Wydział Mechaniczny

Politechniki Białostockiej
Katedra Mechaniki i Informatyki Stosowanej

Instrukcja do zajęć laboratoryjnych z przedmiotu:

FIZYKA

Ćwiczenie nr: O5

WYZNACZANIE OGNISKOWEJ SOCZEWEK

ZA POMOCĄ ŁAWY OPTYCZNEJ

MPARS03003, MPARN03003, MPIBS04001,

Kod przedmiotu: MPIBN04001, MPBMS06005, MPBMN06005,
MSMS05003

Instrukcję opracowała dr inż. Ewa Mrozek

Białystok 2016
CEL ĆWICZENIA
Celem ćwiczenia jest wyznaczanie ogniskowej soczewek.

1. WPROWADZENIE
Soczewką nazywamy ciało przezroczyste, ograniczone dwiema powierzchniami, z których
przynajmniej jedna nie jest płaska. Najczęściej są stosowane soczewki sferyczne, ograniczone
powierzchniami kulistymi. Dzieli się je na [2]:
— wypukłe: dwuwypukłe (rys. 1a), płasko-wypukłe (rys. 1b), wklęsło-wypukłe (rys. 1c);
— wklęsłe: dwuwklęsłe (rys. 1d), płasko-wklęsłe (rys. 1e), wypukło-wklęsłe (rys. 1f).

a
)

a) b) c) d) e) f)
Rys. 1 Soczewki wypukłe i wklęsłe różnych kształtów [3]

Prostą łączącą środki krzywizn powierzchni kulistych nazywamy główną osią optyczną
soczewki (rys. 2), a długość odcinka zawartego między punktami przecięcia głównej osi
optycznej z powierzchniami kulistymi - grubością soczewki. Punkt przecięcia W płaszczyzny
symetrii z osią główną soczewki nosi nazwę jej środka optycznego, przy czym w soczewkach
cienkich (tzn. takich, których grubość jest nieznaczna w porównaniu z ich średnicą) promień
świetlny przechodzi przez ten punkt bez załamania i przesunięcia.

Rys. 2 Zależności kątowe przy przejściu promienia przez soczewkę [4]

Soczewkę nazywamy skupiającą, jeżeli promienie równoległe do osi optycznej po przejściu

przez soczewkę odchylają się ku osi (rys. 3 a i b), rozpraszającą - jeżeli promienie równoległe
do osi optycznej po przejściu przez soczewkę odchylają się od osi (rys. 3 c i d). Promienie
przyosiowe (padające pod niewielkim kątem na powierzchnię soczewki w pobliżu środka
soczewki) biegnące równolegle do głównej osi optycznej, po przejściu przez soczewkę
zbierającą skupiają się w jednym punkcie (F) zwanym ogniskiem soczewki. Pozorne ognisko
soczewki rozpraszającej wyznaczają wsteczne przedłużenia promieni rozproszonych przez
soczewkę.
 Rys. 3 Bieg promieni w soczewkach cienkich [5]

Odległość pomiędzy ogniskiem soczewki, a środkiem optycznym soczewki nazywamy

ogniskową soczewki f. Odwrotność ogniskowej jest miarą zdolności skupiającej (zbierającej)
soczewki. Im krótsza jest ogniskowa f soczewki, tym większa jest jej zdolność zbierająca Z,
którą wyraża się zwykle w dioptriach. Dioptria (1 D) jest zdolnością zbierającą soczewki o
ogniskowej 1 m (1 D = 1/m)

Równania soczewki cienkiej:

1. Wzór szlifierzy soczewek:
1  ns  1 1 
=  − 1 +  (1)
f  n0  r1 r2 
gdzie: r1, r2 - promienie krzywizn soczewki,
ns - współczynnik załamania materiału soczewki,
n0 - współczynnik załamania otaczającego ośrodka

2. Wzór soczewkowy:
1 1 1
+ = (2)
x y f

gdzie: x - odległość przedmiotu od soczewki,

y - odległość obrazu od soczewki.

Dla soczewek skupiających f > 0, dla rozpraszających f < 0. Ze wzoru (1) wynika, że o
rodzaju soczewki (skupiająca, rozpraszająca) decyduje zarówno geometria soczewki oraz
rodzaj materiału (ns), z którego wykonano soczewkę i ośrodek (n0), w którym soczewka jest
umieszczona. Promień krzywizny wypukłej przyjmuje się za dodatni, natomiast promień
krzywizny wklęsłej - za ujemny. Powierzchnia płaska posiada nieskończenie duży promień
krzywizny, więc dla takiej powierzchni 1/r = 0.
 Rys. 4. Soczewka. O 1 i O2, - środki krzywizn, r1 i r 2 - promienie krzywizn [3].

Tabela 1. Klasyfikacja soczewek [6]

W celu wyznaczenia obrazu punktu świecącego w przypadku soczewki cienkiej wykorzystuje

się zwykle właściwości trzech promieni, a mianowicie [5]:
1. Promień równoległy do osi soczewki, który po przejściu przez soczewkę będzie zawsze
przechodził przez ognisko F2 (promień 1 na rysunku 5a).
2. Promień przechodzący przez ognisko F2 soczewki, który po przejściu przez soczewkę
biegnie równolegle do osi (promień 2 na rysunku 5 a).
3. Promień przechodzący przez środek soczewki bez zmiany swego pierwotnego kierunku
(promień 3 na rysunku 5 a); w środku soczewki obie powierzchnie, przez które przechodzi
promień, są do siebie niemal równoległe.
Można dowieść, że w punkcie przecięcia się załamanych w soczewce promieni 1, 2 i 3 po ich
przejściu przez soczewkę, przetną się również wszystkie pozostałe promienie wychodzące z
wierzchołka przedmiotu P i powstanie w nim obraz O tego punktu.
 Rys. 5 Trzy promienie świetlne, za pomocą których
możemy wyznaczyć położenie obrazu, a)soczewka
skupiająca - obraz rzeczywisty, b) soczewka
skupiająca - obraz pozorny, c) soczewka
rozpraszająca - obraz pozorny [5].

Tabela 2. Własności obrazów powstałych w soczewkach [3]

Rys.

Powiększeniem liniowym (p) obrazu nazywamy stosunek rozmiarów liniowych obrazu do

rozmiarów liniowych przedmiotu. Jak widać na rys. 5:
O y
p= = (3)
P x
gdzie: x - odległość przedmiotu od soczewki,
y - odległość obrazu od soczewki.
 2. OPIS STANOWISKA POMIAROWEGO

Przyrządy: ława optyczna [Ł], oświetlacz ze szczeliną (przedmiotem) [O], soczewki [S].

[O]

[S]

[Ł]

Rys. 6. Układ służący do wyznaczania ogniskowej soczewki

3. PRZEBIEG ĆWICZENIA
Metodyka pomiaru opisana jest literaturze w poz. [1].

a) Wyznaczanie f z pomiaru odległości przedmiotu i obrazu od soczewki (metoda I).

Oświetlacz
Oœwietlacz Ekran
ze
ze szczeliną
szczelin¹ Soczewka

ax by

Rys. 7. Układ służący do wyznaczania ogniskowej soczewki [1]

Wykonanie ćwiczenia:

- przesuwając wzdłuż ławy optycznej soczewkę znajdujemy takie jej położenie, przy którym
powstający na ekranie obraz jest ostry,
- notujemy odległość xi przedmiotu od soczewki i odległość yi obrazu od soczewki (tabela 3),
- czynności te powtarzamy pięciokrotnie,

- obliczamy wartości średnie wielkości x i y, x=

∑ xi y=
∑ yi
5 5
- obliczamy wartość ogniskowej f soczewki skupiającej korzystając z przekształconego wzoru
x⋅ y
(2): f = ,
x+ y
- pomiary powtarzamy dla drugiej soczewki, wyniki wpisujemy do tabeli 4.
 Tabela 3. Tabela pomiarów do metody I (pierwsza soczewka)
Soczewka
Położenie Położenie Wartości średnie Ogniskowa
skupiająca
Nr pomiaru xi yi x y f
1
2
3
4
5

Tabela 4. Tabela pomiarów do metody I (druga soczewka)

Soczewka
Położenie Położenie Wartości średnie Ogniskowa
skupiająca
Nr pomiaru xi yi x y f
1
2
3
4
5

b) Wyznaczanie ogniskowej soczewki skupiającej metodą Bessela (metoda II).

Przy danej odległości e ekranu od świecącego przedmiotu istnieją dwa położenia

soczewki, przy których powstają na ekranie rzeczywiste, ostre obrazy przedmiotu
(powiększony i pomniejszony) (rys. 8), jeżeli jest spełniony warunek:

e > 4f

Pierwsze położenie daje obraz powiększony (rys. 8a), a drugie daje obraz pomniejszony (rys.
8b). Oznaczmy odległość między obiektem a ekranem jako e (e > 4f), a odległość pomiędzy
dwoma położeniami soczewki jako d. Z rysunku 8 i symetrii soczewki wynika, że:
e = y 1 + x1 (4)

d = y1 − y 2 (5)

y 2 = x1 (6)

Korzystając z (2), (4), (5) i (6) otrzymujemy:

e2 - d 2
f = (7)
4e
 a) e
d ekran
przedmiot
1
położenie

obraz

O1

x1 y1

b)
2
położenie

O2
obraz

x2 y2

Rys. 8. Konstrukcja powstawania obrazów do metody Bessela

Oświetlacz
Oœwietlacz Ekran
zezeszczeliną
szczelin¹ Soczewka

dd ay22
ay11
ee

Rys. 9. Układ służący do wyznaczania ogniskowej soczewki metodą Bessela [1]

Wykonanie ćwiczenia:

- zmierzyć odległość od ekranu do przedmiotu e,

- przesuwając soczewkę w stronę ekranu znaleźć takie jej położenie y1, przy którym na
ekranie powstanie ostry obraz powiększony,
- zanotować w tabeli 5 wartość y1,
- przesuwając wzdłuż ławy optycznej soczewkę znaleźć takie położenie y2 soczewki, przy
którym na ekranie otrzymamy ostry obraz pomniejszony,
- zanotować w tabeli 5 wartość y2,
- czynności te powtórzyć pięciokrotnie i wyznaczyć ogniskową soczewki ze wzoru (7):
e2 - d 2
f =
4e
- pomiary powtórzyć dla drugiej soczewki, wyniki wpisać do tabeli 6.

Tabela 5. Tabela pomiarów do metody Bessela (pierwsza soczewka)

Nr Odległość Położenie Położenie Ogniskowa
pomiaru oświetlacza od soczewki soczewki
d = y1śr - y2śr f
ekranu
y1 y2
e

1.

2.

3.

4.

5.

y1śr= y2śr=

Tabela 6. Tabela pomiarów do metody Bessela (druga soczewka)

Nr Odległość Położenie Położenie Ogniskowa
pomiaru oświetlacza od soczewki soczewki
d = y1śr - y2śr f
ekranu
y1 y2
e

1.

2.

3.

4.

5.

y1śr= y2śr=
 4. OPRACOWANIE WYNIKÓW
Sprawozdanie studenckie powinno zawierać:
• cel i zakres ćwiczenia laboratoryjnego,
• opis stanowiska badawczego,
• przebieg realizacji eksperymentu,
• zestawienie wyników badań,
• wyznaczenie niepewności pomiaru ogniskowej,
• wnioski.

5. PYTANIA KONTROLNE

1. Narysować obraz przedmiotu po przejściu przez soczewkę.

2. Od czego zależy ogniskowa soczewki?
3. Co to jest zdolność skupiająca soczewki?
4. Jakie obrazy możemy otrzymać przy pomocy soczewki skupiającej, a jakie przy pomocy
soczewki rozpraszającej?
x⋅ y
5. Wyprowadzić wzór f = .
x+ y
6. Co to jest ogniskowa soczewki?

6. LITERATURA

1. I. Lasocka i J. Zambrzycki (red.) „Ćwiczenia laboratoryjne z fizyki” Wydawnictwo PB (2000),

2. Z. Kamiński, „Fizyka dla kandydatów na wyższe uczelnie” WNT (1975),
3. K. Cieślar, W. Zawadzki „Vademecum maturzysty. Fizyka i astronomia” WZS (2008),
4. M. Kozielski, „Fizyka i astronomia” t. 2 PWN (2005),
5. D. Halliday i in. „Podstawy Fizyki” PWN (2005),
6. J. Gaj, K Karpierz, M. Różyczka, A. Szymacha „Fizyka i astronomia” cz. 3, WSiP (2004),