plennel, Y., (2008) A new approach for toolpath programming in incremental sheet forming, 11th ESAFORM conference on material forming Lyon, France Saat, M., (2000) Kalite Denetiminde taguchi Yaklam,Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 2 (3),948-953 Sakarya, N., (2005) Cep ilemede takm yolu hareketlerinin ve kesme parametrelerinin yzey przllne etkilerinin incelenmesi, Bilim Uzmanl Tezi, Z.K. Fen Bilimleri Enstits, Karabk, 13-23 Sakarya, N., Glolu,C., (2006) Taguchi yntemi ile cep ilemede kullanlan takm yolu hareketlerinin ve kesme parametrelerinin yzey przllne etkilerinin belirlenmesi, Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 21 No 4: 603-611, Shim, M.S., Park, J.J., (2001) The Formability of aluminyum sheet in incremental forming, Journal of Materials Processing Technology 113: 654-658 T TAN T (2007) Ultra Sert Kaplamalar Merkezi Zeytinburnu/ stanbul Tuomi, J.,Lamminen, L., (2004) Incremental sheet forming as a method for sheet metal component prototyping and manufacturing, Assises Europennes de Prototypage Rapide, 14 & 15 September URL-1 (2008) http://tugrakalipcilik.com/?id=13 (04.04.2008) URL-2 (2008) http://www.thefabricator.com/PressTechnology/PressTechnology_Article. cfm? ID=611 (17.02.2008). Yaar, M., Gavas, M., Korkmaz, Z., (2007) Forming sheet metals by means of multipoint deep drawing method, Journal of Materials Processing Technology 28:(10), 2647-2653. Yelbey ., Yelbey B., (2003) Kalp Konstrksiyonu ve Kalp Yapm, 2. Bask, Bursa.

85

86

EK AIKLAMALAR A FOTORAF MAK NES KAPAI YIRTILAN PARA RES MLER

87

ekil A.1 FD7 deneyinde arka taraftaki yrtlma

ekil A.2 FD7 deneyinde arka ksmdaki yrtlmann iten grnm

88

ekil A.3 FD7 deneyinde sol ve arkadan yrtlma grnm

ekil A.4 FD7 deneyinde sa ve arka tarafnda ki yrtlma grnm

89

90

EK AIKLAMALAR B PARALARIN LENMES

91

ekil B.1 Deney parasnn TAKSAN TMC 550V tezghnda ilenmesi

92

EK AIKLAMALAR C FOTORAF MAK NES KAPAI DENEY RES MLER

93

ekil C. 1 FD8A3 deneyi para resmi

ekil C. 2 FD8A5 deneyi para resmi

94

ekil C. 3 FD8A7 deneyi para resmi

ekil C. 4 FD10A3 deneyi para resmi

95

ekil C.5 FD10A5 deneyi para resmi

96

ekil C.6 FD10A7 deneyi para resmi

ekil C.7 FD12A3 deneyi para resmi

97

ekil C.8 FD12A5 deneyi para resmi

ekil C.9 FD12A7 deneyi para resmi

98

EK AIKLAMALAR D D KDRTGEN PARA DENEY RES MLER

99

ekil D.1 DD8A3 deneyi para resmi

ekil D.2 DD8A5deneyi para resmi

100

ekil D.3 DD8A7 deneyi para resmi

ekil D.4 DD10A3 deneyi para resmi

101

ekil D.5 DD10A5 deneyi para resmi

ekil D.6 DD10A7 deneyi para resmi

102

ekil D.7 DD12A3 deneyi para resmi

ekil D.8 DD12A5 deneyi para resmi

103

ekil D.9 DD12A7 deneyi para resmi

104

ZGEM Cevdet BULUT 1979da Elazda dodu; ilk ve orta renimini ayn ehirde tamamlad; Elaz Gazi Endstri Meslek Lisesinden mezun olduktan sonra 1994 ylnda DP Teknik Eitim Fakltesi Makine Eitimi Blm Talal retim retmenliine girdi; 1999 da mezun olduktan sonra 08.10.1999 da atalca Arif Nihat Asya Teknik Lise ve Endstri Meslek Lisesinde greve balad; halen 2005 ylnda girdii KB Fen Bilimleri Enstits Makine Eitimi Anabilim Dalnda yksek lisans programn srdrmektedir

ADRES B LG LER
Adres : atalca Arif Nihat Asya Teknik Lise ve Endstri Meslek Lisesi atalca / STANBUL Tel Fax : (212) 789 19 52 : (212) 789 19 53

105