ूवेशः

अ यास पिु ःतका

सः
ं कृ तभार याः पऽाचारसः
ं कृ तःय ूथमः ःतरः

ारा

साक यम ्
सः
ं करण - ०.०.२
जून २४, २०२०
ःवा यायः
साक यम ्

ॐ
www.saakalyam.org
२०२०
यःया े च वभाित भूधरसुता देवापगा मःतके

भाले बाल वधुगले च गरलं यःयोरिस यालराट् ।

सोऽयं भूित वभूषणः सुरवरः सवा धपः सवदा

शवः सवगतः शवः श श नभः ौीश रः पातु माम ् ॥

- गोःवामी तुलसीदास कृ त रामच रत मानस ॥ अयो या का ड, ोक १ ॥

 ु मिणका
अनब

१ सारग भत श दाः ८
१ सू यः ९
१.०.१ पर ा ू ाः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १५

२ ोकःय अ ययनम ् १६

२ सुभा षता न १७

३ ूहे लकाः २४

४ स ीय ोकाः ३१
४.०.१ पर ा ू ाः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४४

३ कथा ४६
५ कथा ४७
५.१ बु मान ् शंयः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४७
५.२ चतुरः काकः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४७
५.३ मूढः ज बूकः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४८
५.४ कु शलः वृ ः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४८
५.५ व ायाः मह वम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४८
५.६ दैवमेव परम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४९
५.७ याय ौ ा . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४९
५.८ साधूनां जीवनम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५०
५.९ सहसा वदधीत न बयाम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५०
५.१० वैरा येण एव तृ ः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५१
५.१०.१ एतेषाम ् उ रं लखत . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५१

३
४ अनुबमिणका

४ सः
ं कृ त यवहारः ५६
६ भाषा यवहार श दाः ५७

५ वा मय प रचय ६५
७ सःं कृ त वा मय प रचयः ६६
७.१ वेदाः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६६
७.१.१ वेदाः वग करण . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६७
७.१.२ वेदा ः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६७
७.२ उप नषदः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६७
७.२.१ दशना न . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६८
७.३ पुराणा न . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६८
७.३.१ शा ािण . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६९
७.४ रामायण . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७०
७.५ महाभारतम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७०
७.६ भासः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७१
७.७ का य . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७१
७.८ अ भ ानशाकु तलम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७२
७.९ उ ररामच रतम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७३
७.१० वेणीसह ं ारम ् तथा मृ छक टकम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७३
७.१०.१ वेणीसह ं ारम ् (भ नारायण) . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७३
७.१०.२ मृ छक टकम ् (शूिक) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७४
७.१०.३ एतेषाम ् उ रं लखत . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७४

६ भाषा यासः ७७
८ बया वभ च ७८
८.१ बया . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७८
८.१.१ ूयोगाः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७८
८.१.२ बयापदा न - धातु पािण . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७९
८.१.३ वशेष पािण . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८०
८.२ वभ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८०
८.३ अ यया न . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८३
८.४ वतु . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८४
८.५ उपसगाः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८४
८.६ ा / यप ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८४
८.७ तः ू ययः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८५
८.८ तुमनु ् ू ययः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८५
अनुबमिणका ५

८.९ लकारः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८६
८.१० धातवः दशगणाः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८७
८.११ पर ा ू ाः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८९
८.११.१ सः
ं कृ ते अनुवादयत . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८९
८.११.२ आ ले अनुवादयत . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९४

७ सः
ं कृ त यवहारः १००
९ सःं कृ त यवहारः १०१
९.१ कम ् / वा . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०१
९.२ समयः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०२
९.३ कित . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०२
९.४ ःम . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०२
९.४.१ अनुःवार नयमाः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०३
९.५ कथम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०३
९.५.१ अनुःवार ले खन नयमाः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०३
९.६ अिःत . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०३
९.७ स ककारः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०४
९.८ यत ् - तत ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०४
९.८.१ एतेषाम ् उ रं लखत . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०४
About the course

Samskrita Bharati१,२ is one of the premier organisations which has brought

about a revolution in the world of Samskrit through its Spoken Samskrit
camps and Samskrit Through Samskrit (STS) methodology. It has helped the
spread of Sarala Samskrita across the globe. It offers correspondence courses
in four levels (Patrachara Samskritam), conducting examinations twice a year.
This course aims to help the students who are preparing for the first level
(ूवेशः) of these courses.
I am writing this workbook purely to facilitate study for these courses,
and have no role to play in either registration or conducting the examinations.
I am skipping some parts as श द प and numbers as I felt they need to
be some what remembered only.
Please reach us on contact us page of www.saakalyam.org for any
suggestions regarding this workbook. Please notify me when you find any
error in this book so that it can be corrected and in turn becomes more
useful to people pursuing ूवेशः course.

All the best to all of you !!!

१
https://www.samskritabharati.in/correspondence_courses
२
http://www.samskritabharatiusa.org/index.php/exam-registration

६
अनुबमिणका ७

आदश ू पऽ ःव प:

भाषा यासः - ू १ - १० अ

सुभा षत - ू १ - ६ अ

ूहे लका - ू १ - ४ अ

वा - ू १ - २ अ २२ अ

वा मय - ू २ - ४ अ

यावहा रक श दाः - स०
ं - आ ल - ५ अ

यावहा रक श दाः - आ ल - स०
ं - ५ अ

कथा ू - ू २ - ३ अ १७ अ

श द वा नमाण - ू ३ - १० अ

प सब
ं धी - ू ३ - ५ अ

बयाकाल प रवतन - ू ३ - ४ अ

बयाकाल प रवतन - ू ३ - ४ अ

बहुवचने प रवतयत - ू ३ - ४ अ २७ अ

कारक ूकरण - ू ४ - ३ अ

म थ रच यता - ू ४ - ४ अ

वभ ूयोग - ू ४ - ५ अ

वभ ूयोग - ू ४ - ५ अ

वा याकरण - ू ४ - ४ अ

वभ वचन - ू ४ - ३ अ २४ अ

सः
ं कृ त से आ ल अनुवाद - ू ५ - ५ अ

आ ल से सः
ं कृ त अनुवाद - ू ५ - ५ अ १० अ

१०० अ
 भाग १

सारग भत श दाः

८
पाठः १

सू यः

१. आर धम ् उ मजनाः न प र यजि त ।

Good people do not give up what they have begun.

ौे य ूार भ कये काय को नह ं छोड़ते ।

बया:-

९
१० पाठः १. सू यः

२. णशः कणश व
ै व ामथ च साधयेत ् ।

Every moment we should learn and bit by bit one should earn.

एक-एक ण और एक-एक कण बचाकर व ा और धन का सच

ं य करना चा हये।

बया:-

३. सो साहानां नाः यसा यं नराणाम ् ।

Nothing is impossible for energetic men.

उ साह मनुंय के लये कु छ भी असा य नह ं है ।

बया:-
 ११

४. उ ो गनं पु षिसह
ं मुपिै त लआमीः ।
Prosperity comes to brave and pesseverant.

उ मी पु ष िसह
ं को लआमी ूा होतीं ह ।

बया:-

५. बयािस ः स वे भवित, महतां नोपकरणे ।

Success lies in inherent power not in external means.

महापु ष क बया िस इ छाश म नवास करती है, उपकरण म नह ं।

बया:-
१२ पाठः १. सू यः

६. च े वा च बयायां च महतामेक पता ।

Noble persons are one in mind, word and deeds.

स न के मन, वचन, और कम समान होते ह ।

बया:-

७. मूढः परू ययनेयबु ः ।

A fool is guided by others understanding.

मूख लोग दस
ू र के ान से सच
ं ा लत होते ह ।

बया:-
 १३

८. ातसारोऽ प ख वेकः सि द धे कायवःतु न ।

However learned person may be, he gets doubts when he undertakes a work.

ानी लोग भी जब काय शु करते ह तो थोडा स देह उनमे भी उ प हो जाता है ।

बया:-

९. वकारहेतौ सित व बय ते येषां न चेतांिस त एव धीराः ।

Those, whose minds are not tempted even where there is cause for temptation

are alone brave.

वकार का कारण होने पर भी िजनके च वकार को ूा नह ं होते वे ह धीर ह ।

बया:-
१४ पाठः १. सू यः

१०. गुणाः पूजाःथानं गुिणषु न च ल ं न च वयः ।

Virtues alone are the ground of respect in virtuous persons and not their sex

or age.

गुणी य य के गुण ह पूजा के ःथान ह ल और उॆ नह ं ।

बया:-

११. ुिेऽ प नूनं शरणं ूप े मम वमु िै ँशरसामतीव ।

Men of lofty ideals take into their fold even the lowly ones that surrender

them.

ुि आदमी भी शरण म आये तो ऊँचे वचार वाले लोग म उसके ूित ःनेह ह उ प

होता है ।

बया:-
 १५

१२. जीवने यावदादानं ःयात ् ूदानं ततोऽ धकम ् ।

In life what we donate should exceed what we receive.

जीवन म िजतना मले उससे अ धक देना चा हये ।

बया:-

१.०.१ पर ा ू ाः

१. आर धं के न प र यजि त ?

२. कु लःयाथ कं यजेत ् ?

… ॐ…
 भाग २

ोकःय अ ययनम ्

१६
पाठः २
ु ा षता न
सभ

अयं नजः परो वेित गणना लघुचत े साम ् ।

ै कु टु बकम ् ॥१॥
उदारच रतानां तु वसुधव
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

१७
१८ पाठः २. सुभा षता न

उ मेनव
ै िस यि त कायािण न मनोरथैः ।
ं ःय ू वशि त मुखे मृगाः ॥२॥
न ह सु ःय िसह
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

न कि द प जानाित कं कःय ो भ वंयित ।

अतः ः करणीया न कु याद व
ै बु मान ् ॥३॥
• पद छे दः + सि धः
 १९

• सामा यथः

सदयं दयं यःय भा षतं स यभू षतम ् ।

कायः पर हते यःय क लःतःय करोित कम ् ॥४॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः
२० पाठः २. सुभा षता न

आचायात ् पादमाद े पादं शंयः ःवमेधया ।

पादं सॄ चा र यः पादं कालबमेण च ॥५॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

छायाम यःय कु वि त ित ि त ःवयमातपे ।

फला य प पराथाय वृ ाः स पु षा इव ॥६॥
• पद छे दः + सि धः
 २१

• सामा यथः

यजेदेकं कु लःयाथ मामःयाथ कु लं यजेत ् ।

मामं जनपदःयाथ आ माथ पृिथवीं यजेत ् ॥७॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

उपका रषु यः साधु साधु वे तःय को गुणः ।

अपका रषु यः साधुः स साधु रित क िततः ॥८॥
२२ पाठः २. सुभा षता न

• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

न कि चत ् सहसा काय काय काय वदा चत ् ।

बयते चेत ् व व यैव तःय ौेयः करिःथतम ् ॥९॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः
 २३

वय मह प रतु ा व कलैः वं दक ु ू लैः

सम इह प रतोषो न वशेषो वशेषः ।
स तु भवित द रिो यःय तृंणा वशाला
मनिस च प रतु े कोऽथवान ् को द रिः ॥१०॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

…ॐ…
पाठः ३

ूहे लकाः

अिःथ नािःत शरो नािःत बाहुरिःत नर ु लः ।

नािःत पाद यं गाढम ् अ मा ल ित ःवयम ् ॥१॥

• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

क म छित नरः का ां ? भूपानां को रणे हतः ।

को व ः सवदेवानां ? द यतामेकमु रम ् ॥२॥
२४
 २५

• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

सीमि तनीषु का शा ता ? राजा कोऽभूत ् गुणो मः ?

वदषु ां का सदा व ा ? अऽैवो ं न बु यते ॥३॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः
२६ पाठः ३. ूहे लकाः

पु षः क शो वे ूायेण सकलाः कलाः ।

म यवण यं य ा ॄू ह कः ःयात ् सुरालयः ॥४॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

वंणो का व भा देवी लोकिऽतयचा रणी ।

वणावा ि तमौ द वा कः श दः तु यवाचकः ॥५॥
• पद छे दः + सि धः
 २७

• सामा यथः

न तःया दः न तःया तः म ये यः तःय ित ित ।

तवा यिःत ममा यिःत य द जानािस त द ॥६॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

द तैह नः शलाभ ी नज वो बहुभाषकः ।

गुणःयूितसमृ ोऽ प परपादेन ग छित ॥७॥
२८ पाठः ३. ूहे लकाः

• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

अपदो दरू गामी च सा रो न च पि डतः ।

अमुखः ःफुटव ा च यो जानाित स पि डतः ॥८॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः
 २९

वृ ामवासी न च पि राजः िऽणेऽधार न च शूलपािणः ।

व व धार न च िस योगी जलं च वॅ घटो न मेघः ॥९॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

सानुजः काननं ग वा यातुधानान ् जघान कः ?

म ये वणऽयं द वा रावणः क शो वद ॥१०॥
• पद छे दः + सि धः
३० पाठः ३. ूहे लकाः

• सामा यथः

ॐ…
…
पाठः ४

स ीय ोकाः

गु ॄ ा गु वंणुः गु दवो महे रः ।

गु ः सा ात ् परं ॄ तःमै ौी गुरवे नमः ॥१॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

३१
३२ पाठः ४. स ीय ोकाः

अ ानित मरा धःय ाना नशलाकया ।

च ु मी लतं येन तःमै ौी गुरवे नमः ॥२॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

अगजाननप ाक गजाननमह नशम ् ।

अनेकदं तं भ ानाम ् एकद तमुपाःमहे ॥३॥
• पद छे दः + सि धः
 ३३

• सामा यथः

वबतु ड महाकाय को टसूयसमूभ ।

न वघनं कु मे देव सवकायषु सवदा ॥४॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

वसुदेवसुतं देवं कंसाचाणूरमदनम ् ।

देवक परमान दं कृ ंणं व दे जग ु म ् ॥५॥
३४ पाठः ४. स ीय ोकाः

• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

शु ा बरधरं वंणुं श शवण ु ं

चतुभज ।
ूस वदनं यायेत ् सव व ोपशा तये ॥६॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः
 ३५

हरः पापा न हरतात ् शवो द ां सदा शवम ् ।

न जानामीित नो ॄूयात ् सव पदभाग ् यतः ॥७॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

आस ाय सुदरू ाय गु ाय ूकटा मने ।

सुलभायाितदग
ु ाय नमि ऽाय श भवे ॥८॥
• पद छे दः + सि धः
३६ पाठः ४. स ीय ोकाः

• सामा यथः

सरःवित नमःतु यं वरदे काम पिण ।

व ार भं क रंया म िस भवतु मे सदा ॥९॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

नमःते शारदे दे व काँमीरपुरवािस न ।

वामहं ूाथये न यं व ां बु ं च दे ह मे ॥१०॥
 ३७

• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

नमःतेऽःतु महामाये ौीपीठे सुरपूिजते ।

श चबगदाहःते महालिआम नमोऽःतु ते ॥११॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः
३८ पाठः ४. स ीय ोकाः

प ासनिःथते दे व परॄ ःव पिण ।

परमे श जग मातमहालिआम नमोऽःतु ते ॥१२॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

येयः सदा स वतृम डलम यवत

नारायणः सरिसजासनसि व ः ।
केयूरवान मकरकु डलवान ् कर ट
हार हर यमयवपुधतश
ृ चबः ॥१३॥
• पद छे दः + सि धः
 ३९

• सामा यथः

तं सूय जगतां नाथं ान व ानमो दम ् ।

महापापहरं देवं तं सूय ूणमा यहम ् ॥१४॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

सवम लमा ये शवे सवाथसा धके ।

शर ये बके दे व नारायिण नमोऽःतु ते ॥१५॥
४० पाठः ४. स ीय ोकाः

• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

अ पूण सदापूण श रूाणव भे ।

ानवैरा यिस यथ भ ां दे ह च पावित ॥१६॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः
 ४१

रामाय रामभिाय रामच िाय वेधसे ।

रघुनाथाय नाथाय सीतायाः पतये नमः ॥१७॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

आपदामपहतारं दातारं सवस पदाम ् ।

लोका भरामं ौीरामं भूयो भूयो नमा यहम ् ॥१८॥
• पद छे दः + सि धः
४२ पाठः ४. स ीय ोकाः

• सामा यथः

मनोजवं मा ततु यवेगं िजतेि ियं बु मतां व र म ् ।

वाता मजं वानरयूथमु यं ौीरामदतू ं शरणं ूप े ॥१९॥
• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः

बु बलं यशो धैय नभय वमरो गता ।

अजाडयं वा पटु वं च हनूम ःमरणाद ् भवेत ् ॥२०॥
 ४३

• पद छे दः + सि धः

• सामा यथः
४४ पाठः ४. स ीय ोकाः

४.०.१ पर ा ू ाः

१. व ाम ् अथ च कथं साधयेत ् ?

२. आ माथ कं यजेत ् ?

३. कःय मुखे मृगाः न ू वशि त ?

४. कः ः करणीया न अ व
ै करोित ?

५. का काँमीरपुर वािसनी का काम पणी ?

६. के स पु षा इव ?

७. कःमात ् पादमाद े ?

८. न जाना म इित कः न ॄूयात ् ?

९. पृ वीं कदा यजेत ् ?

१०. लआमी कःमै असूयित ?

११. क लः कःय कम ् न करोित ?

 ४५

१२. धीराः के ?

१३. लआमी कम ् उपैित ?

ॐ…
…
भाग ३

कथा

४६
पाठः ५

कथा

५.१ बु मान ् शंयः

काशीनगरे एकः पि डतः वसित । पि डतसमीपम ् एकः शंयः आग छित । शंयः वदित -

“आचाय ! व ा यासाथम ् अहम ् आगतः” ।

पि डतः शंयबु पर ाथ पृ छित - “व स ! देवः कु ऽ अिःत ?”

शंयः वदित - “गुरो ! देवः कु ऽ नािःत ? कृ पया भवान ् एव समाधानं वदतु” ।

स तु ः गु ः वदित - “देवः सवऽ अिःत । देवः सव यापी । वं बु मान ् । अतः

व ा यासाथम ् अऽैव वस” ।

५.२ चतुरः काकः

एकः काकः अिःत । सः बहु तृ षतः । सः जलाथ ॅमित । तदा मींमकालः । कु ऽा प जलं

नािःत । काकः क ेन बहुदरू ं ग छित । तऽ सः एकं घटं प ित । काकःय अतीव स तोषः

भवित । क तु घटे ःव पम ् एव जलम ् अिःत । “जलं कथं पबा म ?” इित काकः च तयित

। सः एकम ् उपायं करोित । शलाख डान ् आनयित । घटे पूरयित । जलम ् उप र आग छित ।

काकः स तोषेण जलं पबित । ततः ग छित ।

४७
४८ पाठः ५. कथा

५.३ मूढः ज बूकः

एकः ज बूकः अिःत । सः एकदा आहाराथ वने ॅमित । एकऽ सः िा ालतां प ित । लतायाम ्

अनेका न िा ाफला न सि त । ता न प ा न ।

ज बूकः च तयित - “अ मम िा ाफलानां भोजनम ्” इित । िा ां ल धुम ् उप र उ पतित

। क तु िा ाफला न न ूा ोित । ज बूकः पुनः पुनः उ पतित । तथा प फला न न ूा ोित ।

ज बूकः कु पतः भवित । सः ता न िा ाफला न दष

ू यित । “िा ाफला न आ ा न” इित
वदित । अन तरं ःवःथानं ग छित ।

५.४ कु शलः वृ ः

एकः वृ ः आसीत ् । सः ु धतः अभवत ् । समीपे एकः आॆवृ ः आसीत ् । वृ ः आॆवृ ःय

समीपम ् अग छत ् । वृ े बहू न फला न अप त ् । सः अ च तयत ् - “अहं वृ ः । मम शर रे

श ः नािःत । वृ ः उ तः अिःत । कथम ् उप र ग छा म ? कथं फलं ूा ो म ?” इित ।

वृ ःय उप र वानराः आसन ् । वृ ः एकम ् उपायम ् अकरोत ् । सः पाषाणख डान ् ःवीकृ य

अि पत ् । वानराः कु पताः अभवन ् । ते फला न अि पन ् । वृ ः ता न फला न ःवीकृ य

स तोषेण अखादत ् ।

५.५ व ायाः मह वम ्

एकं नगरम ् आसीत ् । तऽ रामः सोमः इित मऽ यम ् आसीत ् । रामः व ाम ् इ छित । सोमः

धनम ् इ छित । एकदा मऽ यं वदेशम ् अग छत ्। रामः तऽ व ा यासम ् अकरोत ् । सोमः

धनस पादनम ् अकरोत ् । अनेका न वषािण अग छन ् । मऽ यम ् अ प ःवनगरम ् आग छत ् ।

माग चोराः आग छन ् । सोमःय धनम ् अहरन ् । अन तरं मऽ यं नगरम ् आग छत ् ।

नगरे महाराजः आसीत ् । सः मऽ यम ् अप त ् । अन तरं व ाव तं रामम ् आ यत ् ।

“ वं मि ःथाने ित ” इित अवदत ् । रामः म ी अभवत ् । सोमः व ा वह नः । सः जीवनाथ

रामःय सेवकः अभवत ् ।

५.६. दैवमेव परम ् ४९

५.६ दैवमेव परम ्

एकः अ हतुि डकः आसीत ् । सः सपान ् गृह वा जीवनं करोित ःम । एकदा सः एकं सपम ्

आनयित । सप पे टकायां ःथापयित च । ूित दनं सपःय ूदशनं करोित । जीवनं करोित ।

कदा चत अ हतुि डकः अ यं मामम ् अग छत ् । तःय प ी पुऽाः अ प अग छन ् । सपः

पे टकायाम ् एव ब ः आसीत ् । प च दना न अभवन ् । अ हतुि डकः न आग छत ् । सपःय

आहारः एव नािःत । सः पे टकातः ब हः गमनाय ूय म ् अकरोत ् । सः बुभिु तः आसीत ् ।

अतः श ः नािःत । वफलः अभवत ् ।

तदा पे टकासमीपे एकः मूषकः आग छत ् । सः पे टकाम ् अप त ् । ‘पे टकायां भ ािण

सि त’ इित मूषकः अ च तयत ् । ‘र ीं करो म’ इित सः न यम ् अकरोत ् । अन तरं सः र ीं

कृ वा अ तः ूवेशम ् अकरोत ् । मूषकः सपःय मुखे एव अपतत ् । सपः मूषकम ् अखादत ् । तेन

र ीेण एव ब हः अग छत ् ।

अहो ! सपःय सौभा यम ् । मूषकःय दौभा यम ् !!

५.७ याय ौ ा
पूव सगरः नाम नृपः आसीत ् । तःय प ी यम ् आसीत ् । क तु एकः अ प पुऽः न आसीत ् ।

अतः सगरः दःु िखतः अभवत ् । अन तरं सः एकं मु नवरं से वतवान ् । मु नवरः स तु ः अभवत ् ।

सः वरम ् अय छत ् । सगरःय ये प ी एकं पुऽम ् अलभत । तःय नाम असम ः । क न प ी

ष सहॐं पुऽान ् अलभत । कालः अतीतः । सव पुऽाः अवध त । राजकु मारः असम ः बहु

द ु ः आसीत ् । सः वनोदाथ नगरःय अ यान ् बालान ् जले ि पित ःम । ॆयमाणान ् तान ् ा

आन देन हसित ःम च । एवम ् असम ः बालान ् अमारयत ् ।

ततः जनाः दःु िखताः अभवन ् । ते नृपःय समीपम ् आग छन ् । असम ःय दरु ाचारम ् अवदन ्

। तदा नृपः स चवान ् आ यत ् । पुऽःय वषयम ् अवदत ् । “इदानीं कं करो म ?” इित तान ्

अपृ छत ् । स चवाः अवदन ् - “ूजापीडकः असम ः भवता रा यतः नंकािसतः भवतु” इित ।

नृपः स चवानां नणयम ् अ ीकृ तवान ् । पुऽम ् अ प असम ं सः नंकािसतवान ् । अहो ! याये

नृपःय ौ ा !!
५० पाठः ५. कथा

अतः स नाः वदि त ‘ यजेदेकं कु लःयाथ’ इित ।

५.८ साधूनां जीवनम ्

ग ातीरे एकः साधुः आसीत ् । सः साधुः उपकारं करोित ःम । यः अपकारं करोित तःया प

उपकारं करोित ःम । एकिःमन ् दने सः ग ान ां ःनानं कतु नद ं गतवान ् । नद ूवाहे एकः

वृि कः आगतः । सः साधुः वृि कं वान ् । तं हःतम ् गृह तवान ् । तीरे ःथाप यतुं ूय ं

कृ तवान ् । क तु सः साधोः हःतम ् अदशत ् । साधुः तं य वान ् । वृि कः जले अपतत ् ।

पुनः साधुः वृि कं गृह वा तीरे ःथाप यतुं ूय ं कृ तवान ् । पुनः वृि कः हःतम ् अदशत ् ।

एवम ् अनेकवारं साधुः वृि कं गृह तवान ् । वृि कः अ प अदशत ् ।

नद तीरे एकः पु षः आसीत ् । “साधुमहाराज ! अयं वृि कः द ु ः । सः पुनः पुनः दशित ।

भवान ् कमथ तं हःते वृथा ःथापयित ? वृि कं यजतु” इित उ वान ् सः । तदासाधुः उ वान ्

- “वृि कः ुिः ज तुः । दंशनं तःय ःवभावः । सः ःवःय ःवभावं न यजित । अहं तु

मनुंयः । अहं मम परोपकारःवभावं कथं यजा म ?” इित ।

यः अपका रणाम ् अ प उपकारं करोित सः एव साधुः भवित ।

५.९ सहसा वदधीत न बयाम ्

एकिःमन ् मामे एका म हला वसित ःम । सा एकं नकु लं पालयित ःम । नकु लःय वषये तःयाः

बहुूीितः आसीत ् । म हलायाः एकः शशुः अ प आसीत ् । तःयाः गृहःय समीपे जलं न आसीत ्

। जलम ् आनेतंु सा दरू ं ग छित ःम ।

एकिःमन ् दने जलम ् आनेतंु सा अग छत ् । गृहे कोऽ प न आसीत ् । तःयाः शशुः न ितः

आसीत ् । म हला ब हः गता । तदा एकः सपः गृहम ् आगतः । नकु लः सपम ् अप त ् । सपः

शशुसमीपम ् अग छत ् । नकु लः त णे एव सपःय उप र अपतत ् । णमाऽेण एव सः सपम ्

अमारयत ् ।

म हला जलं गृह वा आगता । ारे एव नकु लः उप व ः । म हला नकु लःय मुखम ् अप त्

। नकु लःय मुखं र मयम ् । सा अ च तयत ् - ‘अयं नकु लः मम शशुम ् अखादत ् । अतः एव
५.१०. वैरा येण एव तृ ः ५१

अःय मुखं र म ्’ इित । सा त णे एव एकं शलाख डं नकु लःय उप र अि पत ् । नकु लः

मृतः । अन तरं सा गृहःय अ तः गता । तऽ शशुः ब डित !! तऽैव मृतं सपम ् अप त ् । सा

बहु दःु िखता अभवत ् । अ वचारेण मया नकु लः सं तः इित सा प ा ापेन पी डता अभवत ् ।

अतः कम प काय सहसा न कत यम ् । वचारं कृ वा एव कत यम ् ।

५.१० वैरा येण एव तृ ः

च िगु ः मगधदेशःय नृपः । तःय म ी चाण ः । सः तपोधनः, राजत ः च आसीत ् । म ी

अ प सः एकिःमन ् उटजे वसित ःम । वैरा यभावनया सः पूणः आसीत ् । एकदा नृपः चाण ाय

क बलान ् सम पतवान ् । ‘एतान ् क बलान ् द रिे यः ददातु’ इित सः सू चतवान ् ।

चाण ःय उटजं नगरात ् ब हः आसीत ् । केचन चोराः क बलान ् अपहतु चि ततव तः ।

ते राऽौ चाण ःय उटजं ूा वशन ् । म यराऽ समयः । शीतकालः । अतीव शै यम ् आसीत ् ।

पा क बलानां रा शरेव अिःत । चाण ः क बलं वना निां करोित !! चोराः चौय न अकु वन ्

। ते चाण ं ूबो धतव तः । चोराः - “चाण !! पा क बलानां रा शरेव अिःत । तथाऽ प

वं कमथ भूमौ शयनं करो ष ?” इ यपृ छन ् । चाण े द ाः । ते

ः उ वान ् - “क बलाः नृपण

द रिे यः दात याः । ः ूभाते वतरण ं क रंया म । तेषाम ् उपयोगं कतु मम नािःत अ धकारः

। क च अहं वर ः, सदा तृ ः” इित ।

इदं ौु वा चोरेष ु ल ा उ प ा । ‘अ येषां ि यःय उपयोगेन अधमः भवित इित चाण ःय

वचारः अिःत । वयं जीवने ूित दनम ् अ यःय ि यमेव अपहरामः, अधम कु मः, पापःय स ह

भवित’ इित च त य वा ते चाण ं मां ूािथतव तः । ततः स नाः अभवन ् च ।

५.१०.१ एतेषाम ् उ रं लखत

१. पि डतः कु ऽ वसित ?

२. पि डतः कमथ ू ं पृ छित ?

५२ पाठः ५. कथा

३. स तु ः गु ः अ ते कं वदित ?

४. कः बहु तृ षतः ?

५. सः कमथ ॅमित ?

६. घटे कम ् अिःत ?

७. काकः कं च तयित ?

८. घटे कं ि पित ?

९. ज बूकः आहाराथ कु ऽ अटित ?

१०. ज बूकः कं प ित ?

११. लतायां का न सि त ?

१२. ज बूकः कं च तयित ?

१३. ज बूकः कं वदित ?

५.१०. वैरा येण एव तृ ः ५३

१४. कः ु धतः अभवत ् ?

१५. वृ ः वृ े का न अप त् ?

१६. सः कम ् अ च तयत ् ?

१७. वानराः का न अि पन ् ?

१८. रामः कम ् इ छित ?

१९. कः धनम ् इ छित ?

२०. मऽ यं कु ऽ अग छ ?

२१. रामः सोमः च कम ् अकरोत ् ?

२२. राजा रामं कम ् अवदत ् ?

२३. अ हतुि डकः कु ऽ अग छत ् ?

२४. पे टकासमीपं कः आग छत ् ?
५४ पाठः ५. कथा

२५. कः कःय मुखे अपतत ् ?

२६. सपः कम ् अखादत ् ?

२७. नृपःय नाम कम ् ?

२८. राजकु मारः क शः आसीत ् ?

२९. जनाः कमथ दःु िखताः अभवन ् ?

३०. कः नणयम ् अय छत ् ?

३१. स नाः कं वदि त ?

३२. ग ातीरे कः आसीत ् ?

३३. साधुः कं करोित ?

३४. वृि कः कम ् अकरोत ् ?

३५. कः साधुः भवित ?

५.१०. वैरा येण एव तृ ः ५५

३६. मामे का वसित ःम ?

३७. सा कमथ दरू ं ग छित ःम ?

३८. नकु लः कम ् अप त् ?

३९. नकु लःय मुखं कथम ् आसीत ् ?

४०. म हला कम ् अ च तयत ् ?

४१. च िगु ःय म ी कः ?

४२. नृपः चाण ं कं सू चतवान ् ?

४३. चोराः चाण ं कं पृ व तः ?

४४. चाण ःय वचारः कः आसीत ् ?

४५. असम ः वनोदाथ कं करोित ःम ?

४६. यायः कैः स चरित ?

ॐ…
…
 भाग ४

सः
ं कृ त यवहारः

५६
पाठः ६

भाषा यवहार श दाः

ह रः ॐ Hello पुनः मलामः See you

नमःते Salutations साधु साधु Very good

सुूभातम ् Good morning उ मम ् Good

शुभम या ः Good afternoon बहु समीचीनम ् Very fine

शुभस या Good evening शुभाशयाः Best wishes

शुभरािऽः Good night अ भन दना न Congratulations

ध यवादः Thanks अजः He goat / Ram

ःवागतम ् Welcome अजा Goat

मा ये आय Madam गौः धेनःु Cow

ौीमन ् Sir वृषभः Bull

अःतु Allright तणकः Calf

कृ पया Please म हषः Bison

च ता माःतु Don't worry म हषी Buffalo

यताम ् Excuse me

५७
५८ पाठः ६. भाषा यवहार श दाः

गजः Elephant नदशकः Director

वराहः Pig पाचकः Cook

अ ः Horse आर कः Police

गदभः Donkey अचकः Priest

मेषः Sheep / Ram याधः Hunter

चऽकारः Artist वै ः Doctor

भारवाहः Porter माजारः Cat

चमकारः Cobbler शुनकः Dog

कमकरः Worker शशः Rabbit

नतकः Dancer कु ु टः Rooster

सै नकः Soldiers कु ु ट Hen

ल पकारः Scribe काद बः Duck

नटः Actor शुकः Parrot

धीवरः Fisherman मूषकः Mouse

सुवणकारः Goldsmith पारावतः Pigeon

आपिणकः Shopkeeper चटकः Sparrow

वब यकः Seller केशः Hair

गोपालकः Cowherd कपोलः Cheeks

सेवकः Servant ओ ः Lips

अ यापकः Teacher द तः Teeth

चालकः Driver कणः Ear

ले खकः Writer क ठः Throat

कृ षकः Farmer ःक धः Shoulder

ूब धकः Manager भुजः Arm

 ५९

हःतः Hand र रब धः Rubber band

नखः Nail नयासः Gum

पादः Foot पऽभारः Paper weight

उ ः Thigh उ पी ठका Table

नािसका Nose अ तःपे टका Drawer

िज ा Tongue रि ीका Punching machine

ज ा Leg Ank-Knee मृदम ु ा

ु ि Rubber stamp

अ ुल Finger मा पका Scale

मःतकम ् Head ले पनप का Adhesive tape

ललाटम ् Forehead ले खनी Pen

नेऽम ् Eye अ नी Pencil

मुखम ् Mouth वणले खनी Sketch Pen

वदनम ् Face योिजनी Stapler

व ःःथलम ् Chest पऽसूची Pin

र म् Blood माजनी Eraser

जानु Knee कतर Scissors

चम Skin पुःतकम ् Book

ूासादः Palace े पऽम ्

त White papersheet

भोजनूको ः Dining hall ले खनपीठम ् Desk

शौचालयः Toilet दंशकम ् Gem clip

ःत भः Pillar कृ ंणफलकम ् Black board

कूपः Well अ तर ः Cellar/Basement

अ ः Upper story मृ छदः Tile

सुधाख डः Chalk piece छ दः Roof

६० पाठः ६. भाषा यवहार श दाः

वृ ः Fence श या Bed

वत दः Elevated entrace place कपा टका Almirah

पाकशाला Kitchen अवका रका Dust bin

ारौृ ला Door lock जव नका Curtain

देहल Threshold पे टका Box

पूजागृहम ् Pooja Room चु ी Oven/Stove

ारम ् Door पुंपाधानी Flower vase

वातायनम ् Window स माजनी Broom

सोपानम ् Steps उपधानम ् Pillow

मुख ारम ् Gate पादशोधनम ् Foot rug

तोरणम ् Buntings यजनम ् Fan

आस दः Chair क तम ् Comb

करद पः Torch छऽम ् Umbrella

तालः Lock आॆफलम ् Mango

कटः Mat पनसफलम ् Jackfruit

द डद पः Tubelight कदल फलम ् Plaintain/Banana

प ः Switch सेवफलम ् Apple

समीकरः Iron box िा ाफलम ् Grapes

दपणः Mirror नार फलम ् Orange

ःयूतः Bag ज बूफलम ् Rose apple

न लका Tap खजूरः Dates

अि पे टका Matchbox क ल म् Watermelon

कु ि चका keys मधुककट Papaya

दरू वाणी Telephone भ ातकफलम ् Cashew nut

 ६१

कमलम ् Lotus ॅा म ् Deep fry pan

जपाकु सुम ् Hibiscus प पचनम ् Swallow pan/ tava

मुकुलम ् Bud शूपः Winnowing basket

जाती Jasmine प ः Grind Stone

म दारः Coral flower उलू खनम ् Grinder

पाटलम ् Rose म थानः Churnning stick

सेवि तका Sevantika स दंशः Tongs

मि का Jasmine कलशः Round vessel

पा रजातम ् Parijatha शीतकम ् Fridge

श पुंपम ् Conchflower उंणर कम ् Flask

केतक Ketaka तापकः Boiler

च पकपुंपम ् Champak मौकम ् Mixer

ल वऽम ् Sickle Small नंपावः Beans

ईल Big Knife ख डः Piece

छु रका Knife कूंमा डकः Ashgourd

दव Laddle (Big spoon) पटोलः Snake Gourd

र ीदव Sieved Spoon सूरणः A Succulent root

वे नी Rolling pin शम ुः Drum stick

पेषणय म ् Grinder पला डु ः Onion

वांपःथाल Cooker मर चका Chilly

ःथा लका Plate कोशतक Ridge gourd

चषकः Tumbler कदल Plaintain

चमसः Spoon शु ठ Ginger

िोणी Bucket शाकः Vegetable

६२ पाठः ६. भाषा यवहार श दाः

वृ ताकम ् Brinjal पितः Husband

मूलकम ् Radish शुरः Father-in-law

कारवे म ् Bitter gourd पौऽः Grand son

ब बफलम ् Tree fruit जामाता दामाद

वाःतुकम ् Green leaf ःने हतः Friend

उवा कम ् Cucumber जननी Mother

भ डीनकम ् Lady's finger माता Mother

आलु कम ् Potato पतामह Paternal grand mother

आॆातकम ् Hog Plum मातामह Maternal grand mother

म ालु कम ् Sweet potato पुऽी Daughter

ह रतकम ् Green leaves सहोदर Real sister

ज बीरम ् Lemon अमजा Elder sister

ना रकेलम ् Coconut अनुजा Younger sister

कृ ंण न बम ् Curry leaves मातुलानी मामी

गृ नकम ् Carrot भाया Wife

लशुनम ् Garlic ॅातृजाया भाई क प ी

जनकः Father ःनुषा बहू

पतामहः Paternal grandfather ौूः सास

मातामहः Maternal grandfather पतृ यः चाचा

पुऽः Son भा गनेयः भा जा

सहोदरः Real brother आवु ः बहनोई

अमजः Elder brother पतृ या Aunt (चाची)

अनुजः Younger brother ॅाऽीयः Nephew

मातुलः मामा ॅातुंपुऽः Nephew

 ६३

दौ हऽः नाती लडक का पुऽ यतते Tries

ालः साला ाघते Appreciates

ूपौऽः Great grand son ई ते Watches

भ ूकः Bear श ते Doubts

ककटकः Crab व दते Salutes

वृकः Wolf शोभते Looks nice

सूकरः Pig पलायते Escapes

ौृगालः िसयार Jackal कूदते Jumps

कूमः Turtle यु यते Fights

मशकः Mosquito सेवते Serves

म कु णः Bed bug वःमयते Surprised

यूकः जूँ उ सहते Enthusiastic

गृहगो धका Lizard मोदते Happy

मि का House fly ऽायते Protects

पपी लका Female Ant वते Floats

क पते Shakes यथते Worry

भाषते Speaks भ ते Beg

सहते Tolerates ूकाशते Shines

याचते Begs वजयते Win

ःपधते Competes िख ते Sad

आलोकते Watches पर ते Examines

मते Excuses वधते Grows

बाधते Affects कु टु ि ब यः House wives

ल ते Shy वरते Hasten

ऊहते Guess आलोचते Think

वतते Stay अ नाः Women

६४ पाठः ६. भाषा यवहार श दाः

ॐ…
…
 भाग ५

वा मय प रचय

६५
पाठः ७

सः
ं कृ त वा मय प रचयः

७.१ वेदाः
स यं धम त
ै ा न मा माहािसषु (May not truth and dharma leave me.)

मा गृधः कःयिःवदधनम ् (Dont aspire for others wealth.)

शं नो भवतु पदे शं चतुंपदे (Welfare to humans and animals.)

• ऋगवेद

– ूाचीनम, ूाथना

– ८ अ क १० म डल

– अ ैः मा द य (Don't play dice.)

– कृ षम ् इत ् कृ षःव (Till the land.)

• यजुवद

– शु यजुवद, कृ ंण यजुवद (तै र य उप नषद)

– य के समय के म

– स यं वद, धम चर - तै० (Speak the truth, perform the religious duty.)

६६
७.२. उप नषदः ६७

• सामवेद

– गीत, ऋगवेद के म भी

• अथववेद

७.१.१ वेदाः वग करण

• वग करण १ – सं हता

– ानका ड – ॄाहमण

– कमका ड – अर यक

• वग करण २ – उप नषद

७.१.२ वेदा ः

• श ा (Phoenetics) • न (Etymology)

• याकरण (Grammar) • योितष (Astronomy)

• छ दस ् (Prosody) • क प (Sacrificial lore)

There are ९ श ा and ८ याकरण treatise.

७.२ उप नषदः
• Most important parts of vedas.

• About १०८, १० are important.

• Thoughts about ॄा ण ।
६८ पाठः ७. सः
ं कृ त वा मय प रचयः

• Based on dialog, या व , मैऽेयी और उ ालक, े केतु ।

त

ईश-केन-कठ-ू -मु ड-मा डु -ित र ।

ऐतरेयं च छा दो यं वृहदार यकं तथा ॥

७.२.१ दशना न

An investigation into the nature of imperceptible (अ ) is philosophy or

दशन ।

वभागः

• आिःतक (Accepts authority of • नािःतक (Doesnt accepts author-

वेद) | ity of वेद) |

– सा य – बौ

– योग * सौऽाि तक

– याय * वैभा षक
* मा य मक (शू यवाद)
– वैशे षक
* योगाचार ( व ानवाद)
– पूव मीमांसा
– चावाक
– उ र मीमांसा (वेदा त)
– जैन

७.३ पुराणा न
Main पुराण are १८.
७.३. पुराणा न ६९

म- यं भ- यं चैव ॄ-ऽयं व-चतु यम ् ।

अ-ना-प- लं-ग-कू-ःका- न पुराणा न ूच ते ॥

(म ःय, माक डेय, भ वंय, भागवत, ॄ , ॄ वैवत, ॄ ा ड, वायु, वामन, वराह,

वंणु, अि , नारद, प , ल , ग ड, कूम, ःक द)

७.३.१ शा ािण

व यालोकः आन दवधनः
• अल ारशा म ् रसग ाधरः जग ाथः
सा ह यदपणम ् व नाथः

अ ा यायी पािण न
• याकरणशा म ् िस ा तकौमुद भ ोिज द ि तः
महाभांयम ् पत लः

यायसूऽािण गौतमः
• तकशा म ् यायम र जय तः भ ः
त व च तामिणः गणेशोपा यायः

जै म नसूऽािण जै म नः
• पूवमीमांसाशा म ् त वाितकम ् कु मा रलभ ः
शाबरभांयम ् शबरःवामी

ॄ सूऽािण बादरायणः
• उ रमीमांसाशा म ् (वेदा तशा म ्) उप नषदः -
भगव ीता यासः
७० पाठः ७. सः
ं कृ त वा मय प रचयः

७.४ रामायण

• आ दका य, वा मी कः - आ दक व

• स का डः

• पाऽ : ौी रामः, भरतः, आ नेयः सीता च

याि त यायूवृ ःय ितय चोऽ प सहायताम ् ।

अप थानं तु ग छ तं सोदरोऽ प वमु चित ॥

७.५ महाभारतम ्

• प चमः वेदः ।

• भींम advice, वदरु teachings and the भगव ीता are important sections.

• १८ पवािण सि त ।

• १ ल ोकाः ।

• गणपित is scribe for this.

• ८०० यास रहःय ोकाः ।

• Bigger than Greek classics Illiad and Odessey put together.

• य दहािःत तद यऽ य ह
े ािःत न तत ् चत ् । Found here is found every-
where, does not found here doesnt exists anywhere

• मह वात भारव वात ् च महाभारतमु यते । महाभारत because of great depth

of its content and volume.
७.६. भासः ७१

७.६ भासः

• ३०० वष ई० पू०

• ऽयोदशाः नाटकः वरचि त ःम ।

• ःव वासवद म ् सवा धक ूिस म ् अिःत ।

• पाऽः - राजा उदयन ्, रानी वासवद ा, प ावती, म ी यौग धरायण।

• लावाणक ःथाने वासवद ा मृ युः ।

• सामा य सः
ं कृ त ूयोगाः ।

७.७ का य

• ूथम या

– ( पक) Stage, watch.

There are १० varieties of पक and नाटक is one of them.

नाटकं सूकरणं भाणः ूहसनं डमः ।

यायोगसमवकारौ वी य े हामृगा दश ॥

अ भ ानशाकु तलम ् का लदासः

उ ररामच रतम ् भवभूितः
ःव वासवद म ् भासः
वेणीसह
ं ारः भ नारायणः
मृ छक टकम ् शूिकः

– ौ य Heard, read, महाका या न ।

• तीय या
७२ पाठः ७. सः
ं कृ त वा मय प रचयः

– प

* रामायण-आ दका य
रघुवश
ं म् का लदासः
कु मारस भवम ् का लदासः

* प च महाका या न कराताजुनीयम ् भार वः

शशुपालवधम ् माघः
नैषधीयच रतम ् ौीहषः

काद बर बाणः
– ग वासवद ा सुब धुः
दशकु मारच रतम ् द डी

च पूरामायणम ् भोजदेवः
च पूभारतम ् अ तभ ः
– च पू व गुणादशच पूः वे टा व रः
नीलक ठ वजयच पूः नीलक ठद ि तः
यशिःतलकच पूः सोमदेवः

७.८ अ भ ानशाकु तलम ्

• का लदासःय ऽीिण नाटका न माल वकाि मऽम ्, वबमोवशीयम ् तथा अ भ ान-

शाकु तलम ् ।

• दंु य त - राज ष, शकु तला (मेनका, व ा मऽ), क व द क पता ।

• दंु य त - शकु तला गा धव प ित ववाह ।

• मार च आौम - भरत ज म ।

• Best work in whole सः

ं कृ त litrature.
७.९. उ ररामच रतम ् ७३

का येष ु नाटकं र यं तऽ र या शकु तला ।

तऽा प च चतुथ ऽ ः तऽ ोकचतु यम ् ॥

७.९ उ ररामच रतम ्

• उ रे रामच रते भवभूितः व शंयते ।

• सीतायाः यजनं रामायणे उ रका डे अिःत ।

• ऋंयशृ आौम कौस या and other went after राम coronation.

• Spy tells rumour about सीता to राम ।

• Twin sons of सीता, लव कु श च born and grew in आौम of वा मी क ।

• लवः bound the रामः अ मेध horse.

• Fight happens between कु शः and च िकेतु (लआमण पुऽः) ।

• रामः arrives and stops fight.

• भवभूित introduces some changes in story to make effective drama.

७.१० वेणीसह
ं ारम ् तथा मृ छक टकम ्

७.१०.१ वेणीसह
ं ारम ् (भ नारायण)

• वेणी - केश, सह
ं ार - बाँधना।

• Play has six acts.

७४ पाठः ७. सः
ं कृ त वा मय प रचयः

• महाभारत उ ोग पव से शा यपव तक पर आधा रत, कृ ंण के शाि त ूयास से

दय
ु धन मृ यु तक ।

• भीम didnt like peace effort.

• Due to quarrel between अ थामा and कण he declines to fight.

• सि धं सु दरं ूयोगम ् अिःत ।

७.१०.२ मृ छक टकम ् (शूिक)

• चा द ा वस तसेना ूेम कथा ।

• मृत ् - म ी, शक टका - गाडी ।

• चा द ा is a noble man.

• पाऽाः : - चा द , वस तसेना, मद नका (से वका), शकार ।

• Simple language, depicts life of ordinary men in the ancient society.

७.१०.३ एतेषाम ् उ रं लखत

१. कवयः का न लखि त ?

२. व यालोकःय कता कः ?

३. महाभारते कित पवािण सि त ?

७.१०. वेणीसह
ं ारम ् तथा मृ छक टकम ् ७५

४. का येष ु कं र यम ् ?

५. सः
ं कृ ते कित ूयोगाः सि त ?

६. कित वेदाः सि त ?

७. नमः ःविःत इ यनयोः योगे का वभ भवित ?

८. ौुतयः कं बोधयि त ?

९. पा डवेष ु कः क न ः ?

१०. वेणीसह
ं ारं केन रचतम ् ?

११. पा डवेष ु कः ये ः ?

१२. पा डवेष ु कः ब लठः ?

१३. आ दका यं कम ् ?
७६ पाठः ७. सः
ं कृ त वा मय प रचयः

१४. प चमो वेदः कः ?

१५. महाभारतम ् इित नाम ् कमथ यातम ् ?

… ॐ…
 भाग ६

भाषा यासः

७७
पाठः ८

बया वभ च

८.१ बया

• कता - Agent/Subject. कमपद Object.

• What does question returns object (if any).

• सकमक बया - Transitive, खादित, पबित, वदित, प ित

• अकमक बया - Intransitive, हसित, ित ित, भवित, अिःत, अटित

• ग छित is transitive

८.१.१ ूयोगाः

• कत र Active voice

– In this object (कम) is optional.

• कमिण Passive voice

• भावे Impersonal voice

७८
८.१. बया ७९

८.१.२ बयापदा न - धातु पािण

Below are the verb पािण ।

लट् - वतमाने

पठ् - परै० व द ् - आ म०
पठित पठतः पठि त व दते व देते व द ते
पठिस पठथः पठथ व दसे व देथे व द वे
पठा म पठावः पठामः व दे व दावहे व दामहे

लङ् - भूते

पठ् - परै० व द ् - आ म०
अपठत ् अपठताम ् अपठन ् अव दत अव देताम ् अव द त
अपठः अपठतम ् अपठत अव दथाः अव देथाम ् अव द वम ्
अपठम ् अपठाव अपठाम अव दे अव दाव ह अव दाम ह

लोट् - ूेरणा

पठ् - परै० व द ् - आ मने०

पठतु पठताम ् पठ तु व दताम ् व देताम ् व द ताम ्
पठ पठतम ् पठत व दःव व देथाम ् व द वम ्
पठा न पठाव पठाम व दै व दावहै व दामहै

लृट ् - भ वंये

पठ् - परै० व द ् - आ मने०

प ठंयित प ठंयतः प ठंयि त वि दंयते वि दंयेते वि दंय ते
प ठंयिस प ठंयथः प ठंयथ वि दंयसे वि दंयेथे वि दंय वे
प ठंया म प ठंयावः प ठंयामः वि दंये वि दंयावहे वि दंयामहे
८० पाठः ८. बया वभ च

८.१.३ वशेष पािण

भ वंयत ् ौृणोित ौोंयित

पृ छित ू ित श ोित श ित
नमित नः
ं यित प ित ि ित
दधाित धाःयित ल यते ल ःयते
नयित नेंयित उप वशित उपवे ित
ददाित दाःयित ित ित ःथाःयित
पचित प ित वहित व ित
पबित पाःयित ूा ोित ूा ःयित
जानाित ाःयित उ ित उ थाःयित

८.२ वभ

• ूथमा (Nominative)

• तीया (Accusative)

– Answer of what and when on verb is object of sentence.

– कत र ूयोगे कमपद तीया वभ ।

– ित ित वसित preceded by उपसग अ ध in a sentence is in तीया

instead of स मी ।

– When अ भतः, प रतः, उभयतः then कम is in तीया instead of ष ी

।

– वना ूयोगे तीया ।

• तृतीया (Instrumental)
८.२. वभ ८१

– Answer of by / with what on verb is तृतीया of sentence.

– With (सह, साकम ्, साधम ्) needs तृतीया ।

– We have to use abstract nouns in instrumental case if they are

adverbs. i.e. सः स तोषेण काय करोित ।

• चतुथ (Dative)

– Word denoting person whom something is given goes in चतुथ ।

– Denoting purpose for which certain action is done gets चतुथ ।

i.e. Writer writes for paper पिऽकायै ।

– Denotes a thing into which another thing transformed gets चतुथ

। i.e. Wealth turned into ego अह ाराय ।

– Person against whom anger, hatred, jealousy is shown gets चतुथ

।

– Word denoting person whom something is dear (liking) gets चतुथ

।

– Sentence has नमः, ःविःत then word denoting object gets चतुथ ।

– In going / coming destination may also go to तीया or प चमी

- गृहम ् / गृहाय

• प चमी (Ablative)

– Separation from which it happens is denoted by प चमी ।

– Word denoting cause of fear gets प चमी ।

८२ पाठः ८. बया वभ च

– गुणवाचकः, पूवः, परः ौे ः are used then word denoting tht which
irespect to which something is earlier / later / superior gets प चमी
। का लदासः भवभूतःे ौे ः - Superios to whom ? भवभूितः

• ष ी (Genitive)

– Answer of whose or of which are his their or of them are in

ष ी । गुरोः पुऽः Son of guru.

– Also used for word meaning among these - पा डवानां धमराजः

ये ः ।

• स मी (Locative)

– Answer of the question कु ऽ on verb is स मी in sentence.

– Answer of indicating time in responce to question when on verb.

- कदा - सायंकाले

– Word expressing in which we sit or stand etc gets स मी । i.e.

in mat कटे ।

– Denotes person / thing for whom / which liking / respect etc is

shown. - ये े ौ ा ।

• स बोधन ूथमा (Vocative)

– Its type of nominative case, not an independent case.

– भोः, हे, अये, अ य, अरे, रे, मा य, महोदय, ौीमान ्, आय, मा ये, आय,
मातः, भ ग न ।

– Only एकवचन differs from nominative case.

८.३. अ यया न ८३

८.३ अ यया न

स शं िऽषु ल े षु सवासु च वभ षु ।
वचनेष ु च सवषु य ययेित तद ययम ्॥

अ तः Inside इ थम ् In this manner

ब हः Outside सवदा Always
दवा In the day रे O!
तूंणीम ् Silently पुरा Long ago
ःवयम ् Self अलम ् Enough
मा Do not कमथम ् For what
एवम ् In this way, Thus स यक् Well, Proper
सवऽ Everywhere कदा चत Once
न म् In the night उप र Above
सायम ् in the evening अधः Below
पुनः Again वृथा In vain
शनैः Slowley सह With
चरम ् for a long time चेत ् If
म दम ् Gently उ ःै Loudly
कृ ते For ारा Through

चेत ् - If - were it to happen, had it occurred.

यदा - तदा (When - then), य द - त ह (If - then), यावत ् - तावत ् (so long as),
यथा - तथा (As - so), य प तथा प (Even though - still).
८४ पाठः ८. बया वभ च

८.४ वतु

Adding तु to verb gives past tense of verb in noun form.

पु० ी० नपु०
गतवान ्, गतव तौ, गतव तः गतवती, गतव यौ, गतव यः गतवत ्, गतवती, गतवि त

८.५ उपसगाः

ा वश
ं ित (२२) उपसगाः भवि त ।
ू, परा, अप, सम ्, अनु, अव, नस ्, नर ्, दस
ु ्, दरु ्, व, आङ् , न, अ ध,
अ भ, सु, उत ्, ूित, प र, अ प, अित, उप ।

• Verb root changes to आ मनेपद to परःमैपद and vice versa sometimes

when उपसग is applied.
ित ित -> ूित ते । रमते -> वरमित

• We can add more than one ू यय

ूित + आ + ग छित = ू याग छित

• Past tense verb उपसग application:

ू + अहरत ् = ूाहरत ् (अूहरत ् - नह ं)

८.६ ा / यप ्

When two actions are done in succession by single agent ा ू यय is used

in former action root (not in derived form).
८.७. तः ू ययः ८५

When root is not having prefix then ा and when उपसग is there then यप ् ।

पृ छित पृ ा वहित ऊ ा
ग छित ग वा य छित द वा
ित ित िःथ वा नयित नी वा
गायित गी वा ःमरित ःमृ वा
प रहरित पर य उप वशित उप व
समपयित सम य ू ालयित ू ा य
आरोहित आ हरित वा

८.७ तः ू ययः

Adding तः pratyaya converts word to प चमी ।

रामात ् = रामतः सरःव याः = सरःवतीतः

वृ ात ् = वृ तः शालायाः = शालातः
दे याः = देवीतः

ु ् ू ययः
८.८ तुमन

Whenever we put question to know the purpose of an action like why ?

ु ्।
What for ? then reply of this is in तुमन

पचित प ुम ् ग छित ग तुम ्

नमित न तुम ् मलित मे लतुम ्
गायित गातुम ् पृ छित ुम ्
प ित ुम ् पबित पातुम ्
८६ पाठः ८. बया वभ च

बालकः पुःतकम ् अधीते - बालकः पुःतकःय अ ययनं करोित ।

Single verb - कम - तीया (सः उप दशित)
Split verb - कम - ष ी with common verb करोित । (सः उपदेशं करोित)
अ ययनम ्, पठनम ् => भावो ोतकौ श दौ, भाव = action.

भाव ोतक words are often used with अन तरम ् and पूवम ् ।
When अन तरम ् is used कमपद and भाव ोतक word gets ष ी । (सः पुःतकःय
पठनःय अन तरं ःनानं करोित ।)
In case of पूवम ् the कमपद gets ष ी and भाव ोतक word gets प चमी । (सा
देवःय पूजनात ् पूव ःनाित ।)

८.९ लकारः

लट्, लट्, लु ट,् लृट,् ले ट,् लोट्, लङ् , लङ् , लु ङ्, लृङ् ।
Since ल is common in all these names they are called लकार ् ।

लङ्

• व ध लङ्

• आशी लङ्

ितप ् तस ् िझ त आताम ् झ
िसप ् थस ् थ थास ् आथाम ् वम ्
मप ् वस ् मस ् इट् व हङ् म हङ्

परःमैप दन ् - Those who get परःमैपद ू यय ।

आ मनेप दन ् - Those who get आ मनेपद ू यय ।
८.१०. धातवः दशगणाः ८७

उभयप दन ् - Those who get both परःमैपद ू यय and आ मनेपद ू यय ।

लट् वतमाने Present
ले ट वेदे In Veda's
लु ङ्, लङ् , लट् भूते Past
लु ट,् लृट ् भ वंये Future
लृङ् ु त
हेतह ु ाव
े म Future
लोट् ूेरण, आ ा Command,request,
लङ् - सामा य भूत todays past (१२AM) to till this time.
लु ङ् - अन तन भूत (Imperfect) Not todays past.
लट् - परो भूत (Perfect / Remote) Remote past.
लृट ् - सामा य भ वंयत ् (Simple future or indefinite future).
ु त
लृङ् - हेतह ु ाव In sense of condition or supposition, when the action has
े म
not taken place. i.e. य द अहं तथा अक रंयं त ह गु ः माम ् अ नि दंयत ् । If I
had done like that, the teacher would have reprimanded me.
लु ट ् - अन तनभ वंयत ् Time from १२ O'clock tonight.

८.१० धातवः दशगणाः

२००० मु य धातवः

धातु - दशगण
८८ पाठः ८. बया वभ च

वा द भू (to be) भवित

अदा दः अद ् (to eat) अ
जुहो या दः हु (Offer oblation) जुहोित
दवा दः दव(Gamble) द यित
ःवा दः सूञ ्(to procreate) सुनोित
तुदा दः तुद(to
् torment) तुदित
धा दः ध(to
् hinder) ण
तना दः तन ्(to extend) तनोित
बया दः क ञ ्(to buy) ब णाित
चुरा दः चुर ् चोरयित

धातु + वकरण ू यय + आ यात ू यय = धातु प

पठ् + अ + ित = पठित ( वा दः)

To know class to which a verb root belongs a study of वकरण ू यय

will help.
८.११. पर ा ू ाः ८९

८.११ पर ा ू ाः

८.११.१ सः
ं कृ ते अनुवादयत • Sisters bought a saree.

ौा०-२००६ :

• Shukracharya is the Guru of

• The girls like flowers.
Asuras.

• There are trees on both sides

• She does not work due to lazi-
of the road.
ness.

• Lazy people are jealous of the

• Devotees of Ganapati are ev-
learned.
erywhere.

• If he had studies well he would

have passed. ौा०-२००७ :

• O Krishna ! where are you

• Among the student girls are in- going ?

telligent.

• Leaves fall from a branch.

फा०-२००७ :

• Let not the women feel shy. • People went home.

९० पाठः ८. बया वभ च

• Let the cat drink the milk. • Human beings live because of
the sun.

• God bless the devotee with a

boon. • Mother enter in kitchen to cook.

माघ-२००८ : • God will punish the wicked.

• A Horse runs.

• The ministers said - Vanish

Asamanja the oppressor of the
• Younger sister plays.
people from the kingdom.

• The deaf go.

चै०-२००९ :

• Let the women see the orna-

• Leaves fall from the tree.
ment.

• People went home.

• There are forests around Hi-
malaya.

ौा-२००८ :

• You switch off the light and • Rahul slept after putting off the
sleep. lamp.
८.११. पर ा ू ाः ९१

• A lady teacher taught Grammer. • Boys ran to the playground.

• She does not work due to lazi- • Try to get uo early.

ness.

• He did not come even though

भा०-२००९ : he had time.

• Let the physicians give

medicine.
• There is a Samskrit programme
on coming Sunday.

• Woman clean bothe the sides

of the house.
• Jackal said “The grapes are
sour”.
• A thief ran away after stealing
the money.
ौा०-२०१० :

• Devotees of Ganapati are ev- • Teacher clears the doubt.

erywhere.

• Night is beautiful because of

• Mother prepares breakfast at moonlight.

eight O clock.

• The rich man gives money.

फा०-२०१० :
९२ पाठः ८. बया वभ च

• Leaves fall from the tree. • Mother prepares breakfast at

eight O clock.

• Let not poor people feel shy.

• Parvati gives fruit to the baby.

मा०-२०११ :
• I will come to your house to-
• Devotees of Ganesha are every- morrow.
where.

• After having your food you

• Kacha is the disciple of study.
Shukracharya.

• Rama sung songs.

• She does not work due to lazi-

ness.
ौा०-२०१३ :

• Look at the sharpness of the

• A rich man also experiences mind.
difficulty.

• He studies after going to

• Sri Krishna is the guide of Pan- school.
davas.

• Shall I go to the shop ?

ौा०-२०११ :
८.११. पर ा ू ाः ९३

• The old woman speaks slowley. • The villagers told the story.

• I am interested in Samskrit • He did not say it is here only

grammer.

• What are they doing.

ौा०-२०१५ :

• I will come to your house to- • Cat is inside the house.

morrow.

माघ०-२०१७ :
• Rama sang the songs.
• Lalitha gives book to her sister.

• There are trees around the

• Father went to office at ९
house.
Oclock.

• I am interested in mathematics.
• Keshava sang songs.

• Students write with the pen.

• I will come to your home to-
morrow.
ौा०-२०१६ :

• Try to getup early. • You study after having food.

९४ पाठः ८. बया वभ च

ौा०-२०१७ : • Day after tomorrow he will go

Delhi.
• Tomorrow rama will go to
town.

८.११.२ आ ले अनुवादयत
• I will make the sentence thri-
ौा०-२००६ :
ugh the words.
• यःय नाम भवती उ वती तम ् अहं
जाना म ।
• He doesn not work due to lazi-
ness.
• य प वभीषणः अमजं य वान ् त-
था प न अयम ् अधमः ।
• Leaves fall from the tree.

• यदा धमःय ला नः भवित तदा देवः

• Students write with the pen. अवतरित ।

फा०-२०१८ : • मौ का न समुिे भवि त ।

• Horse is running.

• क पतरवः अभी ं य छि त ।

• Leaves are falling.

फा०-२००७ :

• People went house. • लआमणः केन सह अर यं गतवान ् ?

८.११. पर ा ू ाः ९५

• पुंपािण त णी यः रोच ते ।

• यावत ् हमालयः भ वंयित तावत ् ह-

दस
ु ः
ं कृ ित ःथाःयित । माघ-२००८ :

• अहं शुनकात ् ऽःया म ।

• यदा धमःय ला नः भवित तदा देवः

अवतरित ।
• वानराः वृ े एव वसि त ।

• य द वरामः अिःत त ह आग छ ।
• अहं देवालयं ग छा म ।

• वृ ः भवित चेत ् जनाः स तु ाः भ- • यायः ह रणान ् न खादतु ।

वि त ।

• सः आगा मवष न आग मंयित ।

ौा०-२००७ :

• रामः ः आग मंयित । ौा०-२००८ :

• अहं पिततं अऽाये ।

• जननी अ ु या तजयित ।

• अ ममक ायां गु ः यकरणं पाठ य-

• सेवकः व ं ू ालयतु । ंयित ।

• यायः ह रणम ् अमारयत ् । • रामः अ प मामं ग छित ।

९६ पाठः ८. बया वभ च

• चोरः आर कं ा धा वतवान ् । • भगव ीतायाम ् अ ादश अ यायाः स-

ि त ।

• बालाः ब डतुं ब डा णं ग छि त
। • यदावस कालः आग छित तदा को-
कलः कूजित ।

चै०-२००९ :

• सः पुःतकःय पठनःय अन तरं • अ अहं वातापऽं न प ठतवान ् ।

ःनानं करोित ।

• जनाः ीरम ् उंणीकृ य पबि त ।

• चोरः आर कं ा धा वतवान ् ।

फा०-२०१० :
• य द वरामः अिःत त ह आग छ ।
• नायः व ं ा लतव यः ।

• सुवणःय यावत ् मू यं तावत ् रजत-

ःय नािःत । • श ः परपीडनाय मा भवतु ।

• अहं पदैः वा ं रच यंया म । • मु नः स यःय उपदेशं करोित ।

भा०-२००९ : • फलःय खादनात ् पूव हःतं ालय

।
• गोपालः अ भनयं करोित ।
८.११. पर ा ू ाः ९७

• नकु लः त णे एव सपःय उप र अ- • वृ ः भवित चेत ् जनाः स तु ाः भ-

पतत ् । वि त ।

ौा०-२०१० : • यदा धमःय ला नः भवित तदा देवः

अवतरित ।
• मातृभम
ू ौ ूीितः भवतु ।

• अ मम क ायां गु ः याकरणं पाठ-

• जनाः रवेः उदयं प ि त ।
यंयित ।

• शीला पादोनदशवादने निाित ।

ौा०-२०११ :

• मीरा दशवादने भोजनं करोित ।

• मौ का न समुिे भवि त ।

• अहं तु यं दश यकािण ददा म ।

• य द वरामः अिःत त ह आद छ ।

• आगा मभा नवासरे वयं चऽालयं ग-

मा०-२०११ : मंयामः ।

• चोरः आर कं ा धा वतवान ् ।

• क पतरवः अभी ं य छि त ।

• बालाः ब डतुं ब डा णं ग छि त
। • सेवकः व ं ू ालयतु ।
९८ पाठः ८. बया वभ च

ौा०-२०१३ : • ह रणः यायात ् भीतः ।

• ूपर ः अहं पुःतकं ूितदाःया म ।

• छाऽाणां बा लकाः बु म यः ।

• छाऽाणां बा लकाः बु म यः । ौा०-२०१६ :

• अहं द पं नवा य शयनं करो म ।

• चि िकायाः धवलता शोभते ।

• अ बा प ं ु महानसं ू वशित ।

• म हलाः शा टकां ब तव यः ।

• धूइः उ छित ।

• अहं शुनकात ् ऽःया म ।

• पतामहः योगासनं करोित कम ् ?

ौा०-२०१५ :

• पतृ यः ू ं पृ वान ् ।
• अहं भवते दश यकािण ददा म ।

माघ-२०१७ :

• गते भानुवासरे वयं चऽमि दरं गत- • कमकर पाऽािण ालयतु ।

व तः ।

• अहं पुःतकं दश यकैः ब तवती ।

• शशुः ीरं पी वा निां करोित ।
८.११. पर ा ू ाः ९९

• चोरः आर कं ा धावित । • वृ ः आॆवृ ःय समीपम ् अग छत ्

।

• क पत ः अभी ं य छित ।

फा०-२०१८ :

• आगा मभानुवासरे वयं काशीं ग म-

• जननी ज मभू म ःवगाद प गर -
ंयामः ।
यसी ।

ौा०-२०१७ :
• पतामहः काशीं ग छतु ।
• पता कथां व ं ु इ छित ।

• बालकाः ोकं व दंयि त ।

• याकरणे मम आस ः अिःत ।

• मामीणाः कथाम ् उ तः । • नगरे दश देवालयाः सि त ।

• जनाः गृहम ् अग छन ् । • सा प ठ वा निां करोित ।

… ॐ…
 भाग ७

सः
ं कृ त यवहारः

१००
पाठः ९

सः
ं कृ त यवहारः

९.१ कम ् / वा

भवान ् - भवती (You, with respect) refers to second person but third person
verb is used.

ू उ र

कम ्/वा आम ् / न
माता पचित वा ? आम ्, माता पचित ।
बालकः वदित कम ् ? न, बालकः न वदित ।

१०१
१०२ पाठः ९. सः
ं कृ त यवहारः

९.२ समयः

वादनम ् To indicate time. पर ः Day after tomorrow

सपाद Quarter ूपर ः Day after पर ः

आध Half आगा म Coming

पादोन Quarter less गतः Previous

अ Today स ाहः Week

इदानीम ् Now प ः Fortnight

ः Yesterday मासः Month

पर ः Day before yesterday वषम ् Year

ूपर ः Day before पर ः (स)ं व सरः Year

ः Tomorrow

९.३ कित

अिःत = Is - सि त = Are. (अिःत - अस ् धातु)

कित - How many. When answer sought is a number the question to be

put in कित ।
कित -> न य बहुवचन
Whatever is the answer कित सि त only must be used.

९.४ ःम

Suffixed to a present tense form to make it past.

९.५. कथम ् १०३

९.४.१ अनुःवार नयमाः

• अनुःवार followed by vowel - (म ्) जलम ् उंणम ् अिःत ।

• अनुःवार at end of sentence, (म ्) एतत ् पुःतकम ् ।

• अनुःवार followed by consonant, (◌ं) नगरं ग छित ।

९.५ कथम ्

कथम ् (How), reply to this is - well, good, suitable etc.

९.५.१ अनुःवार ले खन नयमाः

अनुःवारः (◌ं) + वग य य नम ् = वगःय प चमा रं + वग य य नम ्

कं + कणम ् = क णम ्
गं + गा = ग ा
सं + चका = सि चका
अं + तः = अ तः
कं + टकम ् = क कम ्
अं + बा = अ बा

९.६ अिःत

लट् एकवचन बहुवचन लङ् एकवचन बहुवचन

ूथम पु ष अिःत सि त ूथम पु ष आसीत ् आसन ्
उ म पु ष अिःम ःमः उ म पु ष आसम ् आःम

• अ प (Also) - अहं फलम ् अ प खादा म ।

१०४ पाठः ९. सः
ं कृ त यवहारः

• इित (Thus, in this way) - ।

• एव (Only) - सः गृहम ् एव अिःत ।

• अतः (Therefore, so) - वषाकालः, अतः आपणं न ग छा म ।

• च (And) - रामः सीता च ।

• यतः (Because/Since) - अहं गृहे यतः कायालये वरामः ।

९.७ स ककारः
कु ऽ Where कम ् What
कित How many कदा When
कु तः From where कथम ् How
कमथम ् Why/What for

९.८ यत ् - तत ्

यद ् - (यः - या - यत ्) => तद ् (सः - सा - तत ्) । Whenever first यद ् comes

तद ् comes for sure. However these two can be in different वभ also, as
below:

यः वजयं ूा वान ् तःमै पा रतो षकं ददा म ।

यःयाः वरा अिःत सा इदानीं ग छतु ।

९.८.१ एतेषाम ् उ रं लखत

१. सः
ं कृ ते कित ूयोगाः सि त ?
९.८. यत ् - तत ् १०५

२. पर ः बुधवासरः आसीत ् । ः कः वासरः ?

३. अ भानुवासरः, पर ः कः वासरः ?

४. नायः कःमात ् अऽःयन ् ?

५. चोराः के यः अऽःयन ् ?

६. नझरः कःमात ् ूवहित ?

७. लोकयानं कान ् नयित ?

८. त यः कःयाः न दि त ?

९. शऽवः काम ् आबामि त ?

१०. वैशाख कःमात ् परः ?

११. कृ षीवलः केन कषित ?

१०६ पाठः ९. सः
ं कृ त यवहारः

१२. पूवः, परः, ौे ः इित गुणवाचकानां ूयोगे का वभ ः भवित ?

१३. अ ययं नाम कम ् ?

१४. पु ष ऽयं कम ् ?

१५. नमः, ःविःत, इ यनयोः योगे का वभ ः भवित ?