YAPI BİLGİSİ

KÖK
GÖVDE
EK
YAPIM EKLERİ
A. İsimden İsim Yapma Ekleri
B. İsimden Fiil Yapma Ekleri
C. Fiilden Fiil Yapma Ekleri
Ç. Fiilden İsim Yapma Ekleri
Sıfat-Fiil Ekleri
Zarf-Fiil Ekleri

YAPI BİLGİSİ
KÖK
Dildeki varlık, kavram ve eylemlerin adları olan, anlamlı en küçük birim, köktür.
Türkçede genellikle tek heceli olan kökler, dilde önceden beri vardır. Kökler,
yalnız başlarına kullanılabildiği gibi eklerle de kullanılabilir.
Türkçede ister isim kökü ister fiil kökü olsun bütün kökler her zaman kelime
başında bulunur ve ek alma sırasında bazı ses değişiklikleri sayılmazsa kelime
köklerinde biçim değişikliği olmaz:
ben-e > bana, sen-e > sana; güç-ü > gücü; de- > di-yor; sev-gi-li, dağ-cı-lık.
Kullanım alanına yapım veya çekim ekiyle çıkan bütün kelimelerde kökler açık
olarak görünür. Yani çekim ve yapım ekleri kelimeden ayrıldıktan sonra geride
kalan dil birliği bir anlam ifade eder: bak-ı-ş-mış-lar, genç-lik-ten. Fakat bazı
isim ve fiil kökleri, uzun zamandır yalnız başlarına kullanılmadıkları için bir
kısım yapım ekleriyle kalıplaşmış olarak bulunurlar. Bu tipteki kökleri de
karşılaştırma yoluyla tespit etmek mümkündür: bek-le-, bek-çi, çap-kın, sav-cı,
yed-ek vb.
Türkçedeki kelimeler, isim soyundan kelimeler ve fiil soyundan kelimeler
olmak üzere iki ana grupta toplandığı için kelime kökleri de anlamlarına
göre isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır:
İsim Kökleri
Varlıkları veya kavramları karşılayan kökler isim kökleridir. İsim köklerinin
karşıladığı nesneler veya kavramlar tek başlarına düşünü-lerek zihinde
canlandırılabilir. Bu özelliğiyle isim kökleri tek başlarına kullanılabilir: alt, dağ,
deniz, el, genç, gök, ilk, kar, kök, taş, Türk, üst vb.
Fiil Kökleri
Eylemleri karşılayan köklerdir: al-, bak-, bul-, çalış-, gel-, sor-, oku- vb.
Fiil kökleri, buradaki örneklerde olduğu gibi kendilerinden sonra kısa çizgi
çekilerek yazılmalı ve bu yazılış (al-, bak-) almak, bakmak şeklinde okunmalıdır.
Aksi hâlde, emir kipinde teklik ikinci kişiye göre çekimlenmiş olur.
Fiil kökleri, nesnelere veya kişilere çekim ekleriyle bağlanmak suretiyle
kullanım alanına çıktığı için isim kökleri gibi tek başlarına kullanılamazlar. Emir
kipinin ikinci teklik kişiye göre çekiminde fiil kökleri, eksiz olarak kullanım
alanına çıkmış gibi görünüyor. Fakat burada da ø ekle bir çekim söz
konusudur: (sen) oku ø, (sen) sor ø, (sen) yaz ø.
Varlıkları, kavramları ve eylemleri karşılayan isim ve fiil kökleri, birbirinden
tamamen farklı dil birlikleri olduğu için ortak kök olamazlar. Barış, boya, güven,
sıva, savaş, şiş, tat, toz, yama... örnekleri hem isim hem fiil kökü gibi
görünmektedir. Ancak kelimelerin etimolojisi araştırıldığında bunların
asıllarının fiil olduğu anlaşılacaktır.
Yansıma kelimelerin köklerini bu iki gruptan birine dâhil etmek gerekirse
bunları isim kökü olarak göstermek
gerekir: gürültü, horultu, patlama, haykırmak, vızıldamak.
bin (isim, 1000) / bin- (fiil); göç (isim) / göç- (fiil); güven (isim) / güven- (fiil); on
(isim, 10) / on- (fiil); sap (isim, balta sapı) / sap- (fiil); var (isim) / var- (fiil); yaz
(mevsim adı) / yaz- (fiil); yüz (isim, 100) / yüz- (fiil)
bin (isim, 1000) / bin- (fiil); göç (isim) / göç- (fiil); güven (isim) / güven- (fiil); on
(isim, 10) / on- (fiil); sap (isim, balta sapı) / sap- (fiil); var (isim) / var- (fiil); yaz
(mevsim adı) / yaz- (fiil); yüz (isim, 100) / yüz- (fiil) gibi örnekler sesteş kök
olarak gösterilebilir.
GÖVDE
Kelime köklerinden yapım ekleriyle türeyen, geniş köklerdir. Gövde, anlam ve
kullanılış yönüyle kök gibidir. İsim köklerinden isim ve fiil gövdeleri; fiil
köklerinden fiil ve isim gövdeleri yapılabilir. Dört çeşit yapım ekinden dört çeşit
gövde yapılır:
İsimden yapılmış isim gövdesi: aş-çı, av-cı, çağ-daş, köy-lü vb.
İsimden yapılmış fiil gövdesi: baş-la-, boş-a-, bun-a-l-, tür-e- vb.
Fiilden yapılmış fiil gövdesi: gör-ü-ş-, piş-i-r-, tara-n-, yaz-dır- vb.
Fiilden yapılmış isim gövdesi: aç-ı-k, giy-i-m, kaç-ak, ver-gi, yığ-ı-n vb.
EK
Kelimelerin yapısında yer alan, tek başına anlamı olmayan, görevini ve
anlamını getirildiği köke göre kazanan biçimlerdir.
Yapı yönüyle sondan eklemeli bir dil olan Türkçede, yeni kelimelerin
türetilmesinde ve dile işleklik kazandırmada ekler, çok önemli bir görevi yerine
getirirler.
Türkçede ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki gruptur:

YAPIM EKLERİ
Türkçede yeni kelimeler türetmenin vazgeçilmez unsurlardan biri yapım
ekleridir. Yapım ekleri, kelime köklerine ve gövdelerine gelerek dilin anlatım
yeteneğini genişleten, dili zenginleştiren yeni kelimelerin türetilmesinde görev
alırlar. Türetme, kökteki anlamla ilgi kurularak bir düzen içinde dilin
kanunlarına göre gerçekleştirilir. Matematik gibi kuralları çok sağlam olan
dilimizde esasen her köke her türlü ek getirilebilir. Ancak dil mantığı buna izin
vermez. Yapım eklerinin türetme görevi dışında kelimeye kattığı anlam
incelikleri de vardır. Bu yüzden bir ek, aynı türden bütün kelimelere getirilmez.
Türetme görevini üstlenen yapım ekleri, aynı derecede işlek değildir. Mesela,
fiil köklerine gelerek fiil isimleri (mastar) yapan -mak, -mek eki istisnasız bütün
fiillere gelirken fiilden isim yapan -van eki yay-van gibi bir iki örnekte görülür.
İşlek olmayan ve daha çok bazı kelime-lerde kalıplaşmış olarak bulunan bu
tipteki ekler, yeni kelimeler türetmeye pek elverişli değildir.
İsme getirilen yapım eki, fiile getirilmez. Yazılışları, söylenişleri aynı olan yapım
eklerini karıştırmamak gerekir. Türetilen kelime isme ait bir çekim eki alıyorsa
kelimeye getirilen son yapım eki, isim yapma ekidir. Kelime, fiile ait bir çekim
eki alıyorsa kelimedeki son yapım eki, fiil yapmıştır. Bu ayrımı cümlede
kullanış biçiminden de anlamak mümkündür: sür-ü-den kelimesinde -ü eki
fiilden isim yapmıştır. Kelime isme dönüşmeseydi ayrılma (-den) hâli eki
getirilemezdi. sür-ü-dü-k örneğinde ise -ü eki fiilden fiil yapmıştır.
Bir eke ait birden fazla biçimin bulunması (bazı istisnalar dışında) Türkçedeki
eklerin genellikle ünlü ve ünsüz uyumlarına uymasından kaynaklanmaktadır: -
dır, -dir, -dur, -dür; -tır, -tir, -tur, -tür.
Çekim eklerinde (bir-i-si, hep-i-si gibi bazı istisnalar dışında) aynı gruptan iki
veya daha fazla ek üst üste gelemez. Ancak yapım ekleri için böyle bir
sınırlama yoktur: yaz-dır-t-tır-ı-l-an.
Türkçenin yapım ekleri;
a) İsimden isim yapma ekleri,
b) İsimden fiil yapma ekleri,
c) Fiilden fiil yapma ekleri,
ç) Fiilden isim yapma ekleri olmak üzere dört gruba ayrılır.

A. İSİMDEN İSİM YAPMA EKLERİ

İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir.
İşlek olarak kullanılanlardan bazıları aşağıda örnekleriyle birlikte sıralanmıştır:
1. -lık, -lik, -luk, -lük
a) Yer isimleri yapar:
orman-lık, saman-lık, taş-lık, zeytin-lik, kum-luk, odun-luk, çöp-lük, kömür-lük
Dut-luk, Et-lik, İncir-lik. (Burada özel isim olarak kullanılmıştır.)
b) Sıfatlar yapar:
ay-lık (ücret), baklava-lık (un), bayram-lık (elbise), dolma-lık (biber), gömlek-lik
(kumaş), hediye-lik (eşya), mevsim-lik (iş)
c) Alet, araç, gereç isimleri yapar:
baş-lık, kulak-lık, sabah-lık, diz-lik, gece-lik, gelin-lik, sebze-lik, buz-luk, tuz-luk,
yağmur-luk, ön-lük vb. (çaydan-lık, iğneden-lik, yağdan-lık örneklerinde ise –
lık ile aynı işlevdeki Farsça -dan ekinden sonra gelmiştir.)
ç) Meslek ve meslek aşaması gösteren adlar yapar:
avukat-lık, işçi-lik, demirci-lik, kılavuz-luk, gözlükçü-lük; asistan-lık, binbaşı-lık,
doçent-lik
d) Rütbe ve makam isimleri yapar:
bakan-lık, başkan-lık, kaymakam-lık, komutan-lık, vali-lik, müdür-lük, rektör-lük
e) Soyut isimler ve durum isimleri yapar:
aç-lık, arkadaş-lık, ayrı-lık, çocuk-luk, delikanlı-lık, erkek-lik, genç-lik, güven-lik,
güzel-lik, ihtiyar-lık, iyi-lik, kadın-lık, kardeş-lik, koca-lık, vicdansız-lık, temiz-lik,
yolcu-luk
f) Sayı isimlerinden sonra o sayının toplu olarak bulunduğunu bildiren isimler
yapar:
altı-lık, beş-lik, bin-lik, on-luk, dört-lük, yüz-lük
g) Renk isimlerine getirilince, o rengin yaygın olarak bulunduğunu bildiren
isimler yapar:
beyaz-lık, kara-lık, kırmızı-lık, mavi-lik, mor-luk
ğ) Ana-lık, evlat-lık, oğul-luk gibi kelimelerde üveylik anlamı katar.
h) Bağlılık ve özellik anlamı katan adlar yapar:
akılcı-lık, devrimci-lik, gerici-lik, milliyetçi-lik, solcu-luk, toplumcu-luk, Atatürkçü-
lük
ı) Aç-lık tok-luk, az-lık çok-luk, bağ-lık bahçe-lik, var-lık yok-luk, bir-lik beraber-lik,
dir-lik düzen-lik, gül-lük gülistan-lık örneklerindeki gibi ikilemeler yapar.
i) Getirildiği isme, çokluk veya topluluk anlamı katar:
ağaç-lık, çalı-lık, çam-lık, çayır-lık, kavak-lık, orman-lık, vişne-lik, söğüt-lük
2. -lı, -li, -lu, -lü
a) Sıfat yapar:
anlayış-lı (arkadaş), sayı-lı (gün), bilgi-li (öğretmen), gölge-li (yer), renk-li (kâğıt),
bulut-lu (hava), gül-lü (bahçe)
b) Bir yere aitlik, bağlılık anlamı katar:
Asya-lı, bura-lı, Konya-lı, Kayseri-li, lise-li, mahalle-li, üniversite-li, doğu-lu, Selçuk-
lu, köy-lü
c) Yaygın olarak kullanılmayan kök ve gövdelerle kalıplaşmış olarak sıfat
görevli kelimelerde bulunur:
acık-lı, alım-lı, danışık-lı, paha-lı, tutar-lı, giz-li, elveriş-li, sevgi-li, yer-li, top-lu, us-
lu, söz-lü
ç) İkileme kurar:
al-lı yeşil-li, an-lı şan-lı, bel-li baş-lı, sağ-lı sol-lu, der-li top-lu, iç-li dış-lı, iri-li ufak-
lı, gece-li gündüz-lü
İkilemeler kuran -lı, -li, -lu, -lü ekinin eski biçimi de böyledir. Fakat diğer
örneklerdeki ekin eski şekli -lıg, -lig, -lug, -lüg olup başka bir ektir: tat-lıg > tat-lı,
küç-lüg > güç-lü
3. -sız -siz, -suz, -süz
Olumsuz anlam taşıyan adlar, sıfatlar, zarflar yapar:
ahlak-sızlık, ar-sız, hır-sız, tel-siz, ök-süz (annesiz); bağım-sız (ülke), görgü-süz
(adam); kimse-siz (yaşıyor), tutar-sız (davranıyor)
Bu ekle ikilemeler de yapılır:
borç-suz harç-sız, ip-siz sap-sız, iş-siz güç-süz, kayıt-sız şart-sız, ses-siz ses-siz,
tat-sız tuz-suz, yer-siz yurt-suz
4. -cı, -ci, -cu, -cü; -çı, -çi, -çu, -çü
Meslek, alışkanlık, taraftarlık isimleri yapar:
araba-cı, bilgisayar-cı, cam-cı, iz-ci, koru-cu, göz-cü, balık-çı, kitap-çı, iş-çi, simit-
çi, tost-çu, gözlük-çü; şaka-cı, yalan-cı, geri-ci, kin-ci, kader-ci, sol-cu, uyku-cu,
barış-çı, fırsat-çı, halk-çı, inat-çı, yaltak-çı, milliyet-çi, Türk-çü
5. -cık, -cik, -cuk, -cük; -çık, -çik, -çuk, -çük
a) Küçültme, azlık, acıma, sevgi, şefkat bildiren adlar yapar:
ada-cık, az(ı)-cık, adam-cık, ağaç-çık, anne-ciğ-im <(anne-cik-im), Ayhan-cığ-ım,
boru-cuk, dere-cik, kadın-cık, kedi-cik, kimse-cik, teyze-ciğ-im (<teyze-cik-im),
yavru-cuk, yumuşa-cık (<yumuşak-çık), zavallı-cık.
b) Hastalık isimleri yapar:
arpa-cık, yılan-cık, kızamık-çık, pamuk-çuk
c) Bitki isimleri yapar:
kızıl-cık, dil-cik, gelin-cik
ç) Organ isimleri yapar:
elma-cık (kemiği), karın-cık, badem-cik, kese-cik, köprü-cük (kemiği), kapak-çık
d) Hayvan isimleri yapar:
sığır-cık, tatar-cık
e) Alet isimleri yapar:
dağar-cık, iğne-cik, maymun-cuk, dip-çik
f) Yer isimleri yapar:
Ayva-cık, Çınar-cık, Germen-cik, Harman-cık, Ova-cık, Yaka-cık, Göl-cük
6. -ca, -ce; -ça, -çe
a) Özellikle sıfatlara ve zarflara çekim eki gibi gelerek asıl işlevi olan eşitlik,
benzerlik, görelik, nispet gibi anlamları kazandırır:
adam-ca, akıl-ca, ala-ca, bu-n-ca, çılgın-ca, filan-ca, kısa-ca, sarı-ca, soy-ca,
yakın-ca, aile-ce, ben-ce, bilgi-ce, bölüm-ce, deli-ce, ekşi-ce, güzel-ce, iyi-ce,
kendi-n-ce, siz-ce, çocuk-ça, yaş-ça, açık-ça, ak-ça, adet-çe, geniş-çe, gök-çe
b) Ayrı-ca, başlı-ca, doğru-ca, düşman-ca, kolay-ca, böyle-ce, erken-ce, gizli-ce,
ön-ce, sert-çe, çabuk-ça, hoş-ça, yavaş-ça örneklerindeki gibi adlardan,
sıfatlardan bazen de zamirlerden sonra gelerek zarf yapar.
c) Dil ve lehçe isimleri yapar:
Alman-ca, İngiliz-ce, Arap-ça, Fars-ça, Rus-ça, Türk-çe; Çuvaş-ça, Yakut-ça
ç) Yer isimleri yapar:
Çamlı-ca, Çatal-ca, Çukur-ca, Kozlu-ca, Kumlu-ca, Sapan-ca, Yarım-ca, Derin-ce,
Düz-ce, Sütlü-ce, Yeni-ce
d) Doğrudan doğruya isimler ve sıfatlar yapar:
o-n-ca, ılı-ca, kokar-ca; ala-ca (karga), aptal-ca (söz), Kara-ca (Ali)
7.-daş, -deş; -taş, -teş
Eşlik, ortaklık, bağlılık, aitlik bildiren isimler yapar:
adaş (<ad-daş), anlam-daş, arka-daş, çağ-daş, gönül-daş, kardeş (<karın-daş),
sır-daş, soy-daş, ülkü-daş, yol-daş, öz-deş, yön-deş, denk-taş, emek-taş, yurt-taş,
kök-teş, ses-teş.
8. -ncı, -nci, -ncu, -ncü
Sıralama ve derece bildiren isimler yapar:
altı-ncı, bir-i-nci, elli-nci, iki-nci, son-u-ncu, üç-ü-ncü, yüz-ü-ncü
9. -ar, -er; -şar, -şer
Asıl sayı adlarından üleştirme sayıları yapar. Ünsüzle biten sayılara -ar, -
er; ünlüyle biten sayılara -şar, -şer biçimi getirilir:
kırk-ar, on-ar, beş-er, bir-er, üç-er; altı-şar, iki-şer, yedi-şer
10. -sal, -sel
Yapı olarak yanlış olmasına rağmen -sal, -sel eki bugün yaygın olarak
kullanılmaktadır. Bilim eseri yerine bilimsel eser, kamu alanı yerine kamusal
alan gibi yanlış kullanımlar tercih edilmektedir. Günümüzde nispet ifade
eden î ekinin yerine –l (doğa-l, özne-l, yasa-l), -al, -el (ulus-al, söz-el) ve -sal, -sel
(sayı-sal, bölge-sel) ekleri de kullanılmaktadır. Türkçedeki batı kökenli
kelimelerde de nisbet î’si yerine -k eki de (sosyoloji-k, biyoloji-
k) kullanılmaktadır.
-sal, -sel eki açı-sal, anıt-sal, doğru-sal, duygu-sal, hayvan-sal, kalıt-sal, kara-sal,
kut-sal, onur-sal, tarım-sal, yapı-sal, birey-sel, bitki-sel, bölge-sel, çizgi-sel, evren-
sel, gelenek-sel örneklerinde görüldüğü gibi sıkça kullanıl-maktadır. Ancak yapı
olarak yanlış olan bu şekli yaygın örneklerinin dışında kullanmamaya özen
göstermek gerekir.
11. -tı, -ti, -tu, -tü
-˚l, -˚r ekleriyle türetilen bazı yansıma gövdelere gelerek isimler yapar:
gürül–tü, fısıl–tı, horul–tu; cızır–tı, çatır–tı, patır–tı
Bunlardan başka, getirildiği isme değişik anlamlar katan ve sınırlı sayıda
örnekte rastlanan isimden isim yapma ekleri de vardır. İsimden türemiş isimler
hakkında fikir vermesi düşüncesiyle bunların çoğu aşağıda örnekleriyle birlikte
verilmiştir:
-aç, -eç (boz-aç, kır-aç, top-aç)
-ak, -ek (baş-ak, sol-ak, top-ak, ben-ek)
-an, -en (oğulan>oğlan, kız-an, er-en)
-cıl, -cil, -cul,-cül; -çıl, -çil, -çul (tavşan-cıl, ben-cil, ev-cil, ölüm-cül, balık-çıl, kır-
çıl, et-çil, ot-çul)
-cileyin (ben-cileyin, sen-cileyin)
-ç (ana-ç, ata-ç, baba-ç)
-gil, -gül, -kıl, -kil (Ali-gil, dayım-gil, dört-gül, kır-kıl, iç-kil)
-ge -ka (öz-ge, baş-ka)
-kan, -ken (baş-kan, er-ken)
-kek (er-kek)
-man, -men (ak-man, ata-man, kara-man, konuk-man, yal-man, dik-men, evci-
men, gök-men, köle-men, küçük-men > küçü-men, köse-men, öz-men)
-la (kış-la-g > kış-la, yay-la-g > yay-la)
-lak, -lek (av-lak, kış-lak, kuş-lak, ot-lak, su-lak, ev-lek)
-layın, -leyin (akşam-leyin, gece-leyin, sabah-leyin)
-msı, -msi, -msu (acı-msı, ağac-ı-msı, kırmızı-msı, sarı-msı, tatlı-msı, tepe-msi,
ekşi-msi, yeşil-i-msi, mor-u-msu)
-mtırak (ekşi-mtırak, acı-mtırak, sarı-mtırak, mavi-mtırak, yeşil-imtırak)
-rak, -rek (acı-rak, kısa-rak, tatlı-rak, iri-rek)
-sak, -sek (bağır-sak, kur-sak, dir-sek, tüm-sek)
-sı, -si, -su, -sü (kadın-sı, erkek-si, çocuk-su)
-şın, -şin (ak-şın, kara-şın, sarı-şın, gök-şin)
-t (eş-i-t, yaş-ı-t)
-z (altı-z, beş-i-z, iki-z, üç-ü-z)

B. İSİMDEN FİİL YAPMA EKLERİ

İsim kök ve gövdelerinden fiiller yapmak için kullanılan bu eklerin ayrı ayrı
işlevleri yoktur. Hepsinin ortak işlevi, isimleri fiilleştirmek olduğu için türetilen
fiilin anlamını ekler değil kök veya gövde konumunda olan isimler belirler.
Bunlardan işlek olanlar örnekleriyle aşağıda sıralanmıştır:
1. -la-, -le-
İsim soylu kelimelerden fiil gövdesi kurar:
ak-la-, av-la-, bağ-la-, baş-la-, nokta-la-, suç-la-, ucuz-la-, yaz-la-, yok-la-, yol-la-,
ateş-le-, belge-le-, dem-le-, demir-le-, diş-le-, giz-le-, kilit-le-, mim-le, ter-le-, ütü-le-;
çat-la-, çın-la-, gür-le-, hav-la-, üf-le-
Bu ekle yapılan fiillerden bazıları bugün bu şekliyle kullanılmazlar. -n-, -ş-, -
t- fiilden fiil yapma ekleriyle genişletilmiş olarak yeni bir ek görüntüsüyle
ortaya çıkarlar:
can-lan-, dik-len-, yaş-lan-, bol-laş-, dinç-leş-, iyi-leş-, makine-leş-, Türkçe-leş-
Bazı dilciler bu özellik sebebiyle eki, -lan-, -len-; -laş-, -leş-; -lat-, -let- biçiminde
de gösterirler.
2. -al-, -el-
İsim kökleri ve gövdelerinden genellikle dönüşlü çatıda fiiller kurar:
az-al-, boş-al-, bun-al-, dar-al-, kör-el-, yön-el-
3. -l-
İşlevi, -al- / -el- ekiyle aynıdır:
doğru-l-, duru-l-, ince-l-, kısa-l-, sivri-l-
4. -a-, -e-
İsim soylu kelimelerden fiil gövdeleri kurar:
benz-e- (<beniz-e-) boş-a-, kan-a-, oy(u)n-a-, tür-e-, tün-e- (tün: gece), yaş-a-
İsimden fiil yapan ve sınırlı kullanım alanı olan diğer ekler (bazı örnekleriyle)
şöyle sıralanabilir:
-ar-, -er-
ak-ar->ağ-ar-, baş-ar-, mor-ar-, on-ar-, ev-er-, göğ-er-
-da-, -de-
çatır-da-, fısıl-da-, horul-da-, ışıl-da-, kütür-de-
-k-
aç-ı-k->ac-ı-k-, bir-i-k-, geç-i-k->gec-i-k-, göz-ü-k-
-kır-, -kir-, -kur-, -kür-
fış-kır-, hıç-kır-, kış-kır-t-, püs-kür-, tü-kür-
-msa-, -mse-
az-ı-msa-, ben-i-mse-, kötü-mse-, küçükümse> küçü-mse-
-r-
deli-r-
-sa-, -se-
buğa-sa-, aygır-sa-, su-sa-, umur-sa-, mühim-se-, garip-se-, önem-se-

C. FİİLDEN FİİL YAPMA EKLERİ

Fiil kök ve gövdelerinden, yeni fiiller türetmek için kullanılan, sayıca az fakat
işlek eklerdir.
1. -l-
Dönüşlülük, edilgenlik ve bilinmezlik ifade eden fiiller yapar:
boğ-u-l-, büz-ü-l-, üz-ü-l-, yor-u-l-; an-ı-l-, bas-ı-l-, duy-u-l-, gönder-i-l-, kaz-ı-l-, kıy-ı-l-,
öv-ü-l-, sar-ı-l-, sök-ü-l-, ver-i-l-, yaz-ı-l-, yüz-ü-l-
Sonu ünlüyle ve l ünsüzüyle biten fiiller -l- ekini almazlar.
2. -ma-, -me-
Getirildiği bütün fiil kök ve gövdelerine olumsuzluk anlamı katar. Bu ekin,
çekim eki değil yapım eki olduğu unutulmamalıdır:
duy-ma-, kaç-ma-, sor-ma-, uyu-ma-, yat-ma-, bil-me-, çek-me-, gör-me-
3. -n-
Dönüşlülük ifade eden fiiller yapar:bak-ı-n-, çek-i-n-, giy-i-n-, yet-i-n-.
Dönüşlülük ifade eden -n- ile edilgenlik, bilinmezlik yapan -n- birbirine
karıştırılmamalıdır. Bunlar şekil bakımından aynı fakat işlev bakımından
farklıdır:
Dönüşlülük Edilgenlik, bilinmezlik
ara-n- (Çok arandı.) ara-n- (Her yer arandı.)
sil-i-n- (Silinmiş, kurulanmış.) sil-i-n- (Tahta silindi.)
yıka-n- (Ali yıkandı.) yıka-n- (Araba yıkandı.)
4. -r-
Fiillere yaptırma ve oldurma anlamı katan, geçişsiz fiilleri geçişli yapan
eklerden biridir. Sonu ünlüyle biten fiillere gelmez. Sonu ç, ğ, p, ş, t,
y ünsüzleriyle biten tek heceli fiillere daha çok gelir:
aş-ı-r-, bit-i-r-, geç-i-r-, piş-i-r-, doğ-u-r-, duy-u-r-
5. -t-
Ettirgen çatı kuran çok işlek bir ektir:
acı-t-, az-ı-t-, benze-t-, boya-t-, düzel-t-, kapa-t-, kuru-t-, oku-t-, öde-t-, sür-t-, uza-t-,
ürk-ü-t-, yüksel-t-
6. -ş-
Fiil tabanlarından işteş ve dönüşlü çatıda fiiller yapar:
at-ı-ş-,bak-ı-ş-, dön-ü-ş-, döv-ü-ş-, gör-ü-ş-, gül-ü-ş-, kalk-ı-ş-, kok-u-ş-, sev-i-ş-, sık-ı-
ş-
7. -dır-, -dir-, -dur-, -dür-; -tır-, -tir-, -tur-, -tür-
Çok işlek eklerden biridir. Ettirgen çatılı fiiller yapar. Ünlüyle biten tek heceli
fiillerle ünsüzle biten bütün fiillere getirilebilir:
kay-dır-,yaz-dır-, yıl-dır-, bil-dir-, de-dir-, giy-dir-, sez-dir-, sin-dir-, ver-dir-, ye-dir-,
don-dur-, gül-dür-, yüz-dür-; aç-tır-, as-tır-, bık-tır-, tart-tır-, çek-tir-, koş-tur-, öp-tür-
Yukarıdakilere göre az işlek olan, fiilden fiil yapma eklerinin diğerleri ise
örnekleriyle birlikte şunlardır:
-a-, -e- (bul-a-, dol-a-, tık-a-)
-ala-, -ele- (dur-ala-, kak-ala-, kov-ala-, şaş-ala-, ov-ala-, eş-ele-, gez-ele-, it-ele-,
silk-ele-, tep-ele-)
-ar-, -er- (kop-ar-, çık-ar-)
-ı-, -ü- (kaz-ı-, sür-ü-)
-k- (dol-u-k-, kan-ı-k-; bur-k-, kal-k-, sil-k-)
-p- ( ser-p-)

Ç. FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ

Fiil kök ve gövdelerinden isimler yapmakta kullanılan eklerdir. Bu eklerin
sayıca çok ve işlek olması, Türkçenin fiilden isim yapmaya elve-rişli bir dil
olduğunun da göstergesidir.
1. -gan, -gen; -kan, -ken
Alışkanlık, özellik, aşırılık anlamı katar: atıl-gan, alış-kan, kay-gan, sıkıl-gan,
sürün-gen; çalış-kan, somurt-kan, yalıt-kan, değiş-ken, üret-ken
2. -gı, -gi, -gu, -gü; -kı, -ki, -ku, -kü
Fiilin gösterdiği hareketle ilgili türlü nesneleri, kavramları karşılar. Alet isimleri
de yapar: al-gı, çal-gı, sar-gı, say-gı, bil-gi, der-gi, ez-gi, ser-gi, ver-gi, kur-gu, sor-
gu, vur-gu, gör-gü, ör-gü, sür-gü; at-kı, bas-kı, biç-ki, bit-ki, seç-ki, iliş-ki, kes-ki, tut-
ku, düş-kü
3. -gın, -gin, -gun, -gün; -kın, -kin, -kun, -kün
Aşırılık anlamı taşıyan ve genellikle sıfat gibi kullanılan isimler türetir:
az-gın, dal-gın, bez-gin, bil-gin, boz-gun, ol-gun, yor-gun, üz-gün; yat-kın, bit-kin,
et-kin, geç-kin, piş-kin, seç-kin, tut-kun, küs-kün
4. -ı, -i, -u, -ü
Olan, yapan veya yapılanı karşılayan isimler türeten işlek bir ektir:
an-ı, başar-ı, bat-ı, çarp-ı, kaz-ı, say-ı, sık-ı, yaz-ı, beğen-i, bildir-i, diz-i, gez-i, ver-i,
doğ-u, dol-u, kork-u, pus-u, sor-u, sun-u, öl-ü, ört-ü
5. -ıcı, -ici, -ucu, -ücü
Meslek ya da özellik bildiren isimler yapar:
ak-ıcı, al-ıcı, bak-ıcı, kurtar-ıcı, yaz-ıcı, çek-ici, gez-ici, tüket-ici, üret-ici, ver-ici,
boğ-ucu, oku-y-ucu, soğut-ucu, tut-ucu, güldür-ücü, sür-ücü
6. -ış, -iş, -uş, -üş
Sayılı birkaç fiil dışında bütün fiil köklerine ve gövdelerine gelebilen işlek
eklerden biridir. Kalıcı isimler de yapar: al-ış, anla-y-ış, bak-ış, davran-ış, sat-ış,
yağ-ış, yaratıl-ış, gir-iş, söyle-y-iş, ver-iş, doğ-uş, sun-uş, gör-üş.
7. -k
Fiil kök ve gövdelerinden genellikle sıfat görevinde kullanılan kelimeler türeten
işlek eklerden biridir:
aç-ı-k, birleş-i-k, boz-u-k, del-i-k, dile-k, don-u-k, ez-i-k, göç-ü-k, iste-k, kes-i-k, kır-ı-
k, sök-ü-k, tara-k, uyuş-u-k, yan-ı-k, yerleş-i-k
8. -m
Kalıcı isimler yapan işlek eklerdendir:
al-ı-m, bak-ı-m, bas-ı-m, bil-i-m, çek-i-m, çiz-i-m, doğ-u-m, eğit-i-m, ek-i-m, geç-i-m,
giy-i-m, iç-i-m, öl-ü-m, sat-ı-m, seç-i-m, sun-u-m, tak-ı-m, tanı-m, tad-ı-m, tüket-i-m,
uçur-u-m, üret-i-m, ver-i-m, yud-u-m
9. -ma, -me
Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Asıl görevi, iş isimleri yapmaktır:
oku-ma, sula-ma, soruştur-ma, bekle-me, gez-me, görüş-me
As-ma, ayaklan-ma, bas-ma, danış-ma, doku-ma, dol-ma, dondur-ma, kavur-ma,
tamla-ma, tonla-ma, yaz-ma, yokla-ma, besle-me, böl-me, bütünle-me, dik-me, iç-
me, sür-me örneklerindeki gibi kalıcı isimler de yapar.
10. -mak, -mek
Türkçedeki bütün fiil kökleri ve gövdelerine gelir. Asıl görevi, fiil isimleri
yapmaktır:
aç-mak, ağla-mak, kaz-mak, ofla-mak, utan-mak, yalvar-mak, bil-mek, derle-mek
Kalıcı isimler: çak-mak, kay-mak, tok-mak, ek-mek, il-mek, ye-mek
11. -tı, -ti, -tu, -tü
alın-tı, bunal-tı, çarpın-tı, kabar-tı, karar-tı, kaşın-tı, kızar-tı, sığın-tı, sıkın-tı, uzan-tı,
belir-ti, öden-ti, tiksin-ti, ürper-ti, doğrul-tu, görün-tü vb. Fiile gelen örneklerde bu
eki -ntı, -nti, -ntu, -ntü olarak da düşünebiliriz.
Bunların dışında sınırlı sayıda örnekte rastlanan ve diğerlerine göre daha az
işlek olan fiilden isim yapma ekleri aşağıda alfabetik düzende sıralanmıştır:
Bunların dışında sınırlı sayıda örnekte rastlanan ve diğerlerine göre daha az
işlek olan fiilden isim yapma ekleri aşağıda alfabetik düzende sıralanmıştır:
-a, -e :
doğ-a, sap-a, oy-a, yar-a, diz-e, geç-e, gel-e, sür-e.
-ağan, -eğen :
dur-ağan, ol-ağan, yat-ağan, gez-eğen.
-ak, -ek :
barın-ak, bat-ak, bıç-ak, dur-ak, kaç-ak, kay-ak, kon-ak, sap-ak, tut-ak, yat-ak, dön-
ek, sür-ek, ürk-ek.
-alak, -elek :
as-alak, yat-alak, çök-elek.
-amak, -emek :
bas-amak, kaç-amak, tut-amak.
-anak, -enek:
ol-anak, tut-anak, gel-enek, gör-enek, kes-enek, seç-enek.
-ca, -ce:
sakın-ca, dinlen-ce, düşün-ce, eğlen-ce, güven-ce, söylen-ce.
-ç:
gülün-ç, iğren-ç, inan-ç, kılın-ç, kıskan-ç, korkun-ç, sevin-ç, usan-ç.
Eskiden sadece -n-’li çatılara gelen bu ek, bugün bağla-ç, imle-ç, tümle-
ç örneklerindeki gibi ünlüyle biten fiillere de getirilmektedir.
-aç, -eç:
kaldır-aç, sark-aç, say-aç, büyüt-eç, gül-eç, sür-eç.
-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü:
imambayıl-dı, hünkarbeğen-di, şıpsev-di, gecekon-du, ayakbas-tı, külbas-tı, piş-ti
-ga, -ge:
dal-ga, yon-ga, bil-ge, böl-ge, diz-ge, göster-ge, sömür-ge, süpür-ge, öner-ge.
-gaç, -geç; -kaç:
solun-gaç, utan-gaç, il-geç, süz-geç, üşen-geç, yüz-geç; kıs-kaç.
-gıç, -giç, -guç:
başlan-gıç, dal-gıç, bil-giç, sor-guç.
-maca, -mece:
at-ma-ca, bul-ma-ca, koş-ma-ca, bil-me-ce, çek-me-ce, düz-me-ce, kes-me-ce,
seç-me-ce.
-maç, -meç:
al-maç, bula-maç, çığırt-maç, kar-maç, kurut-maç, sık-maç, yak-maç, yanılt-maç,
yırt-maç, böl-meç, de-meç.
-man, -men:
az-man, danış-man, okut-man, say-man, yaz-man, öğret-men, seç-men, yönet-
men.
-mık, -mik, -muk:
kıy-mık, il-mik, kus-muk, soy-muk.
-n:
ak-ı-n, bas-ı-n, diz-i-n, gel-i-n, say-ı-n, tüt-ü-n, yay-ı-n, yığ-ı-n.
-t:
an-ı-t, bin-i-t, dik-i-t, geç-i-t, kes-i-t, öğ-ü-t, um-u-t, kon-u-t, taşı-t, yak-ı-t, yap-ı-t,
yaz-ı-t.
Buram, tutam, çatal, uçarı, göçeri, dolanbaç>dolambaç, saklanbaç> saklambaç,
sürünceme, ışıl, yağmur, kaypak, tutsak, yayvan kelimelerinde koyu yazılan
ekler ise (neredeyse) bu örneklerle sınırlıdır.

SIFAT-FİİL EKLERİ
Sıfat-fiiller, fiillerden yapılan geçici sıfatlardır. Fiil köklerine ve gövdelerine
getirilen eklerle yapılır. Şekil bakımından fiilin özel biçimleri, işlev yönüyle de
isim karakterindeki kelimelerdir. Fiillerin geçici hareket isimlerini oluştururlar.
Sıfat-fiiller, bir ismin sıfatı olabilirler; çokluk, iyelik ve hâl eklerini alarak
edatlara da bağlanabilirler. Sıfat-fiiller; yerine göre yüklem olur, kalıcı isim olur,
sıfat gibi kullanılır, isim gibi çekimlenirler. Bir fiil şekli olan sıfat-fiiller, zaman
ve hareket de bildirirler. Sıfat-fiil ekleri, fiillerden (çoğunlukla sıfat görevinde
kullanılan) geçici isimler yapar. Zaman kavramı da içerdiği ve bazı örneklerde
kalıcı isimler de yaptığı için bu eklerin fiilden isim yapma ekleri arasında
gösterilmesi yanlıştır. Sıfat-fiil yapan ekler şunlardır:
-acak, -ecek:
olma-y-acak (dua), öden-ecek (borç), veril-ecek (söz).
Kalıcı isimler: yakacak, çekecek, içecek, gelecek, yiyecek
-an, -en:
Çok işlek olarak geçici isimler yapar: ağla-y-an (göz), çalış-an (usta), düşün-en
(adam), geç-en (yıl), ver-en (el).
Kalıcı isimler: bakan, çağlayan, kapan, kıran, tamlanan, tamlayan, yaratan >
yaradan, bölen, düzen.
-ar, -er:
bak-ar (kör), koş-ar (adım), tut-ar (el), dön-er (sermaye).
Kalıcı isimler: tutar, yazar, çizer, döner, geçer, gider, göçer, keser, yeter.
-ası, -esi:
İşlek değildir. Dua ve beddualarda rastlanır: adı bat-ası (düşman), canı çık-ası
(sarhoş), eli kırıl-ası (hırsız), kör ol-ası (şeytan), sağ ol-ası, yan-ası, yıkıl-ası, öl-
esi.
-dık, -dik, -duk, -dük; -tık, -tik, -tuk, -tük:
duyulma-dık (söz), tanı-dık (adam), görülme-dik (kalabalık).
Bu ekin iyelik ekleriyle kullanımı daha yaygındır:
bildiğim, sevdiğim, okuduğumuz, gördüğünüz, yaptığı, seçtiğiniz,
döktüğünüz vb.
Kalıcı isimler: bildik, tanıdık.
-maz, -mez:
çık-maz (sokak), utan-maz (adam), tüken-mez (kalem).
Kalıcı isimler: çıkmaz, Korkmaz, Solmaz, Yılmaz, Dönmez, Sönmez vb.
-mış, -miş, -muş, -müş:
kırıl-mış (cam), veril-miş (ödev), oku-muş (adam), sön-müş (ocak).
Kalıcı isimler: ermiş, geçmiş, yemiş, dolmuş.
-r:
bil-i-r (kişi), gör-ü-r (göz)
Kalıcı isimler: düşünür, gelir, gider, okur, yatır.

ZARF-FİİL EKLERİ
Zarf-fiiller, fiil kökleri ve gövdelerinden yapılan geçici zarflardır. Cümlede
eylemin yapılış zamanını ve tarzını belirten zarf görevinde bulunurlar.
Eylemin yapılış tarzını bildiren bazı zarf-fiil eklerinde tarz görevi zayıflayıp bağ
görevi öne çıktığı için zarf-fiil yerine bağ-fiil terimi de kullanılmaktadır.
Getirildiği fiile yerine göre zaman, tarz ve bağ anlamı (veya görevi) katan zarf-
fiil ekleri şunlardır:
-a, -e:
bat-a çık-a, koş-a koş-a, sor-a sor-a, gül-e gül-e, gül-e oyna-y-a gibi tekrar
gruplarında tarz görevini yerine getirirken kurallı birleşik fillerde bağ
görevindedir:
oku-y-a-(bil-), düş-e-(yaz-), düşün-e-(bil-), gid-e-(dur-)
-alı, -eli:
Zaman bakımından işin başlangıç sınırını veya işin sürekliliğini bildirir:
Okula başla-y-alı üç yıl oldu. Oldu ol-alı, tanıştık tanış-alı, bildim bil-eli, geldim
gel-eli, gittin gid-eli, görme-y-eli (büyümüş).
Bu ek, son zamanlarda zayıflayarak gel-eliden beri, sat-alıdan beri örneklerinde
olduğu gibi beri edatıyla genişleme eğilimindedir.
-arak, -erek:
Eylemin yapılış tarzını bildirir:
anlat-arak (öğrendi), çalış-arak (kazan), kay-arak (düştü), gül-erek (cevap verdi),
inle-y-erek (öldü).
Yaygın olmamakla birlikte son zamanlarda bazı ağızlarda -dan, -den; -tan, -
ten ekini aldığı da görülür: bas-arak-tan, tut-arak-tan, diz-erek-ten gibi. Bu
söyleyiş biçimleri, yazı dilinde kullanılmamalıdır.
-dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe; -tıkça, -tikçe, -tukça, -tükçe:
al-dıkça (aldı), bil-dikçe (sevindi), oku-dukça (okudu), gör-dükçe, yap-tıkça, iç-
tikçe, tut-tukça, sürt-tükçe
-ı, -i, -u, -ü:
Tekrar gruplarında tarz, birleşik fiillerde bağ görevindedir:
ağla-y-ı ağla-y-ı, oyna-y-ı oyna-y-ı, diz-i diz-i, solu-y-u solu-y-u, sür-ü
sür-ü; al-ı- (ver-), gel-i (ver-), sor-u- (ver-), gül-ü- (ver-)
-ınca, -ince, -unca, -ünce:
Zaman gösterir:
inan-ınca (yapar), gel-ince (sorar), sor-unca (öğrendi), gör-ünce (sevindi)
-ıp, -ip, -up, -üp:
Bu ekin bağ görevi daha kuvvetlidir:
al-ıp (götürdü), çal-ıp (oynadı), sevin-ip (gitti), oku-y-up (adam oldu), sor-up
(öğrendi), gül-üp (geçti).
-ken:
i- fiiline getirilen zarf-fiil ekidir. Kullanımda i- fiilinin i’si düşer ve ek, ünlü
uyumlarına uymaz:
satar i-ken > satar-ken (düşünmez); dinlenmiş-ken, gülecek-ken, yazacak-ken
-madan, -meden:
Olumsuzluk ifade eden tek zarf-fiil ekidir. Olumsuzluk anlamıyla birlikte çıkma
kavramı da katar:
bil-meden (almış), çalış-madan (olmaz), gör-meden (karar veremem).