356 Psychologia akademicka.

Podręcznik

3.4* WtDWG IKSFlItTA

ŹRÓDŁA SZTYWNOŚCI MECHANIZM PROWADZĄCY DO SZTYWNYCH ZACHOWAŃ SKUTEK

.Chwytanie" informacji „Zamrażanie ' mffm.Kji

•graniczone możliwości poznawcze ip.
niska intelitencja) Stabilny Niezmienny
Broniony za wszelką
cenę
Ograniczone możliwości emocjonalne (np. Poziom procesu
lęk, poczucie niskiej skuteczności, niska
samoocena) Aspekt
formalny

Motywacja poznawcza (np

Przekonanie/sąd
potrzeba poznawczego
domknięcia)

Aspekt
treściowy
Sytuacyjne Uproszczony
(sytuacja trudna, złożona, niezrozumiała, Poziom zadania Stereotypowy
budząca niepewność) (sytuacja) Uogólniony

Łatwo dostępny Gotowy do

wykorzystania w każde
Sytuacyjne sytuacji
(odpowiednio zaprojektowany układ bodźców w Uprzednia wiedza Informacja z otoczenia
otoczeniu - przewidywalny (schematy, stereotypy, (wyrazista, pierwsza w
i uporządkowany) przekonania) kolejności, łatwa do
przetworzenia)

RYCINA WE 13.3.
Mechanizm sztywności Źródło: opracowanie własne.

Co ważne, tak ujęta sztywność nie jest stałą cechą osoby, przejawiającą się we wszystkich sytuacjach. Różne sfery życia budzą róż ne emocje, a przy
tym ludzie - w zależności od dziedziny - mają różne kompetencje w zakresie radzenia sobie z nimi. Dlatego też niektóre osoby będą doświadczać
niepewności w relacjach interpersonalnych, inne - w sytuacjach społecznych, a jeszcze inne-w sytu acjach konfrontacji z problemami natury poznawczej. W
tych sferach ich przekonania, postawy i zachowania będą bardziej sztywne.

■ LITERATURA
Chown. S. (1959). Rigidity - a flexible concept. Psychological Bulletin, 56. 195-223.
Kossowska. Art. (2005). Umysł niezmienny. Poznawcze mechanizmy sztywności. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kruglanski. A. W. (1989). Lay epistemic and human knowledge: Cognitive and motivational bases. New York: Plenum Press.

13.5. Relacje interpersonalne

Najprostszy podział relacji interpersonalnych to rozróżnienie 13.5.1. Agresja

stosunków pozytywnych, korzystnych (jak pomaganie innym i
wzajemna atrakcyjność), oraz negatywnych, niekorzystnych dla
jednej lub obu stron (jak agresja). Tradycyjnie odrębnymi
dziedzinami badań psychologicznych w tym zakresie są: agresja,
zachowania pomocne i atrakcyjność interpersonalna.
Najczęściej przyjmowana definicja agresji określa ją jako
zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu
człowiekowi, który jest motywowany do uniknięcia tego
cierpienia. Jeżeli cierpienie ofiary jest
 357 Psychologia akademicka. Podręcznik
głównym bądź jedynym celem .sprawcy, mamy do czynienia z
agresją wrogą (hostile or reactive aggression’, gniwną. reaktywną).
Jeżeli cierpienie to służy sprawcy jedynie jako instrument do
osiągnięcia innego celu (jak w wypadku rabunku czy wymuszenia),
mamy do czynienia z agresją instrumentalną (instrumental,
proactive ^wmproaktywną). Na przykład zabiegi dentysty nie
sąagresją („ofiara” godzi się na cierpienie), a do uznania poczynań
sprawcy za agresję niekonieczne jest ani faktyczne cierpienie ofiary
(jeżeli agresja okazała się nieskuteczna), ani świadoma intencja
wyrządzenia krzywdy (ponieważ nie wszystkie swoje rzeczywiste
cele człowiek <obie uświadamia)!
13.5.1.1. Teorie agresji
Pierwszą jasno wyrażoną psychologiczną koncepcją agresji była
teoria frustracji—agresji, sformułowana przez grupę badaczy z
Uniwersytetu Yale (Dollard, Doob, Miller. Mowrer i Sears, 1939).
Teoria ta głosiła, że każda agresja jest wynikiem frustracji, a każda
frustracja rodzi skłonność do agresji. Frustracja (frustration) to
zablokowanie skierowanej na cel aktywności organizmu bądź też
stan wynikający z napotkania takiej przeszkody. Wiele badań
potwierdziło, że wzbudzana frustracją tendencja do agresji jest tym
większa: (a) im większa jest wartość zablokowanego celu, (b) im
bardziej osiągnięcie tego celu jest przez daną frustrację
uniemożliwione oraz (e) im większa liczba działań zostaje
zablokowana. Tendencja do agresji nie zawsze jest ujawniana i
kierowana na czynnik wywołujący frustrację, ponieważ wyrażanie
agresji hamuje strach przed karą. Jeżeli strach ten jest wystar-
czająco duży, następuje przemieszczenie agresji (aggression
displacement), czyli jej skierowanie na inny obiekt, zagrożony
słabszą karą - na przykład sfrustrowany przez szefa mąż kieruje
swoją wrogość nie na niego, lecz na żonę. Wiele badań potwierdza
zjawisko przemieszczenia agresji oraz fakt, że występuje ono
szczególnie w odniesieniu do osób podobnych do człowieka, który
wywołał początkową frustrację (Marcus-Newhall, Pedersen,
Carlson i Miller, 2000). Kluczowym dla przemieszczenia agresji
czynnikiem jest ruminacja, czyli przeżuwanie myśli na temat
początkowej prowokacji (Bushman, Bo- nacci,Pedersen, Vasquez i
Miller, 2005).
B Definicje
Agresja-zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu człowiekowi, który jest motywowany do uniknięcia tego
cierpienia.
Teoria frustracji-agresji zainspirowała dużą liczbę badań, które
podważyły trafność niektórych jej twierdzeń. Nietrafna okazała się teza, że
frustracja zawsze prowadzi do agresji. Następstwem frustracji jest nie tylko
agresja, ale przede wszystkim nasilenie zachowań ukierunkowanych na
usunięcie przeszkody, a także regresja (regression', pod wpływem frustracji
zachowanie dzieci ulega prymitywizacji i upodabnia się do zachowania
dzieci młodszych), fiksacja (fixation', uporczywe powtarzanie jakiejś reakcji
niemającej instrumentalnego znaczenia), apatia i wycofanie się. redukcja
samego napięcia bez prób zmiany jego źródła (alkohol, narkotyki), a nawet
zaburzenia psychosomatyczne (Geen, 2001). Punktem wyjścia teorii
frustracji-agresji było twierdzenie, że frustracja stanowi konieczny i
wystarczający warunek agresji. W rzeczywistości frustracja nie jest ani ko-
nieczna do wystąpienia agresji, ani sama w sobie do tego nie wystarcza. Nie
znaczy to, że między frustracją i agresją nie ma związku. Często faktycznie
współwystępują one ze sobą, ale jeżeli już takjest, to nie z powodów pier-
wotnie zakładanych przez badaczy z Yale. Frustracja nie wzbudza
specyficznie agresywnego popędu, nieuchronnie prowadzącego do agresji
bezpośredniej lub przemieszczonej, a sama agresja nie jest skutkiem
popędu. Frustracja prowadzi jedynie do wzrostu pobudzenia
emocjonalnego, które może pochodzić z wielu innych źródeł. W zależności
od sposobu rozumienia przez jednostkę aktualnej sytuacji pobudzenie to
może prowadzić do agresji lub nasilać inne zachowania bądź też nie mieć
żadnych konsekwencji.
Inna popularna koncepcja zakłada, że agresja jest wynikiem uczenia
się za pośrednictwem procesów warunkowania sprawczego i modelowania.
Warunkowanie sprawcze jest procesem, za którego pomocą organizm uczy
się znaczenia pierwotnie obojętnej reakcji, a więc tego, że jest ona
instrumentem osiągania pożądanych stanów rzeczy. Kiedy po jakimś
zachowaniu następuje nagroda, szansa jego pojawienia się w przyszłości
rośnie (por. rozdział 20). Jeżeli więc agresja prowadzi do uzyskania jakiejś
nagrody, winna się ona utrwalać i narastać u danej jednostki. Ogromna
liczba danych przekonuje, że agresję mogą nasilać dowolne nagrody,
zarówno zewnętrzne (pieniądze, wygrana w rywalizacji, uznanie innych),
jak i wewnętrzne, w rodzaju wzrostu samooceny czy poczucia kontroli nad
biegiem wydarzeń (Geen, 2001). Dotyczy to nie tylko agresji
instrumentalnej, ale też wrogiej (nagrody nasilają nawet takie formy agresji,
które nie są instrumentem uzyskiwania innych nagród) i wcale nie wymaga
frustracji. Podobnie jak w wypadku wszelkich zachowań, ludzie uczą się
agresji nie tylko na
 Psychologia społeczna • Rozdział 13 358

podstawie własnych doświadczeń, ale i obserwując zachowanie czyzn .i intensywność lą wojen domowych (niirr/oft^ bą zabityc
innych ora/ skutki, dojakich on.• prowadzi, < <• nosi nazwę h), oblic zona dla niemal wszystkich!^ świata w końc ówc e XX
modelowania (modeliiH>). które w odniesie- nin do agresji wieku, wyniosła az r 0,84/M. sep lida i Wi< ner, 1999).
może mieć skutki trojakiego rodzaju (Bandura. Il>73)~ Po Zdumiewające, zr korelacjami ko nieznacznie spada, gdy
pierwsze. obserwując innych, człowiek może uczyć się nowych, uwzględni się takie dodatkw czynniki, jak poziom i nierówne
dotąd sobie nieznanych wzorców agresywnego zachowania (na >śćd<x:hf idów, pulacji czy jakość demokracji panującej w
danym kraju
przykład oglądając możemy się zorientować, jak skutecznie
Dużą część- refleksji teoretyc znej i badań nadagrr^
upokorzyć innego człowieka). Po drugie, obserwowanie
syntetyzuje ogólny model agresji (General Model)
skutków cudzej agresji może nasilić bądź osłabić hamowanie
sformułowany przez Craiga Andersona i Br4; Bushmana (2002).
tych zachowań agresywnych, których obserwator już uprzednio
jak widać na rycinie 1.3.20, zakłada ^ dwie klasy wyznaczników
się wyuczył. Po trzecie wreszcie, cudze zachowanie może
agresji: osobiste i sytuacyjne Wyznaczniki te decydują o
ułatwiać wykonywanie podobnych reakcji przez obserwatora,
agresywnym lub nieagresywnym zachowaniu, kształtując
wzbudzając w nim podobne jak u „modela” emocje i motywy.
bieżący stan wewnętrzna podmiotu podczas interakcji
Zupełnie odmienną wizję źródeł agresji proponuje
społecznej. Istotą tego stara jest wzajemne oddziaływanie
podejście ewohicjonistyczne, które zakłada, że tendencja do
procesów poznawczych afektywnych i pobudzenia. Kluczowym
agresji jest ewolucyjnie wykształconą adaptacją podnoszącą
dla agresji rodzajem poznania jest pojawianie się wrogich myśli
szansę przeżycia i sukcesu reprodukcyjnego (por. rozdział 5).
- interpretacji cudzych zachowań jako celowo ukierunkon nych
Ponieważ nakłady rodzicielskie mężczyzn są znacznie mniejsze
na krzywdę podmiotu. Z kolei kluczowym stancit afektywnym
niż nakładały kobiet, kobiety bardziej selektywnie podchodzą do
jest oczywiście emocja gniewu, a także doświadczanie stresu.
wyboru partnera, mężczyźni zaś muszą silniej konkurować z
Odrębnym wyznacznikiem agrest jest pobudzenie fizjologiczne,
innymi mężczyznami o dostęp do partnerek (por. rozdział 5). W
którego wzrost z jednej strony nasila wszelkie reakcje
konsekwencji, mężczyźni są znacznie bardziej agresywni niż
dominujące w danej sytuacji, z drugiej zaś może wywoływać
kobiety, a różnica ta jest szczególnie duża w wypadku agresji
transfer pobudzeni; emocjonalnego, o którym mowa dalej. Te
drastycznej, jak przemoc i zabójstwa. We wszystkich regionach
trzy rodzaje procesów bezpośrednio decydują o efektach
świata i analizowanych okresach historycznych sprawcami
końcowych, czyli ocenach bieżącej sytuacji i decyzjach
ponad 90% zabójstw są mężczyźni (Dały i Wilson, 2001), a
(zachować se agresywnie czy też nie) oraz działaniach w reakcji
dotyczy to także współczesnych Stanów Zjednoczonych, gdzie
na bieżącą sytuację. Zarówno oceny, jak i działania mogą mieć
większość zabójstw jest dokonywana za pomocą broni palnej, a
więc nie wymaga siły fizycznej. Co więcej, tylko wśród
mężczyzn obserwuje się znaczny wzrost agresji w młodym
wieku (15-29 lat), czyli w okresie, kiedy najsilniej konkurują na
rynku matrymonialnym, a podobny wzorzec dotyczy również Dane
wejściowe
ofiar agresji - mężczyźni zabijają głównie innych mężczyzn.
Dały i Wilson stwierdzili też, że agresywność młodych
mężczyzn narasta, gdy są oni bezrobotni (a więc agresja staje się
głównym sposobem pozyskania dóbr), opada zaś, gdy mają stałą
partnerkę, a więc nie konkurują z innymi mężczyznami.
Procesy
Wskazuje to, że agresywność jako adaptacja nie jest ślepym
instynktem, lecz mechanizmem czy też zbiorem mechanizmów
psychologicznych wrażliwych na czynniki sytuacyjne.
Również wojny są dziełem mężczyzn. Wojownicze
Amazonki stanowią wytwór fantazji starożytnych Greków, a we
wszystkich znanych społeczeństwach, czy to „cywilizowanych”,
Efekty
czy plemiennych, wojny były i są toczone przez mężczyzn
(Buss, 2001). Co ciekawe, tutaj także ujawnia się „syndrom
młodego mężczyzny” — wojen jest tym więcej, im więcej jest
młodych mężczyzn w danej populacji. Korelacja między
odsetkiem młodych męż
RYCINA 13.20.
Ogólny model agresji
Źródło: Anderson i Bushman, 2002, s. 34, za zgodą wydawcy © Annual Reviews.
 359 Psychologia akademicka. Podręcznik

charakter albo przemyślany, albo impulsywny i automatyczny (por. Sposób reagowania na prowokację jest silnie uwarunkowany
rozróżnienie procesów automatycznych i kontrolowanych w kulturowo, na przykład wychowaniem w kulturze honoru, w której
rozdziale 13.2). nawet drobne utarczki stają się polem walki o prestiż i reputację,
gdzie ceni się „zachowanie twarzy” i staje w obronie honoru
13.5.1.2. Wyznaczniki agresji własnego i rodziny w obliczu najmniejszej zniewagi. Kultura taka
sankcjonuje agresję, nakazując ją jako właściwą reakcję na znie-
Ludzie bardzo się różnią pod względem agresywności -różnice te wagę, a jej elementy można odnaleźć w południowych stanach
pojawiają się już w trzecim roku życia i (przynajmniej u mężczyzn) USA, a zapewne też u polskich górali. Cohen, Nisbett, Bowdle i
wykazują znaczną stałość w czasie (Olweus, 1979). Badania z Schwarz (1996) poddawali studentów wychowanych w kulturze
zakresu genetyki behawioralnej, polegające na porównywaniu honoru (pochodzących z południa Stanów Zjednoczonych) bądź
podobieństwa (tu: pod względem agresji) osób w różnym stopniu niewychowanych w takiej kulturze (pochodzących z północy)
ze sobą spokrewnionych, przekonują, że zmienność agresywności lekkiej zniewadze (w trakcie przechodzenia wąskim korytarzem
jest w ponad 50% uwarunkowana czynnikami genetycznymi (Miles badany był „niechcący” uderzany przez nieznajomego, który w
i Carey, 1997). Na przykład bliźnięta jedno- jajowe są do siebie dodatku mówił doń: „Jak chodzisz, dupku! -). W serii
bardziej zbliżone pod względem poziomu agresji niż dwujajowe, eksperymentów porównywano poziom wydzielania kortyzolu
nawet wówczas, gdy były wychowywane oddzielnie. Kenneth (hormon znamionujący przeżywanie stresu) oraz testosteronu
Dodge i współpracownicy (Dodge, 1980; Dodge i Tomlin, 1987) (hormon znamionujący przygotowanie do agresji) przed
wykazali, że głównym czynnikiem odpowiedzialnym za chronicz- prowokacją i po niej, a także mierzono kilka innych zmiennych.
nie podwyższoną skłonność do agresji jest wrogi wzorzec Jak ilustruje tabela 13.8, prowokacja budziła silniejsze reakcje
atrybucji, czyli skłonność do interpretowania wieloznacznych fizjologiczne u osób wychowanych w kulturze honoru. Ponadto
zachowań innych ludzi jako wrogich („Oblał mnie mlekiem, bo osoby te uważały też, że prowokacja zaszkodziła ich męskości w
taki miał zamiar, a nie dlatego, że się potknął”). Do wzrostu oczach obserwatorów, oraz silniej angażowały się w działania
agresywności przyczyniają się także inne cechy osobowości, odbudowujące nadszarpniętą męskość — bezpośrednio po
zwykle w interakcji z pewnymi cechami sytuacyjnymi. Na prowokacji witały się silniejszym uściskiem dłoni z nieznajomym.
przykład osoby narcystyczne, a więc z podwyższoną, ale Kiedy zaś korytarzem z naprzeciwka
niestabilną samooceną, reagują nasiloną agresją na zniewagę
wygłoszoną w obecności świadków (Bushman i Baumeister, 1998). TABELA 13.8.
Najsilniejszym sytuacyjnym wyznacznikiem agresji jest Wychowanie w kulturze honoru a sposób reagowania na obrażliwą
prowokacja w formie fizycznego ataku lub obelgi słownej. prowokację nieznajomego
Prowokacja wywołuje agresję z co najmniej trzech powodów: (1) BADANI WYCHOWANI W KULTURZE HONORU
wzbudza gniew i cierpienie, motywując sprowokowaną osobę do prowokacja tak nie
ich pozbycia się za pośrednictwem agresji (lub ucieczki); (2) budzi Wzrost poziomu kortyzolu w ślinie
pragnienie rewanżu poprzez agresję, zgodnie z zasadą
Brak 0,42 0,39
wzajemności; (3) podważa dobre mniemanie zaatakowanego o Jest 0.79 0,33
sobie i naraża na szwank jego reputację, wzbudzając motywację do Wzrost poziomu testosteronu w ślinie
ich odzyskania.
Brak 0.04 0,04
Oczywiście dwa ostatnie powody odpowiadania agresją na
Jest 0.12 0,06
prowokację pozostają pod silną kontrolą poznawczą
Ocena własnej męskości w oczach innych
sprowokowanej osoby - jej reakcja uwarunkowana jest sposobem
Brak 3,48 3,47
rozumienia działań prowokatora, a więc stwierdzeniem, czy szkoda
Jest 3,05 3.34
została wyrządzona oraz czy prowokator jest odpowiedzialny za
Siła uścisku ręki
wyrządzoną szkodę, co z kolei wymaga stwierdzenia, że atak był
Brak 3,89 4,13
intencjonalny. a jego konsekwencje przewidywalne z punktu
Jest 4,46 4,07
widzenia prowokatora (Rule i Ferguson, 1984). W rezultacie- w
zależności od wyznaw anych postaw’ i przekonań - to samo Odległość w grze w kurczaki (cm)

zdarzenie może być przez jednych ludzi rozumiane jako Brak 274 191

prowokacja usprawiedliwiająca agresję bądź też jako zdarzenie Jest 95 149

zgoła niewinne. Zrodto: opracowanie na podstawie Cohen, Nisbett. Bowdle i Schwarz. 1996, s. 996. f Amenan Psychotogiai
Aisoóaoon.
360 Psychologia akademicka. Podręcznik
nadchodził atletycznej budowy osiłek (i badani mogli z nim
rywalizować o to. kto pierwszy stchórzę i przystanie, jak w grze
w kurczaki), osoby z kultury honoru bardziej starały się go
zdominować po doznaniu prowokacji i zatrzymywały się dopiero
w bardzo bliskiej od niego odległości.
Drugim czynnikiem zwykle nasilającym agresję jest
pobudzenie emocjonalne (emotional arousal). Jakkolwiek wiele
utworów literackich i filmów przedstawia zabójstwo z zimną
krwią i dla zysku jako typowi* obraz morderstwa, statystyki
kryminalne przekonują, że jedynie 20-25% morderstw
popełnianych w Europie i Stanach Zjednoczonych
motywowanych jest chęcią zysku, podczas gdy pozostałe są
motywowane głównie konfliktami, często między najbliższymi
sobie osobami. Az jedna trzecia wszystkich morderstw to
morderstwa w najbliższej rodzi- n*e (Geen, 2001), choć ofiara
jest zwykle spowinowacona, a nie spokrewniona ze sprawcą.
Wzrost pobudzenia emocjonalnego nasila agresję z co najmniej
dwóch powodów: (1) pobudzenie nasila oddziaływanie
prowokacji. (2) silne pobudzenie osłabia poznawczą kontrolę
zachowania.
Sformułowana przez Dolfa Zillmanna teoria przesunięcia
pobudzenia (excitation transfer theory) zakłada, że pochodzące
z różnych źródeł pobudzenia emocjonalne sumują się w
organizmie i zwykle są przypisywane w całości jednemu tylko
czynnikowi. Ponieważ pobudzenie zalega jeszcze przez pewien
czas w organizmie nawet po zakończeniu oddziaływania jego
źródła, a zmiany otoczenia i bodźców skupiających aktualną
uwagę mogą być znacznie szybsze, „stare”, niewygasłe jeszcze
pobudzenie może zostać subiektywnie przesunięte na nowy
bodziec, który pojawił się wjuż zmienionej sytuacji. Kiedy więc
prowokacja pojawia się w momencie, gdy prowokowany czło-
wiek przeżywa jeszcze jakieś „stare” pobudzenie, sumuje się ono
z pobudzeniem wywołanym aktualną prowokacją. W rezultacie
prowokacja jest odbierana jako silniejsza, co prowadzi do
wzrostu gniewu i agresji. Co interesujące, nie liczy się treść
„starych” emocji, lecz jedynie siła wywoływanego przez nie
pobudzenia. Oddziaływanie prowokacji na agresję nasilane jest
pobudzeniem, którego rzeczywistym źródłem jest intensywny
wysiłek fizyczny, oglądanie filmów o erotycznej, agresywnej, a
nawet komicznej treści czy też słuchanie muzyki lub hałasu
(Zillmaim, 1979). Tak więc agresja rośnie, jeżeli wkrótce przed
prowokacją albo wkrótce po niej u sprowokowanej osoby
zostanie wywołany dodatkowy wzrost pobudzenia. Jeżeli agresja
na- stępuje na przykład tuż po wysiłku, człowiek zdaje sobie
sprawę, że przeżywane przezeń pobudzenie zostało wywołane
wysiłkiem właśnie, i nie przenosi go na ofiarę. Jednak gdy
okazja do agresji pojawia się dopiero w kilka minut później, gdy
pobudzenie jeszcze jest nasilone, ale już niewiązane przez
podmiot z uprzednim wysiłkiem, przeniesienie pobudzenia
występuje.
Drugi mechanizm wpkwu pobudzenia cniocioru] nego na
agresję to osłabienie poznawczej kontroli cicho wania. Zgodnie
z prawem Yerkesa—IXxIsona (por. rw dział 6). opisującym
związek pobudzenia ze sprawności, funkcjonowania.
początkowy wzrost pobudzenia ww luje przvrost sprawności
działania, a dalszy wzrost pobudzenia powoduje jego spadek,
Im bardziej skouiplikewj- ne zadanie, tym mniejszy poziom
pobudzenia wvstaruj do osłabienia sprawności działania.
Poznawcza kontrola zachowania agresyw nego, a więc jego
regulacja popwr interpretację bieżącej sytuacji czy też oczekiw
.me konsekwencje działań, wydaje się zadaniem
skomplikowanym Pozwala to oczekiwać. że (I) poznawcza
kontrola reakcji tu prowokację załamuje się w wypadku
silnego pobudzenia oraz (2) kontrola poznawcza załamuje się
szybciej (pra mniejszym pobudzeniu) niż kontrola agresji
oparta IU uczeniu się. na przykład na nawykach (Zillmann,
OF).
Przy umiarkowanym poziomie pobudzenia reag^'- wanie
na prowokac ję jest regulowane poznawczo - poprzez sposób
rozumienia sytuacji, przewidywane konsekwencje własnego
działania, to. jak ocenią nas iniiiijak sami siebie wnimy. Wzrost
pobudzenia powoduje jednak dezorganizację tych procesów
myślenia, a zachowanie zaczyna być regulowane przez prostszy
system kontroli _ wyuczone nawyki, zautomatyzowane reakcje
iu bodźce, jeżeli jednostka wykształciła sobie agresywne skrypty
postępowania - na przykład sklotmosc do automatycznego
reagowania agresją na prowokację toprn tym stopniu pobudzenia
będzie postępować agresywnie, nawet gdyby to lwio
nieopłacalne w świetle przewidywanych przez nią kar grożących
za agresję. Wreszcie, jeszcze silniejszy wzrost pobudzenia
powoduje dezorganizację kontroli zachowania nawet przez
nawyki człowiek wydaje się pozbawiony jakichkolwiek
inecliaiiiziiiów kontroli wewnętrznej, „wali na oślep" w to, co
wydaje mu się źródłem awersyjnej stymulacji, bądź rozładowuje
pobudzenie w inny, nieprzewidywalny sposoh.
Innym czynnikiem sytuacyjnym nasilającym agresję jest jej
zaobserwowanie u innych ludzi, również w kinie i w telewizji.
Wiele koncepcji psychologicznych pozwala przewidywać, że
częste oglądanie przemocy nasila agresję widzów, ponieważ
aktywizuje treści o agresywnym charakterze, sta je się okaz ją do
modelowania agresji i wykształcania skryptów zachowań
ukierunkowanych n.i wyrządzenie krzywdy innym, a przy tym
rodzi obojętność wobec cudzej krzywiły wskutek habituacji.
Liczne mctaaiializy wskazują jednoznacznie, zeoglą- danie
przemocy w mass mediach nasila .igrcsję w zachowaniu widzów,
a także skłonność do wrogich mydl i uczuć oraz, wywołuje
wzrost pobudzenia fizjologiczne- go Siła tych efektów jest
stosunkowo niewielka większość korelacji zawiera się w
przedziale od 0,20 do 0,.W (Bushman i Huesmann, 2006) -
jednakżejest to problem
 361
Psychologia społeczna ■ Rozdział 13

13.5. WEDŁUG EKSPERTA

Lucyna Kirwil - adiunkt w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej. Jej badania dotyczą
emocjonalnych i poznawczych reakcji na przemoc w mediach oraz uwarunkowań agresji u dzieci
i dorosłych. Należy do International Society for Research on Aggression.

■ PSYCHOFIZJOLOGIA AGRESJI

Psychofizjologia agresji bada związki czynników środowiskowych i psychologicznych ze stanami i pro-

cesami fizjologicznymi, które mogą stanowić predyktory agresji. Najczęściej wykorzystywanymi
wskaźnikami psychofizjologicznymi są: rytm serca, konduktancja (elektroprzewodnictwo) skóry (skin
conductance - SC), a także różne wskaźniki bioelektrycznej aktywności mózgu - zarówno w stanie spo -
czynku. jak i w reakcji na bodźce wprowadzone w eksperymencie. Związek agresji z wolnym rytmem serca
został dobrze udowodniony (Raine. 1996). Hipotezę o jej związkach z niską SC wciąż się testu
je. ponieważ wyniki badań są odmienne dla poszczególnych wskaźników SC, różnych populacji osób agresywnych i typów agresji (Lor- ber.
2004; Patrick i Verona. 2007: Raine. 1996).
Główny nurt tych badań skupia się na dwóch typach agresji: reaktywnej (emocjonalnej, gniewnej, „gorącej") i proaktywnej (instru -
mentalnej, zaplanowanej, „zimnej”). Agresja reaktywna to zachowanie wywołane przez gniew - impulsywne, odruchowe, o wysokim
poziomie pobudzenia emocjonalnego i zaburzonej kontroli przebiegu; jej celem jest uszkodzenie obiektu, na który jest skierowana. Agre sja
proaktywna jest przemyślana, kontrolowana i pozbawiona emocji; cechuje ją niskie pobudzenie emocjonalne i cel inny niż uszkodze nie
drugiej osoby. Te dwa rodzaje agresji wiąże się ze zróżnicowanym poziomem reaktywności emocjonalnej, mierzonej wskaźnikami
psychofizjologicznymi. Zakłada się. że agresja reaktywna wiąże się z przyspieszeniem rytmu serca i zwiększeniem SC. agresja proaktyw na zaś-z
obniżeniem tych wskaźników. Badania nad agresją u dzieci sugerują, że zależność ta jest bardziej złożona, ponieważ niejasne

AGRESJA REAKTYWNA
Korelaty agresji Cechy
stałe: lęk, gniew Reakcja na
agresję: lękowa

ra O
tfi
CT> e
a» g *
.2 o -
tn, li
ZJ - ■ Typ labilny
o
ar a. . Typ stabilny
E -2
OŃ
=> O
? 82«
.2 s E
AGRESJA PROAKTYWNA
Korelaty agresji Cechy stale:
gniew, przekonanie o
stosowności agresji Reakcja
na agresję: przyjemność

Poziom Bez Scena agresji Bez agresji Scena agresji

wyjściowy agresji

Interwały filmu

RYCINA WE 13.4.
Zmiany w poziomie kondunktancji skóry (SC) podczas obserwowania agresji na ekranie oraz korelaty agresji reaktywnej i
proaktywnej u osób o labilnym i stabilnym typie reaktywności emocjonalnej
Źródło opracowanie własne.
362 Psychologia akademicka. Podręcznik

13.5. WłOtUC 1KIMKTA (td.)

są związki między S( a lękiem (kiory hamuje agresję) i gniewem (który agresję wzmagaj, a także między lękiem, gniewem i typami agresji Na
pizykład proaktywna agresja atakującego może się zmieni.' w proaktywną reaktywną lub reaktywną z powodu oporu partnera Interakcji.
I ucyna Kirwil wykryła dwa typy reaktywności emocjonalnej, mierzonej wskaźnikiem zmian SC oraz samoomnami poziomu pobu dzenia
doświadczanego podczas obserwacji cudzej agresji Następnie sprawdzała, jak te typy łączą się z agresją reaktywną t proaktyw- ną. lyp labilny
reaguje silnym wzrostem SC na każdą scenę agresji (silny odruch orientacyjny), dużymi zmianami poziomu SC, niesta bilnością poziomu
pobudzenia i kierunku jego zmian oraz wolną habituarją. Typ stabilny reaguje słabym wzrostem poziomu SC na początkowe sceny agresji i
osłabieniem reakcji na sceny kolejne (slaby odruch orientacyjny), małymi zmianami pobudzenia oraz szyb kim i stabilnym jego spadkiem poniżej
poziomu wyjściowego, czyli szybką habituacją. Pobudzenie (odczuwane jako napięcie, niepo kój i niepizyjemnosć) jest silniejsze u typu labilnego.
Wśród badanych studentów i policjantów nie stwierdzono różnic w natężeniu przypisywanej sobie agresji reaktywnej i proaktywnej między
typem labilnym a stabilnym Chociaż agresja proaktywna i reaktywna są silnie skorelowane, emocjonalne 1 i poznawcze korelaty agresji są
odmienne dla obu typów. U typu stabilnego agresja reaktywna nie wiąże się z emocjami odczuwanymi w czasie 1 oglądania agresji, ale agresja
proaktywna wiąże się pozytywnie z przyjemnością odczuwaną w tej sytuacji, lylko agresja reaktywna tego typu wiąże się z cechą gniewu. U typu
labilnego oba rodzaje agresji korelują negatywnie z lękiem podczas obserwowania agresji, a pozytywnie z cechami lęku i gniewu. U typu
stabilnego agresja proaktywna łączy się też z przekonaniami normatywnymi o stosowności agresji.
Wyniki tych badań przedstawione na rycinie WE I 3.4. wskazują na wyraźne związki agresji reaktywnej z labilnością reakcji emo cjonalnych
na oglądanie agresji (silna reaktywność, wzrost poziomu SC, wolna habituacja) i z negatywnymi emocjami (lęk, gniew, re akcja lękowa na agresję).
Wskazują też na związki agresji proaktywnej ze stabilnością tych reakcji (słaba reaktywność, spadek SC. szybka habituacja), z pozytywnymi
emocjami (reakcja przyjemności zamiast reakcji lękowej) i pozytywną oceną agresji.

■ LITERATURA
lorbei, M. f. (2004). Psychophysiology of aggression, psychopathy, and conduct problems: A meta-analysis. Psychological Bulletin. 130. 531 552.
Patrick. C. J.. Verona. E. (2007). The psychophysiology of aggression: Autonomic, electrocortical. and neuro-imaging findings. W: D. Flannery. A.
Vazinsyi. I. Waldman (red.). The Cambridge handbook of violent behavior and aggression (s. 111-150). Cambridge. New York: Cambridge
University Press.
Raine. A. (1996). Autonomic nervous system activity and violence. W: D. Stoff. R. Cairns (red.), Aggression and violence: Genetic, neu-
robiological and biosocial perspectives (s. 145-168). Mahwah, NJ: Laurence Erlbaum.

społeczny, ponieważ mass media oddziałują na setki milionów
widzów, a związek oglądania przemocy z agresją stopniowo rośnie
z dekady na dekadę. Być może dlatego, ze poprawia się jakość
prowadzonych badan, a być może dlatego, ze zmienia się sposób
prezentacji przemocy, która współcześnie częściej niż kiedyś jest
pokazywana jako skuteczna, niekarana i uzasadniona.
Samo występowanie korelacji nic przesądza oczywiście o tym,
że oglądanie przemocy jest przyczyną agresywnego zachowania
widzów, czy to dorosłych, czy dzieci. Kierunek zależności
przyczynowo-skutkowej może tu być odwrotny: agresywne dzieci,
właśnie dlatego, że są agresywne, mogą być bardziej skłonne do
oglądania przemocy w telewizji. Kierunku zależności dowodzą
jednak dodatkowe dane trojakiego rodzaju (Geen, 2001). Po
pierwsze, wyniki badań laboratoryjnych zgodnie pokazują, że
oglądanie agresywnego modela nasila agresję widzów. Po drugie,
eksperymenty naturalne, w których na przykład młodzieży
wyświetlano przez kilka wieczorów filmy o treści agresywnej,
wykazały wzrost agresji we wzajemnych kontaktach w porównaniu
z młodzieżą oglądającą filmy o treści neutralnej. Po trzecie, jak
dowodzą wyniki badań podłużnych, dzieci, które oglądają więcej
przemocy w pierwszym pomiarze, okazują się bardziej agresywne
w kolejnych pomiarach dokonywanych po latach.
Ważnym wyznacznikiem agresji są także normy społeczne.
Obecność innych ludzi potępiających agresję hamuje jej przejawy,
podczfi gdy obserwatorzy agresję pochwalający mogą prowadzić
do jej nasilenia. Klarownego potwierdzenia tej hipotezy
dostarczyły badania Bordcna (1975), w których badani w
obecności zwolennika agresji zachowywali się bardziej agresywnie
niż w obecności ob- serwatora-pacyfisty. Ponadto wycofanie
obserwatora pochwalającego agresję powodowało jej spadek,
podczas gdy wycofanie obserwatora potępiającego przemoc nie
zmieniło natężenia agresji, do której badani byli jednak

suk-prowokowani w 11 akcie eksperymentu. Inne badanie lepi
samego autora wykazało identyczny wpływ samej plii
obserwatora: poziom agresji badanych mężczyzn był wv/szy w
obecności mężczyzny niż kobiety. Takie zmiany poziomu
agresji w zależności od poglądów obecnych w danej sytuacji
obserwatorów sugerują, że wpływ aprobaty społecznej na
zachowanie jest efektem nic mechanicznego warunkowania
sprawczego, lecz świadomego dążenia do pozyskania aprobaty
obserwatorów.
Normy społeczne nabierają większego znaczenia, gdy mają
sankcję religijną. W pewnym badaniu holenderscy studenci
odczytywali nawołujący do przemocy tekst, a piatem brali
udział w rzekomo niezależnym eksperymencie, w którym
mogli agresywnie ukarać swojego partnera, wystawiając go
wielokrotnie na głośny hałas. Tekst był napisany archaicznym
językiem i przedstawiano go albo jako fragment Biblii, w
którym sam Bóg nawoływał do przemocy, albo jako świecki
tekst odkryty niedawno przez archeologów. Jak ilustruje rycina
13.21, nawoływanie do przemocy bardziej nasilało agresję, gdy
było opatrzone boską sankcją, a wpływ ten pojawiał się nawet
u osób niewierzących, choć był silniejszy w wypadku osób
wierzących. Terroryści często uzasadniają swoje niegodziwe
działania nakazem boskim. Przytoczone badanie Bushmana i
współpracowników jest ekspery-
RYCINA 13.21.
Wpływ tekstu nawołującego do przemocy opatrzonej boską sankcją na
agresję przejawianą przez osoby wierzące lub niewierzące w Boga i Biblię
ZfixHo Bushman, Ridge, Das, Key i Busath, 2007, $. 206, za zgodq wydawcy © Association for
Psychological Science.
Psychologia społeczna • Rozdział 13 363
mentalnym dowodem na to, ze religijne sankcjonowanie przemocy
może faktycznie nasilać agresję jednostek.
13.5.1.3. Katharsis a spirala przemocy
Na zakończenie rozważań nad wyznacznikami acresji warto
wspomnieć o popularnej hipotezie katharsis ('oczyszczenia),
zakładającej, że podjęcie agresywnych działań prowadzi do
rozładowania pobudzenia. W wyniku agresji (a nawet jej
obserwowania u innych) miałoby więc spadać i pobudzenie, i
szansa dalszego zachowania agresywnego. Istniejące dane dość
zgodnie dowodzą, że poziom fizjologicznego napięcia
przezywanego przez agresora sprowokowanego do agresji spada w
wyniku jej dokonania. .Akt agresji powoduje częściowy lub
całkowity- spadek rozkurczowego ciśnienia krwi do poziomu
sprzed prowokacji, która z kolei wzrost ciśnienia wywołuje.
Jednakże w ten sposób oddziałuje jedynie agresja skierowana na
prowokatora, nie zaś na inne osoby - nie stwierdza się katartycz-
nego efektu agresji przeniesionej (por. Geen. 21101).
Warto podkreślić, że badania nad wpływem aktu agresywnego
na wielkość dalszej agresji tego samego sprawcy przyniosły wyniki
równie zgodne, choć o odmiennej wymowie. Większość
eksperymentów, w których sprowokowano badanych do wrogiej
wypowiedzi na temat ofiary, wykazała, że ostatecznym tego
następstwem bvł ich bardziej wrogi stosunek do ofiary niż u
badanych, którzy nie mieli okazji do początkowej wrogości. Ludzie,
którzy uprzednio zadali innej osobie ból. są gorszego o niej zdania
(mniej ją lubią i przypisują jej więcej negatywnych cech) niż badani,
którzy nie mieli okazji do agresji w stosunku do tej osoby. Co więcej,
liczne badania wykazują, że podczas wielokrotnego powtarzania
agresji fizycznej w stosunku do tej samej osoby poziom agresji nie
tylko nie spada, ale rośnie, czyli występuje tu spirala przemocy
(spiral of coercion).
Spirala przemocy ma wiele przyczyn. Po pierwsze, akt
agresywny może funkcjonować jako nagroda, powoduje bowiem
spadek (nieprzyjemnego) napięcia. Po drugie, zachowanie agresywne
wywołuje tendencję do jego uzasadnienia negatywnymi cechami
ofiary (a nie własnymi cechami agresora, co oczywiście stawiałoby
go w negatywnym świetle). To zaś nasila dalszą agresję -jeżeli ktoś
raz zasłużył na agresję, zasługuje na nią i przy następnej okazji. Po
trzecie wreszcie, wykonanie lub obserwacja aktu agresywnego
prowadzi do desensytyzacji, czyli osłabienia awersyj- nęj reakcji
fizjologicznej, jaką zwykle reagujemy na przemoc. Na przykład
mózgi młodych mężczyzn, którzy często bawią się agresywnymi
grami komputerowymi, ujawniają słabszą reakcję na widok
przemocy, co jest odpowiedzialne za ich większą agresję przejawianą
podczas rywalizacji z innymi (Bartholow, Bushman i Sestir, 2(XXi).