1

ilia WavWavaZe dedaTa emansipaciis Sesaxeb

TxzulebaTa akademiuri gamocema, t. X, Tbilisi 1988

erTs dros didi da gacxarebuli laparaki hqonda evropiis literaturas

da nametnavad ruseTisas egreTwodebul `dedaTa emansipaciis~ Taobazed.
momxreni am saqmisa hxedavdnen, rom exlandeli urTierToba mamaTa da
dedaTa sqesisa ver aris samarTlianad mowyobili da aSenebulia
umarTlo moZRvrebazed, viTom dedakaci mamakacTa tyve da mona ariso da
amis gamo bevrSi uflebas Tavisufalis adamianisas moklebuliao. amis
mixedviT daCagrulTa dedaTa momxreni swerdnen da hqadagobdnen, rom
qalebs unda mieniWoT yovelive ufleba, rac mamakacTa aqvT miniWebuli,
ase rom am or sqesTa Soris urTierToba samarTlianis TanasworobiT
dadgenil iqmnas kacTa cxovrebaSio. bevri kargi ram iTqva amazed, bevri
sabuTiani `ho~ da `ara~ gamomJRavnda da bevric uqmi, windauxedavi sityva
daixarja. maincdamainc sabuTi aqvs kacs sTqvas, rom es sagani sakmaod
gamorkveulia dRes da Teoriulad mravalkecad da gonebadasmiT
garCeuli da gaCxrekili. Cven es buneba da istoria am friad
sayuradRebo saqmisa aq dRes oriode sityviT movixsenieT, imitom rom
azrad ara gvaqvs am sagnis buneba da istoria dawvrilebiT
gamovikvlioT. Cven marto is gvinda vsTqvaT, rom am Teoriulad sakmaod
kargad garCeulma saqmem sazogadoebis yuramde srulis savsebiT ver
miaRwia. bevrs kacsa, Tu qalsa hgonia dResac rom aq marto imazea
laparaki, viTomc am emansipaciis saqmeSi sxva ara aris ra, garda imisa,
rom qalTa, Tu dedaTa mxolod ufleba mieniWoT da imas ki aRaravina
hfiqrobs, rom ar aris arc erTi imisTan ufleba kacTa urTierTobaSi,
romelsac ar mosdevdes movaleobaca. marTalia, mamakacs exlandels
cxovrebaSi bevri imisTana ufleba aqvs, romelic samarTlianad qalsac
ekuTvnis, magram mamakaci amasTanave msaxuria saxelmwifosi, qveynisa,
sazogadoebisa, ojaxisa da yovelgvari mZime tvirTi adamianTa rTulis
cxovrebisa kisrad adevs. dRes qalebi rom iZaxian, - mogveciT uflebao,
es Zaxili Tumca samarTliania, magram hrCeba xmad mRaRadeblad udabnosa
 2

Sina: imitom rom yvelani hxedven, rom qalebi bevrwilad uqmni da

uvargisni arian im mokled Semoxazul wreSiac ki, romelSiac dRes
imyofebian, da im mcireodens movaleobasac ver uZRvebian, rac dRes
mizomili aqvT sazogadoebasa, Tu ojaxobaSi. es dRevandeli uqmoba da
uvargisoba qalebisa xelzed daxveuli aqvT yvelas, vinc ki dedaTa
emansipacias ar emxroba da ewinaaRmdegeba. TiTo-orola magaliTi saqmiTa
da gamWriaxobiT gamoCenil qalebisa am winaaRmdegobis sabuTs bevrs
aras arRvevs. am magaliTebs marto bednier SemTxvevad sTvlian da
ufros-erTs qalzed ki isev is uvargisobis azri hrCeba.

amerikaSi igrZnes qalebma, rom es asea da samarTlianis emansipaciis

mosapoveblad imas aRara sjerdebian, rom iZaxon: ufleba mogveciTo. imaT
ufro ukeTesi saxsari, ukeTesi gza amourCeviaT. imaT ufiqrniaT, rom
qveyanas unda davanaxvoT, rom Cvenc SegviZlian radme yofna qveyanazed,
Cvenc SegviZlian yvela movaleobas adamianisas gavuZRveT, Cvenc
SegviZlian aramc Tu xeliT garja, Sroma, saqmis keTeba, aramed
gonebiTac, WkviTac da arc erTsa da arc meoreSi mamakacs ar
CamovuvardebiTo. am patiosans gazraxvas Sesdgomian da, rogorc hnaxavT,
sakvirvelis ZlevamosilobiTac SeusrulebiaT.

amis dasamtkiceblad Cven moviyvanT saocars ambebs, erTis germanulis

Jurnalidam amokrebils. am ambebis mixedviT utyuarad gamoarkvevs kaci
Tu, ris SemZlebeli aris qali da ra monawileobas hRebulobs igi
amerikaSi sazogado cxovrebis warsamateblad da rarigad ecileba
mamakacs cxovrebis moedanzed, satexniko sarbielzedac ki. es ambebi miT
ufro sakvirvelia, rom qalis gamWriaxobasa da SemZlebelobas imisTana
saqmeSi gviCvenebs, romelic dRes aqamomde qalisaTvis ufro
xelmiuwvdomeli egona adamians.

igi germanuli Jurnali ambobs: Crdilo-amerikis arxivebidam

amokrebiliao cnobani, rom qalebs amerikaSi 1900 patenti miuRiaT maT
mier mogonil sxvadasxva maSinebis gamo. erTi am saqmis mcodne amerikeli
umatebs: is ki angariSSi ar mogvyavs, rom bevri qali dahxmarebia mamakacs
amisTana saqmeSio. es xom saocaria da saocari, ufro sakvirveli is aris,
rom iqaur qalebs imisTana saqmeSic gamouCeniaT Tavi, romelic qalis
cxovrebazed erTob Sors aris da qalis bunebas unda eucxovebodes.
 3

magaliTebr, erTs qals, gvarad maters, niuiorkSi mougonia teleskopi

miwis qveSeTisaTvis (подземный телескоп), qals gvarad montgomers _
foladis javSani saomar xomaldisaTvis, qals goSams _ axalgvari
zarbazani, qals bizels _ wylisagan gadasarCeni navi, qals tanneis _
maSina zRvaSi daRupul xomaldebis amosaRebad da sxvani. saqalo
saqmeSiac gamouCeniaT Tavi. magaliTebr, qals rozentals ufro ukeTesi
sakeravi maSina mougonia, vidre aqamomde iyo.

yovelive es, rasakvirvelia, Zlieri sabuTia `dedaTa emansipaciis~

momxreTaTvis da amisTana sabuTs sityvas Seubrunebs mxolod kerpoba da
jiutoba adamianisa. ar iqneba urigo, rom Cvenma qalebmac yuri aTxovon
amisTana magaliTebs da xalisi moipovon amisTana moRvaweobisa da
moqmedebisaTvis.

wyaro: ilia WavWavaZe, TxzulebaTa akademiuri gamocema, t. X, Tb. 1988

რა დაუკარგავთ ქალებს და რას დაეძებენ ისინი? – სერგი მესხი

(ვუძღვნი ჩვენ ახალგაზრდა ქალებს)

Jurnali “krebuli”, 1871 w., N4

«ამ სიტყვებს მივაქცევ ცოცხლებისაკენ და არა იმათკენ, რომელნიც ცოცხლებში

ურევიან, ხოლო მკვდართათანა შეირაცხნეს».

ამბობენ, რომ ერთი დამნაშავე რაღაც ავკაცობისათვის რამდენიმე წლით

საპყრობილეში იყო დამწყვდეულიო; გაუთავდა თუ არა ვადა, საპყრობილის
ზედამხედველმა გაუღო მას თურმე კარები და უთხრა: «ჩემო ძმაო, შენ გაგივიდა
საპყრობილეში ჯდომის ვადა; ახლა თავისუფალი ხარ. შეჰკარ ბარგი, გამოდი ამ
სულშემხუთავი ოთახიდამ და ფეხ წაუმტვრევლად იცხოვრე ქვეყანაზე». მაგრამ,
წარმოიდგინეთ ზედამხედველის გაკვირვება, როდესაც დაინახა, რომ დამნაშავე ამ
ამბავმა სრულიადაც არ გაახარა და გამოთხოვების დროს ტირილი დაიწყო. ამბობენ
 4

აგრეთვე და მეც ჩემი ყურით გამიგონია, რომ, როცა ჩვენში გავარდა ხმა გლეხების
განთავისუფლებისა, ზოგიერთი გეხი ამბობდა: «ჩემ ბატონს თავის დღეში არ
მოვშორდები, ჩემ მამა-პაპას ჰყოლია ბატონი და მეც უნდა მეყოლოსო!..»

სწორედ ამნაირია ახლანდელი ქალების უმეტესი ნაწილის საქმეც: ისინი მამა-

პაპიდგანვე შესჩვევიან თავის მდგომარეობას, მამა-პაპიდგან კაცების ხელქვეითნი
ყოფილან და თითქმის არავითარი სურვილი, თვით მოქმედება და უფლება იმათ არ
ჰქონდათ, და როდესაც ახლა ქალებს ეუბნებიან, დროა განთავისუფლდეთ ამ
მონობისაგან, თქვენც ისეთი სწავლა-განათლების, ჭკუაგონების გამოჩენისა და
მოქმედების უფლება უნდა გქონდესთ, როგორიც კაცებსა აქვსთ და ამით თქვენც
უნდა დაეხმაროთ კაცობრიობის წარმატებასაო, – ისინი გაკვირვებულნი არიან და
ამბობენ: «ჩვენ ახლაც კარგ მდგომარეობაში ვართ, რის უფლებები, სადაური
მოქმედება, რომელი სწავლა-განათლებაო! ასე უცხოვრია ჩვენ მამა-პაპას და ჩვენც ასე
უნდა ვიცხოვროთო!»

ძალიან ძნელია რომელსამე კაცს მისი ცუდი მდგომარეობა აუხსნა, თუ კი ამნაირ

მდგომარეობაში მყოფი თვითონ არა გრძნობს ამას. საპყრობილეში დამწყვდეული
დამნაშავე ისე შესჩვევია თავის დამწყვდევას, თავის ოთახის დამპალ ჰაერს, იმის
ნოტიო ოთხ კედელს და გახრეკილ დოშაკს, რომ იმათი მოშორება ეძნელება და ვერ
გაუგია, – რა სიტკბოება უნდა იყოს კაცისათვის თავისუფლება. აგრეთვე ქალიც:
თავის სამოქმედო ასპარეზათ იმას მხოლოთ სასტუმრო, საწოლი და სატანცაო
ოთახები მიაჩნია და ამის გამო ვერ გაუგია, რათ ეუბნებიან, რომ ქალის დანიშნულება
მარტო კეკლუცობაში და კაცების და თავის გრძნობების დაკმაყოფილებაში არ
მდგომარეობსო; ვერ გაუგია, – რათ აშორებენ მოარშიყე კავალერს, ტკბილი ხმების
გამომძახ ფორტეპიანოს და რათ აჩეჩებენ ხელში რაღაც «უფლებებს», რომელნიც არ
იცის, სად და როგორ მოიხმაროს!

ყველგან და ყველა ქალი რომ ასე ჰფიქრობდეს და სჯიდეს თავის მდგომარეობაზე,

მაშინ, უეჭველია, დღეს ამ საგანზე მკითხველთან ლაპარაკი არ მოგვიხდებოდა.
მაგრამ ღვთის მადლით, უმრავლესი ნაწილი დასავლეთ ევროპის და რუსეთის
განათლებული ქალებისა და ამერიკაში თითქმის ყველანი – სულ სხვანაირათ სჯიან
 5

ახლა ქალის დანიშნულებაზე და ისინი სხვაფრივაც მოქმედებენ, იმისთვის, რომ

ქალებმა შემდეგში მაინც ამ თავის დანიშნულებისა დაგვარათ, ცხოვრებისა და
მოქმედების უფლება შეიძინონ.

ჩვენი დედა-მიწის ზურგზედ ისეთი სულდგმულები არიან, რომელთაც ვერასგზით,

ათასი საბუთით და არგუმენტითაც, ვერ დაუმტკიცებ რომელსამე ახალ აზრს და ვერ
ჩააგონებ ამ აზრის, ან სხვა რომელიმე საქმის სიკეთეს და სარგებლობას. ამისთანა
სულდგმულებს გარდა, ახლა თითქმის ყველანი დარწმუნებულნი არიან, რომ
ქალების კაცებთან გათანასწორება, ე. ი. იმათთვის ყველა ამ უფლების მინიჭება, რაც
კაცებს აქვთ, შეუმსუბუქებს მამობრივ სქესს ცხოვრების მძიმე ტვირთს და
საზოგადოთ გააერთი-ორებს მთელი კაცობრიობის კეთილდღეობას.

ამ საგნის თეორეტიკულ მხარეზე ბევრი რამ არის ნათქვამი და დაწერილი უცხო

ქვეყნების და თითქმის ჩვენს ღარიბ ლიტერატურაშიაც და ყველასათვის, ვისაც კი
გონება მამა-პაპური აზრებითა და ცრუ მორწმუნეობით არა აქვს დახშული, ცხადათ
დამტკიცებულია, რომ ქალი კაცის თანასწორათ არის გაჩენილი, რომ იმის
დამონავება, სხვა-და-სხვა უფლებების წართმევა, სიკეთის მაგივრად ვნებს
კაცობრიობას და აფუჭებს იმის ბუნებას და ხასიათს, როგორც საზოგადოთ
გაფუჭებულია ყოველი, «მონისა» და «ბატონის» ბუნება და ხასიათი;
დამტკიცებულია, რომ ქალი მარტო შვილოსნობისათვის, ტკბილი გრძნობებისათვის
და ქვეყნიერების დასამშვენებლათ არ არის გაჩენილი; დამტკიცებულია ათასი
მაგალითებით, რომ ქალის ტვინსა და ხშირათ ხელსაც ისეთნაირათ შეუძლია
კაცობრიობის სასიკეთო მოქმედება და მუშაობა, როგორც კაცებისას. ერთი სიტყვით,
დამტკიცებულია, რომ ცხოვრებაში ქალს თითქმის ყველა იმ მოვალეობის და საქმის
ასრულება შეუძლია, რასაც ამჟამათ მხოლოთ კაცები ასრულებენ. მაშ, თუ ეს ასეა,
რატომ ყოველგვარი უფლება, ყოველი საქმე მარტო კაცებსა აქვთ მინდობილი?
რატომ არიან იმათ მოკლებული ქალები? ნუ თუ ჩვენ ცხოვრებაში ქალებისათვის
საქმე აღარ არის, ნუ თუ მართლა თავის ცხოვრების გაუმჯობესებისთვის და ბუნების
გამოსაყენებლათ კაცობრიობას იმდენი მამობრივი სქესის ტვინი და ხელი აქვს, რომ
ქალების შრომა იმისათვის სრულიათ საჭირო აღარ არის?..
 6

***

მაგრამ ყველა ამაზე და სხვა ამ საგნის თეორეტიკულ მხარეებზე ჩვენ არ

მოველაპარაკებით დღეს მკითხველს, ჩვენ გვსურს გავაცნოთ მკითხველს მხოლოთ ის
სახსრები და ღონისძიება, რომლითაც განათლებული ქალები კაცების მონობისაგან
დახსნას და საზოგადოთ თავის ცუდი მდგომარეობისაგან გამოსვლას აპირებენ.
თავიდანვე ვიტყვი, რომ ეს ღონისძიება – ქალების სამოქალაქო უფლების შეძენა,
მათი ეკონომიური მდგომარეობის გაუმჯობესება და ჭკუაგონების გახსნაა. სამივე
ესენი ისეთნაირათ არიან ერთმანეთზე დამოკიდებული, ისეთნაირად კუდი-კუდზე
არიან გადაბმული, რომ ერთის უმეორისოთ შეძენა და მეორეს უმესამოთ –
შეუძლებელი საქმეა. მართლა, როგორ შეიძლება რომელიმე სამოქალაქო უფლების
შეძენა, ვსთქვათ სახელმწიფო სამსახურში შესვლისა, თუ ადამიანი გონება გახსნილი
არ არის? ღარიბს, რომელსაც ლუკმა პური არა აქვს, როგორ შეუძლია ჭკუის
გამდიდრებას მისდიოს და ან უჭკუო კაცს როგორ შეუძლია თავის ეკონომიური
მდგომარეობა გააუმჯობესოს? ამიტომაც ქალებმა ამ სამთავე საშუალებას ერთნაირი
ყურადღება მიაქციეს და ერთნაირათ სცდილობენ, როგორც სამოქალაქო უფლების
შეძენას, აგრეთვე სწავლის მიღებასა და ეკონომიური მდგომარეობის გაუმჯობესებას.
როცა ოცი-ოცდაათი წლის წინეთ ქალების მოძრაობა დაიწყო, იმათ კარგათ იცოდნენ,
რომ პირველი მტრები ქალებისათვის სხვა და სხვა უფლების მინიჭებისა კაცები
იქნებოდნენ; ისინი კარგათ გრძნობდნენ და ხედავდნენ კიდეც, რომ ცრუ-
მორწმუნეობით სავსე და წარსული ცხოვრების მაგალითით შემცთარი კაცის გონება
ვერ წარმოიდგენდა, რომ ქალიც კაცია და იმასაც «კაცური» უფლება–ადამიანურათ,
და არა პირუტყვულათ, არსებობისა უნდა ჰქონდეს.

ამიტომაც თვითონ ქალები, თავის საშუალებით და ჭკუით, შეუდგნენ საქმეს და

დაიწყეს მეცადინეობა თავის გარკვეული მიზნის მისაღწევათ. პირველათ ეს
მეცადინეობა მხოლოდ იმაში მდგომარეობდა, რომ ქალები და ზოგი განათლებული
კაციც სცემდნენ ათასნაირ წიგნებს, ჟურნალებსა და გაზეთებს, რომელშიაც სწერდნენ
ქალების ცუდ მდგომარეობას და უჩვენებდნენ საზოგადოებას და მმართველობას იმ
გზებს და სახსებს, რომლებითაც ამ ცუდი მდგომარეობის გაუმჯობესება
 7

შესაძლებელი იყო. ამნაირათ ისინი ქადაგობდნენ და ავრცელებდნენ

საზოგადოებაში ქალების კაცებთან გათანასწორების აზრს.

ყველაზე უფრო გაცხარებული ეს სიტყვითი, ლიტერატურული მოძრაობა ამერიკაში,

ინგლისში, გერმანიაში და ამ უკანასკნელ დროს რუსეთში იყო. ამნაირი ქადაგებით
ქალებმა ამ ქვეყნებში ბევრი მომხრე შეიძინეს და თავის აზრები გაავრცელეს
საზოგადოებაში; ახლა ყოველ განათლებულ კაცს რცხვენოდა ეთქვა, რომ ქალი
მარტო საარშიყოთ არის გაჩენილი და იმის საქმე მარტო შვილის შობა და სტუმრის
შექცევა არისო. ამას მაშინ და ხშირათ ახლაც მხოლოთ ზოგიერთი ჯიუტი და გონება
დახშული პირი ამტკიცებდა. მაგრამ მარტო ლიტერატურული მოძრაობით, მარტო
ქალების სასარგებლო აზრების გავრცელებით მაგდენი არაფერი არ გამოდიოდა:
იმათი მდგომარეობა ისევ უწინდელურათ შევიწროებული იყო. მაშინ ქალებმა
მიაქციეს ყურადღება ერთ საშუალებას, რომელსაც ყოველთვის და ყველგან
მიმართავენ ხოლმე, როდესაც რომელიმე მძიმე საქმის ასრულება ჰსურთ: მე ვამბობ
ასსოციაციაზე. დარწმუნდნენ თუ არა ქალები, რომ განცალკევებული მეცადინეობით
ისინი ბევრს ვერას გაარიგებენ, იმათ ასობით და ათასობით დაიწყეს თავის შეყრა და
ერთათ ასსოციაციით შეუდგნენ თავის საქმეს. ამერიკაში, ინგლისში, გერმანიაში და
სხვაგან ყოველ წელიწადს ათასობით იკრიბებიან მიტინგზე ქალები, ლაპარაკობენ
თავის მდგომარეობაზე, ეძებენ თავის მონობის მოსასპობელ საშუალებებს, მართავენ
ქალებისათვის სასწავლებლებს, ეხმარებიან ერთმანეთს ისეთი მუშაობის მოპოებაში,
რომლითაც ქალს კაცისაგან დამოუკიდებლათ ცხოვრება შეეძლოს. ამ მიტინგებზე
ათასობით ესწრებიან კაცებიც და ამნაირათ იმათი საშუალებით, ქალები უფრო
მსწრაფლათ და უფრო კარგათ ავრცელებენ თავის აზრებს, ვიდრე ბეჭდვით.

***

ეხლა ვნახოთ, როგორ მოქმედებენ და რა გააკეთეს იმ განათლებულ ქვეყნების

ქალებმა, რომელთაც თავის შევიწროებული მდგომარეობა იგრძნეს. არც ერთ
ქვეყანაში ქალებს ისეთი უფლება არა აქვთ, როგორც ამერიკის შეერთებულ
შტატებში. მაგრამ ამასთანავე ისიც უნდა ვსთქვათ, რომ არც ერთ ქვეყანაში ქალები
ისე ენერგიულათ და ისეთი ჭკუით არ მოჰკიდებიან თავიანთ საქმეს, როგორც
 8

ამერიკაში. ამიტომაც იმათ ბევრი უფლება სწორეთ ძალით წაართვეს კაცებს. ნიუ-
იორკის სასოფლო შკოლებში სულ 26000 მასწავლებელია და იმათში 21000 – ქალია.
მასაჩუზეტში 4000 მასწავლებელში 2500 – ქალია, ასე, რომ მთელი სახალხო
განათლება თითქმის მარტო ქალების ხელშია. ამას გარდა ამერიკის ქალები არიან:
მომრიგებელ მოსამართლეებათ, პროფესორებათ, ექიმებათ, ფოსტაში და
ტელეგრაფში მსახურობენ და სხვა.

ნიუ-იორკში და ვაშინგტონში არის ამჟამად მუდამი ქალების კონგრესი;

ვაშინგტონის კონგრესს «ქალების პარლამენტი» ჰქვია. ამ უკანასკნელ დროს ამ
პარლამენტმა წინადადება შეიტანა ამერიკის კონგრესში, რომელშიაც თხოულობდა,
რომ ქალებს მიენიჭოს დეპუტატების ამორჩევისა და საზოგადო საქმეებში
მონაწილეობის მიღების უფლებაო, რომ ერთი სიტყვით განსხვავება ქალებსა და
კაცებს შუა ამ მხრითაც მოისპოსო. ერთ შტატში ქალებს აქვთ ამ ჟამათ მინიჭებული
ამორჩევითი უფლება, ყველა ამის მიღწევა და ამ თანამდებობის მოხმარება,
უეჭველია, ქალებს არ შეეძლოთ, უმაღლესი განათლების მიღების (ე. ი.
უნივერსიტეტში და კოლეგიებში შესვლის) ნება რომ არ ჰქონდეთ ამერიკაში.

ამერიკაში ძალიან ბევრი ისეთი საშუალო სასწავლებელი და შკოლაა, სადაც ქალები

და ვაჟები ერთათ სწავლობენ; ხშირათ 15–16 წლის ახალგაზრდა ქალი და 18–20 წლის
ყმაწვილი კაცი ერთათ სხედან, ერთ სკამზე, მაგრამ ეს არ უშლის იმათ მასწავლებლის
ყურის გდებას და სიბეჯითეს სწავლაში და ამისგან საქალ-ვაჟო სასწავლებლებში
არასოდეს არც ზნეობის დამრღვევი და არც საზოგადოთ გასაკიცხი რამ შემთხვევა არ
მომხდარა. ხსენებული უფლებები, ასე ვთქვათ, სამოქალაქო უფლებებია. ახლა
ვნახოთ, როგორ მდგომარეობაშია ამერიკის ქალი შინაურობაში, ოჯახობაში.

***

სადაც საზოგადოება იმდენათ განათლებულია, როგორც ამერიკაში, სადაც ცოლ-

ქმრობა მხოლოდ ერთმანეთის სიყვარულზე ან ნდობაზე და არა მზითევზეა
დამყარებული და კიდევ, საზოგადოთ ყოველ ქალს ისეთი შრომის ასპარეზი აქვს
გახსნილი, რომ ყოველთვის შეუძლია თავისი ჭკუითა და ხელებით დაირჩინოს თავი,
 9

იქ, რასაკვირველია, ქალი, როგორც სხვა მხრივ, არც ოჯახობაში იქნება კაცისაგან
დამოკიდებული. მართლაც, ჩვენ ვხედავთ, რომ ამერიკაში არც ქმარიანი და არც
გასათხოვარი ქალი კაცის მონათ და ჭკუით ბავშვათ არ მიაჩნიათ, როგორც სხვაგან.
ყოველ საზოგადო და კერძოობით საკუთარ საქმეებზე ცოლი და ქმარი ერთად
მოილაპარაკებენ, ერთად აქვთ რჩევა და ერთად გადაწყვეტენ, როგორც სჯობია.

ამ ოჯახის რჩევაში ხშირად გასათხოვარი ქალიც იღებს მონაწილეობას. მაგრამ

ახალგაზრდა ქალს თავის ნაცნობები და მეგობრები ჰყავს, თავის საქმე აქვს და
საზოგადოთ, როგორც ჭკუა უჭრის ისე ცხოვრობს, თავის საკუთარ საქმეში თვითონ
ისაა ბატონი და იმის და უნებლიეთ არავის არ შეუძლია ამ საქმეში გაერიოს. ხშირად
ახალგაზრდა ქალს ეწვევა სტუმრათ რომელიმე ყმაწვილი კაცი; ისინი მარტოთ
მარტოკა დასხდებიან ცალკე ოთახში და რაზედმე ლაპარაკობენ. ერთ დედას არ
მოუვა აზრში და ვერც გაბედავს, რომ შეიჭვრიტოს ქალის ოთახში თავის ცნობის
მოყვარეობის დასაკმაყოფილებლათ.

ყოველი დედა დარწმუნებულია, რომ იმის ახალგაზრდა ქალი საზრახისს არაფერს არ

იქს და არც ყმაწვილი კაცი იკადრებს და ვერ გაბედავს იმის ქალის გაუპატიურებას,
რადგან ამის შემდეგ ამ ყმაწვილ კაცს, არა თუ იმ ქალაქში, მთელ ამერიკაშიაც აღარ
შეეძლება ცხოვრება, ისე სდევნის და იმდენათ ჰკიცხავს იმას საზოგადოება. ერთი-
ორი ამისთანა მაგალითის შემდეგ, ქალის გაუპატიურება არავის არ მოსვლია აზრში.

***

რას იტყვიან ჩვენში – მარტო ახალგაზრდა ქალი და ვაჟი რომ დაინახონ ერთად
ცალკე ოთახში? ან როგორ შეხედავს საზოგადოება, მაგალითად იმას, რომ
ახალგაზრდა ქალი და კაცი ხელიხელ გაყრილი ერთად დაიარებოდნენ სადმე ქალაქს
გარეთ ან ქუჩაში? უეჭველია, ყველა ძალიან იჭვიანათ შეხედავს ამ გარემოებას.
«საქმეს არიგებენ, სიყვარულს უცხადებენ ერთმანეთსო». – იტყვიან და ვინ
დაამტკიცებს, რომ საზოგადოება შემცდარია, როცა ამისთანა აზრის არის. ჩვენი
ცხოვრება იმნაირათაა გამართული, ჩვენ ისეთის თვალით უყურებთ ქალებს, რომ
მართლა იმათ ნახვის დროს, პირუტყული გრძნობის დაკმაყოფილებისა და
 10

არშიყობის მეტი აზრში არაფერი არ მოგვდის… საზარელია ამისთანა შეხედულება

ქალის შესახებ, მაგრამ ამაში, ერთის მხრით, ჩვენი ქალებიც დამნაშავენი არიან…

ვინ იცის, ერთი მიზეზთაგანი იმ ბედნიერი ცხოვრებისა და კეთილ მდგომარეობისა,

რომელშიაც იმყოფება ამჟამად ამერიკა, ის გარემოებაც იყოს, რომ იქაური ქალები
ყველაზე უფრო ნაკლებად არიან კაცებისაგან დამოკიდებულნი, რადგან ყველაზე
უფრო მომეტებული უფლებები აქვთ მინიჭებული. იქნება ეს ამერიკელი ქალების
დამოუკიდებლობა იყოს მიზეზი, რომ ამ ქვეყნის ცხოვრებას, სიმდიდრეს და
განათლებას თითქმის ყველა ევროპის ხალხი შენატრის. თუ ამაში ერთი იოტი
ჭეშმარიტება მაინც არის, მაშინ ადვილათ წარმოსადგენია, რამდენათ წინ წაიწევს
კაცობრიობის ცხოვრება, როდესაც ყველა ქვეყანაში ქალებს შრომის, განათლებისა და
თავისუფლათ მოქმედების სრული უფლება მიეცემათ…

***

ამერიკის შემდეგ ყველაზე უფრო გაცხარებული მოძრაობა ქალების სასარგებლოთ

ინგლისში იყო. საზოგადოთ ინგლისელებს ისეთი ხასიათი აქვთ, რომ ყოველი
ძველი, თუნდ უაზრო და მავნებელი, ჩვეულების გადაგდება და რომელისამე ახალი
აზრის შეთვისება და ახალი ნაბიჯის გადადგმა ცხოვრებაში ძალიან ეძნელებათ.
მაგრამ თუ კი ინგლისელმა ერთხელ რაიმე საფუძვლიანათ გაიგო, თუ კი ერთხელვე
მიხვთა, რომ ეს საქმე კარგი იქნებაო, ან მეორე ცუდიო, მაშინ იმას ვერაფერი ვერ
დაიჭერს: ყოველ ღონისძიებას იხმარს, რომ თავის გაგებისდაგვარათ მოიყვანოს
სისრულეში ეს საქმე. სწორეთ ამნაირათ იყო ინგლისელი ქალების საქმეც: მგონია,
არც ერთ განათლებულ ქვეყანაში ქალი ისეთ ცუდ მდგომარეობაში და კაცისაგან ისე
დამოკიდებული არ ყოფილა, როგორც ინგლისში. მაგრამ ინგლისის საზოგადოება ამ
საუკუნის მეორე ნახევრამდე ამას სრულებითაც არ აქცევდა ყურადღებას: «ჩვენ
მამაპაპების დროს ასე ყოფილა ქალები და ახლაც ასე უნდა იყვნენო», – ამბობდენ
ინგლისელები. «ჩვენი დედები და ბებიებიც ამნაირათვე ყოფილან კაცებისაგან
დამოკიდებულნი და უფლება ჩამორთმეულნი, და ჩვენც აგრეთვე უნდა ვიყვნეთო», –
ამბობდნენ ინგლისელი ქალები. დიახ, საუბედუროთ, ამნაირ სიტყვებს ხშირათ
მარტო ჩვენში კი არა, განათლებულს ინგლისშიაც გაიგონებთ, მაგრამ განსხვავება
 11

იმაში მდგომარეობს, რომ იქ, ადრე თუ გვიან, გაარჩევენ მაინც კარგსა თუ ცუდს და
თუ კი ერთხელვე გაიგეს, ყოველ ღონეს ხმარობენ, ცუდი მოსპონ და კარგი შემოიღონ.
ჩვენ… მაგრამ ჩვენ ცუდ მხარეებზე თუ დავიწყე ლაპარაკი, ერთობ დიდხანს
მოგვინდება გაჩერება და საქმეც შორს წავა…

ამ ოცი-ოცდა-ათი წლის წინათ ჩამოვარდა პირველათ ინგლისში ქალების

მდგომარეობაზე ლაპარაკი, ყველაზე უფრო ძლიერი და ჩასაგონებელი სიტყვა
ქალების სასარგებლოთ ჯონ-სტუარტ მილმა და იმის ცოლმა სთქვეს. მას შემდეგ
ქალების მდგომარეობაზე და იმათ კაცთან გათანასწორებაზე ლაპარაკი და მოძრაობა
ინგლისში არ გაწყნარებულა. ქალების ასსოციაციები, საზოგადოებები და კლუბები,
რომლებიც ზევით მოვიხსენე, ყოველ წელიწადს იკრიბებიან ლონდონში, სცემენ
საქალებო ჟურნალებს და გაზეთებს, კითხულობენ სახალხო ლექციებს ქალების
შესახებ, ეხმარებიან ღარიბ და უპატრონო ქალებს მუშაობის და საქმის მოპოვნაში და
ხსნიან ისეთ მაღაზიებს, სადაც მარტო ქალებს აძლევენ სამუშაოს და მარტო იმათ
ხელ-საქმეს ჰყიდიან; წელიწადი არ გავა, რომ ამ ასოციაციებმა პარლამენტში ათასი
ქალისაგან ხელ-მოწერილი თხოვნა არ შეიტანონ, რომელშიაც ისინი ისეთივე
უფლების მინიჭებას თხოულობენ, როგორც კაცებს აქვთ. მარტო შარშან წინ,
მაგალითად, 117 პეტიცია (თხოვნა), 42954 ქალის ხელმოწერილი, შეიტანეს იმათ
პარლამენტში იმის გამო, რომ იმ დროს იქ იყო სჯა იმაზე, მიეცეს ქალებს ქონებითი
უფლება თუ არაო (უნდა იცოდეთ, რომ 1869 წლამდი ინგლისელ ქალებს საკუთრების
უფლება არ ჰქონდათ); ყველაფერი, რასაც ქალი თითონ შეიძენდა, ან რაც
დედმამისაგან მოჰყვებოდა, კანონის ძალით, ქმრის განუკითხველ მფლობელობაში
იყო! ამ წელსვე 260 პეტიცია შეიტანეს ქალებმა, რომელშიაც თხოულობენ, რომ ჩვენც
მოგვეცეს ამორჩევითი უფლებები, ე. ი. მოგვეცეს კენჭი, რომ პარლამენტისათვის
დეპუტატების ამორჩევაში მივიღოთ მონაწილეობაო. ამ ორას სამოც თხოვნაზე 61548
ქალს მოეწერა ხელი; ორმოცი ისეთი პეტიცია შეიტანეს, რომლებშიაც
თხოულობდნენ ქალაქის გამგეობაში (მუნიციპალიტეტში) მონაწილეობის მიღებას.

ერთი სიტყვით, ინგლისელი ქალი მოსვენებას არ აძლევს თავის მართებლობას: ეს

სამსახურში შესვლის ნება მოგვეციო, უნივერსიტეტი და სხვა უმაღლესი
სასწავლებელი გაგვიხსენიო, ან კაცების უნივერსიტეტში შეგვიშვი ვისწავლოთო და
 12

სხვა. იმათმა მეცადინეობამ უნაყოფოთ არ ჩაიარა: სხვადასხვა სამოქალაქო უფლების

გარდა, იმათ ამ უკანასკნელ დროს შეიძინეს უნივერსიტეტში შესვლის უფლება, დღეს
ქალები ედინბურგის, კემბრიჯის და ოქსფორდის უნივერსიტეტში დაიარებიან და
ვაჟებთან ერთად ისმენენ ლექციებს…

***

არც ერთი განათლებული ხალხი არ უყურებს ისე ცუდათ ქალს, როგორც ფრანგები.
ფრანგების აზრით, ქალი მხოლოთ კაცის სათამაშოთ, დროს გასატარებლათ და
საარშიყოთ არის გაჩენილი. დღემდი თვით უგანათლებულესი და მოწინავე
სწავლულებიც (მაგ. პრუდონი) ამისთანა აზრის იყვნენ ქალებზე. მაგრამ ახლა,
როგორც ყველგან, საფრანგეთშიც ისეთი პირები აღმოჩნდნენ, რომელთაც
სინამდვილისა და არა პირუტყული გრძნობით დაბრმავებული თვალით დაინახეს
ქალების დაცემული მდგომარეობა და სცდილობენ იმათ ფეხზე დაყენებას. ამას
წინათ პარიჟის ქალებმა გახსნეს საკუთარი კლუბი იმ განზრახვით, რომ ქალები,
რომელნიც თავის ცუდ მდგომარეობას გრძნობენ, დაუახლოვდნენ ერთმანეთს და
ერთად იმოქმედონ. პარიჟშივე გამოდის ორი საქალებო გაზეთი, რომელნიც
ავრცელებენ საზოგადოებაში ქალების განათლებისა და იმათი შრომის ჯეროვნათ
დასაჩუქრების აზრებს. ამ ხუთი თუ ექვსი წლის წინეთ 20000 ახალგაზრდა ქალმა
შეფიცეს ერთმანეთს, სანამ აღმორჩევითი უფლება არ მოგვეცემა, მანამ ნურცერთი
ჩვენთაგანი ნუ გათხოვდებაო. ეგონათ ამით ძალა-უნებურათ მიიმხრობდნენ
თავისკენ იმ კაცებს, რომელნიც ცოლების შერთვას აპირებდნენ და ისინი ქალების
უფლების მინიჭებაზედ კანონმდებელ კრებაში მეცადინეობას დაიწყებდნენ. მაგრამ
შესცდნენ და კიდეც რომ დაეწყოთ მეცადინეობა, ნაპოლეონის ხელიდან, აბა, რა
სიკეთე და რა უფლება უნდა გამოეტანათ! ამას გარდა შარშან წინ პეტიცია შეიტანეს
ქალებმა კანონმდებელ კრებაში აგრეთვე იმათი უფლების მინიჭებაზე, მაგრამ ისიც
უნაყოფოთ დარჩა.

უკანასკნელ ომიანობის დროს საფრანგეთის ქალებმა თავის თავგანწირული

მოქმედებით და მამაცობით, დაამტკიცეს, რომ ისინი მარტო კაცების სათამაშოთ არ
არიან გაჩენილი. რამდენი მამულის მოყვარეობა, რამდენი გასაკვირველი თავ-
 13

დაუზოგავობა, რამდენი გულ-კეთილობა და ჭკუა გამოიჩინეს ქალებმა ამ

უკანასკნელ, საფრანგეთისათვის საუბედურო და საშავდღეო ბრძოლაში! მოვა დრო,
როცა ამგვარი მაგალითებისა და თავისუფალი აზრის გავრცელებისსაშუალებით,
ფრანგი შესცვლის თავის პირუტყვულ შეხედულებას ქალზე და ადამიანათ
ჩარიცხულ ქალს ადამიანურ უფლებას მიანიჭებს…

***

საფრანგეთზე უკეთ ქალებს გერმანიაში მიყავთ თავიანთი საქმე, როგორც

საზოგადოთ კაცების განათლება, აგრეთვე ქალებისაც, გერმანიაში ამერიკას გარდა
სხვა ყველა ქვეყანაზე უკეთ მიდის. პრუსიაში განსაკუთრებით უთვალავი საქალებო
შკოლაა, თუ მართებლობისაგან, და თუ თვით ქალების ასსოციაციებისაგან
გამართული. ამ დაბალ შკოლებში ყველაზე მეტი ყურადღება სხვადასხვა ხელსაქმეს
და ხელოსნობას აქვს მიქცეული. ბერლინში არის ერთი ლიცეი, სადაც ახალგაზრდა
ქალები და ვაჟები ერთათ დაიარებიან ლექციების მოსასმენათ. ბრესლავის საქალაქო
ლიცეიში 110 ქალი დაიარება და, სხვათა შორის, ანატომიას, ფიზიოლოგიას, ბავშვის
მოვლას და სხვა საგნებს სწავლობენ. ლეიპციგის სკოლაში, რომელიც ქალების
ასსოციაციამ გახსნა, ვაჭრობას, მეურნეობას და ოჯახობას ასწავლიან ქალებს.

შარშან წინ, ნოემბერში, მრავალი ქალი და კაცი შეიკრიბა ბერლინში და მოილაპარაკა

იმაზე, თუ რა ღონისძიება უნდა იხმარონ, რომ ქალების ეხლანდელი მდგომარეობა
გააუმჯობესონ. ამ კონგრესზე იყვნენ დეპუტატები (ქალები და კაცები) მრავალი
ამგვარი საზოგადოებისა ამერიკიდან, ინგლისიდან და შვეიცარიიდან. კონგრესის
პრეზიდენტათ ამოირჩიეს პროფესორი გოლცენდორფი, ვიცე პრეზიდენტათ და
სეკრეტრათ ქალები იყვნენ. სხვათა შორის, გამოჩენილმა სწავლულმა ბიუხნერმა
კონგრესზე სთქვა: «ახლანდელ საქალებო სასწავლებლის პროგრამა სრულიად უნდა
შეიცვალოს, რადგან ამ სასწავლებლიდგან გამოსული ქალი სრულიათ ვერ ასრულებს
თავის დანიშნულებას; ქალები არც მასწავლებლებათ ვარგანან და რიგიანათ ვერც
თავიანთ შვილებს ზრდიან; ამ სასწავლებლიდან, – ბიუხნერის სიტყვით, – გამოდიან
ისეთი მანდილოსნები, რომელთაც მხოლოთ სტუმრის მიღება და იმათთან ტიკტიკი
 14

შეუძლიათ კარგათო. დიდი ხნის მოლაპარაკებისა და ბაასის შემდეგ, ბერლინის

ქალთა კონგრესმა შემდეგი გადაწყვიტა:

1) ბერლინის ქალთა საზოგადოებას (ასსოციაციას) მუდამ კავშირი და მიწერ-მოწერა

უნდა ექმნეს უცხო ქვეყნების ამგვარსავე ასსოციაციებთან, რადგან ამ საქმეში
მხოლოთ ერთად და ერთნაირად მოქმედება, საზოგადოთ, ქალების ცუდ
მდგომარეობას შეამსუბუქებს

2) უნდა დავაარსოთ საკუთარი ორგანო (გაზეთი ან ჟურნალი), რომელშიაც მხოლოთ

ქალების ეკონომიურ მდგომარეობის გაუმჯობესებაზე და განათლების საშუალებაზე
იქნება სჯა და

3) უნდა გავმართოთ ქალებისათვის უმაღლესი და აგრეთვე სახელოსნო

სასწავლებელი.

მას შემდეგ ეს კონგრესი მუდამ წელიწადს იკრიბება და ნელ-ნელა აკეთებს თავის

საქმეს. ამნაირი, მაგრამ უფრო პატარა კონგრესი და ასსოციაცია მარტო ბერლინში კი
არა, სხვა გერმანიის ქვეყნებსა და ქალაქებშიც არის.

***

ესპანეთში ქალები დაიარებიან მადრიდის უნივერსიტეტში; იმათთვის იქაური

პროფესორები ცალკე ლექციებს კითხულობენ. შვეციის მართებლობამ ამას წინათ
კოროლინის უნივერსიტეტში სიარულის ნება მისცა ქალებს, რომელიც
სტუდენტებთან ერთად ისმენდნენ თითქმის ყოველგვარ ლექციას. აგრეთვე დანიაში
ქალები დაიარებიან კოპენგაგენის უნივერსიტეტში და როგორც ამბობენ, მშვენივრათ
სწავლობენ და კარგათ ესმით ყველა ძნელი მეცნიერების საგნებიო.

ნორვეგიაში ქალებს აძლევენ სასოფლო შკოლების მასწავლებლობის ალაგს. ამას

გარდა თითქმის ყველა ევროპის სახელმწიფოში და აგრეთვე რუსეთშიაც ქალებს
ამჟამად ტელეგრაფის და ფოსტის სამსახურში იღებენ.
 15

***

რუსეთში ქალებზე ლაპარაკი პირველად 1861 წ. დაიწყეს, როცა მაშინ დიდი

გავლენის მქონე ჟურნალში – «თანამედროვეში*» დაიბეჭდა მ. მიხაილოვის
საკუთარი და ნათარგმნი სტატიები ქალთა მდგომარეობაზე. მაგრამ ყველაზე უფრო
მომეტებულათ რუსეთში ქალებზე და სხვა ბევრ რამეზედაც დაიწყეს ლაპარაკი მაშინ,
როდესაც 1863 წელს დაიბეჭდა ამ საქმის შესახებ რომანი**. მას შემდეგ რუსულ
საზოგადოებაში და ლიტერატურაში თითქმის არ გაწყნარებულა ამ საგნებზე სჯა:
ყოველი გაზეთი და ჟურნალი, ყოველი განათლებული და გაუნათლებელი
საზოგადოების წევრი ვალდებულათ რაცხდა თავის თავს, რაიმე დაეწერა, ან ეთქვა
რუსის და უცხო ქვეყნების ქალების მდგომარეობაზე. ზოგიერთი ამ ახალი აზრისა და
საქმისა, რომელსაც რომანისტი ქადაგობდა, აღსრულებაშიაც მოიყვანეს, მაგალითად,
დააარსეს ქალთა სახელოსნოები და სხვა. ამ დროს პეტერბურგის ქალებს
უნივერსიტეტში და მედიცინის აკადემიაში ლექციის მოსმენის უფლება ჰქონდათ.
შემდეგ მხოლოთ ერთი ქალი (კაშევაროვა) დაიარებოდა მედიცინის აკადემიაში და
სხვა სტუდენტებთან ერთად ისმენდა ლექციებს. რუსეთში აგრეთვე ქალებს უფლება
აქვთ საქალებო სასწავლებლებში მასწავლებლობისა და ბუღგალტრათ სამსახურისა.

1867 წ., როდესაც რუსეთის ნატურალისტების კრება იყო პეტერბურგში, იქაურმა

ქალებმა შეიტანეს კრებაზე ქაღალდი, რომელშიაც სთხოვეს პროფესორებს
გვიშუამდგომლეთ, რომ ჩვენ უნივერსიტეტში ბუნებითი საგნების სმენის ნება
მოგვეცესო. მაგრამ პროფესორების რჩევამ გამოუცხადა იმათ, თქვენი თხოვნის
ასრულება არ შეგვიძლიაო…

1868 წ. ოთხასზე მეტმა ქალმა შეიტანა ქაღალდი უნივერსიტეტში და ქალებისათვის

ლექციების სმენის ნებას თხოულობდა. ყველა რუსეთის ქალაქიდან მოსდიოდათ
მაშინ პეტერბურგის ქალებს ადრესები, რომელშიაც თანაგრძნობას და მადლობას
უცხადებდნენ მათ ამ საქმეში მეცადინეობისათვის***, მაგრამ სახალხო განათლების
სამინისტრომ უპასუხა მათ, რომ ქალებისათვის სხვა საკუთარი სასწავლებლებია
გახსნილიო, სადაც სწავლის მიღება შეგიძლიათო და ქალების უნივერსიტეტში
შესვლა კი ჯერ უდროოთ დაინახა და ამიტომ უარი უთხრა პეტერბურგის ქალებს.
 16

დაიბეჭდა ჟურნალ «კრებულში», 1871 წ., №4, ს. მესხის ხელმოწერით

vaJa-fSavela qalTa uflebebis Sesaxeb

megobaro! dRes qalebic Txouloben mamakacebTan Tanaswor uflebas.

sjobs, mieces, Tu ara, ras ityvi? me ama sakiTxze gaWianurebuls pasuxs
ar mogcem da imis kvlevas, Tu ra rols asrulebda dedakaci qveynis
istoriul cxovrebaSi, ra mniSvneloba aqvs ojaxisTvis da sxv., ar
gamovudgebi, radgan amis ganmartvas mTeli tomebi moundeba, Cven ki dro
ara gvaqvs amisTvis sakmao. me mxolod amas vityvi: didad da didad
saWiroa dakmayofildes qalTa moTxovnileba. mjera, mwams da vercavin
Semacvleinebs am rwmenas. dRes rom maRal biurokratiul wreebSi,
gavlenian adgilebze ministrebisa da sxva, dedakacebi iyvnen, dRevandeli
gamwvavebuli da gamwarebuli cxovreba ruseTisa malamos daidebda da
saWiro reformebs male veRirsebodiT. dedakacebi amdens sijiutes ar
gamoiCendnen, rogorsac dRes iCenen maRali sferos maRalni pirni_isini
xom mamakacebi arian _ ”kai biWobad”, “gul-magrobad” ar gaasaRebdnen
TavianT sijiutes, vinaidgan dedakacni ufro lmobierni, grZnobierni
arian da dRevandeli cxovreba yvelaze metad ras moiTxovs, Tu garda
erTis grZnobisa, romelsac ewodeba Sebraleba, Sewynareba.

ifiqre, Tu ase ar iyos. miixed-moixede, sad aris es Sebraleba?! kaci

Zval-tyavad qceuli gemudareba, gexveweba: “kaco, RmerTi-rjuli, mTeli
erTi kviraa mSieri var, suli amodis. es ari vkvdebi, wyaloba moiReo!” me
da Sen imas yurs ar vaTxovebT da Cvens qcevas gavamarTlebT sxvadasxva
filosofiuris mosazrebiT; gamovCxrekT xrikians moZRvrebas da imis
wyalobiT winaSe qveynisac Tavs gavimarTlebT da Tavis TavTan xom
marTalni varT da marTalni. magram dedakaci amas ar izams, erT groSs
mainc miawvdis… mrwams me es da amitom menatreba, rom dedakacs mieces
iseTive ufleba, rac mamakacs, rogorc swavlaSi, ise samsaxurSi… Sen
rogorc gnebavs, ifiqre; saWiroa gaqvavebuli guli mamakacisa gaaTbos
 17

dedakacis xmam da misi rwmena, rom mamakaci var, me advilad ar unda

gavtyde, ar unda movixado qedi xalxis moTxovnilebis winaSe, raTa
silaCre aravin damwamoso, unda moaTavsos keTilgonierebis fargalSi
imave dedakacis xmam.…

hoi dedano,

marad netarno.

mixeil javaxiSvili qalTa moZraobis istoriidan,

gazeTi “iveria”, 1906 , #9, gv 14-15

mecxramete saukuneSi evropisa da amerikis saxelmwifoTa

demokratizaciam cotad Tu bevrad frTa Seakveca xeprul Zalis
batonobas da samarTlianobis princips saxelmwifoSi ufro meti adgili
da mniSvneloba misca, vidre mas hqonda wina saukuneebSi. am
demokratizaciam didi cvlileba da gaumjobeseba Seitana dedakacis
mdgomareobaSiac. qalTa mdgomareobis gaumjobesebam alag-alag
utopistebis molodinsac ki gadaaWarba da zogierT saxelmwifoSi
(amerikis zogierT StatebSi, avstraliis federaciaSi) qalebsac iseTive
politikuri uflebani mianiWa, rogorc mamakacebs.

dedakacis mdgomareobis istorias rom Tvali gadavavloT, naTlad

davinaxavT, rom dRemdis mizezi dedakacis dabeCavebisa iyo ufleba
Zlierisa. Zlieris ufleba arc dRes mospobila da arc am axlo
momavalSi moispoba. magram is ki cxadia, rom TandaTan samarTlianoba
amarcxebs Zalis uflebas da, imedia, erT dros sruliad mospobs mas.

pirveli seriozuli agitacia qalTa sasargeblod ekuTvnis

didebul safrangeTis revolucias. amerikis ganmaTavisuflebel
moZraobis magaliTiT aRfrTovanebulma safrangeTis qalma kargad
isargebla revoluciis dros saerTo gatacebiT da xmamaRla moiTxova
 18

Tavisi adamianuri uflebani. dedakacebic ahyvnen mamakacebis magaliTs da

Seadgines sakuTari ''deklaracia dedakacis uflebaTa, daarses sakuTari
klubi da energiulad Seudgnen agitacias. qalTa moZraobas mxars uWerda
im drois SesaniSnavi filosofosi kondorse, romelic mis Sesaxeb
swerda: ''romel principisa da romel uflebis ZaliT sCagraven
dedakacs respublikur saxelmwifoSi? saero warmomadgenloba niSnavs
mTeli eris warmomadgenlobas. magram gana dedakaci eris nawili ar
aris? laparakoben, viTom dedakacebisa da mamakacebis politikuri
gaTanasworeba dedakacs ojaxs moaSorebso. Soridan es sabuTi TiTqo
marTalia, magram namdvilad igi erT groSadac ara Rirs. es sabuTi
sruliad ar Seexeba im qalTa auarebel jars, romelic arc gaTxovilni
arian da arc sakuTari ojaxi aqvT. magram Tu zemoxsenebul sabuTs
samarTlianad aRviarebT, maSin amave sabuTis ZaliT qalebs unda
avukrZaloT mosamsaxureoba da vaWroba-muSaoba, radgan vaWrobac da
qarxnebSi muSaobac, qals sakuTar ojaxs aSorebs!''

napoleonis dros qalTa moZraoba miyuCda, xolo restavraciam igi

TiTqmis sul mospo. warsul saukunis Sua wlebSi, egred wodebul qalTa
emansipaciis xanaSi, literaturaSi xelaxlad aRiZra qalTa moZraobaze
laparaki. mwerali qali JorJ zandi, labule da leguve mZlavri
damcvelebi iyvnen dedakacis uflebisa. magram meore respublikis dros,
napoleon III-is gavleniT, isev miyuCda agitacia qalTa sasargeblod.
meore imperiis dros qalTa moZraoba mxolod imaSi gamoixata, rom
daarsda ramdenime saqalebo ''kursebi'' (exlandeli gimnaziebi),
romelTac SesamCnevi sargebloba moutanes safrangeTis qalebs,
romelnic im dromdis mxolod iezuitur monastrebSi iRebdnen
ganaTlebas.

ingliss pirveloba ekuTvnis qalTa moZraobis istoriaSi. jer kidev

me-XVII saukuneSi ''robinzon kruzos'' avtorma daniel defoiem gamosca
SesaniSnavi pamfleti qalebis uflebaTa dasacavad, romelmac didi ayal-
mayali da miTqma-moTqma astexa mTel inglisSi. mas aqeT moZraoba xan
sustdeboda da xan Zlierdeboda, magram garkveuli kalapoti miiRo
mxolod warsul saukunis meoce wlebSi, rodesac, xangrZliv reaqciis
Semdeg, liberalizmma gaimarjva da qalTa sakiTxic xelmeored gamovida
 19

sazogadoebriv asparezze. mesamoce wlebSi qalTa moZraoba gamarjvebis

gzas daadga; gamovida specialuri Jurnali, romelic dResac gamodis, da
daarsda kerZo saqalebo saswavleblebi. me-70 wlebSi daarsda umaRlesi
saqalebo saswavlebeli, gansakuTrebuli sazogadoebani, romelTac
sqesTa politikur Tanasworobis mopoveba hqondaT miznad, da
sazogadoebrivi azri SesamCnevad gadixara qalebisaken. qalTa moZraobas
didi sargebloba moutana ganTqmulma filosofosma da ekonomistma jon
stiuart millma, romelic londonis saqalebo sazogadoebis
Tavmjdomared iTvleboda. meoTxmoce wlebSi qalTa mdgomareoba
SesamCnevad gaumjobesda. gaTxovil qalebis uflebebi gafarTovda,
sazogadoebriv da adgilobriv dawesebulebebSi dedakacmac Sesdga fexi.

amerikaSi qalTa moZraobam pirvelad Tavi iCina ganmaTavisuflebel

moZraobis dros. amerikis ganTqmul revoluciaSi dedakacs didi wili
udevs. revoluciis gaTavebis Semdeg, rodesac daiwyo xana aRorZinebisa
da saxelmwifos mowyobisa, qalebi ar daiviwya mxolod niu-jersis
Statma, romelmac saerTo warmomadgenelTa arCevaSi dedakacsac iseTive
uflebebi mianiWa, rogoric mamakacs hqonda. sxva Statebi ase Sors ar
wavidnen da cotaoden reformebiT CaaCumes amerikeli qalebi. mxolod es
iyo droebiTi CaCumeba, vinaidan qalTa moZraoba amerikaSi Semdegac ar
damcxrala. gamudmebul brZoliT amerikelma qalma XIX saukuneSi iseTi
uflebebi moipova da imdenad gaiumjobesa Tavisi mdgomareoba, rom
evropieli qali gacilebiT Sors CamorCa mas da dResac ver daswevia
Tavis amxanags.

samwuxarod, adgili nebas ar gvaZlevs dawvrilebiT ganvixiloT

dedakacis moqalaqeobrivi uflebani, romelnic SesamCnevad gansxvavdebian
erTmaneTisgan sxva da sxva saxelmwifoebSi. marto germaniis
kanonmdeblobam SeimuSava asamde magaliTi qonebriv urTierTobisa
meuRleTa Soris. sazogadod SeiZleba iTqvas, rom warsul saukunis
meore naxevris damdegamdis dedakaci gaTxovebis Semdeg hkargavda
yovelgvar uflebas. im dros inglisSi qmari da coli iuridiul
erTeuls warmoadgenden. qmars neba ar hqonda colisTvis eCuqebina rame,
an raime xelSekruleba daedo masTan, radgan Tavis TavTan
xelSekrulebis dadeba ar SeiZlebao. Tu qali gaTxovebamdis vals
 20

daidebda, gaTxovebis Semdeg es vali qmars unda gaestumrebina. erTis

sityviT colis pirpvneba iuridiulad gauqmebuli iyo qmris uflebebiT.
SemdegSi, 1870 da 1882 wlebis kanonebiT, dedakacis mdgomareoba inglisSi
arsebiTad Seicvala. is kanonebi, romelnic dedakacis ufllebs
zRudavden, TandaTan gaauqmes da qmariani dedakaci qmris
mzrunvelobisgan gaanTavisufles. sagulisxmo is aris, rom dedakaci ara
Tu gaanTavisufles, - qmarTan SedarebiT, upiratesobis mqonec gaxades.
magaliTad: Tu gasaTxovarma qalma vali daido, gaTxovebis Semdeg misi
qmari movalea es vali gaistumros. amave dros Tu qmars vali daedo,
mevale imis colis qonebas xels ver axlebs, Tundac damtkicdes, rom
vali ojaxis saWiroebisTvis iyo aRebuli, maSasadame, colic
sargeblobda nasesxiT.

aseve SesamCnevi cvlilebebi moxda amerikisa, avrstraliisa,

kanadisa, Sveicariisa da italiis dedakacTa mdgomareobaSi. ukanasknel
50 wlis ganmavlobaSi yvelgan didi nabiji warsdga win dedakacma da
SesamCnevad gaaumjobesa Tavis sasargeblod kanonebi Sesaxeb qonebriv
urTierTobisa meuRleTa Soris.

agitacia dedakacis pilitikur uflebebis Sesaxeb yvelaze adre

isev inglisSi daiwyo. 1867 wels inglisis parlamentma ganixila jon
stiuart millis mier Setanili winadadeba qalTa politikur uflebebis
Sesaxeb da 196 xmis umetesobiT winadmdeg 73 xmisa uarhyo igi. 1892 wels
parlamentma xelmeored ganixila es sakiTxi da isev uarhyo qalTa
uflebis gafarToveba, magram qalTa momxre aRmoCnda 179 kaci,
winaaRmdegi ki mxolod 202. 1897 wels parlamenti mesamed daubrunda am
sakiTxs. kanonproeqtis xelmeored gadasinjvis dros umetesobam 71 xmiT
miiRo billi, magram sxva da sxva mizezebis gamo, kanonproeqtis mesamed
wakiTxva ar moxda da billi kanonad ver gadaiqca. ingliseli qali
dResac monawileobas ar iRebs saparlamento arCevnebSi, magram sxva
gvarad sasoflo, samoqalaqo da sagrafoebis arCevnebSi igi mamakacTan
gaTanasworebulia. mas miniWebuli aqvs aqtivuri da pasivuri saarCevno
ufleba, e. i. SeuZlian airCios da arCeul iqmnas. eWvs gareSea, rom dRes
Tu xval ingliseli qali politikurad yovel mxriv gauTanaswordeba
 21

mamakacs da parlamentSi iseTsave Zalas moipovebs, rogoric dRemdis

mamakacebs ekuTvnoda.

am mxriT ingliss arc norvegia CamorCeba. norvegiel qals SeuZlian

monawileoba miiRos mraval samoqalaqo da sazogadoebriv dawesebulebis
arCevnebSi. parlamentma ramdenjerme ganixila sakiTxi Sesaxeb imisa, rom
dedakacsac mieces ufleba parlamentis (stortingis) arCevnebSi
monawileobis miRebisa da xmis umetesobiT daadgina dedakacis da
mamakacis polilikur uflebebis gaTanasworeba, magram es gadawyvetileba
kanonad ver gadaiqca, radgan norvegiis konstituciiT aseT sakiTxis
gadasawyvetad saWiroa parlamentis 2/3-is Tanxmoba.

am saqmeSi safrangeTi da germania Zalian CamorCen inglissa da norvegias.

germaniaSi kanoniT dedakacs politikur krebebsa da mitingebze
daswrebac ki akrZaluli aqvs.

qalTa uflebebis gafarTovebis mxriv yvela qveynebs win gauswro

avstraliis federaciam. 1893 wels avstraliis qalebma pirvelad miiRes
monawileoba parlamentis wevrTa arCevnebSi da pirveladve ajobes
mamakacebs: arCevnebs daeswro qalebis 90%, xolo mamakacebisa 70%.
sagulisxmo is aris, rom qalebis monawileobam arCevnebSi arafriT ar
Sescvala avstraliis politikuri cxovreba da oTxjer momxdari
arCevnebi (1893, 1896, 1899, 1902 w.) imave liberalur mTavrobis sasargeblod
gaTavda, romelmac politikuri Tanasworoba mianiWa avstraliis qalebs.
1900 wels, rodesac avstraliis koloniebma federacia Seadgines, qalebs,
safederacio deputatebis garda, safederacio senatis wevrTa arCevis
uflebac miecaT. ase gadawyvita sakiTxi qalTa politikur uflebebis
Sesaxeb Tanamedrove saxelmwifoTa Soris yvelaze ufro demokratiulma
avstraliam