ERCİYES ÜNİVERSİTESİ

MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE

MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

HİDROLİK MAKİNALAR
DERS NOTU

Doç. Dr. Bilge ALBAYRAK ÇEPER

İÇİNDEKİLER

SEMBOLLER ......................................................................................... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.

1. GİRİŞ .................................................................................................................................................... 6

1. POMPALAR: ......................................................................................................................................... 6

1.2. Pompa Çeşitleri............................................................................................................................. 6

1)Rotadinamik Pompalar (İvme Pompaları) .................................................................................... 7

2)Volumetrik Pompalar ( Hacimsel Pompalar) ................................................................................ 7

2.1 POMPALARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ VE TİPLERİ .......................................................................... 7

2.1.1 Santrifüj Pompalar .............................................................................................................. 7

2.1.2 Pistonlu pompalar: ............................................................................................................. 7

2.1.3 Dişli pompalar:.................................................................................................................... 8

2.1.4 Paletli pompalar: ................................................................................................................ 8

2.1.5 Diyaframlı pompalar: .......................................................................................................... 9

2.1.6 Salyangozlu pompalar: ....................................................................................................... 9

2.1.7 Difüzörlü pompalar:.......................................................................................................... 10

2.1.8 Derinkuyu pompaları: ....................................................................................................... 11

2.2. Kademe sayısına göre pompalar ................................................................................................ 11

2.2.1 Tek kademeli pompalar: ................................................................................................... 11

2.2.2 Çok kademeli pompalar:................................................................................................... 11

2.3. Çark tipine göre pompalar:......................................................................................................... 12

2.3.1 Açık çarklı pompalar: ........................................................................................................ 12

2.3.2 Yarı açık çarklı pompalar: ................................................................................................. 12

2.3.3 Kapalı çark pompalar: ....................................................................................................... 12

2.4. Dönme eksenine göre pompalar: ............................................................................................... 13

2.4.1 Yatay eksenli pompalar: ................................................................................................... 13

2.4.2 Dikey eksenli pompalar: ................................................................................................... 13

2.5. Gövde yapısına göre: .................................................................................................................. 14

 2.6. Suyu emme durumlarına göre:................................................................................................... 14

2.7. Pompa milinin durumuna göre: ................................................................................................. 14

2.8. Gövdenin ayrılma durumuna göre: ............................................................................................ 14

2.9. Basınç durumuna göre: .............................................................................................................. 14

2.10. Dönüş yönüne göre pompalar: ................................................................................................. 14

2.11. Özgül hızına göre pompalar:..................................................................................................... 15

3. Pompa Seçimi .................................................................................................................................... 15

4. Hidroforlar ......................................................................................................................................... 15

4.1. Hidrofor debisi hesabı ................................................................................................................ 16

4.2. Genleşme Tankı Seçimi ............................................................................................................... 16

5. Pistonlu Pompalar ............................................................................................................................. 17

6. Dinamik pompalar ............................................................................................................................. 21

7.HİDROLİK MAKİNELERİNİN ANA ÇALIŞMA VERİLERİ .......................................................................... 22

7.1. KÜTLESEL DEBİ ............................................................................................................................ 22

7.2. DEBİ ............................................................................................................................................ 22

7.3. ÖZGÜL ENERJİ (ÖZGÜL KADEME ENERJİSİ)................................................................................. 23

7.4. Pompa Tahrik Motoru Gücü : PM ................................................................................................ 24

7.5. Basma Yüksekliği: ....................................................................................................................... 25

7.6. Boru sisteminde yük kayıpları .................................................................................................... 25

7.6.1. Sürekli Kayıplar ................................................................................................................ 26

7.6.2. Yerel Kayıplar ................................................................................................................... 26

7.6.2.1 Ani Genişleme Kaybı .................................................................................................. 26

7.6.2.2. Ani Daralma Kaybı .................................................................................................... 26

7.6.2.3. Depoya Giriş, Depodan Çıkış Kaybı ........................................................................... 26

7.6.2.4. Dirsek Kayıpları ......................................................................................................... 27

7.6.2.5. Çeşitli Tesisat Elemanlarındaki Kayıplar ................................................................... 27

8. TÜRBİNLER ......................................................................................................................................... 32
 8.1. Reaksiyon Tipi Türbinler ............................................................................................................. 33

8.2. Francis Türbini ............................................................................................................................ 33

8.2.1 Francis Türbinleri Özellikleri: ............................................................................................ 35

8.3. Kaplan (Uskur Tipi) Türbini ......................................................................................................... 36

8.3.1 Kaplan Türbin Özellikleri:.................................................................................................. 39

8.4. Pelton Türbini ............................................................................................................................. 39

8.5. Genel Türbin Güç Formülü ......................................................................................................... 42

8.6. NET DÜŞÜ : ................................................................................................................................. 43

9. BOYUTSUZ SAYILAR : ......................................................................................................................... 44

9.1. Boyutsuz Sayıların Anlamları: ..................................................................................................... 45

9.1.1. Basınç Sayısı (ψ = gH / n2.D2): .......................................................................................... 45

9.1.2. Debi Sayısı (Ø = Q/n.D3): .................................................................................................. 45

9.1.3. Verim: .............................................................................................................................. 46

9.1.4. Güç Sayısı (ν = P / ρ.n3.D5): .............................................................................................. 46

10. Benzeşim: ........................................................................................................................................ 47

10.1. Tanım Sayısı (Özgül Hız) : .......................................................................................................... 47

11. KAYIPLAR : ....................................................................................................................................... 52

11.1. Hidrolik Kayıplar (Zh): ............................................................................................................... 52

11.2. Kaçak Kayıpları (Aralık Kayıpları): ............................................................................................. 52

11.3. ÇARK SÜRTÜNME KAYBI (ZÇ) : .................................................................................................. 53

11.4. İç Güç (Pi) X İÇ ÖZGÜL ENERJİ (Yi) : ........................................................................................... 53

11.5. Mekanik Kayıplar X Mil Gücü:................................................................................................... 54

12. Verimler : ......................................................................................................................................... 54

12.1. Hidrolik Verim (ƞh): ................................................................................................................... 54

12.2. İç verim (ƞi) : ............................................................................................................................. 54

12.3. Mekanik Verim (ƞm) : ................................................................................................................ 54

12.4. Verim / Genel Verim (ƞ) : ......................................................................................................... 55

13. HIZ ÜÇGENLERİ: ............................................................................................................................... 56

13.1. Çark Temel Denklemi: .............................................................................................................. 58

13.1.1. Türbin Hali: .................................................................................................................... 60

14. Boşlum Olayı (Kavitasyon) : ............................................................................................................. 65

14.1 Pompalarda Boşlum: ................................................................................................................. 66

14.2. Türbinlerde Boşlum: ................................................................................................................. 68

14.3. TÜRBİN KARAKTERİSTİKLERİ ..................................................................................................... 70

1- Sabit Hız Karakteristiği:.............................................................................................................. 70

2- Sabit Açıklık Karakteristiği: ........................................................................................................ 71

15. POMPALARIN SERİ VE PARALEL BAĞLANMASI: ............................................................................... 72

15.1. PARALEL BAĞLI POMPALAR...................................................................................................... 72

15.2. SERİ BAĞLI POMPALAR ............................................................................................................. 73

15.3. Paralel Pompalı Tesisat............................................................................................................. 73

15.4. Seri pompalı tesisat .................................................................................................................. 74

15.5. Şebekelerde pompa uygulamasında çalışma noktasının bulunması. ....................................... 75

15.6. Emme haznesi seviyeleri farklı 2 pompanın paralel çalışması.................................................. 76

15.7. Tek pompalı, 2 depolu, 3 borulu sistem ................................................................................... 76

15.8 Pompa karakteristiği kararsız olan tesisatlar............................................................................. 78

KAYNAKLAR
1. GİRİŞ

Hidrolik makineler veya akım makineleri akışkanlara enerji veren veya akışkanlardan enerji
alan makinelerdir. Eğer makine akışkandan enerji alıyorsa (hidrolik enerjiyi hareket enerjisine
dönüştürüyorsa) TÜRBİN, eğer akışkana enerji veriyorsa (mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye
dönüştürüyorsa) POMPA adını alır. Her iki halde de enerji transferi iki metotla gerçekleşir.

a-) Dönen parçalar üzerinde

b-) Lineer hareketli veya pozitif parçalar üzerinden

O halde çok çeşitli akım makinesi olması halinde hidrolik makineleri iki sınıfta toplamak
mümkündür.
a-) Rota dinamik (turbo) makineler
b-) Pozitif hareketli (volumetrik) makineler

Bunun dışında hidrolik makineleri;

1-) Enerji üreten makineler
2-) Enerji yutan makineler
3-) Hem enerji yutan hem de enerji üreten makineler şeklinde sınıflandırılır.

Hidrolik makineleri eğer akışkanın hareket doğrultusuna göre sınıflandıracak olursak;

1-) Radyal akışlı makineler
2-) Eksenel akışlı makineler
3-) Hem radyal hem de eksenel akışlı makineler şeklinde sınıflandırılır.

1. POMPALAR:
Pompalar, mekanik enerjiyi(hareket enerjisini) hidrolik enerjiye dönüştüren makinalardır.
Motor (İlk hareket ettirici) tarafından tahrik edildiğinde, pompa temelde iki görevi yerine
getirir. Öncelikle, pompa giriş bölümünde kısmî bir vakum oluşturur. Bu vakum, atmosferik
basıncın akışkanı hazneden (depodan) pompaya doğru göndermesini sağlar. İkinci olarak,
pompanın mekanik hareketi, bu akışkanı pompalama boşluklarında hapsederek pompa içinden
geçirip hidrolik sisteme basar.

1.2. Pompa Çeşitleri

Pompa sıvıya enerji veren makinalardır. Bir tahrik motorundan alınan mekanik enerjiyi
pompa içinden geçen sıvıya aktarırlar. Genel olarak, pompalar sıvıların basıncını ve toplam
enerjisini arttırarak, bir yerden diğer bir yere nakil imkanını sağlar. Soğutma sularının daimi
devrinin sağlanması, bir otomobilde benzin basılması, yağ sevki ve radyatör suyunun
devrettirilmesi, bir kalorifer tesisatının suyunun devridaim olması, bir buhar kazanına besleme
suyu basılması, şehir ve kasabalarda akarsuyun ve içme suyunun temini gibi sıvıların ve
büyük su kütlelerinin bir ortamdan diğer bir ortama nakli için kullanılan endüstrinin, sanayi
ve zirai sektörün en büyük ihtiyaçlarından birisi pompalardır.

Tatbikatta ihtiyaçların özelliklerine göre çeşitli pompa tipleri kullanılmaktadır. Genel olarak
iki grupta toplanır:

1. Hacimsel pompalar grubunda:

a) Pistonlu pompalar,
b) Dişli pompalar
c) Paletli pompalar,
d) Diyaframlı pompalar vardır

2. Santrifüj pompalar grubunda ise;

 Salyangozlu pompalar,
 Difüzörlü (kademeli) pompalar,
 Derinkuyu pompaları mevcuttur.

Pompalar çalışma prensipleri bakımından iki ana bölüme ayrılırlar:

1)Rotadinamik Pompalar (İvme Pompaları)

Bu pompalarda giriş ve çıkış arasında yani emme kısmı ile basma kısmı arasında hiçbir
engel bulunmadığı gibi suyun akışı da kesiksizdir. Su taneciklerine pompa çarkı içinde verilen
enerji ile akışkan bir ivme kazanır. Bu ivmeden bir basınç farkı doğar ve bu basınç farkı
yardımıyla suyun basma işlemi sağlanır. Bütün santrifüj, ve eksenel pompalar bu gruptandır.
Sıvı hızının zamana bağlı olarak değişmesiyle, meydana gelecek atalet kuvvetleri pompa
kapasitesini sınırlayacaktır. Buna karşılık rotadinamik pompalarda sıvı çark kanatları
arasındaki kanatlardan devamlı ve eksiksiz olarak aktığından, hızın ve basıncın zamana göre
değişimleri sıfır olur.

2)Volumetrik Pompalar ( Hacimsel Pompalar)

Bu tip pompalarda, sıvıyı bir düzeyden yani emme tarafından alıp zorlu olarak ikinci düzeye
yani basma seviyesine veren bir veya çok sayılı odalar vardır. Bu odalar su basma işinde
dolup boşalacaklarından su verme işlemi kesikli olacağı gibi emme kısmı ile basma arasında
bağlantı da sürekli olmayacaktır. Bütün pistonlu, dişli, diyaframlı pompalar bu kategoriye
girerler. Hacimsel pompalarda daimi bir akış bulunmayacağından hızın ve basıncın zamana
göre değişimleri sıfırdan farklı olur.

Volumetrik pompalarda, suya enerji aktarılmasındaki ana prensip, kapalı hacim içerisindeki
sıvının hacim daraltılması ile statik basıncının arttırılmasıdır.

2.1 POMPALARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ VE TİPLERİ

2.1.1 Santrifüj Pompalar
Santrifüj pompalarda ise, enerji, sıvıya bir eksen etrafında dönen tek veya belli adetteki
kanatlarla bir çark tarafından kinetik enerji şeklinde ve sürekli olarak devredilir. Bu kinetik
enerji, sıvı çarkı terk ettikten sonra, yayıcı sabit difüzör kanatları veya salyangoz içerisinde
basınç enerjisi şekline döndürülebilir.

Santrifüj pompalarda çark bir mil üzerine monte edilmiş olup, sıvıya devir gereken enerjiyi bu
milden alır. Mil, rulman yatakları üzerine mesnetlenmiştir. Bir kaplin kavrama ile tahrik
motoruna bağlıdır. Mil ile pompa gövdesi arasında bırakılması mecburi olan boşluklar
arasından sıvının dışarıya sızmaması için salmastra tertibatı kullanılır.

2.1.2 Pistonlu pompalar:

Pistonlu pompalarda ana prensip, bir silindir içerisinde bir pistonun ileri ve geri hareketidir.
Emme ve basma periyodlarına göre faal duruma geçen subaplar mevcuttur. Pistonlu
pompanın basacağı sıvı miktarı (debi) pompanın strok hacmiyle devir adedinin çarpımına
bağlı bir değerdir. Pistonlu pompalar, yüksek binaların her katına su temini için ve zirai
ilaçlama motorlarında en çok kullanılır.

Şekil 1. Eğik plakalı pistonlu, Eğik eksenli pistonlu ve radyal pistonlu pompa görünüşleri

2.1.3 Dişli pompalar:

Dişli pompa, bir gövde içinde dönen bir çift dişliden ibarettir. Bu pompalarda hareket ileri-
geri olmayıp, bir dönme hareketi şeklindedir. Şekildeki iki alın dişlisinden biri, bir tahrik
motoru vasıtası ile döndürüldüğünde diğer dişli de ters yönde dönecektir. Bu dönme hareketi
esnasında, emme tarafında pompa gövdesiyle diş boşluğu arasında kalan sıvı, basma tarafına
nakledilecek ve daralan hacimde, sıvının basıncı artarak, belli basma yüksekliğine
çıkabilecektir. Pompa basma borusu çapı, emme borusu çapından daima küçüktür. Dişli
pompaların Özellikle kullanıldığı yerler; sıvı yağlar ve fuel-oil sıvı yakıt sevkiyatı içindir.

Şekil 2. Dişli pompa

2.1.4 Paletli pompalar:

Bir dişli pompa gövdesinin içine dişliler yerine, eksantrik şekilli, birbiri içine dokunmadan
girip çıkabilen paletler, emme tarafından boşluk kısma aldıkları sıvıyı, basma tarafına
naklederler. Çıkışta hacim daralması suretiyle sıvının basıncı artar. Bir yayın etkisiyle pompa
debisini ayarlamak mümkündür.
 Şekil 3. Paletli pompa

2.1.5 Diyaframlı pompalar:

Pistonlu pompalardaki pistonun vazifesini dairesel kesitli, elastik bir diyafram görür.
Diyaframın dış çevresi sabit ve merkezinden de bir krank sistemine bağlıdır. Krankın hareketi
diyaframa merkez bölgesinde bir ileri geri hareket sağlayacak şekilde intikal eder ve bir hacim
değişikliğine yol açar. Emme ve basma supapları, diyaframın hareketine uygun şekilde açılıp,
kapanır.

Şekil 4. Diyaframlı pompa

Diyaframlı pompada sıvı, diyaframın tek yüzü ile temasta olup, katiyen sızdırmaz. Sızdırmazlığın
özellikle ehemmiyetli olduğu benzin veya asit gibi sıvıların pompası için tercih edilir.

2.1.6 Salyangozlu pompalar:

Santrifüj pompalar grubunda, tek kademeli olarak da tanınan salyangozlu pompalarda

hareketli kısım, pompa mili ve çarktır. Sabit kısım ise, pompanın salyangoz şeklindeki
gövdesidir. Çarktan çıkan sıvının toplanması ve sıvının kazandığı kinetik enerjinin, basınç
enerjisine dönüşümü gövde tarafından sağlanmaktadır. Sızdırmazlığı önleyecek salmastra
tertibatı pompa gövdesinin motor tarafında bulunur. Sızdırmazlık şartı aranıyorsa, tahrik
motoru pompa gövdesi içine yerleştirilebilir. Bu tip pompalara da mono blok veya ıslak
rotorlu tip denir. En çok kalorifer suyu devridaiminde, klima santrallerinde, soğutma
kulelerinde, şehir içme suyu nakli ve sulama suyu dağıtımında, yağmurlamada kullanılır.
Spiral şeklindeki gittikçe genişleyen gövde yapısı sebebiyle bu adla adlandırılır. Salyangoz
akışkanın sahip olduğu kinetik enerjiyi artan kesit alanı sayesinde basınç enerjisine
çevirir(Şekil 5a). Bazı pompalarda ise akışı düzenlemek için ayrıca salyangoz gövdenin
içerisinde difüzör vardır(Şekil 5b). Bazı pompalarda ise pompa miline etkiyen radyal
kuvvetlerinin bileşenini azaltmak için çift salyangoz vardır(şekil 5c).

(a) (b)

(c)
Şekil 5 Salyangoz pompa

2.1.7 Difüzörlü pompalar:

Difüzörlü santrifüj pompaların en büyük özelliği, dönen çark adedinin birden fazla ve her
çarkın etrafında difüzör denilen sabit kanatların olmasıdır. Ayrıca, kademeleri birbirine bağlı
tutan uzun saplamalar mevcuttur. Mile bağlı dönen çarklarda suya kazandırılan kinetik enerji,
sabit kanatlarda (difüzörde) basınç enerjisine dönüşür. Difüzör suya yön vererek suyun diğer
kademeye sevkini sağlar. Su, her kademede artan bir enerjiye sahip olur. Debi sabit kaldığı
halde, suyun basınç enerjisi, kademe sayısı adediyle doğru orantılı olarak artar. Yüksek tazyik
ve basma mesafesi elde edilir. Difüzörlü pompalar en çok 9 veya 12 kademeli olup, en çok
kullanıldığı yerler: Buhar kazanlarına besleme suyu basılması, şehir şebekesi içme suyu
naklinde ve hidrolik yağ sevkinde kullanılır.

Şekil 6. Difüzörlü pompa

2.1.8 Derinkuyu pompaları:
Kademeli, difüzörlü santrifüj pompalara benzer. Ancak, pompa grubu suyun içindedir. Pompa
kademeleri birbirine civatalarla bağlıdır. Pompa altında emme borusu ve süzgeci vardır.
Kromnikelli çelikten imal edilmiş pompa mili alttan ve üstten yataklanmış olup, dönen fanlar
ve fanların etrafında sabit kanatlar suya yön verirler. Suyun kinetik enerjisini basınç enerjisine
dönüştürürler.
Kullanıldığı yerler: Petrol, içme veya sulama
suyu temini içindir. Sondajı yapılan
derinkuyu içine pompa monte edilir. Suyun
statik seviyesinin iki katı mesafeye kadar
pompa indirilir. Pompanın emme
noktasından itibaren basma yüksekliği dahil,
toplam seviye, suyun dinamik seviyesidir.

Şekil 7. Derin kuyu pompaları

Yağ ile yağlamalı ve suyla yağlamalı tip olmak üzere iki çeşit derinkuyu pompası vardır.
Tahrik motoru elektrikli veya dizel motorlu olup, yer üstünde ve dikey vaziyettedir. Hem
pompa, hem de elektrik motorunun komple halinde suyun içinde olduğu keson kuyulara
monte edilebilen dalgıç tip pompalar da vardır.

Aslında pompalar çok çeşitli olup, birçok karakteristik özelliklerine göre sınıflandırmak
mümkündür. Bu sınıflandırmayı değişik şekillerde yapmak ta mümkündür.

2.2. Kademe sayısına göre pompalar

2.2.1 Tek kademeli pompalar:
Pompadan istenen basma yüksekliğinin tek çark tarafından karşılandığı pompalardır. Bazı
tipleri hariç genelde salyangoz gövdeye sahiptirler(Şekil 8).

Şekil 8. Tek kademeli

2.2.2 Çok kademeli pompalar:
Pompadan istenen basma yüksekliğinin birden fazla çark ile sağlandığı pompalardır. Tek
çarkın gerekli basma yüksekliğini veremediği durumlarda kullanılırlar. Bir kademeden
diğerine geçişte difüzörlü gövde vardır(şekil 9).
 Şekil 9. Çok kademeli

2.3. Çark tipine göre pompalar:

2.3.1 Açık çarklı pompalar:
Genelde atık su uygulamalarında ve temizlenebilirlik açısından hijyen uygulamalarında
kullanılırlar. Bu tip çarklarda pompanın yüksek basınçlı çıkış tarafı ile düşük basınçlı emme
tarafı arasında kesin bir ayıraç olmadığı için pompa iç kaçakları fazladır ve bu sebeple de
verimleri düşüktür. Tıkanmaz tipte pompalardır. Belli büyüklüğe kadar katı partikülleri
pompalayabilirler(Şekil 10).

Şekil 10. Açık çarklı pompa

2.3.2 Yarı açık çarklı pompalar:
Bu tip çarka sahip pompalar da atık su uygulamalarında kullanılırlar. Bu pompalarda da iç
kaçaklar fazla olup verimleri göreceli olarak düşüktür(Şekil 11).

Şekil 11. Yarı açık çarklı pompa

2.3.3 Kapalı çark pompalar:
İçerisinden çarkın büyüklüğüne göre belirli büyüklükte katı partikül geçirebilir ancak atık su
uygulamaları için uygun değildirler. Çark ile gövde arasında genellikle aşınma halkası
kullanılarak çok düşük boşluklar sağlandığından iç kaçaklar azdır ve pompa verimi diğer çark
tiplerine göre göreceli olarak doldukça yüksektir(Şekil 12).
 Şekil 12. Kapalı çarklı pompa

2.4. Dönme eksenine göre pompalar:

2.4.1 Yatay eksenli pompalar:
Pompa milinin dönme ekseni yere paraleldir. En ile boyu yüksekliğine göre fazladır. Mili, çok
büyük eksenel yükler olmadıkça sadece radyal yüklere karşı yataklanır (Şekil 13). Bazı yatay
milli pompa kataloglarında pompanın dikey olarak ta çalışabileceği belirtilmektedir.

Şekil 13. Yatay eksenli pompa

2.4.2 Dikey eksenli pompalar:
Pompa milinin dönme ekseni yere diktir. Pompanın en ve boyu yüksekliğine göre azdır.
Pompa milinin radyal yükler yanında eksenel yüklere karşı da yataklanması gereklidir(Şekil
14). Bazı dikey milli pompalarda pompanın yatay olarak ta çalıştırılabileceği belirtilmektedir.
Şekil 14. Dikey eksenli pompa

2.5. Gövde yapısına göre:

a) Salyangoz (Volüt) gövdeli pompalar: Bu tip pompalarda çarkın çevresinde genişleyen tek
bir kanal vardır.
b) Difizör gövdeli pompalar: Bu tip pompalarda çarkın çevresinde birden fazla kanal vardır.
2.6. Suyu emme durumlarına göre:
a) Kendinden emişli pompalar: Bu tip pompalarda dip klapesi pompa gövdesi üzerine
yerleştirilmiştir.
b) Kendinden emişli olmayan pompalar.
2.7. Pompa milinin durumuna göre:
a) Yatay milli (eksenli) pompalar
- Uçtan emmeli,
- Yandan emmeli,
- Alttan emmeli,
- Üstten emmeli.
b) Düşey milli (eksenli) pompalar
- Kuru düşey milli,
- Yaş düşey milli.
c) Eğik milli (eksenli) pompalar
2.8. Gövdenin ayrılma durumuna göre:
a) Yatay düzlemde ayrılan pompalar,
b) Düşey düzlemde ayrılan pompalar.
2.9. Basınç durumuna göre:
Basınca göre yapılan sınıflandırma için kesin rakamlar verilememektedir. Fakat basınç
değerleri pompa tiplerine göre tanımlanmaktadır.
a) Yüksek basınçlı pompalar: Radyal pompalar düşük akım miktarlarını yüksek basınçlara
ileten pompalardır.
b) Orta basınçlı pompalar: Karışık akışlı pompalar orta basınçlı pompalar grubundadır.
c) Düşük basınçlı pompalar: Aksiyal pompalar düşük basınçlı pompalar grubuna girer ve
büyük akım miktarlarını düşük yüksekliklere iletmekte kullanılırlar.
2.10. Dönüş yönüne göre pompalar:
a) Sağa dönüşlü pompalar: Motor tarafından bakıldığında sağ yönde dönen pompalardır.
Aksi belirtilmedikçe pompalar bu şekilde üretilir.
b) Sola dönüşlü pompalar: Motor tarafından bakıldığında sola dönen pompalardır. Bu
şekilde bir pompa isteniyorsa özellikle belirtilmelidir.
2.11. Özgül hızına göre pompalar:
a) Tam santrifüj pompalar: Özgül hızı 10-30 (bu rakamlar tam kesin sınırlarla ayrılmış
değildir.) arasında olan pompalardır. Çark içerisinde akışkana sadece radyal hız verilir.
b) Francis çarklı pompalar: Özgül hızı 55-85 olan pompalardır.
c) Yarı eksenel pompalar: Akışkana çark içerisinde hem radyal hemde eksenel hız verilen
pompalardır. Özgül hızı 85-135 arasındadır.
d) Eksenel pompalar: Özgül hızı 135’in üzerinde olan pompalardır. Akışkan pompa
içerisinde eksenel yönde hareket eder.

3. Pompa Seçimi

Sanayide en fazla kullanımı olan ekipman hiç şüphesiz pompalardır. Bu nedenle pompa
seçimi bir makine mühendisinin en sık karşılaşacağı işlerden birisidir. Pompa seçiminde
dikkat edilmesi gereken hususlar:

1. Gerekli debi miktarı

2. Çalışma basıncı
3. Pompanın fiyatı
4. Pompanın bakım ve onarım kolaylığı
5. Pompanın dönüş hızı
6. Pompa verimi
7. Pompa boyutları
8. Pompanın sessiz ve titreşimsiz çalışması
9. Pompanın dönüş yönü
10. Pompanın montaj kolaylığı
11. Yedek parça bulma kolaylığı
şeklinde sıralanmaktadır.

Genel olarak pompalar ikiye ayrılır. Bunlar;

 KİNETİK POMPALAR
 POZİTİF DEPLASMANLI POMPALAR (PDP)

Eğer yüksek debilerde sıvı pompalanacak ise mutlaka kinetik pompalar kullanılır. Bu
pompalar PDP pompalardan kapasitelerine göre hacimsel olarak çok daha küçük, basit ve
ucuzdurlar. Bu sebepten sanayide en yaygın kullanılan pompa tipi kinetik pompalardır.

Bu pompaların çalışma sınırları, kapasite olarak 10 Ton/saniye kadar çıkmakta, 200 bar
basınç üretebilmektedirler. Bu pompalar kullandıkları rotor tipine göre kendi aralarında üçe
ayrılırlar.

 RADYAL (SANTRİFÜJ) POMPALAR

 EKSENEL POMPALAR
 RADYAL- EKSENEL ARASI POMPALAR

4. Hidroforlar
Tesislerin ve binaların su ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile tek ve çok pompalı olarak kurulan
sistemlere hidrofor sistemleri denir.
Hidrofor sistemleri:
a) İçme suyu temini
b) Bahçe sulama
c) Yangın sistemlerine su temini
d) Proses suyu temini
e) Villa, apartman ve sitelerde
f) Hastane, okul, işyerlerinde
g) Otel ve tatil köylerinde

4.1. Hidrofor debisi hesabı

Uygun hidrofor seçimi için Q (Debi) [m³/h] ve H (Basma Yüksekliği) [mSS] değerlerine
ihtiyaç duyulur.
Debi hesabında aşağıdaki kriterler dikkate alınır;
1- Birim zamanda tüketilmesi öngörülen su hacmi,
2-Eşzaman faktörü,
Debi formülü Q ( m³/h ) :
[ m³/h ]
Ds= Daire sayısı (Aile sayısı)
B = Bir dairede oturan kişi sayısı(Türkiye'de bir dairede genel olarak 4 kişi yaşadığı kabul
edilebilir.)
Qg = Bireyin günlük ortalama su tüketimi [litre/gün] (Türkiye'de ortalama olarak 150-200
l/gün alınması önerilir. Bu değer yaşam standardına bağlı olarak değişir.
K = Eş zaman kullanım faktörü

Hidroforların kullanılacağı yerin özellikleri hakkında daha detaylı bilgilerin olmadığı

durumlarda istatistiki diyagramlardan seçim yapmakta debi belirlenmesinde sıkça kullanılan
bir yöntemdir.

Tablo 4.1. Hidrofor debisi hesaplamalarında kullanılan tablo değerleri

4.2. Genleşme Tankı Seçimi

Hidrofor sisteminde, uygun hacimde seçilmiş genleşme depoları kullanılmalıdır. Depoların
içine yeterli basınca sahip kompresörle kuru hava veya azot gazı basılmalıdır. Deponun
basıncı, işletme basıncından (Halt) %10 daha düşük bir seviyede ayarlanmalıdır(işletme
basıncı x 0.90). Sistem ekonomisi ve kullanım ömrü açısından büyük hacimli depo
kullanılması tavsiye edilmektedir. 300lt'den küçük tanklar kullanılmamalıdır.
Tablo 4.2 Genleşme tankının hacminin belirlenmesi
Hidroforun maksimum debisi Membranlı deponun hacmi
Qmax(m3/h) (lt)
(Bir pompa debisi)
1-3 50
4-6 150
6-10 200
10-14 300
15-20 500
20-30 750
30-50 1000

Hidrofor sistemlerinde genleşme tankı kullanılmasının 3 temel amacı vardır.

1. Pompalardaki elektrik motorunun şalt sayısını sınırlamak
2. Tesisatta oluşabilecek basınç şoklarını sönümlemek
3. Kullanıma hazır basınçlı su depolamak

Membranlı deponun hacim hesabı:

Vd: Genleşme deposunun hacmi(m3)

Qmax: Bir pompanın debisi
S: Şalt sayısı, hidrofor sisteminin bir saatteki devreye girip çıkma sayısıdır ve saatte yaklaşık
30 adet önerilebilir.
Halt, Hüst: Hidrofor basınçlarıdır(Bar), Basınç farkı 2 veya 3 bar alınabilir.

5. Pistonlu Pompalar
Klasik bir pistonlu pompa, bir krank-biyel mekanizması yardımıyla gidip gelme hareketleri
yapan bir piston ile bir emme ve bir basma supaplarından oluşur. Her devir bir gidip gelme
hareketine tekabül ettiğinden her devirde basılan akışkan miktarı pistonun taradığı hacim
kadardır. Pistonlu pompalarda, pompaların verdiği su miktarı devamlı olmayıp kesiklidir.
 Şekil 5.1. Pompa
Şekilde, emme stroğunda emdiği sıvıyı basıncı P olan ortama basan bir pistonlu pompa
görülmektedir. Emme stroğu tamamlandıktan sonra sola doğru hareket eden piston, silindir
içindeki sıvıyı sıkıştırır. Basıncı P değerine çıkınca basma subabı açılır ve sıvı basıncı P olan
ortama basılır. POMPANIN SAĞLADIĞI BASINÇ BASMA ORTAMINDAKİ BASINCA
EŞİTTİR. HİDROLİK OLARAK BASINÇ ÜZERİNDE HİÇBİR KISITLAMA SÖZ
KONUSU DEĞİLDİR. P = f(Q) gibi bir bağıntı yoktur.

Şekil 5.2. Yağ basan bir pompa ile bir yükün kaldırılması

Böyle bir pompa ile emilen yağı Şekil 5.2'deki silindire basarak C yükünü kaldıralım. B
silindirindeki piston stroğunu tamamlayıp yük en yukarı çıkıncaya kadar pompanın basıncı C
yükünün oluşturduğu basınca eşittir. ( P = Yük Ağırlığı / A ) Bundan sonra basmaya devam
edilirse silindir içindeki sıkışan yağın basıncı ve dolayısıyla pompa basıncı hızla yükselir.
Pompa pistonunun hızı Vp sabit ise basılan debide sabit kalır (Q = Vp . A). Bu pompalarda
debi sabit kalırken basınç basma ortamına bağlı olarak her değeri alabilir. Ancak basınç
arttıkça pompanın akışkana aktardığı güçte artar. Bu güç pompayı çalıştıran motorun gücünü
aşınca sistem çalışmaz veya basınç belli bir değere çıkınca katı çeperlerde çatlama ve
kırılmalar başlar. BU POMPA İLE ÇALIŞAN SİSTEMDE SİSTEMİN MUKAVETİNDE
BAĞLI OLARAK BASINCIN BİR MAKSİMUM DEĞERİ VARDIR. Basınç maksimum
değere çıkınca açılan bir valf veya pompayı durduran bir düzen yardımıyla sistemin
korunması zorunludur(Genleşme valfi).
Şekil 5.1’deki pompaya motor tarafından sağlanan;

MEKANİK GÜÇ = KUVVET x HIZ

= F . Vp (W) olur. (1)
Bernoulli denkleminden bilindiğine gibi sıvının basıncını sıfırdan P değerine yükseltmek
sıvının birim kütlesinin iş yapma yeteneği kadar artırmış olur. Birim zamanda bu
enerjiyi kazanan akışkan kütlesi olduğuna göre akışkana aktarılan
HİDROLİK GÜÇ = KÜTLE DEBİSİ x BİRİM KÜTLE İÇİN BASINÇ ENERJİSİ
= bulunur. (2)

Kayıplar hesaba katılmadığı için pompa motordan aldığı mekanik gücü aynen akışkana
aktarmıştır.
Emme stroğunda silindirin hacmi arttığı için akışkan emilmekte, basma stroğunda hacim
azaldığı için akışkan basılmaktadır. Ayrıca debi silindir hacmine bağlıdır. Bu nedenle bu tür
pompalara HACİMSEL POMPALAR adı verilir.

Şekil 5.3. İki loplu hacimsel pompanın çalışması

Merkezkaç (Santrifüj) pompaların çalışma ilkeleri tamamen farklıdır. Tüm turbo makinelerde
olduğu gibi bu pompalarda sabit bir eksen sabit bir açısal hızla dönen ve çark adı bir ana
eleman vardır. Bulaşık makinelerinde, jakuzilerde, çamaşır makinelerinde, saç kurutma
makinelerinde, elektrik süpürgelerinde, mutfak davlumbazlarında, banyo havalandırma
fanlarında, yaprak üfleçlerinde, fırınlarda, arabalarda(motordaki su pompası, ısıtıcının/
klimanın hava üfleci, vb), bina havalandırma sistemlerinde, soğutma kulelerinde, soğutma
havuzlarında, yıkama işlerinde ve akışkanların pompalandığı sayısız başka endüstriyel
işlemlerde kullanılır.

Şekil 5.4. Tipik bir merkezkaç pompanın yan ve ön görünüşleri

En basit şekliyle bir merkezkaç çark birbirine paralel iki diskin arasına merkezcil (radyal)
kanatlar konularak elde edilir. Ayrıca disklerden biri eksen tarafında kalınlaştırılarak bir mile
kama ile bağlanır. İçi akışkan ile dolu bir çark ekseni etrafında döndürülmeye başlayınca
merkezkaç kuvvetlerin etkisi altında akışkan B halka yüzeyinden dışarıya çıkmaya başlar.
Böylece E halka yüzeyinden emilen akışkan B yüzeyinden dışarı basılır. Şekilden de
görüldüğü gibi bir akışkan parçacığı bir yandan çarkla beraber U = r.w hızıyla dönme ekseni
etrafında dönerken diğer yandan W hızı ile çarka göre hareket edip çarkı terk eder. U
sürükleme hızı, W bağıl hız adını alır.
Akışkan parçacığı eksenden uzaklaşarak hareket ettiğinden sürükleme hızı devamlı artış
gösterir, hızdaki bu değişim ivme oluşturur. (a = u / t) , (u = r.w)
 w: açısal hız
du  w.dr du dr dr du W : Bağıl hız.
 w. W  w.W
dt dt dt dt

Şekil 5.5. Sürükleme hızı

Bu ivmeye Coriolis ivmesi adı verilir. Coriolis ivmesinin doğmasının nedeni akışkan
parçacıklarının eksenden uzaklaşarak ilerlerken sürüklenme hızlarının (dönme hızı)
değişmesidir. Hız artışı dönme yönünde olduğuna göre ivme dönme yönünde, Coriolis atalet
kuvveti ise dönmenin tersi yöndedir.

Dönme ekseni merkez olmak üzere çark içinde çizilen dairelere paralel daireler adı verilir.
Coriolis kuvvetleri paralel dairelere teğettir. Dolayısıyla pompa halinde bir paralel daire
üzerinde dönme yönünün tersi yönde ilerletildiği zaman Coriolis kuvvetleri nedeniyle
basınçta artış görülür. Böylece pompalarda her paralel daire için kanat önündeki basınç kanat
arkasındaki basınçtan daha büyüktür. Böyle bir basınç dağılımı her kanada dönme yönünün
aksi yönde etki yapan bir kuvvet oluşturur. Kanat kuvvetleri adını alan bu kuvvetlerin dönme
ekseninde dönme yönünün aksi yönde bir moment meydana getirdikleri açıktır. Pompa
çarkının döndürülmesi için bu momentin pompa milinde sağlanması gerekir.
Merkezkaç pompalarda kanat geometrisi, geriye eğimli, radyal ve öne eğimli olmak üzere
farklı yapıdadır(Şekil 5.6)

Geriye eğimli kanatlı merkezkaç pompalar (a)

Akışkanın kanat aralarına girmesi ve kanatları terk etmesi en
az miktarda dönüşle gerçekleştiğinden üçü arasında en
yüksek verimi bu pompalar verir.

Radyal kanatlı (düz kanatlar) (b)

Merkezkaç pompalar en basit geometrik yapıya sahip olup
üçü arasında geniş bir hacimsel debi aralığında en yüksek
basınç artışını sağlar. Ancak, bu basınç artışı maksimum
verim noktasından sonra hızla düşer.
 Öne eğimli kanatlı (c)
Bu tip merkezkaç pompalar, radyal veya geri eğimli
kanatlardan daha düşük olmakla birlikte, geniş bir hacimsel
debi aralığında hemen hemen sabit bir basınç artışı sağlar.

Şekil 5.6. a) Geriye eğimli kanatlı, (b) radyal kanatlı ve (c) öne eğimli kanatlı üç tip temel
merkezkaç pompa

Şekil 5.6d. Üç pompa tipinin net yüklerinin ve fren beygir güçlerinin karşılaştırılması.

Öne eğimli kanatlı merkezkaç pompalar çoğunlukla düz kanatlı pompalardan daha düşük bir
maksimum verime sahiptir. Radyal ve geriye eğimli kanatlı merkezkaç pompalar, dar bir
değer aralığında hacimsel debi ve basınç artışına gereksinim duyulan uygulamalarda tercih
edilir. Eğer daha geniş bir hacimsel debi ve/veya basınç artışı bandı istenirse, radyal
pompaların ve geriye eğimli pompaların performansı bu yeni gereksinimi karşılamayabilir. Bu
tür pompalar daha az esnektir. Öne eğimli pompaların performansı ise daha esnektir ve birim
giriş gücü başına daha düşük verim ve daha düşük basınç artışı pahasına daha geniş bir
değişime olanak verirler. Eğer bir pompanın, geniş bir hacimsel debi bandında yüksek basınç
artışı sağlaması isteniyorsa, bu durumda öne eğimli merkezkaç pompa caziptir.
Türbin halinde merkezkaç kuvvetler aynı yönde fakat Coriolis kuvvetleri pompadakinin tersi
yöndedir (aynı dönme yönü için). Çark içinde eksene doğru ilerleyen akışkan basıncını
yitirirken kanatlara dönme yönünde kuvvet ve çarka dönme yönünde moment uygular. Türbin
milinde akışkan tarafından sağlanan bu moment ile bir jeneratör döndürülerek elektrik enerjisi
elde edilebilir.

6. Dinamik pompalar
Akışkana momentum aktarımı yapan ve çark kanatları veya rotor kanatları adı verilen döner
kanatlı üç temel dinamik pompa tipi vardır. Bu nedenle, dinamik pompalar bazen
rotodinamik pompalar veya basit olarak dönel pompalar adını alır (aynı ismi kullanan dönel
hacimsel pompalar ile karıştırılmamalıdır).
Dönel pompalar, akışın pompadan çıkış biçimine göre sınıflandırılır:
 a) Merkezkaç akış; akışkan pompa merkezine eksenel olarak (dönen mil ekseni ile aynı
doğrultuda) girer ancak pompa gövdesinin dış çapı boyunca radyal(veya teğetsel) olarak terk
eder. Bu nedenle merkezkaç pompalara radyal akışlı pompalarda denir.
b) Eksenel akış; akışkan eksenel olarak girer ve çıkar. Pompa orta kısmının, motor, mil,
göbek vs. tarafından kapatılması nedeniyle bu akış tipik olarak pompanın dış kesimi boyunca
gerçekleşir.
c) Karma akış; merkezkaç ile eksenel arasındadır ve akış pompaya eksenel olarak girer,
ancak bu girişin merkezden olması gerekmez. Çıkışta ise akış radyal ile eksenel arasındaki bir
açıyla pompayı terk eder.

a) Merkezkaç akış b)karma akış

c) Eksenel akış

7.HİDROLİK MAKİNELERİNİN ANA ÇALIŞMA VERİLERİ

7.1. KÜTLESEL DEBİ
Kütlesel debi genel olarak hidrolik makinelerde kullanılan fiziksel bir büyüklüktür ve
m işaretiyle tanımlanır. Boyutu kütle bölü zamandır. Birimi ise kg/s şeklinde tanımlanır.
Yani;  m şeklinde yazılır.
m
t

7.2. DEBİ
Hidrolik Makinelerinde kullanılan akışkan su olduğundan sıkıştırılamaz kabul edilir. Yani
suyun yoğunluğu ( ρ) sabittir. Bu yüzden kütlesel debi yerine, hacimsel debi veya kısaca debi
diye tanımlayacağımız fiziksel bir büyüklük kullanılır ve;

V m 
Q    m v  (m 3 /s)
t ρ (2.1)
eşitliğiyle ifade edilir. Bu eşitlikte,
 Q Debi (m3/s),
V Hacim (m3),
t Zaman (s),
m Kütlesel Debi (kg/s),
ρ Yoğunluk (kg/m3),
v Özgül Hacım (m3/kg) dır.

7.3. ÖZGÜL ENERJİ (ÖZGÜL KADEME ENERJİSİ)

Pompada emme borusu ile emilen sıvı emme flanşından pompaya girer, çarkın içinden
geçerken enerji kazanır ve basma flanşından pompayı terk ederek basma borusuna girer.
POMPANIN İÇİNDEN GEÇEN HER BİRİM KÜTLEDEKİ (1 kg) AKIŞKANIN
KAZANDIĞI ENERJİYE ÖZGÜL ENERJİ DENİR ve Y harfi ile gösterilir.

Akışkanın birim kütlesinin basınç flanşındaki enerjisinden emme flanşındaki enerji çıkarılırsa
birim kütlenin pompadan geçerken kazandığı net enerji elde edilir (m2/s2 veya J/kg ) .

p B c 2B p E c 2E (3)
Y  (g.z B   )  ( g .z E   )
ρ 2 ρ 2
Özgül enerjinin akışkan yüksekliği karşılığına pompanın BASMA YÜKSEKLİĞİ veya
MANOMETRİK YÜKSEKLİK adı verilir.
Y p B c 2B p E c 2E (4)
H   (z B   )  (z E   )
g ρ.g 2.g ρ.g 2.g
Pompanın bastığı hacimsel debi Q ise kütlesel debi Q (kg/s) olur. Bu miktarın her kg’ı Y
kadar enerji kazandığından pompanın içinden geçen akışkanın her saniye kazandığı toplam
enerji veya başka bir deyişle akışkana aktarılan net güç Po = QY = QgH olarak yazılabilir.
Ancak akışkana bu gücün aktarılabilmesi için pompa milindeki güç daha büyük olmalıdır.
Çünkü pompa milindeki gücün bir kısmı pompa içindeki ve dışındaki çeşitli kayıplara
harcanırken ancak geri kalan belli bir yüzdesi akışkana verilecektir. Bu yüzdeye VERİM
diyoruz (Po=P. ƞ ). Böylece ƞ pompanın genel verimi olmak üzere pompa milindeki güç,
P = (1/ƞ). ρ.Q.gH bulunur.

TÜRBİN İÇİNDEN GEÇEN AKIŞKANIN TÜRBİN İÇİNDE BIRAKTIĞI ENERJİNİN

BİRİM KÜTLEYE DÜŞEN MİKTARINA TÜRBİNİN ÖZGÜL ENERJİSİ ADI VERİLİR.
Akışkanın birim kütlesinin basınç flanşındaki enerjisinden emme flanşındaki enerjisi
çıkartılırsa birim kütlenin türbinden geçerken bıraktığı net enerji elde edilir. bu işlem yapılırsa
(3) eşitliği elde edilir. Dolayısıyla bu eşitlik hem pompalar hem de türbinler için kullanılır.
Özgül enerjinin akışkan yüksekliği karşılığına NET DÜŞÜ adı verilir. Türbinlerin net düşüleri
içinde (4) eşitliği geçerlidir.
Türbinden geçen akışkanın türbin içinde bıraktığı net güç Po = QY =  Q g H olur. Ancak
bu gücün tümünün türbin miline aktarılması mümkün değildir. Bu gücün bir kısmı türbindeki
çeşitli kayıplara harcanarak ancak geri kalan belirli bir yüzdesi türbin miline aktarılacaktır. (P
= ƞPo) ƞ türbinin genel verimi olmak üzere türbin milindeki güç, P = ƞ g Q g H bulunur.

Örnek 1: Basma yüksekliği 80 m debisi 100 lt/s verimi 0,80 olan bir su pompasının milindeki
güç ne olmalıdır?
P = (1/ƞ). ρ.Q.gH = (1/ 0,80).1000. 0,1. 9,81 . 80 = 98000 W = 98 kW

Örnek 2: Net düşüşü 110 m debisi 264 m3/s olan bir su türbininin türbin içinde bıraktığı net
gücü bulunuz. Türbin verimi 0,93 olduğuna göre milin gücünü hesaplayınız.
= 1000 . 264 . 9,81 . 110 = 285000000 W =285 MW
P = ƞ . = 0,93 . 285 = 265 MW

Örnek 3: Debisi 72 m3/h olan bir pompanın emme flanşı çapı 100 mm, basma flanşı çapı 65
mm, giriş basıncı -0.2 bar ve çıkış basıncı 4.3 bar olduğuna göre basma yüksekliğini
hesaplayınız. (kot farkı 0.5 m ve akışkan su olarak dikkate alınacaktır.
Q=72m3/h = 0.020 m3/s, Pgm= -0.2 bar = -0.2 105 Pa, Pçm = 4.3 bar = 4.3 105 Pa
ØDg= 100 mm, ØDç= 65mm, z = 0.5 m, ρ= 1 000kg/m3
4.Q 4.0,020 4.Q 4.0,020
Vg    2,55m / s Vç    6,03m / s
2
 .D g  .0,12
 .Dç  .0,065 2
2

Buna göre pompanın manometrik yüksekliği;

4.3.10 5  (0,2.10 5 ) 6,03 2  2,55 2
H  0,5   47,9m
1000.9,81 2.9,81

7.4. Pompa Tahrik Motoru Gücü : PM

Pompanın etiket değerinden daha büyük debilerde de çalışabileceği ihtimali dikkate alınarak,
motor gücü mil gücünden biraz büyük seçilir.
PM= α.P
P (kw) α
<1,5 1,5 -1,40
1,5 - 4 1,40 - 1,25
4 - 35 1,25 - 1,15
>35 1,15 - 1,10
Örnek 4: Basma yüksekliği 54.5 m, debisi 180 m3/h, verimi 0.73 olan bir pompa ile kızgın
yağ (ρ: 770 kg/m3) ve soğuk su basılmaktadır. pompa milindeki gücü ve tahrik motor
güçlerini hesaplayınız.
P = (1/ƞ). ρ.Q.gH
770.9,81.0,050.54,5
P=  28,2kw
1000.0,73
Motor gücü; PM =α. P = 1,20. 28,2 = 33,8 kW
Standart motor olarak 37 kW motor seçilmelidir. Aynı pompanın soğuk su ile çalışması
halinde ise;
1000.9,81.0,050.54,5
P=  36,6
1000.0,73 kW
Tahrik motoru gücü ise;
PM = 1,15 .36,6 = 42,1 kW
Standart motor olarak 45 kW motor seçilmelidir.
7.5. Basma Yüksekliği:
Pompa aşağıdaki hazneden emdiği akışkanı yukarıdaki depoya basmaktadır. İki haznenin açık
yüzeyleri arasındaki yükseklik farkına geometrik yükseklik (Hg), emme flanşı ile emme
haznesi açık yüzeyleri arasındaki yükseklik farkına emme yüksekliği adı verilir. Pompa
basma yüksekliği için (4) eşitliği kullanılır ve basınç flanşındaki enerji Bernoulli denklemi B
ile (2) noktaları, emme flanşındaki enerji ise (1) ile E noktaları arasında yazılarak elde edilir.
p B c 2B p 2 c 22
g.z B    g.z 2   B
ρ 2 ρ 2 p B c 2B
zB    g.z 2   B
Basınç : P2 = 0 , Hız : c2 ≈ 0 ρ.g 2.g

p1 c12 p E c 2E
g.z 1    g.z E   E
ρ 2 ρ 2

Basınç : P1 = 0 , Hız : c1 ≈ 0
p E c 2E
zE    z1   E
ρ.g 2.g
B ve E basma ve emme borularındaki yük kayıplarını göstermektedir. Bu sonuçlar (4)
eşitliğinde yerine konularak,
H = Z2 - Z1 + B + E H : Basma (Manometrik) yükseklik
Z2 - Z1 = Hg Hg : Geometrik yükseklik
B +  E = 
H = Hg +  veya özgül enerji eşitliğinden → H = Y/ g idi
Y = g. Hg + Z (Pompa) bulunur.

Pompanın basma yüksekliği, geometrik yükseklik ile emme ve basma borularındaki yük
kayıplarının toplamına eşittir. Pompanın içinden geçen her kg akışkana gHg kadar enerji
kazandırması akışkanı Hg yüksekliğine çıkarabilmesi için yeterli değildir. Bu işi yapabilmesi
için pompanın ayrıca yoldaki tüm kayıpları karşılaması gerekir.

7.6. Boru sisteminde yük kayıpları

Bir boru hattı boyunca akan bir akışkan boru cidarlarındaki sürtünme direnci veya bağlantı
noktalarında akışta meydana gelen karışmalar nedeniyle basınç kaybına uğrar. Bu kayıplar iki
ana başlık altında toplanabilir.
1. Sürekli Kayıplar ( Sürtünme Kayıpları )
 2. Yerel Kayıplar ( Lokal Kayıplar )

7.6.1. Sürekli Kayıplar

Gerçek sıvıların boru içindeki hareketinde oluşan (hs) yük kaybı diğer bir ifade ile düz boru
kaybı, sürtünme kuvvetlerinin neden olduğu enerji kaybı olarak ortaya çıkmaktadır. Formül
olarak:
L V2
h s =  ifade edilir.
D 2g

7.6.2. Yerel Kayıplar

Borularda sürtünmeden ileri gelen sürekli yük kayıpları yanında, akım yönünün ve kesit
değişmesinin neden olduğu yerel yük kayıpları da vardır. Yerel yük kayıpları boru boyuna
bağlı değildir ve çok kısa aralıkta enerji çizgisinin düşmesine neden olurlar.

1. Ani genişleme kaybı

2. Ani daralma kaybı
3. Depoya giriş, depodan çıkış kaybı
4. Dirsek kayıpları
5. Çeşitli tesisat elemanlarının oluşturduğu kayıplar
6. Arka arkaya bağlanan elemanların kayıpları

7.6.2.1 Ani Genişleme Kaybı

V12
h 1,2  k1
2g

7.6.2.2. Ani Daralma Kaybı

V22
h 1,2  k2
2g

7.6.2.3. Depoya Giriş, Depodan Çıkış Kaybı

Şekil 2.6.
a) Depoya giriş kaybı, ani genişlemenin özel bir şeklidir. k=1 , v2  0 alınır. Sonuçta yük
V12
kaybı h 1,2  den bulunur.
2g
 A2
b) Depodan çıkış kaybı, ani daralmanın özel bir halidir. 
 0 , daralma katsayısı
A1
1
µ  0.60 alınır. k  (  1) 2  0.44 (bazen 0.5) ve sonuçta

V12
h 1,2  0.44
2g
den yük kaybı bulunur.

7.6.2.4. Dirsek Kayıpları

a) Eğrisel dirsekler

b) Köşeli Dirsekler

c) Çatallar

7.6.2.5. Çeşitli Tesisat Elemanlarındaki Kayıplar

Örnek 5: Şekilde görüldüğü gibi bağlanan bir pompada emme ağzından üstteki depoya kadar
borularda meydana gelen basınç kaybının hesabı istenmektedir. Pompanın debisi Q=2 m3/s ve
Hgeo.=80 m’dir. Bütün borulardaki sürekli yük kayıp katsayısı  = 0.018 alınacaktır. Emme
borusuna giriş kayıp katsayısı Kemme= 0.5, Emme tarafındaki dirsek kayıp katsayısı ise
KD=0.5, Basma borusundaki dirsek kayıp katsayısı ise Kbasma =0.3 alınacaktır. Depoya giriş
bir yayıcı (Difüzör) aracılığıyla yapılmaktadır.

4m 449 m Yayıcı

6 7 8 99 10
5
1,6 m Ο 1,2 m
80 m
66 m Ο 0,8 m
4 A/a=1,5

0,4 m 70 m
3 P
1,8 m

Bu yayıcı verimi 0,85 kabul edilecektir.

ÇÖZÜM 1m 2m Bir tablo düzenleyerek (0) dan (11)
2 noktasına kadar meydana gelen basınç
Probleme Ο 1 mitibaren basınç kayıplarınıkayıplarını
0 (0) noktasından hesaplamakla başlanır.
çıkarınız. Hm=83 m
(0)-(1) arası basınç kaybı: Boru çapı emme tarafında 100 cm olduğuna göre ortalama su hızı
1 yardımıyla cE = 2,55 m/s bulunur. Böylece giriş kaybı,
süreklilik denklemi
0,8 m

olarak hesaplanır. (0) ile (1) arasında Bernoulli Denklemi uygulanırsa (1)’deki statik basınç
yüksekliği,
p c2 p c2 2,552
z 0  0  0  z1  1  1  h k(0,1) h  0,05   0,017 m
ρg 2g ρg 2g k(0,1)
2  9,81
p1 2,55 2
0  0  0  -0,8    0,017
ρ  g 2  9,81
p1
 0,452 mSY bulunur.
ρg
Aynı şekilde (1) ile (2) arasında Bernoulli Denklemi uygulanarak meydana gelen boru kaybı
göz önünde bulundurularak (2) deki statik basınç yüksekliği olarak,
p c2 p c2
z1  1  1  z 2  2  2  h k(1,2)
ρg 2g ρg 2g
 1,8 2 h
L c2 1,8 2,552
 2,55  λ    0,018    0,01 mSY
p2  1  k(1,2) D 2g 1 2  9,81
 0,452  1,8  0,018   
ρg  2  9,81 
 
p2
 1,358 mSY bulunur.
ρg
(2) ile (3) arasında (Burası bir dirsek) Bernoulli Denklemi yazılır ve KD=0,5 verildiğine göre
bu dirsekte meydana gelen basınç kaybı hesaplanarak (3) konumundaki statik basınç
yüksekliği;
p c2 p c2 c2
z2  2  2  z3  3  2  K D  3
ρg 2g ρg 2g 2g
p3
 2,527 mSY
ρg
olarak hesaplanır.

Pompa emme ağzı ile basma ağzı yani, (3) ile (4) noktası arası aynı şekilde Bernoulli
Denklemi yazılarak
p c2 p c2
z3  3  3  z4  4  4  H m
ρg 2g ρg 2g
sonucu elde edilir. (4) noktasındaki hız, süreklilik denklemi yardımıyla c4=3.98 m/s bulunur.
Buradan da (4) noktasındaki statik basınç yüksekliği,
p4
 79,597 mSY
ρg
olarak elde edilir.
Aynı şekilde (4) ile (5) arasına Bernoulli Denklemi uygulanarak (5) konumundaki statik
basınç yüksekliği, p c2 p c2
z 4  4  4  z 5  5  5  h k(4,5)
ρg 2g ρg 2g
p5
 12,4 mSY bulunur.
ρg
(2) ile (3) arasındaki dirseğe benzer dirsek (5) ile (6) arasında var ve Bernoulli Denklemi
uygulanarak (6) konumundaki statik basınç yüksekliği,
p5 c 52 p6 c 62 c 62
z5    z6    KD 
ρg 2g ρg 2g 2g
p6
 10,56 mSY bulunur.
ρg
(6) ile (7) arası düz bir boru olduğunda (7) konumundaki meydana gelen statik basınç
yüksekliği ise;
p c2 p c2 c2
z6  6  6  z7  7  7  K D  7
ρg 2g ρg 2g 2g
p7
 79,597  0,807  0,807  (2,4  70)  (1,198  0,244  0,073)
ρg
p7
 10,484 mSY
ρg
(7) ile (8) arasında Akışkanlar Mekaniğinde anlatılan bir ANİ GENİŞLEME olayı vardır.
Süreklilik Denkleminden yararlanılarak c7=3.98 m/s ve c8=1.77 m/s bulunur. Hareket Miktarı
Teoremi (7) ile (8) arasında uygulanırsa Basınç artımı olarak;
Δp c8 1,77
  c 7  c8    3,98  1,77   0,4 mSY bulunur.
ρg g 9.81
Kinetik enerjinin kayıpsız geri kazanımındaki basınç artımı Bernoulli Denklemi yardımıyla,
 Δp  c 2  c82 3,98 2  1,77 2
   7   0,648 mSY bulunur.
 ρ  g  Kayıayıp 2g 19,62
Burada yani ani genişlemedeki basınç kaybı ise, kayıpsız basınç artımı ile gerçek basınç
artımı arasındaki farktan ibarettir.
hk(7,8)=0.648-0.4=0.248 mSY
Bu basınç yüksekliği farkı direk aşağıdaki denklemden;

h k(7,8) 
c 7  c8 2 
3,98  1,77  2  0,249 mSY
2g 19,62
bulmak mümkündür. Buradan da (8) konumundaki statik basınç yüksekliğini genel olarak (4)
ile (8) konumu arasında Bernoulli Denklemi uygulanarak bulunur.
Böylece (8) konumundaki statik basınç yüksekliği,
p4 c 24 p8 c82
z4    z8    h k(4,8)  h k(lokal)
ρg 2g ρg 2g
3,98 2 p8 1,77 2
0  79,597   67,6    1,198  0,242  0,073  0,249
19,62 ρ  g 2  9,81
p8
 10,882 mSY bulunur.
ρg
(8) ila (9) arası (4) ile (5) arasındaki duruma benzer olarak Bernoulli Denklemi uygulanarak,
c=1,77 m/s bilindiğine göre (9) konumundaki statik basınç yüksekliği;

p8 c2 p c2
z8   8  z 9  9  9  h k(8,9)
ρg 2g ρg 2g
1,77 2 p 1,77 2 449 1,77 2
0  10,882  0 9   0,018  
19,62 ρ  g 19,62 1,2 19,62
p9
 9,924 mSY olur.
ρg

Şimdi de (9) ile (10) arasında Bernoulli Denklemi uygulanarak, (10) konumundaki statik
basınç yüksekliği elde edilir. Önce yayıcı verimi 0.85 verildiğine göre bunun anlamı (9)
konumundan (10) konuma gidene kadar ki basınç dönüşüm faktörü şeklindedir. Böylece;
c 92  c10
2
1,77 2  1,18 2
h (yay)  (1  0,85)   0,15  , h (yay)  0,013 mSY
2g 19,62
p9 c2 p c2
z9   9  z10  10  10  h (yay)
ρg 2g ρg 2g
1,77 2 p 1,182 p10
0  9,924   0  10   0,013,  10,00 mSY
19,62 ρ  g 19,62 ρg
olarak bulunur. (10) konumundan (11) konumuna kadarki durum incelendiğinde, (10) daki
kinetik enerji (11) noktasına gidene kadar deponun çok büyük olmasından sıfır değerine
düşecektir. Dolayısıyla burada özel ani genişleme yani borudan büyük bir depoya geçiş
olacağından (10) konumundaki kinetik enerji burada çıkış kaybı olacaktır. Böylece buradaki
basınç yüksekliği kaybı;
c2 1,182
h k(10,11)  10  , h k(10,11)  0,071 mSY bulunur.
2  g 19,62
Buradaki ani genişlemeyi özel bir durum kabul ederek A/a=∞ olacaktır. (7) ile (8) deki ani
genişlemede elde edilenler buraya uygulanırsa;
c2 1.18 2
h k(10,11)  10   0,071 mSY bulunur. (A11   ve buradan c11  0 dıır.
2  g 19,62
Şimdi de (10) ile (11) konumları arasına Bernoulli Denklemi uygulanarak (11) konumundaki
statik basınç yüksekliği hesap edilir.
p10 c2 p c2
z10   10  z11  11  11  h k(10,11)
ρg 2g ρg 2g
1,18 2 p
0  10   0  11  0  0,071
19,62 ρg
p11
 0 mSY bulunur.
ρg
Örnek 6 : Milindeki gücü 9,7 kW, dönme sayısı 1450 d/d olan bir pompa saniyede 30 lt suyu
21 m yüksekliğe basmaktadır. Basma ve emme borularına ait değerler ;
DB = 20 cm, LB= 280 m, λB = 0.026 , ΣKB = 2.9
DE = 20 cm, LE= 5 m, λE = 0.026 , ΣKE = 1.2

Olduğuna göre basma yüksekliğini, suya aktarılan net gücü ve pompa verimini bulunuz.
LB c 2B c 2B D2 4.Q
 B   B .( ).   KB . Q  c. A  c.( . )c
2
DB 2  g 2g 4  .D 2
2 2
c  L  16.Q  L  8.Q  L 
 B  B .( B )   KB   2 4   B .( B )   KB   2 4   B .( B )   KB 
2g  DB   DB .2.g  DB   DB .g  DB 
8.0.03 2  280  8.0.03 2  5 
B  2 4 
0.026 x  2.9   1.83 m E  2 4 
0.026 x  1.2   0.08 m
 .9,81.0,2  0.2   .9,81.0,2  0.2 
Emme borusunun boyu küçük olduğundan sebep olduğu kayıp basma borusuna oranla çok
küçüktür.
c 92  c10
2
1,77 2  1,18 2
h (yay)  (1  0,85)   0,15  , h (yay)  0,013 mSY
2g 19,62
p9 c2 p c2
z9   9  z10  10  10  h (yay)
ρg 2g ρg 2g
1,77 2 p 1,182 p10
0  9,924   0  10   0,013,  10,00 mSY
19,62 ρ  g 19,62 ρg

Ʒ = 1.83 + 0.08 = 1.91 m

H = Hg + Ʒ = 21 + 1.91 = 22.91 m
Suya aktarılan net güç:
PO = ρ.Q.gH =1000 x 0.03 x 9.81 x 22.91.10-3 = 6.74 kW
ƞ = PO / P = 6.74 / 9.70 = 0.695
8. TÜRBİNLER

Türbinler, akışkanın hidrolik enerjisini mekanik enerjiye çeviren makinelerdir. Basit olarak
bir mil ve mil üzerindeki kanatçıklardan oluşurlar. Kullanılan akışkana göre türbinin yapısı
değişmektedir. Genel olarak şu prensiple çalışırlar; Sistemdeki akışkan (su) türbinin
kanatçıklarına çarparak türbin miline hareket verir, hareket milin çıkışında mekanik işe
dönüşür ve mekanik işten jeneratörler vasıtasıyla elektrik üretilir.
Hidroelektrik güç tesislerinde kullanılan türbinlere hidrolik türbinler veya su türbinleri adı
verilir. Su türbinleri kullanım alanlarına, ürettikleri güce, güç üretme biçimlerine göre birçok
şekilde sınıflandırılabilirler.

1-) Türbinler akışkanlardaki mevcut enerjiyi kullanım şekline göre, akışkanın etki tarzına
göre;
 Reaksiyon türbinleri (tepki) : Francis, Kaplan, Uskur türbinleri
 Aksiyon türbinleri (etki) : Pelton
2-) Akışkan şekline göre;
 Radyal akışlı türbinler (Yüksek düşülü Francis Türbini)
 Eksenel akışlı türbinler (Kaplan Türbini)
 Yarı eksenel akışlı türbinler ( Orta ve alçak düşülü Francis Türbini )
 Teğetsel türbinler (Pelton Türbini)
3-) Düşüye Göre Sınıflandırma;
 Yüksek basınçlı su türbini
 Orta basınçlı su türbini,
 Düşük basınçlı su türbini.
4-)Türbin Çıkış Güçlerine Göre;
 Yüksek güçlü hidrolik türbinler (> 100 MW)
 Orta güçlü hidrolik türbinler (20 – 100 MW arası)
 Küçük güçlü hidrolik türbinler (1 – 20 MW arası)
 Mini Hidrolik türbinler (100 kW – 1 MW arası)
 Mikro hidrolik türbinler (5 kW – 100 kW arası)
 Piko hidrolik türbinler (< 5 kW)

Türbinler, akışkanın hidrolik enerjisini mekanik enerjiye çeviren makinalardır. Herhangi bir
yer için en uygun türbin tipinin seçimi, yerin karakteristik özelliklerine bağlıdır. Ayrıca, düşü
ve debi değerine bağlı olarak hesaplanan özgül hız değerlerine bakılarak da türbin tipi
belirlenir. Bir türbinin ns özgül hızı, o türbine benzer olan ve aynı cins akışkanla 1 m net
düşü altında çalışıp en iyi verimle milinden 1 BG güç veren türbinin dakikadaki devir sayısı
olarak tanımlanır. Tablo 8.1'de özgül hıza bağlı olarak türbin tipleri görülmektedir.
(Özgül hız bağıntısı şu şekilde verilmektedir ( =n / )
Tablo 8.1. Özgül hıza göre türbinlerin sınıflandırılması
Türbin Tipi Özgül Hız ( )
Pelton 12-30
Turgo 20-70
Cross-flow 20-80
Francis 80-400
Uskur ve Kapan 340-1000
8.1. Reaksiyon Tipi Türbinler
Reaksiyon türbinleri aynı düşü ve debi değerinde aksiyon türbinlerinden daha hızlı döner.
Burada kullanılan türbinler Francis, Uskur ya da Kaplan türbinleridir. Yapımları aksiyon
türbinlerine göre daha zordur, Bu nedenle mikro hidrolik sistemlerde daha az
kullanılmaktadır. Ayrıca bu türbinlerde kavitasyon tehlikesi de vardır. Değişken debilerde de
düşük verim verirler.

Net düşü ve özgül hız bakımından oldukça geniş kullanım alanı olan reaksiyon tipi su
türbinleri suyun hem kinetik hem de potansiyel enerjisinden yararlanırlar. Bu nedenle, çarka
girişteki basınç çıkıştaki basınçtan çok daha büyük olur. Bu yüzden, suyun kapalı kanallar
içinden akma zorunluluğu vardır.

8.2. Francis Türbini

Bu türbin tipini ilk kez 19. yüzyılda Amerikalı Howd ile Francis geliştirdiklerinden Francis
adı verilmiştir. Francis türbinine su, yöneltici çarktan dönel çarka dıştan girip, çark kanatları
boyunca aşağıya doğru giderek çarkı terk eder.

Francis tipi türbinleri 600 m düşüye kadar çalışırlar ve 500 MW’a kadar güç elde
edilebilmektedir. Bu türbin tipinin Pelton türbinine göre avantajı, daha küçük boyutlarda imal
edilerek, daha yüksek dönme sayılarında çalıştırmak mümkündür. Bu suretle imalattan dolayı
bir hayli ekonomi sağlanır. Ülkemizde Devlet Su İşlerinin denetiminde bulunan su türbini
tesislerinin büyük çoğunluğunda Francis tipi türbin kullanılmaktadır. Küçük güçlerde örnek
olarak 200 kW’a kadar olan güçlerde ve 5 m düşüden daha az yerlerde kamara tipi denilen ve
düşey eksenli Francis türbini kullanılır.

Şekil 8.1. Francis türbini

Bazen yatay eksenli olarak ta kullanılmaktadır. Bu türbin; ayarlanabilir yöneltici kanatlar,

dönel çark ve emme borusundan meydana gelir. Yapısı basit ve kullanışlıdır. Şekil 8.2’de ise
büyük güç eldesin de kullanılan yatay eksenli ve salyangozlu Francis tipi denilen türbin
kullanılmaktadır.
Şekil 8.2 Yatay Eksenli Salyangoz Tipi Francis Türbini
 Şekil 8.3 Francis Türbininde Yöneltici Çark ile Debi Ayarı

8.2.1 Francis Türbinleri Özellikleri:

 Salyangozlu ve açık su odalı olarak iki çeşittir.
 Bu türbinler reaksiyon türbinleridir yani suyun basınç enerjisini mekanik enerjiye
çevirirler.
 Suyun akış doğrultusu radyaldır.
 Değişken yüklerde iyi verim alınan türbinler değildirler.
 Bu türbinler özgül hızlarına göre alçak hızlı, orta hızlı ve yüksek hızlı olmak üzere
üç gruba ayrılırlar. Hız değerleri sırası ile (ns) 60-125 yavaş, 125-225 orta, 225-400
hızlıdır.
 Özgül hız değerinin 60’dan küçük olmamasının nedeni bu durumda çark kanalının çok
dar ve uzun olarak kayıpları arttırıp verimi düşürmesidir.
 Kavitasyon dağılımları diğer reaksiyon türbinlerine göre daha düşüktür.
 Bu türbinler n ve H gibi değerlerden başka yalnızca  parametresine bağlıdır yani ayar
olanağı tektir.
 Sabit yüklerde çok iyi verim alınabilir.
 Alçak hızlı tiplerinde ambalman hızında debi nominal değerin altındadır.
 Son yıllarda çark profili üzerinde yapılan geliştirmelerle ambalman hızları oldukça
küçülmüştür.
 Salyangozlu tiplerde zararlı titreşimleri önlemek için kanat sayısı ile çark kanat
sayısının aralarında ortak bölen olmaması istenir.

Tablo 8.2. Bazı büyük güçlü Francis türbinleri

SANTRAL YER GÜÇ(MW) DÜŞÜ DEVİR(dev/dak)
Stornorrfors İsveç 200000 75 125
 Grand Coulée USA 172000 106 400
Bersimls Kanada 180000 240 103,6
Chute des Passes Kanada 200000 170 200
Keban Türkiye 250000 145 166,7
Kara Kaya Türkiye 400000 100 -----
Krasnoyarsk Rusya 650000 110 -----
Churchill Falls Kanada 820000 336 -----
İtaipu Brezilya 950000 150 -----

8.3. Kaplan (Uskur Tipi) Türbini

1913 yılında Prof. Viktor Kaplan tarafından patenti alınan bu türbin tipi eksenel olarak
dönmekte etki türbinleri sınıfına girmektedir. Yani suyun girişi ile çıkışı arasında basınç farkı
vardır. Bu çarkların özgül hızları büyük olup, yüksek debilerde ve buna karşılık düşük
düşülerde çalışırlar. Bu tip türbinlerin verimli olabildiği ortalama düşü değerleri 80 m’nin
altındadır. Kaplan türbinleri ya salyangoz gövdeli veya boru tipi olarak imal edilirler. Bugüne
kadar imal edilen en büyük kaplan türbininde elde edilen güç 100 MW olup dönel çark çapı
10 metre’nin üstündedir. Kaplan tipi türbinler klasik nehir türbinleri olarak ta ifade edilirler.
Propeller(Uskur), Bulb, Tube(Boru), Straflo diye adlandırılan türbinlerde kaplan türbininin
varyasyonlarıdır.

Kaplan türbininin, gemi pervanesine benzeyen, ama onun tersi biçimde çalışan bir çarkı vardır
(Şekil 8.4). Bir motorun çevirdiği gemi pervanesi gemiyi ileriye doğru hareket ettirmek için
suyu geriye iter; Kaplan türbininin çarkı çevresinden geçen suyun etkisiyle döner. Tıpkı döner
bahçe sulayıcılarında, borudan yüksek basınçla gelen suyun, sulayıcının kavisli kollarına
düşük hızla girip, düşük atmosfer basıncıyla karşılaştığında ivmelenerek dışarı çıkması
sonucu oluşan tepki kuvvetinin sulayıcıyı döndürmesi gibi. Bu türbinlerde su giriş ve çıkışı
aynı eksendedir. Çevre boyunca yerleştirilmiş yönlendirici kanatlardan geçen su türbin
çarkına gönderilir (Şekil 8.5).

Şekil 8.5 Kaplan Türbini Şekil 8.4 Kaplan Türbin Çarkı

3 m ila 8 m dönel çark çapına kadar kanatlar ayarlanabilir olarak imal edilirler. Kanat sayıları
değişken olabilir. Buradaki ayar, hidrolik servomotorlarla sağlanır. Özel durumlarda
kanatların ayarlı olmasından vazgeçilebilir. Bu durumda türbinin adı Uskur tipi
olmaktadır(Şekil 8.6). Genelde kaplan türbinlerin bu tipleri kullanılmaktadır.

Şekil 8.6 Uskur Tipi Kaplan Türbin Çarkı

20 metre düşüye kadar beton salyangoz gövdeli imal edilirler. Daha büyük düşülerde ise
salyangoz gövde saçtan imal edilmelidir. Bunun en büyük sebebi oluşan basınca karşı
koyabilmesi içindir.

Kaplan türbinleri Francis türbinlerine nazaran daha hızlı dönerler. Bu büyük avantaj nedeniyle
Jeneratöre arada kayış kasnak veya dişli olmadan da direkt, bağlanabilir, Francis türbinleri
orta düşüler için Kaplan türbinleri ise alçak düşüler için daha ekonomiktir. Yapımları aksiyon
türbinlerine göre daha zordur, Bu nedenle mikro hidrolik sistemlerde daha az
kullanılmaktadır. Ayrıca bu türbinlerde kavitasyon tehlikesi de vardır. Değişken debilerde de
düşük verim verirler.

Düşen suyun miktarında veya düşüş yüksekliğinde veya yük talebinde kayda değer
değişiklikler yer aldığı takdirde, uskur geometrisine sahip türbinlerin verimi %75’in altına
düşüyor. Debi fazlalığına karşı önlem nispeten kolay ve genellikle, ya giriş vanalarının ‘yük
talebini izleyen otomatik kontrolüyle sağlanıyor, ya da fazla su, yakın konumda inşa edilmiş
olan baca şeklindeki bir depoya (‘penstok’) saptırılıyor. Gerektiğinde bu baca suyu, ‘yüksüz
başlatma’ için kullanılabiliyor. Düşüş yüksekliğindeki mevsimsel değişmelerin veya yük
talebindeki oynamaların yol açtığı verim düşüklüğü sorunlarını aşmak için ise, Kaplan
türbininde, rotor kanatlarının açıları ayarlanabilir kılınmış (Şekil 8.7). Bu, yağ basıncıyla
çalışan ve genellikle rotor gövdesi içine yerleştirilmiş bulunan bir servomotor aracılığıyla
başarılıyor. Yağ, türbin ve alternatör şaftı üzerindeki yarıklardan geçen borularla iletiliyor. O
anki su akışına göre en uygun kanat açısı ayarı, keza bir pilot servomotor tarafından yapılıyor.
Bu nitelikleriyle, suyun düşme yüksekliğindeki mevsimsel oynamalar sorun olmaktan çıkıyor.
 Şekil 8.7 Kaplan Türbininde Debi Ayarı ve Türbinin Genel Görüntüsü

Kaplan türbinleri genellikle salyangoz gövde biçiminde ve dikey olarak kullanılırlar. Yatay
olması gereken durumlarda ise farklı bir uygulaması olan boru tipi türbinler kullanılmaktadır.
Bu tip türbinler kaplan tipine nazaran daha düşük düşülerde tercih edilirler. Nehirlerde
uygulamaları oldukça fazladır.

1. Giriş Izgarası
2. Yöneltici Çark
3. Dönel Çark
4. Döner Çarkı Ayarlı Türbin Mili
5. Salmastralar
6. Konik Dişli Rediktör
7. Jeneratör
8. Kumanda Panosu
9. Kademesiz Ayarlanabilen Ayar Pompası
10. Emme Borsu
 Şekil 8.8 Boru Tipi Kaplan Türbin Tesis Örneği ve Ekipmanları

8.3.1 Kaplan Türbin Özellikleri:

 Yüksek özgül hızlarda kısmi yüklerdeki verimi düzeltebilmek ve türbine değişik yük
ve düşülerde çalışma kolaylığı sağlayabilmek için bu türbinler hareketli palalı
türbinlerdir.
 Alçak düşü ve yüksek debide çalışırlar.
 Düşünün alçak olmasının sebebi kavitasyon direncinin azlığıdır.
 Bu türbinler nehir üstü santraller için çok ideal bir türbin tipidir.
 Akış tam olarak ekseneldir.
 Özgül hızları 700d/d’den büyüktür.
 Özgül hızın bu kadar büyük olması türbin ve jeneratör boyutlarını küçülterek maliyeti
azaltır bu nedenle Francis’ten daha avantajlıdır.
 Ek olarak pala ayar mekanizmasını bünyesinde bulundurur.
 Özgül hız büyüdükçe sıvının kanatlara girebilmesi için pala sayısı azalır.
 Bu türbinlerde ayar yalnızca n, H ve α değerlerine bağlı değildir; bunların yanında β
kanat açısı değeri de söz konusudur.
 Bu şekilde bir türbin yalnızca (N;n) dağ eğrisi ile temsil edilebilir.
 Değişken düşüler de en uygun türbin tipidir.
 Salyangoz geometrileri Francis’teki gibi dairesel değil, hızlar daha düşük olduğu için
genelde yarım daire şeklindedir.

8.4. Pelton Türbini

Pelton türbini yüksek düşü koşullarında düşük akış (debi) kapasitesi basınçlarında
yöntemi ile yüksek verimde enerji üretimi için tercih edilen türbin türlerindendir. Elde
edilen enerjinin yönetimi kolaylığı açısından avantajlıdır. Pelton türbini, çarkının
kalitesiyle veriminden kazanç sağlanan bir türbindir. Çarkın, döküm halinden işlenip
mamul hale getirilmesindeki teknoloji ve emek çok önemlidir. Farklı uygulamalarda en iyi
verimin elde edilebilmesi için; Yatay akslı tasarımlarda 1 ila 3 püskürtücülü (nozzle)
dikey akslılarda 3 ila 6 püskürtücü uygulamaları olabilir. Her ebatta döküm veya kanyaklı
çark imalatı mümkündür.

Pelton türbini
• Yüksek düşü koşullarında yüksek verimlerde enerji üretimi sağlar.
• Elde edilen enerjinin yönetimini kolaylaştırır.
• Her ebatta üretilebilir ve 200 MWn’a kadar enerji üretimini mümkün kılar.
 Şekil 8.9. Pelton türbini örnekleri

8.4. Hidrolik Türbin Tasarımı (Hydrolic Turbine)

Barajlardan ve çaylardan elektrik üretmek için hidrolik (sıvı) türbinler kullanılır. Bunlar genel
olarak yukarıda bahsedildiği üzere üç tipte olurlar. Bir türbin tasarımı yapılırken, bu
türbininin rotoruna ne kadar moment gelir, hangi hızda döner, üretilen elektrik miktarı nedir,
türbin rotoru ve kanatları uygulanan kuvveti taşır mı, kanatlar ne kadar esner? sorularına
cevaplar aranmalıdır.
Yapılması gerekenler:

1. Önce elektrik hesabı için suyun içindeki enerji bulunur. Bu enerji özgül enerji terimi ile
ifade edilir yani bir kg suyun sahip olduğu J (Nm) cinsinden enerjidir. Buna göre suyun özgül
enerjisi üç şekilde hesaplanır.
i) Yüksekliği nedeniyle sahip olduğu enerji, buna potansiyel enerji denir. E= g.h (Özgül
Enerji= yerçekimi ivmesi * yüksekliktir)
ii) Basınç nedeniyle sahip olduğu enerji, buna basınç enerjisi denir. E=P/ρ (Özgül enerji=
Basınç / yoğunluk)
iii) Hızı nedeniyle sahip olduğu enerji, buna kinetik enerji denir. E=V2 /2 (Özgül enerji =Hız2
/2)

Bir barajın her noktasında suyun barındırdığı enerji sabittir. İster suyun en yukarısı olsun, ister
dibi olsun, isterse borunun çıkış ağzı olsun, suyu özgül enerjisi (bir kg içindeki enerji) hep
aynıdır. Su bir yerden başka bir yere akarken enerjinin şekli değişir ama miktarı sabittir.
Yukarıda iken potansiyel enerjisi vardır. Boru içinde hareket halinde iken bu kinetik enerjidir.
Yada suyun dibinde durgun halde iken bu enerji basınç enerjisidir. Ara geçişlerde ise bunlar
birbirine dönüşüm halindedir. Toplamı da şu formüle eşittir.
p c2
E  g.z  
ρ 2
2. Enerji üreteceğiniz yerde hangi tip türbin kullanacağınıza karar verirken aşağıdaki tabloyu
kullanabilirsiniz. Bunun için elinizdeki düşü ve su debisini dikkate almalısınız. Bu arada
imalat hususlarını da dikkate alarak kullanacağınız Türbine karar verebilirsiniz.
3. Kullanacağınız analiz yöntemine karar vermek: Fluent, Statik Structural yada Transient
Stractural analiz tiplerini kullanabilirsiniz. Fluent kullanırsanız akışkan olarak su kullanıp
giriş ve çıkış basınçlarını ve hızlarını vermeniz gerekecektir. Static ve Transient analizler
kullanırsanız, suyun kanata çarptığı yüzeye sadece basınç uygulayarak (P=ρ.g.h)çözüme
gidebilirsiniz. Bu yöntem daha basit olacaktır ama gerçek değerleri tam vermeyebilir.

Örnek 1. Bir barajın su seviyesi türbinden h= 50 m yüksektedir. Barajdan boşalan suyun

debisi ise 10 ton/s. Bu durumda üretilebilecek elektrik miktarı ne olur?
Suyun yüksekliği verildiğine göre Özgül enerji formülündeki P=0 (yüzeyde basınç sıfır),
V=0 (yüzeyde suyun hızı sıfır) dır. Sadece yükseklik vardır. Bu durumda özgül enerji E= g.Z
= 9.81 * 50 m = 490 J/kg olur.
Bu su 50 m aşağıda bir türbine bağlanırsa ve borudan akan debiyi de biliyorsak, Türbinden
elde edilecek güç

Güç = Özgül Enerji * Kütlesel Debi => Güç = 490 J/kg * 10000 kg/s =
4.900.000 W = 4.900 kW =4.9 MW olur.
Yani ortalama bir evdeki cihazlar 1000 W çekerse (bir lamba 20 W, ütü 1200 W gibi)
yaklaşık 5000 tane evin elektriğini karşılıyor. Buda 20000 bin nüfuslu bir ilçe büyüklüğü olur.
Kayıpları da hesaba katarsak bunun %60 ni alabiliriz.
Örnek 2. Bir dağdan boru ile aşağı indirilen su, bir pelton türbinine çarptırılıyor. Su 20 cm
çapında bir borudan 40 m/s hızla püskürmektedir. Pelton türbininden ne kadar güç elde edilir.

Önce debisini bulalım.

Hacimsel Debi = Boru kesit alanı * Hız = (π*0,22 /4) m2 * 40 m/s = 1,256 m3 /s olur. Buda
saniye 1256 kg olur. Yani Kütlesel debi = yoğunluk * Hacimsel debi = 1000 kg/m3 * 1,256
m3 /s = 1256 kg/s olur.
Suyun özgül enerjisi sadece hız ile bulunur. Boru çıkışında basınç sıfırdır. Yükseklik sıfırdır.
Dolayısı ile özgül enerji formülünde sadece hız kalır. E= V2 /2 = 402 /2 = 800 J/kg olur.
Dikkat ederseniz bu örnekte, bir kg suyun içinde önceki örnektekinden daha fazla enerji var.
Fakat burada debi düşük.
Suyun yada Türbinin gücünü bulalım. Güç = Özgül Enerji * Kütlesel Debi = 800 J/kg * 1256
kg/s = 1004800 Watt = 1004,8 kW = 1 MW olur. Verimi de hesaba katarsak %60 alabiliriz.

8.5. Genel Türbin Güç Formülü

En basit haliyle türbinden elektrik eldesini hesaplamak için aşağıdaki formül kullanılabilir.
Yani türbinden elde edilen güç basitçe şu formülle bulunabilir.

P=. g. Q. H. η
P= Türbininin gücü
ρ= Suyun yoğunluğu (kg/m3)
g = Yerçekimi ivmesi (9.81 m/s2)
H = Net düşü (su yüzeyi ile türbin arasındaki yükseklik)
Q = Suyun hacimsel debisi (m3/s)
η = Genel verim.
Tüm verim yada kayıplar aşağıdaki resimden yaklaşık olarak anlaşılabilir. Verimi hesaplarken
her aşamanın verimi birbiriyle çarpılarak bulunur. Üst üste toplanarak bulunmaz. Çünkü bir
aşamadan çıkan enerji diğer aşamaya girmektedir. Her aşamada kayba uğramaktadır. Genel
verim o zaman şu şekilde bulunabilir.
ηtürbin = ηkanal ηcebri boru ηtürbin ηjeneratör
Buna göre resimden sadece türbin çıkışına kadar olan verim 0,95* 0,90 * 0,80* 0,85 = 0,58
olur. Yani elimizde enerjinin % 58 kalmış olur. Türbin verimi buradan % 58 alınabilir.
Türbinden sonra evlere gelene kadar bu enerji daha da azalıp elimizde % 35-40 kalmaktadır.
 Şekil 8.10 Bir hidroelektrik santralde toplam güç çıkışı ve kayıplar

8.6. NET DÜŞÜ :

Baraj gölünden basınçlı boru (cebi boru) ile alınan su türbinden geçtikten sonra E kesitinden
dışarıya, boşalma kanalına atılmakta, buradan da akarsu yatağına gitmektedir. Emme borusu
türbinin bir parçası olduğundan E kesiti olarak emme borusunun çıkış kesiti alınmıştır.
Türbinlerde akış yönünün pompalardakinin tersi olduğu göz önünde tutularak net düşüyü
bulmak için Bernoulli denklemi (1) ile B ve E ile (2) noktaları arasında uygulanırsa;
p1 c2 p c2
z1   1  z B  B  B   B ,1 (P1 =0, c1 ≈ 0 )
ρ.g 2.g ρ.g 2.g
p c2 p E c 2E p2 c 22
z B  B  2 B  z 1   B ,1 zE    z2   
ρ.g c2.g ρ.g 2.g (P 2 =0,2.g
ρ.g c2 ≈ 0 E), 2
 E ,2  E
2.g
p E c 2E c2
zE    z2  E
ρ.g 2.g 2.g
Sonuçlar (4) eşitliğine götürülürse;
Net düşü : c2 c 2E
H  z1  z 2   B  E H  Hg  B 
2.g 2.g
 veya (9) elde edilir.
c 2E
Y  g .H g  Z B 
2
Su, türbini CE hızıyla terk ettiği için CE2 / 2.g kinetik enerjisi türbin içinde kullanılmadan
dışarı atılmaktadır. Gölden çıkıp basınçlı borudan ve türbinden geçerek boşalma kanalına
gelen suyun birim ağırlığı Hg enerji kaybetmektedir. Bu enerjinin ƷB kadarı basınçlı boruda
kaybolmakta, H kadarı türbin içinde bırakılmakta CE2/2.g kadarı dışarı atılmaktadır.
Uygulamada bazen CE2 / 2.g hesaba katılmayarak, net düşü için

H = HB - ƷB (10) eşitliği kullanılmaktadır.

Türbinde P = ƞ.g.ρ.Q.H ;
ƞ = P / g.ρ.Q.H olduğundan (9) eşitliği kullanılarak hesaplanan verim (10) eşitliği
kullanılarak hesaplanandan daha büyük çıkar. Dolayısıyla yapımcı firma net düşüyü (9)
eşitliğinden hesaplayarak verimi yüksek gösterme eğiliminde olabilir. Oysa yapımcının her
türlü çareye başvurarak CE hızını mümkün olduğu kadar küçük tutması ve dışarıya atılan
enerjiyi makul düzeyde tutması gerekir. Özellikle net düşüsü küçük olan türbinlerde çıkış
enerjisinin hesaba katılıp katılmaması önem kazanmaktadır.

Örnek 7 : Bir hidroelektrik tesisin geometrik düşüsü 70 m , debisi 130 m3/s’ dir. İki ünitenin
kullandığı santrale su 7 boru ile getirilmektedir. (L = 150 m, D = 2100 mm , λ = 0.020, Σk
=0.8 ) Bir türbinin mil gücü 38100 kW, türbin çıkışındaki ortalama su hızı 2.86 m/s olduğuna
göre çıkış enerjisini hesaba katarak ve katmayarak net düşüyü ve verimi bulunuz.
Basınçlı borudaki yük kaybı :
8.Q 2  LB  8.(130 / 7) 2  150 
 B  2 4   B .( )   KB   B  2 4 
0,020.( )  0.8   3.26 m
 D B .g  DB   .9,81.2,1  2.1 
Çıkış kaybı = (cE2 / (2.g)) = (2,862 / (2 . 9,81)) = 0,417 m

Çıkış kaybı hesaba katılarak net düşü ve verim :

c2
H  H g   B  E  70  3.26  0.417  66.32 m
2.g
P 38100.2.1000
   0.901
 .Q.g.H 1000.130.9,81.66,32
Çıkış kaybı hesaba katılmayarak net düşü ve verim:

H = Hg - ƷB = 70 – 3,26 = 66,74 m
P 38100.2.1000
   0.895
 .Q.g.H 1000.130.9,81.66,74

9. BOYUTSUZ SAYILAR :
Her akım makinasını tanımlayan, belirleyen beş büyüklük vardır. TANIM BÜYÜKLÜKLERİ
adını alan bu büyüklükler dönme sayısı(n), debi(Q), özgül enerji(gH), verim(ƞ) ve güçtür(P).
Ancak bunlardan sadece ikisi bağımsız olup diğerleri bu ikisi cinsinden ifade edilebilir. Tanım
büyüklükleri arasında üç bağıntı olduğundan bağımsız büyüklük sayısı ikiye düşmektedir. (Bu
bağıntılardan birisi, pompa halinde P = ρ.Q.gH / ƞ ) güç eşitliğidir.) Uygulamada bağımsız
büyüklük olarak n ve Q seçilir. Geriye kalan gH, ƞ ve P büyüklükleri n ve Q cinsinden ifade
edilir.
Her akım makinesinin sonsuz sayıda çalışma noktası vardır. Bu noktalar keyfi olmayıp
makinenin biçimine, büyüklüğüne ve akışkan cinsine bağlı olarak gH, n, Q - ƞ, n, Q - P, n, Q
eksen takımlarında bir yüzey oluştururlar. Bunlar makinenin çalışma yüzeyleridir.
Uygulamada n = sabit tutularak (n parametre alınarak) gH, Q - ƞ, Q - P, Q düzlemlerinde eğri
aileleri elde edilir. Her eğri belirli bir dönme sayısı için geçerlidir. Bu eğrilere TANIM
EĞRİLERİ ( ÇALIŞMA EĞRİLERİ, KARAKTERİSTİKLER ) adı verilir. Akım makinesi bu
eğriler üzerindeki bir noktada çalışır. Çıkıştaki vana açılıp kapatılarak, dönme sayısı
değiştirilerek eğriler üzerinde istenilen nokta elde edilebilir.

Makinenin tanım büyüklükleri : n, Q, gH, ƞ, P

Bağımsız büyüklükler : n, Q
Akışkan cinsini belirleyen büyüklük : ρ, μ
Makinenin büyüklüğünü belirleyen büyüklük : D
Makinenin biçimini belirleyen sayılar : L1 / D , L2 / D , L3 / D …
Bağımlı büyüklükler : gH, ƞ, P
(Akışkan enerji alışverişinde bulunduğu parça çarktır. Çarkın dış çapı D makinenin
büyüklüğünü temsil eder. )

Biçim sayıları aynı olan makineler birbirine geometrik olarak benzer olan makinelerdir.
Makinenin biçimi aynı kalarak büyütülmesi veya küçültülmesi halinde tüm lineer boyutlarının
aynı oranda büyütülmesi veya küçültülmesi gerekir.

"Tasarım noktasında kayıpların en az verimin en yüksek olmasına çalışılır."

9.1. Boyutsuz Sayıların Anlamları:

9.1.1. Basınç Sayısı (ψ = gH / n2.D2):
Bir makinenin özgül enerji dönüşüm yeteneğinin bir ölçüsüdür. Örneğin Pelton türbinleri
yüksek düşü (yüksek özgül enerji) Kaplan türbinleri ise alçak düşü (küçük özgül enerji)
türbinleridir. Bu halde Pelton türbinlerinin basınç sayısı Kaplan türbinlerininkinden daha
büyüktür Çark çevresinde çevresel hız u= π.D. n olduğundan uygulamada basınç sayısı,
= gH / (u2 / 2) = 2gH / u2 = 2gH / (2 D2 n)
şeklinde tanımlanır.
Aynı tipteki makinenin basınç sayıları yaklaşık olarak aynıdır veya küçük bir aralık içinde
değişir.

9.1.2. Debi Sayısı (Ø = Q/n.D3):

Dönme sayıları ve çark çapları aynı olan değişik tiplerdeki makinelerden debi sayısı büyük
olanların debileri daha büyüktür. Bir makinenin fazla debi geçirebilme özelliğine yutma
yeteneği denir. DEBİ SAYISI MAKİNANIN YUTMA YETENEĞİNİN ÖLÇÜSÜDÜR. Tipi
belirli olan bir makinenin debi sayısı yaklaşık olarak belirlidir. Böylece belirli bir dönme
sayısında belirli bir debiyi geçirmek için gerekli makine büyüklüğü debi sayısından derhal
tahmin edilebilir.
Bir hidrolik makinenin debisi dönme sayısı ile doğru orantılıdır. Debi sayısı iki katına
çıkartılırsa debide iki katına çıkar.
n’ = 2.n → Q’ = 2.Q
Makinenin debisi akışkan cinsinden bağımsızdır.
9.1.3. Verim:
Pompalarda mil gücünün yüzde kaçının akışkana aktarıldığını, türbinlerde ise akışkanın
makinede bıraktığı gücün ne kadarının mile geçtiğini belirleyen sayıdır. Reynolds sayısının
etkisi ihmal edildiğinde verim dönme sayısından ve makinenin büyüklüğünden bağımsızdır.
Benzer makinelerin aynı çalışma noktasındaki verimleri aynıdır.

9.1.4. Güç Sayısı (ν = P / ρ.n3.D5):

Diğer tanım büyüklüklerinden farklı olarak makinenin mil gücü akışkan cinsine bağlıdır. Aynı
bir pompa daha hafif bir akışkan bastığında gücü aynı oranda daha küçük bir motorla
çalıştırılabilir. Aynı bir makinenin gücü dönme sayısının küpü ile değişir.

Örnek 8: Tasarım noktasındaki değerleri n =1450 d/d, Q = 60 lt/s, H=70 m olan bir tam
merkezkaç pompa verimin en yüksek olduğu noktada çalışmaktadır.
a-Pompanın su veya bağıl yoğunluğu 0.756 olan benzin basması hallerinde pompa çıkışındaki
basıncı tahmin ediniz.
Cevap : Basma yüksekliği akışkan cinsinden bağımsız olup benzin ve su için H= 70 m’dir.

 p c2   p c2 
H   z B  B  B   z E  E  E 
 ρ.g 2.g   ρ.g 2.g 

(1)ve (E) noktaları arasında Bernoulli denklemi yazılır ve buradan elde edilen Pe / (ρ.g)
yukarıda yerine konursa,
p1 c2 p c2
z1   1  zE  E  E   E
ρ.g 2.g ρ.g 2.g
P1=0 , c1=0 pE c2
  hE  E   E
ρ.g 2.g
pB c2
H  e  hE  B   E pB c 2B
ρ.g 2.g  H  (e  h E  E)
ρ.g 2.g

Bulunur.
Özellikle emme yüksekliğinin küçük, emme borusunun kısa olduğu hallerde e + hE + ƷE
toplamı H’ ya göre çok küçüktür. Ayrıca uygulamada genel olarak kinetik enerji basınca
oranla ihmal edilebilecek küçüklüktedir. (2.80 m/s lik bir hızın karşılığı olan kinetik enerjinin
akışkan yüksekliği değeri 2.802 /19.62 = 0.40 m’dir).
(a) eşitliğinin sağındaki parantez içindeki toplam H yanında ihmal edilerek PB basıncı tahmin
edilebilir.
Su için : ( PB / (ρsu.g) ) ≈ H PB = ρsu . g . H = 1000 . 9,81 . 70.10-5 = 6,87 bar
Benzin için : ( PB / (ρbenzin.g) ) ≈ H PB = ρb . g . H = 736 . 9,81 . 70.10-5 = 5,19 bar
10. Benzeşim:
Akışkan cinsi (ρ, μ) ve makine büyüklüğü (D) ne olursa olsun Re sayısının etkisi ihmal
edilirse benzer makinelerin sadece bir bağımsız tanım büyüklüğü vardır. Bu tanım büyüklüğü
debi sayısıdır (Ø). Diğer tanım büyüklükleri (ψ, ƞ, ν) Ø’ ye bağlı olarak ifade edilir veya
deneysel yoldan bu ifadelerin ( ψ = f(Ø) , ƞ = f(Ø), ν = f(Ø) ) eğrileri çizilir. Makine bu eğriler
üzerinde belirli bir noktada çalışır. Bu noktanın saptanması için Ø’ nin bilinmesi yeterlidir.
Aynı noktada çalışan benzer makinelerin bu noktadaki Ø, ψ, ƞ ve ν sayıları aynıdır. Başka bir
çalışma noktasına geçildiğinde bu sayılar değişir. Aynı çalışma noktasında boyutsuz sayıların
aynı olduğu yazılırsa benzer makineler için benzerlik kuralları elde edilir. Benzer
makinelerden birinin değerleri H, Q, n, ƞ, P, ρ diğerininki Hı, Qı, nı, ƞı, Pı, ρı ise:

Debi sayısı formülü : (Qı / (nı . (Dı)3) =(Q / (n.D3) → (Qı / Q) = (nı / n) . (Dı / D)3
ƞı = ƞ (P ı / (ρ ı . (nı)3. (Dı)5)) = (P / (ρ . n3. D5)) ( Güç sayısı formülü)
P / P = (ρ ı / ρ) . (nı / n)3 . (Dı / D)5
ı

Veya aynı makine değişik akışkanlarla değişik dönme sayılarında çalışıyorsa D1 = D

konularak
(Hı / H) = (nı / n)2 , (Qı / Q) = (nı / n) , P ı / P = (ρ ı / ρ) . (nı / n)3 bulunur.

10.1. Tanım Sayısı (Özgül Hız) :

Bir akım makinesinin tanım büyüklükleri Ø, ψ, ƞ ve ν’ dir. Bunlardan sadece Ø bağımsız
değişkendir. Diğerleri Ø’ ye bağlı olarak değişirler. Bir makinenin tipini saptamak için
tasarım noktasındaki ψ ve Ø değerlerine bakmak gerekir.

Ψ = (gH) / (n2.D2) (I)

Ø = (Q / (n.D3)) (II)

(I) denkleminden “D” çekilip (II) denkleminde yazılırsa;

(Ø1/2 / Ψ3/4) = (n.√Q) / (gH)3/4 eşitliği elde edilir.

Fakat ψ ve Ø’ nin bulunması için D’ nin (makine büyüklüğü ) bilinmesi zorunludur.

(n.√Q) / (gH)3/4 boyutsuz bir sayı olup benzer makinelerin tümünde aynıdır. Bu sayı “ nqı “
tanım sayısı veya özgül hız olarak ifade edilir.

nqı = n. [√Q / (gH)3/4]

n : d/s, Q : m3 /s, gH : m2 /s2

nqı , nq arasındaki bağıntı;

nq = 333. nqı
nq = 333. n. [√Q / (gH)3/4]
n : d/s, Q : m3 /s, gH : m2 /s2

nq = n. [√Q / H3/4]
n : d/d, Q : m3 /s, H:m

Çarkın tanım sayısı için kabul edilebilir en düşük değer nq =10’ dur. Özgül hızın daha düşük
olduğu hallerde pompa kademeli yapılır.
Her çarkta g.ΔH kadar özgül enerji kazanan akışkan i kademeli bir pompada gH = i.g.ΔH
kadar bir özgül enerji kazanır. Bir çarkın özgül hızı (nq)Ç = [ (n.√Q ) / H3/4] . i3/4 olur.

(nq)Ç = (nq)P . i3/4

i = [(nq)Ç / (nq)P] 4/3 (Kademe sayısı)

Sıkıştırılamaz akışkanla çalışan dönel pompaların ve su türbinlerinin özgül hıza göre

sınıflandırılması: Hidrolik makinelerin sınıflandırılması ve tiplerin belirlenmesinde esas olan
özgül hız değeri sadece bir çark için geçerlidir. Bu sayılar çarkın biçimini belirlerler.

-Pompalar (nq) - Su Türbinleri (nq)

10 - 30 : Tam Merkezkaç 2 - 25 : Pelton (Kısmi girişli çark)
30 - 60 : Merkezkaç 20 – 120 : Francis (Merkezkaç ve yarı eksenel çark)
50 – 150 : Yarı Eksenel ≥ 110 : Kaplan (Eksenel çark)
≥ 110 : Eksenel

Örnek 9: Pompa yapımcısı bir firmada verimi yüksek tutmak amacıyla nq > 12 olması
öngörülmüştür. Bu firmanın yapmayı tasarladığı H=30 m, Q = 2 lt/s , n = 1450 d/d tanım
değerleri olan bir pompanın tipini saptayınız.

(nq)p = n. [√Q / H3/4] = 1450 . [√0,002 / 303/4]

(nq)p =5,06 < 12 kademeli pompa

Kademe sayısı i = [(nq)Ç / (nq)P] 4/3 = [(12) / (5,06)] 4/3 = 3,16 → i = 4

Bir çarkın basma yüksekliği ΔH = 30 / 4 = 7,5 m

Bir çarkın özgül hızı → nq = n . [√Q / (ΔH)3/4] = 1450 . [√0,002 / (7,5)3/4] = 14,31

Pompa 4 kademelidir. Her kademedeki çark özgül hızı 14,31 olan tam merkezkaç çarktır.

Not: Çark tanım sayısı için kabul edilebilir en düşük değer nq = 10’ dur. Özgül hızın daha
düşük olduğu hallerde pompa kademeli yapılır. Hidrolik makinelerin sınıflandırılması ve
tiplerin belirlenmesinde esas olan özgül hız değerleri sadece bir çark için geçerlidir. Bu
sayılar çarkın biçimini belirler.

Bir kademeli pompanın özgül hızı (nq)p = n. [√Q / H3/4] olacaktır. Bu değerin 10 ‘dan küçük
çıkması halinde birden fazla çark kullanılarak kademeli pompa yapılacaktır.

Debi ve özgül enerji değerlerine bakılarak bir çarkın tipi saptanamaz. Bu hususta dönme
sayısı önemli rol oynar. Çark tipinin belirlenmesinde n, gH, Q beraberce ele alınıp nq
hesaplanmalıdır. Özgül enerjileri, debileri ve dolayısıyla güçleri aynı olan değişik dönme
sayılı makinelerden değişik dönme sayısı yüksek olan eksenel, düşük olan merkezkaç çarka
sahip olabilir.
Gazların sıvıya göre çok hafif olmaları nedeniyle özgül enerji bakımından su ve gaz ile
çalışan makineler büyük farklılık gösterirler.
Örnek 10: Özgül enerjisi Y = 1500 m2/s2 , debisi Q = 80 lt/s olan bir pompanın su ve hava
basması hallerinde PB – PE basınç farklarını hesaplayalım.

Emme ve basma flanşlarının çaplarının aynı olduğu ve iki flanşın aynı yükseklikte bulunduğu
kabul edilirse (cE = cB , ZE = ZB)

ρsu = 1000 kg /m3 , ρh = 1,24 kg /m3

Y = ( g. ZB + (PB /ρ) + (cB2 / 2)) - ( g. ZE + (PE /ρ) + (cE2 / 2))

Y = (PB – PE) / ρ

(PB – PE)SU = 1000 . 1500. 10-5 = 15 bar

(PB – PE)HAVA = 1,24 . 1500 . 10-5 = 0,018 bar

Pompanın su ve havaya aktardığı net güçler hesaplanırsa ;

(P0)SU = ρsu . Q . Y = 1000 . 80.10-3. 1500 = 120000 = 120 kW

(P0)HAVA = ρh . Q . Y = 1,24 . 80.10-3. 1500 = 148,8 = 0,148 kW

Sayısal sonuçlar aynı makinenin gaz basıncını ne kadar az yükseltebileceğini ve havaya suya
oranla ne kadar küçük bir güç iletebileceğini göstermektedir. Kayda değer bir basınç farkı
(Örneğin 5 bar gibi) elde edebilmek için gazla çalışan makinelerde çok büyük özgül enerjiye
gerek vardır. Bu basınç farkını oluşturabilecek gücün aktarılabilmesi için dönme sayısı
mümkün olduğu kadar yüksek tutulur.

Örnek 11: Bir su pompasının deneyi yapılarak aşağıdaki çizelge elde edilmiştir.
a-) Ψ = f(Ø) , ƞ = f(Ø) eğrilerini çiziniz.
b-) Pompanın tipini belirleyiniz.
c-) Bu pompaya benzer ve çark çapı 180 mm olan bir benzin (ρb = 0,75) pompası n=1500 d/d
dönme sayısında çalıştığı zaman H = f(Ø) , ƞ = f(Ø) eğrilerini çiziniz. Bu pompanın tipini
belirtiniz.
d-) Benzin pompası Q = 7 lt/s olan noktada çalıştığı zaman basma yüksekliğini ve mil gücünü
bulunuz.
e-) Benzin pompası n = 1750 d/d’da çalıştığı zaman H = f(Ø) , ƞ = f(Ø) eğrilerini n= 1500
d/d için çizilen eğrilerle aynı eksen takımında çiziniz. n= 1750 d/d için Q= 7 lt/s noktasındaki
H ve P değerlerini bulunuz.

Ø 0,01 0,025 0,04 0,055

Ψ 1,11 1,05 0,91 0,73
ƞ 0,26 0,52 0,6 0,42

a-) Ψ ve Ø eksenlerinde uygun ölçekler seçmeye dikkat ederek Ψ =f (Ø) ve ƞ =f (Ø) eğrileri
çizilir.
b-) Özgül hız eşitliğinden tasarım noktasındaki değerler konularak özgül hız hesaplanır ve
çark tipi belirlenir. Ancak çizelgeye bakılarak verimin en yüksek olduğu noktanın ƞ = 0,60
noktası olduğu yanılgısına düşülmemelidir. Verilen 4 noktadan uygun eğri geçirilerek verimin
en yüksek bu eğriden elde edilir. Esasen daha sağlıklı bir eğri elde edilebilmesi için deneyde
daha fazla nokta alınır. Yapılan çizimde verimin en yüksek olduğu noktada Ø1= 0,0365 ,
Ψ1 = 0,96 değeri okunmaktadır. Bu değerler tasarım değeri kabul edilerek ;

D = (gH)1/2 / (n .Ψ1/2) ; Ø = n2 . (Q / (gH)3/2) .Ψ3/2 , (Ø1/2 / Ψ3/4) = ((n.√Q) . (gH)3/4)

eşitliğinden nqı hesaplanabilir. Yalnız burada Ψ = (gH) / (n2.D2) olduğuna dikkat edilmelidir.

nqı = ((n.√Q) . (gH)3/4) = (Ø1/2 / Ψ3/4)

Ψı = (gH) / (n2.D2) , Ψ = (2.gH) / u2 = (2.gH) / (π2. n2.D2) tanımları yapılırsa;

Ψı = (π2 / 2) . Ψ bulunur.

nqı = (Ø11/2 / Ψ’13/4)

nq = 333 . (Ø11/2 / Ψ’13/4) → nq = 333 . (0,03651/2 / ((π2/2) . 0,96)3/4)

nq ≈ 19,81 → Tam merkezkaç pompa

c-) Benzer pompa hangi akışkanla çalışırsa çalışsın Ψ = f(Ø) , ƞ = f(Ø) eğrileri aynı olacaktır.
Ψ = f(Ø) eğrisinin belirli bir noktasının H = f(Ø) eğrisinde karşılığı olan noktaya geçmek için,

Ψ = (2.gH) / (π2.n2.D2) → H = (π2.n2.D2.Ψ) / (2.g) = 10,186 . Ψ

Ø = Q / (n.D3) → Q = n.D3.Ø = 25 . 0,183. Ø = 145,80. Ø (lt/s)

Yukarıdaki formüllerde Ψ ve Ø yerlerine konularak yeni çizelge elde edilir. Verim
değişmeyeceğinden çizelgede aynı değerler tekrar yazılmıştır.
Q(l/s) 1,46 3,65 5,83 8,02
H(m) 11,31 0,7 9,27 7,44
ƞ 0,26 0,52 0,6 0,42

Bu veriler yukarıdaki grafikte yerlerine konularak H = f(Q) ve ƞ = f(Q) eğrileri elde edilir.
Bu benzin pompası yukarıda özgül hızı belirleyen su pompasına benzer olduğundan özgül hızı
aynıdır ve tam merkezkaç pompadır ( Eğriden H1 =9.78 m Q1 = 5.32 l/s okunarak
nq = 1500. (√0,00532/ 9,780,75) = 19,78 bulunur. Aradaki küçük fark okuma hatalarından ve
çizimden ileri gelmektedir).

d-) Pompanın saniyede 7 L benzin basması için şekildeki A noktasında çalışması gerekir.

H = f(Q) ve ƞ = f(Q) eğrilerinden HA = 8,2 m , ƞ = 0,50 okunarak

PA = (1 / ƞA) . ρ . QA . g .HA = (1 / 0,50) . 750 . 7.10-3. 9,81 .8,2 → PA = 845 W bulunur.

e-) Aynı pompa n = 1500 d/d yerine nı = 1750 d/d dönme sayısında çalıştırıldığında n = 1500
d/d için çizilen eğrinin herhangi bir H-Q noktası Hı = (nı/n)2.H , Qı = (nı/n).Q olmak üzere
Hı-Qı noktasına ötelenecektir.
Hı = (1750/1500)2 . H
Qı = (1750/1500) . Q
Qı(l/s) 1,7 4,26 680 9,36
Hı(m) 15,39 14,56 12,62 10,13
ı
Ƞ 0,26 0,52 0,6 0,42
yeni değerler elde edilir.

Yeni eğrilerde Qı = 7 lt/s debi sağlayan B noktası için HıB= 12,60 m , ƞB = 0,585 okunarak,

PBı = (1 / ƞB) . ρ . QıB . g .HıB = (1 / 0,583). 750 . .10-3. 9,81. 12,60 → PA = 1109 w bulunur.

11. KAYIPLAR :
Kanat Özgül Enerjisi (Yk): Pompalarda çark kanatlarından akışkanın birim kütlesine
aktarılan, türbinlerde ise akışkanın birim kütlesinin çarka aktardığı enerjiye KANAT ÖZGÜL
ENERJİSİ denir (Yk).

11.1. Hidrolik Kayıplar (Zh):

Akışkan makinenin içinden geçerken sürtünme kayıplarına uğrar. Akışkanın katı çeperlere
sürtünmesinden ve iç sürtünmelerden açığa çıkan ısı bir daha geri alınmamak üzere ortama
geçer ve kaybolur. Akışkan sürtünmelerinin oluşturduğu bu kayıplara HİDROLİK
KAYIPLAR adı verilir. Birim kütleye düşen hidrolik kayıplar Zh ile gösterilir. Pompalarda
kanattan akışkana aktarılan enerjinin Zh kadarı (her birim kütle için) hidrolik kayıplara
harcanır geri kalan Yk - Zh ise pompadan geçen birim kütledeki akışkan tarafından kazanılır.
Dolayısıyla pompalarda;

Y = Yk - Zh (Yk = Y + Zh ) (pompa)

Türbinlerde akışkanın birim kütlesinin türbinden geçerken bıraktığı net enerjisinin (Y) bir
kısmı türbin içindeki hidrolik kayıplara harcanır ancak geri kalan Y- Zh miktarı çark
kanatlarına aktarılır.

Yk = Y - Zh (Y = Yk + Zh ) Türbinlerde eşitliği geçerli olur.

11.2. Kaçak Kayıpları (Aralık Kayıpları):

Dönen parçalar ile sabit parçalar arasında metal sürtünmesini önlemek için daima belirli bir
açıklık bırakılır. Pompa çarkının gövde içinde serbestçe dönmesini sağlamıştır. Pompa
çarkının emme tarafında basınç düşük basma tarafında yüksektir. Bu nedenle çarktan çıkan
akışkanın hepsi basma borusuna gitmez. Qk kadar bir debi aralıktan geçerek A odasına girer
ve A odasını terk edip emme kısmına geçer. Burada emme borusundaki akışa ters yönde
ilerleyeceği için bu akışa katılarak tekrar çarka girer. Böylece çark devamlı olarak bu kaçak
debiye ρ.Qk.Yk kadar güç yükler. ρ.Qk kütle debisi aralıklardan geçip tekrar emme tarafına
ulaşırken bu gücünü yitirir. Qk ‘ ya kaçak debi veya aralık debisi denir. Çarktan geçen debi Q
+ Qk olduğu halde pompanın bastığı debi Q olur. Aralık debisi nedeniyle kaybolan güç
ρ.Qk.Yk ‘dır. Çark ile gövde arasında kalan D odacığında akış yoktur. D odacığı A gibi emme
borusuna açılmamaktadır. Mille gövde arasına F sızdırmazlık düzeni konularak buradaki
kaçaklar önlenir veya ihmal edilebilecek bir değere indirilir. D odası pompanın bastığı
akışkanla doludur.
Türbin halinde II akış yönü terstir. Çarka yönetilen Q debisinin hepsi çarka gitmez. Qk kadar
bir kaçak debi aralıktan geçerek A odacığına, çarkın emme tarafına ve buradaki akışla beraber
emme borusuna ve oradan boşalma kanalına gider. Türbinin debisi Q olduğu halde çarkın
içinden geçen debi Q – Qk ‘dır. Qk debisi enerjisini çarka bırakacak yerde aralıklardan
geçerken yitirir. Kaçak debisinin neden olduğu güç kaybı ρ.Qk.Yk ‘dır.

11.3. ÇARK SÜRTÜNME KAYBI (ZÇ) :

Yukarıdaki şekillerde görüldüğü gibi çarkın her iki tarafındaki odacıklar akışkan ile doludur.
Dolayısıyla çark akışkan içerisinde döner. Bu durumda örneğin çarkın G arka dış yüzüne
bitişik akışkan parçacıkları sürtünme nedeniyle çarkla beraber aynı açısal hızla döndüğü halde
Gı gövde iç yüzeyine bitişik akışkan parçacıkları sabit kalır. Böylece D odacığını dolduran
akışkan kütlesi bu sınır koşullarını sağlayan hareket yapar ve G yüzeyinde buradaki hız
gradyenine bağlı olarak kayma gerilmeleri oluşur. Kayma gerilmeleri dağılımı dönme
ekseninde dönme yönünün tersi yönde bir sürtünme momenti uygular (MS). Bu momentin
yenilmesi için gerekli PÇ = w.MS gücü çark sürtünme gücü adını alır. Bu güç pompalarda
akışkana aktarılmakta çark akışkan içinde döndüğü için çark dış yüzeylerindeki sürtünmelerin
oluşturduğu momenti karşılamaktadır. Türbinlerde ise akışkanın türbin içinde bıraktığı gücün
PÇ = w.MS kadarı mile aktarılmayıp çark sürtünmelerine sarf olmaktadır. Yani çark sürtünme
kaybı ZÇ = PÇ / ρ.Q olur.

11.4. İç Güç (Pi) X İÇ ÖZGÜL ENERJİ (Yi) :

Buraya kadar ele alınan kayıplar iç kayıplar adını alır. Bu kayıpların hepsi ısıya dönüşerek
akışkana geçmektedir. Pompalarda milden pompa içine aktarılan güce, türbinlerde ise makina
içinden mile aktarılan güce iç güç denir. Bu güç;

Pompa; Pi= ρ.(Q+Qk) Yk + Pç

Türbin; Pi= ρ.(Q-Qk) Yk - Pç ile belirlidir.

Yi= Pi / ρ.Q olarak tanımlanan iç özgül enerji için

Pompalarda; Yi = (1+ Qk / Q). Yk + Zç

Türbinlerde ; Yi = (1- Qk / Q). Yk – Zç ( Zç = Pç / ρ.Q )

11.5. Mekanik Kayıplar X Mil Gücü:

Yatak ve Salmastra sürtünmeleri ile kavramadaki hava sürtünmelerinin sebep olduğu
kayıplara mekanik kayıplar (dış kayıplar) adı verilir. Yağ pompası, hız düzengeci gibi
yardımcı elemanların hareketlerini makina milinden almaları halinde bu makinaların sarf
ettikleri güç mekanik kayıplara dahil olur. Mekanik kayıpların neden olduğu güç kaybı Pm ile
gösterilirse, mil gücü ;
Pompalarda : P = Pi + Pm = ρ.(Q + Qk).Yk + Pç + Pm
Türbinlerde : P = Pi - Pm = ρ.(Q - Qk).Yk – Pç - Pm olarak ifade edilir.

12. Verimler :
12.1. Hidrolik Verim (ƞh):
Pompalarda çark kanatlarından akışkana aktarılan enerjinin (Yk) ancak belirli bir yüzdesi
akışkana geçer (Y), geri kalanı hidrolik kayıplara sarf olur. Bu yüzdeye hidrolik verim denir.
Y Y
Pompalarda : ƞh . Yk = Y h  
Yk Y  Z h

Türbinlerde akışkanın türbin içinde bıraktığı enerjinin (Y) yalnız belirli bir yüzde çark
kanatlarına aktarılır (Yk), geri kalanı hidrolik kayıpları karşılar. Bu yüzdeye hidrolik verim
denir.
Y Y  Zh
Türbinlerde : ƞh.Y=Yk h  k 
Y Y

12.2. İç verim (ƞi) :

Pompalarda milden makina için aktarılan gücün (Pi) ancak belirli bir kısmı akışkana aktarılır.
(ρQY) gerisi kaçak kayıplara, hidrolik kayıplara ve çark sürtünme kayıplarına harcanır.
Dolayısıyla pompalarda iç verim ;
  .Q  Y 
i    olarak tanımlanır.
 Pi 

Türbinlerde akışkanın makine içinden mile doğru aktardığı gücün (ρQY) belirli bir yüzdesi
mile geçer. Geri kalanı hidrolik kayıplara, kaçak kayıplarına ve çark sürtünme kayıplarına sarf
olur. Dolayısıyla türbinlerde;
 P 
 i   i  yazılır.
  .Q  Y 

12.3. Mekanik Verim (ƞm) :

Pompalarda mildeki gücün bir kısmı mekanik kayıplara harcanır, geri kalan iç güçtür.
Türbinlerde mile aktarılan gücün bir kısmı mekanik kayıplara sarf olur. Geri kalan güç türbin
milindeki net güçtür (kavrama gücü x mil gücü). Bu nedenle mekanik verim,
P  P
Pompalarda :  m   i  Türbinlerde :  m   
P  Pi 

12.4. Verim / Genel Verim (ƞ) :

Türbin verimi mil gücünün akışkanın türbinin içinde bıraktığı güce oranıdır. Pompa verimi,
akışkanın makina içinde kazandığı gücün mil gücüne oranı olarak tanımlanır.
  .Q  Y    .Q  Y   Pi 
Pompa :     .    i  m
 P   Pi   P 
 P   Pi   P 
Türbin :     .    i  m
  .Q  Y    .Q  Y   Pi 

Örnek 12) Şekildeki pompanın çalışma verileri şunlardır. Pompanın debisi Q=160m3/saat,
pompanın emme kesitindeki basıncı pemme= -0.02 bar, çıkış kesitindeki basınç ise pbasma=7
bar’dır. Sevk edilen akışkan temiz su ve sıcaklığı 20 oC ve buna karşılık gelen su yoğunluğu
ρ=998,2 kg/m3 tür.
A) Özgül enerjisini hesaplayınız?
B) Genel verim η=0,8 kabul edildiği takdirde pompa mil gücünü bulunuz.

Basma Hattına

Dbasma=80 mm
Pemme=-0,02 bar

Pbasma=7 bar
280 mm

Emme Borusundan

Demme=100 mm

ÇÖZÜM 2)
Daha önce elde edilen özgül enerji eşitliği göz önünde bulundurularak,
Q Q 0,0444
A) c emme   
A emme π 2 π
 D emme  0,12
4 4
c emme  5,66 m/s
Q Q 0,0444
c basma   
A basma π 2 π
 D basma  0,082
4 4
c basma  8,84 m/s
p basma  p emme c 2basma  c emme
2
Y  gy 
ρ 2
7  105  (0,02  10 5 ) 8,84 2  5,66 2
Y  9,81  0,28  
998,2 2
Y  2,75  721,3  23
Y  747,05 J/kg elde edilir.
Hm= Y/g=747,05/9,81, Hm=76,1 mSY
sonucu elde edilir.
B) Yine daha önce elde edilen verim eşitliği göz önünde bulundurularak,

m Y  Q ρ  Y
P , m  Q ρ P
 η
0,0444  998,2  747,05
P
0,8
P  41386,64 W  41,4 kW elde edilir.
13. HIZ ÜÇGENLERİ:
Çark içinden geçmekte olan bir akışkan parçacığı bir yandan çarka göre w bağıl hızı ile
ilerlerken diğer yandan çarkla beraber dönme ekseni etrafında u = r.w çevresel hızıyla
(sürükleme hızı) döner. Burada r parçacığın o anda dönme ekseninden uzaklaştığını gösterir.
Çarka bağlı olan ve çarkla dönen eksen takımında parçacığın sadece w hızıyla ilerlediği
görülür. Bu eksen takımından gözlenen akışa bağıl akış denir. Akışkanı çark içinden geçirerek
debi oluşturan akış bağıl akıştır. W hızının her noktada sıfır olması halinde çarkı dolduran
akış sadece çarkla beraber döner durur.
  
Bağıl hızın sürükleme hızıyla vektörel toplamı parçacığın C mutlak hızını verir. ( c  u  w ),
Sabit bir eksen takımından bakan bir gözlemci parçacığın C mutlak hızıyla hareket ettiğini
görür.

Çarka bağlı eksen takımından bakıldığında parçacığın çark kanatları arasındaki kanalları
izleyerek ilerlediği ve kanat profiline benzer bir yörünge (akım çizgisi) çizdiği görülür. Buna
bağıl yörünge adı verilir.
  
c  u  w vektörel toplamı akışın bu noktasında bir üçgen oluşturur. Buna HIZ ÜÇGENİ
denir. Turbo makinalarda bu üçgenlerin bazı özel noktalarda (çark giriş ve çıkış noktaları
gibi) çizilmesi çok önemlidir. Bu özel noktalar 0,1,2,3….. gibi tam sayılarla belirlenir. Bu
işaretlemeler yapılırken burada sayıların, basıncın arttığı yönde artması kuralı kullanılacaktır.
Pompa çıkışına akışkan parçacığı (1) noktasında girerek çarkla beraber dönmeye başlamakta
(2) noktasında çarkı terk etmektedir. Ancak (2) noktasında halen çark içindedir ve çarkla
beraber dönmektedir.

Parçacık (0) noktasında emme kenarına gelmiş fakat henüz çarka girmemiştir. (3) noktasında
basınç kenarına gelmiş ve çarktan dışarı çıkmıştır. Kanat kalınlıkları nedeniyle (0) ve (1)
noktalarındaki akış kesitleri ile (2) ve (3) kesitleri birbirinden farklıdır. Emme kenarında (0)
noktasını içeren giriş kesiti π.D1.b1 ‘dir. (b1 = çark giriş genişliği)

Oysa (1) noktasındaki kanat kalınlıları kesiti daralttığından giriş kesiti λ1.π.D1.b1 değerine
düşmüştür. Burada λ1 birden küçük olup daralma katsayısı adını alır. Emme kenarından giren
akış aniden daha küçük bir kesitle karşılaşarak birden bire hızlanır. Basınç kenarında ise (2)
noktasındaki kesit λ2.π.D2.b2 , (3) noktasındaki π.D2.b2’ dir. Akış çarktan çıkarken aniden
daha geniş bir kesite girerek birdenbire yavaşlar. Türbin çarkında ise basınç kenarından giren
akış burada aniden hızlanırken emme kenarından çıkışı sırasında aniden yavaşlayacaktır.
Emme kenarında bir kanadın emme çemberini kapattığı yay σ1, basınç kenarındaki σ2 ve
kanat sayısı Z ise, geçişe açık akış kesitleri ;

A0 = π.D1.b1 A3 = π.D2.b2

A1 = (1- σ1 / t1) . π.D1.b1 A2 = (1 - σ2 / t2) . π.D2.b2

t1 = (π.D1) / Z t2 = (π.D2) / Z

λ1 = 1- (σ1 / t1) λ2 = 1- (σ2 / t2)

λ : daralma katsayısı
t1 : emme kenarındaki kanat açıklığı
t2 : basınç kenarındaki kanat açıklığı

[U1 ve U2 çemberlere teğettir. W1 - W2 kanat profillerine teğettir. U2 > U1’ dir.]

Şekil 13.1 . Bir merkezkaç pompa çarkı üzerindeki hız üçgenleri.

Q = (1- (σ1 / t1)) .π.D1.b1.c1m

Q = π.D1.b1.c0m c0m = (1- (σ1 / t1)) . c1m

c0m bileşeni hız üçgenine getirilerek c0 hızı belirtilmiştir. c0 hızı emme kenarına gelen fakat
henüz çarka girip çarkla dönmeye başlamayan bir parçacığın hızıdır. Bu hız çok önemlidir.
Çünkü emme borusundan gelerek çarka yönelen akış tam çark girişinde c0 hız vektörüne sahip
olursa emme kenarı hız üçgeni oluşur ve w1 hızı çarka (kanada) teğet olarak girer. c0 ile u1
hızları arasındaki açı α0 ile gösterilmiştir. Bu açı çarka sevk edilen akışın tam çarka
girişindeki yönünü belirler. Bu akış hız üçgeni ile belirlenen yönden başka bir yönde çarka
gönderilirse bağıl akış girişte kanada teğet olamaz, ya kanada dik yönde bir çarpma bileşeni
doğar veya bağıl akış kanadı izlemeyerek çeperden ayrılır. Her iki halde de önemli kayıplar
söz konusudur. Debi eşitliği (2) ile (3) kesitleri için;

Q = (1- (σ2 / t2)) .π.D2.b2.c2m = π.D2.b2.c3m

c3M = (1- (σ2 / t2)) . c2m yazılır.

c3 hızı parçacığın basınç kenarına gelerek çarkı terk edip A3 kesitine girdiği noktadaki hızdır.
Çarktan sıradaki elemana çıkış c3 hızıyla girer. Akış çarka girdikten sonra kanatlar arasındaki
kanalları izlemek zorunda olduğundan bağıl akış çıkışta kanada teğet olur.

13.1. Çark Temel Denklemi:

Dönel makinaların hesaplanabilmeleri için çark içinde dönüşen gücün akış hızları cinsinden
ifade edilebilmesi gerekir. Bu ifade elde edildikten sonra hızlar makinadan beklenen debi ve
özgül enerjiye uygun şekilde saptanarak makinanın boyutları ve biçimi hakkında karar
verilebilir. Dönel makinalarda mekanik güç mildeki moment ile açısal hızın çarpımına eşit
olduğundan çark içinde dönüşen güç için momentin hızlar cinsinden elde edilmesi yeterli
olacaktır.

Pompa hali: Pompalarda kanatlardan akışkanın birim kütlesine uygulanan momente kanat
momenti adı verilir (Mk).
Kanat sayısının sonsuz olduğu haldeki kanat momenti Mk∞ şu şekilde verilebilir. (Q = ΣdQ)
Çarkın tüm akışa uyguladığı moment tüm dQ akışlarına uygulanan momentlerin toplamına
eşittir.

Mk∞ = ρ.Q.( r2.c3. cosα3 - r1.c0. cosα0 )

c3 hızının çevresel bileşeni c3u , c0 hızının çevresel bileşeni c0u ile gösterilirse ;

Mk∞ = ρ.Q.( r2.c3u - r1.c0u ) olur.

Çark kanatlarının akışkana moment aktarabilmesi için r2.c3u > r1.c0u olmalıdır. Birçok
uygulamada r2 > r1 olması yetmez aynı zamanda c3u > c0u ve açıların kosinüsleri bir yana
bırakılırsa c3 > c0 olması zorunlu görülür. Bu ise pompanın çarkından geçen akışkanın kinetik
enerji kazanması demektir.

Kanatlardan akışkana aktarılan güç Mkw ’ dır. Yk, kanat özgül enerjisi tanımdan,

Mk∞ . w = ρ.Q. Yk∞ Yk∞= ( Mk∞ . w ) / ( ρ. Q) yazılır.

Aynı zamanda Yk∞ = w r2.c3u – w r1.c0u w r2 = u2

Yk∞ = u2.c3u - u1.c0u w r1 = u1

çarkın temel denklemi denir.

veya pompanın basma yüksekliği için

Y∞ = ƞh . Yk∞ H∞ = ƞh . ( Yk∞ / g )
H∞ = ƞh . (u2.c3u - u1.c0u) / g bulunur.

c0u = c1u ve c3u = c2u alınırsa,

Yk∞ = u2.c2u - u1.c1u bulunur.

Pompaların emme borularındaki akış kendi haline bırakılırsa daima dik giriş olayı gerçekleşir.
(α0 = α1 = 90°)

Dik giriş halinde,

Yk∞ = u2.c3u Yk∞ = u2.c2u yazılır.

13.1.1. Türbin Hali:
Türbinlerde çarkın içinden geçen akışkanın birim kütlesinin kanatlara uyguladığı momente
kanat momenti adı verilir. (Mk)

Türbinde kanatların akışa değil fakat akışın kanatlara uyguladığı kuvvet söz konusudur. Bu
kuvvet ise bölgeye birim zamanda giren hareket miktarı ile bölgeden birim zamanda çıkan
hareket miktarının farkına eşittir.

Kanat özgül enerji Yk∞, cu izdüşümleri yerine doğrudan c, U, W hızları cinsinden bulunabilir.
Emme kenarı hız üçgenine kosinüs teoremi uygulanırsa;

W12 = C12 + U12 - 2.U1.C1.cosα1 = C12 + U12 - 2.U1.C1.u

U1.C1.u = ( C12 + U12 - W12 ) / 2

Aynı şekilde basınç kenarı hız üçgeninden

U2.C2.u = ( C22 + U22 - W22 ) / 2

yazılır ve

2.Yk  c 22  c12  W12  W22  U 22  U 12

elde edilir.

Bağıl Harekette Bernoulli Denklemi: Çark İçinde Basınç Değişimi:

Akışkan bir yandan kanatlar arasındaki kanallar içinde çarka göre ilerlerken diğer yandan
çarkla beraber dönmektedir. Bu durumda çark içinden geçen akışın basıncı iki nedenle
değişir. Bağıl akışın kendisinin hızlanması, yavaşlaması veya yükseklik kazanması /
kaybetmesi basınç değişimine sebep olur. Başka bir deyişle bağıl akışın kendisine Bernoulli
denklemi uygulanabilir. [ (+) işareti pompalar, (-) işareti türbinler için geçerlidir.]

P1 W12 P2 W22
g.Z1    g .Z 2     12
ρ 2 ρ 2
P2  P1 W 2  W22
 g.Z1  g.Z 2  1   12
ρ 2
Akışkan çarkla beraber döndüğünden bu hareketin merkezkaç kuvvetlerinin etkisi altına
girmekte ve basıncı değişmektedir. Bu ise bir zorunlu dönme hareketi olup basınçta sebep
olduğu değişme;
P2  P1 W 2 2 U 2  U 12
 (r2  r12 )  2
ρ 2 2
eşitliğiyle belirlenir.
Bu iki hareketin tertibi halinde akışın basıncındaki değişme basınç değişikliklerinin toplamına
eşit olacaktır.
P2  P1 W 2  W22 U 2  U 12
 g.Z1  g .Z 2  1   12  2
ρ 2 2
Bu sonuç tekrar düzenlenerek bağıl harekette Bernoulli denklemi;
P W 2  U12 P W 2  U 22
g.Z1  1  1  g.Z 2  2  2   12
ρ 2 ρ 2
bulunur.

Uygulamada genel olarak kayıplar ve yükseklik farkları ihmal edilerek

P1 W12  U 12 P2 W22  U 22 P2  P1 W12  W22 U 22  U 12
    
ρ 2 ρ 2 ρ 2 2
yazılır.

Bu bir enerji denklemi değildir. Bağıl harekette Bernoulli denklemi hareketlerin terkibi
halinde akışın bağıl ve sürükleme hızları ile basıncın arasındaki bağıntıyı veren bir eşitliktir.
Çarktan geçen akışın basıncının değişmesi için akış kesitinin daraltılıp genişletilerek bağıl
akışın hızlandırılması veya yavaşlatılması veya akışın radyal yönde ilerleyerek sürükleme
hızının farklı olduğu bölgelere girmesi gereklidir.

Çark içinde enerji dönüşümü:

P2 c 22
Basınç kenarındaki birim kütlesinin enerjisinin g.Z 2 
 emme kenarındakinin
ρ 2
P1 c12
g.Z1   olduğu göz önünde tutulur ve kanat özgül enerjisinin
ρ 2
tanımından hareket edilirse,

 P c2   P c2 
Yk   g.Z 2  2  2  - g.Z1  1  1    12
 ρ 2  ρ 2
P2 P W 2  W22 U 22  U 12
( g .Z 2  )  ( g .Z 1  1 )   12  1 
ρ ρ 2 2

ve bu ifade kanat özgül enerjisinin formülünde yerine yazılırsa;

c 22  c12  W12  W22  U 22  U 12

Yk 
2
bulunur.
1-) Çark içinde enerji dönüşümü iki yoldan yapılır :

a- Akışın kinetik enerjisi ( mutlak hızı) değiştirilir; Bu yoldan kanat özgül enerjisi elde
edebilmek için daima c2 > c1 olmalıdır. Bu yapılacağı zaman her kg akışkan türbin çarkı
içinde (c22 - c12) / 2 kadar kinetik enerji bıraktığı halde pompa çarklarından (c22 - c12) / 2
kadar kinetik enerji kazanır.

b- Akışın basıncı değiştirilir;

P2  P1 W12  W22 U 22  U 12
 
ρ 2 2
eşitliğinden görüldüğü gibi çark içindeki akışın basıncını değiştirmek için sürükleme hızı ile
bağıl hızın değiştirilmeleri gerekir.

c 22  c12  W12  W22  U 22  U 12

Yk 
2
eşitliği ise akışın basıncını değiştirerek özgül kanat enerjisi elde etmek için U2>U1, W1>W2
olması gerektiğini göstermektedir. Dolayısıyla türbin çarklarındaki radyal akış eksene doğru,
pompa çarklardaki radyal akış eksene doğru, pompa çarklarındaki radyal akış eksenden
uzaklaşan yöndedir (U2>U1). Eksenel çarklarda U2 = U1 olduğundan bu yönden basınç
değişikliği yapmak mümkün değildir. Pompalarda akış (1) kesitinden girmekte (2) kesitinden
çıkmaktadır. W1>W2 eşitsizliğinin sağlanabilmesi için pompa çarklarında bağıl akışın
yavaşlaması gerekir. Türbinlerde ise akışkan (2) kesitinden girip (1) kesitinden çıktığı için
bağıl akış hızlanmalıdır. Bu nedenle pompa çarkları YAVAŞLAYAN AKIŞLI, türbin çarkları
HIZLANAN akışlı çarklardır.

2-) α = 90° alınırsa Y∞ = U2 . C2U olur.

Kanat özgül enerjisi basınç kenarı çevresel hızı ile basınç kenarı mutlak hızı çevresel
bileşenlerinin çarpımına eşittir. Bu ikisi ayarlanarak istenen özgül enerji sağlanır. U2 hızı çark
çapına ve dönme sayısına bağlıdır. (U2 = π.D2.n)

Kavitasyon ve dayanıklılık gibi nedenlerle U2 hızı üzerinde istenildiği gibi oynamak çok
zaman mümkün değildir. Oysa kanat profillerini kanat açılarını değiştirerek C2U bileşeni
kolaylıkla ayarlanabilir.

Not: Kanatlarda 1- Coriolis atalet kuvveti 2- Sapma etkisi ve 3- Tepki etkilerinden

faydalanılır.

Santrifüj pompalarda β2 açısı 90°’ ye eşit ya da küçük olabilir ve β2’ nin değerine göre basma
yüksekliği ile debi arasında bir grafik çizilir.
β2 > 90° öne eğimli
β2 = 90° radyal kanat
β2 < 90° geriye eğimli
Debiye bağlı olarak Hm basma yüksekliği öne eğik kanatlarda artarken radyal kanatlarda
sabit, geriye eğik kanatlarda ise azalmaktadır.

β2 > 90° ise debinin artmasıyla basma yüksekliği artarken pompa içerisinde titreşim ve
düzensizlikler meydana gelir. Bundan dolayı pompalar, vantilatörler ya radyal kanatlı ya da
geriye eğik olarak imal edilirler.

Kanatlar β2∞ açısıyla gerçekleştirilir. Fakat kanat açıklığı nedeniyle gerçek akış çarktan β2
açısıyla çıkar. Dolayısıyla β2 açısıyla gerçekleştirilen kanatlara sahip çarktan Yk∞ = U2 .c2∞
kanat özgül enerjisi yerine Yk = U2 .c2 özgül enerjisi elde edilir. Gerçek kanat özgül enerjisi
U2 . (c2∞ - c2u ) = U2 .ΔCu kadar azdır. Bu olaya güç azlığı adı verilir. Güç azlığı bir kayıp
değildir.
Güç azlığı hesaplarında Yk  Yk (1  p ) eşitliği kullanılır. Burada p’ ye güç azlığı sayısı adı
verilir. Türbinlerde akışkan çarka basınç kenarından girdiğinden güç azlığı olayı önemsizdir.

Örnek 13) Bir merkezkaç su pompası çarkının çapı 250 mm basınç kenarı kanat açısı 26o,
kanat sayısı 7, kanat kalınlığı 4 mm, çıkış genişliği 12 mm, güç azlığı sayısı 0.464’tür.
Pompanın tasarım debisi 17 l/s, dönme sayısı 1450 d/d olarak belirlidir.(h=0.82 alınacak)

a) Basınç kenarı hız üçgenlerini çiziniz. Çizimde c3 hızını belirtiniz.

b) Tasarım noktasındaki basma yüksekliğini bulunuz.
 a) 2 açısı belirlidir. U2=.D2.n eşitliğinden çevresel hız hesaplanabilir. Verilerden çıkış
kesiti elde edilebilir. Debi verildiğinden kesite dik c2m hızı bulunur. Böylece üç
büyüklüğü saptanan basınç kenarı hız üçgeni( sonsuz kanat hali için) çizilebilir.

U2=.D2.n = . 0,25.1450/60 U2=18.98 m/s


Q  (1 - 2 ).π  D 2  b 2 .c 2m s 4
t 2    9mm
π  2D 2 π  250 sin 2 sin 26
t2    112 mm
Z 7
 9
1 - 2  (1 - )  0.92
t2 112
Q2 17.10 -3
c 2m   c 2m  1.96 m / s
2 0,92. .0,25.12.10 -3
(1 -)π  D 2  b 2
t2
2=26o, u2=18.98m/s ve c2m=1.96 m olan üçgen ölçekli olarak çizilir.

Şekil 13.1. Ölçekli çizim

Yk  Yk (1  p)
Yk  u 2 .c2 u Yk  u 2 .c2u
u 2 .c2 u  (1  p )u 2 .c2u
c 2 u
c 2u 
(1  p )
1.96
c2 u  18.98   14.96
tan 26
c 2 u 14.96
c 2u    10.22 m / s
(1  p ) 1  0.464
C2u bilindiğinden gerçek üçgen çizilir.

2
c 3m  (1 - )..c 2m  0.92 x1.96  1.80 m
t2
Kanat özgül enerjisi Yk=u2. C2u
=18.98 x 10.22 = 193.98 m2/s2
Y  h .Yk 0.82 x193.98
H H   16.21 m
g g 9.81
Basma yüksekliği

.Y
h 
Yk
Kanat verimi veya hidrolik verim sadece kanat kanallarında oluşan basınç kayıplarını temsil
eder.

P3-P0 basınç farkı aralık akışını oluşturduğundan aralık basıncı adını alır. Bu basınç farkının iş
yapma yeteneği olan (P3-P0)/ oranına aralık basıncı özgül enerjisi denir(Ya).
P  Po
Ya  3

Dönel makinalarda Ya/Y oranına tepki derecesi () denir. Ya çark içindeki basınç değişi
olduğundan tepki derecesi bir bakıma çark içinde dönüşen enerjinin yüzde kaçının basınç
değişmesi ile sağlandığını belirler.
Y
 a
Y
c
o   1  2u
İle hesaplanır. 1=90 ve c1m=c2m için 2u 2 elde edilir.

14. Boşlum Olayı (Kavitasyon) :

Akış içinde belirli noktalarda basınç çeşitli nedenlerle çok düşük değerler alabilir. Eğer
akışkan sıvı ise ve belirli bir bölgede basınç buharlaşma (Kaynama) basıncının altına düşerse
akışkan kaynamaya başlar. Ortaya çıkan buhar kabarcıkları akışkanla birlikte sürüklenir.
Basıncın yüksek olduğu bölgeye gelen kabarcıklar ortadan kalkar. Böylece aniden ortaya
çıkan kabarcık hacmi boşluğuna sıvı hücum eder. Eğer yok olan kabarcık katı çepere bitişikse
boşluğu dolduran sıvı şiddetle çepere çarpar. Çeperin bu noktalarında aniden çok yüksek
basınçlar oluşur. Bu bölgelerde katı çeperlere bir çekiçle gelişigüzel vuruluyormuş gibi sesler
duyulur. Bu olaya boşlum (kavitasyon) denir. Bu olayın etkili olduğu bölgede malzeme ne
kadar kaliteli olursa olsun bir süre sonra tahrip olur. Malzeme adeta bir sünger görünümü alır.
14.1 Pompalarda Boşlum:

Şekildeki su pompası çalıştırıldığı zaman içindeki suyu basma borusuna göndermeye

başlayınca emme tarafında boşluk doğar. Emme flanşındaki basınç açık hava basıncının altına
düştüğünden emme haznesi açık yüzeydeki açık hava basıncının etkisi ile su emme borusunda
yükselir ve emme flanşından pompaya girer. Bu nedenle bu tür pompaların su basabilmeleri
için ilk hareket sırasında tamamen su ile dolu olmaları zorunludur. Boşlum olayı bakımından
en tehlikeli yer emme flanşı değildir. Emme flanşını geçen akış çark göbeği nedeniyle daha
küçük bir kesite girdiğinden hızlanır ve basıncı düşer. Dolayısıyla boşlum olayı basıncın en
düşük olduğu (0) noktasında önlenmelidir. Bunun için (A) ve (O) noktaları arasına Bernoulli
denklemi uygulanırsa;
p c2 p c2
g.z A  A  A  g.z 0  0  0  Z E
ρ 2 ρ 2
ZE kayıplar

cA≈ 0 , PA = Pa
p0 pa c2
  ( g.hE )  0  Z E
ρ ρ 2
bulunur.

Boşlum olayının görülmemesi için Po>Pb olmalıdır.

pa c2 p
 ( g.hE )  0  Z E  b
ρ 2 ρ
şeklinde yazılır.

Bu denklemde (co2/ 2) pompa yapımcısı ile ilgilidir. Diğer terimler ile yapımcının ilişkisi
yoktur. Yapımcı ile ilişkisi olmayan terimler bir yanda toplanırsa;

pa  pb c2
 ( g.hE )  Z E  0
ρ 2
bulunur.

Bu eşitsizliğin sol tarafına Emmedeki Net Pozitif Enerji (ENPE) denir.

p  pb
ENPE = a  ( g.hE )  Z E
ρ
ENPE > Δy (dinamik düşüm)
pa  pb
 ( g.hE )  Z E > Δy
ρ
Pompanın emme yüksekliği bu eşitsizlik sağlanacak şekilde seçilmelidir. Eşitlik halindeki
emme yüksekliğine Maksimum Emme Yüksekliği denir. (MEY)
pa  pb
 g .( hE ) mak  Z E  y
ρ
1 p  pb 
(hE ) mak   a  Z E  y 
g ρ 
4/3
n Q  n Q 
y    dinamik düşüm hesaplanır. Burada Sq   3/4  emme sayısıdır.
 Sq   y 
Aynı bir pompanın dönme sayısı değiştirilerek n’ dönme sayısı ile döndürüldüğünde dinamik
4/3
 n' 
 n' Q
dönüşümü; y '   n  olur.
 Sq 
 
 
Pompanın emme yüksekliği maksimum emme yüksekliğinden büyükse boşlum başlar.
P P
H a  a , hb  b , ƷE = ZE / g ile gösterilirse;
g g
(hE) mak = Ha - hb - ƷE – (Δy / g) yazılır.

Yukarıdaki ifadeler ENPE denklemine uygulanırsa;

ENPY = Ha - hb - hE - ƷE Emmede net pozitif yük elde edilir.

Boşlum olmaması için ENPY > (Δy / g ) Ha - hb - hE - ƷE > (Δy / g ) yazılır ve

(hE)mak eşitliği elde edilir. Boşlum koşulu eşitlik halinde göz önünde tutularak hE için
düzenlenirse;
hE ≤ Ha - hb - ƷE - (Δy / g ) bulunur.
14.2. Türbinlerde Boşlum:

Şekildeki Francis Türbine su B basınç flanşından girmektedir. O noktasında çarktan çıkan su

emme borusundan yoluna devam edip emme borusu sonundaki E kesitinden boşalma kanalına
çıkarak türbini terk etmektedir.

Şu halde su türbini B ve E kesitleri arasında kalan makinedir. Ayrıca gene pompalardan farklı
olarak türbinlerin emme borusu konik yapılmaktadır. Çeperden ayrılmaları önlemek için
yayıcının koniklik açısı 10 dereceyi geçmemelidir. Çark çıkış kesitinin makul büyüklükte
olabilmesi için c0 hızının çok küçük olmaması gerekir. Aksi halde çark çıkış kesiti ve emme
borusu çapı çok büyür, makine hantal ve pahalı olur. Bunu önlemek için c0 hızı bir miktar
yüksek tutulur ( 8 – 12 m/s gibi). Çarktan bu hızla çıkıp emme borusuna giren akış boşalma
kanalına silindirik bir boru ile getirilip E kesitinden aynı c0 hızıyla dışarı atılırsa önemli
miktarda kinetik enerji dışarı atılmış olur, buna çıkış kaybı denir.

Şekil 1-b’de O ile A noktaları arasına Bernoulli denklemi yazılırsa çark çıkışındaki basınç
için;
p c2 p c2 c2
g.z o  o  o  g.z A  A  A  0   E
ρ 2 ρ 2 2
po pa
  g.hE   E
ρ ρ
Burada ƷE sadece emme borusundaki sürtünme kaybı olup emme borusundan çıkıştaki hazne
giriş kaybı (çıkış kaybı) cO2 / 2 olarak hesaba katılmıştır. Aynı uygulama Şekil 1-a’ daki
konik emme borulu türbin için yapılırsa;

p o c o2 p A c 2A c 2E
g.z o    g.z A     E
ρ 2 ρ 2 2
po pa (c o2  c E2 )
  g.hE   E 
ρ ρ 2

elde edilir.

Konik emme borulu (yayıcılı) türbinde çark çıkışındaki PO / ρ basıncı silindirik haldekinden
(co2  cE2 )
kadar daha küçüktür. Bu miktar çark içinde mekanik enerjiye dönüştürülmüştür.
2
Yayıcılı türbin çarkı bu enerji dönüşümüne göre hesaplandığından (O) noktasına daha düşük
basınçla gelen su yayıcı içinde yavaşladığından basıncı artar ve E kesitinde boşalma kanalına
çıkacak değere varır. Böylece boşalma kanalına sadece cE2 / 2 kinetik enerjisi atılmış ve
(c 2  cE2 )
koniklik sayesinde o kinetik enerjisinin karşılığı olan basınç çark içinde kullanılarak
2
mekanik enerjiye dönüştürülmüştür. Bu olaya Geri Kazanım adı verilir.

Pompalarda olduğu gibi türbinlerde de boşlum tehlikesinin olduğu bölge O noktası

dolaylarındadır. Türbinlerde bu bölge çark çıkışı ve yayıcı girişidir. Boşlum olmaması için Po
basıncı Pb kaynama basıncından büyük olmalıdır.

po pa (c 2  c E2 ) p b
  g.hE   E  o 
ρ ρ 2 ρ
Burada hE dışında türbine ait değerler sağ tarafa alınarak,
Pa  Pb (c 2  c E2 )
 g .hE  o  E
ρ 2
yazılır.

Görüldüğü gibi akış yönü ters olduğundan türbinlerde kayıplar boşlumu önleyici yönde rol
oynamaktadır.

Türbinlerde emme yüksekliği hesaplarında pompalara göre önemli değişiklik emmedeki

kayıpların Δy’ nin içinde hesaba katılmasıdır.

Pa  Pb
 g.hE  y
ρ
yazılır ve eşitlik halinde hE = (hE)m olacağından;
1  Pa  Pb 
( hE ) m    y 
g ρ 
veya
y
(hE ) m  H a  hb 
g
bulunur.

Türbinin zaman zaman maksimum güçte çalışması söz konusu olduğundan boşlum
hesaplarının debinin en büyük olduğu bu noktaya göre yapılması doğru olur.
4/3
n. Qm  n. Qm 
(s q ) m  y   
y 3 / 4
 ( s q ) m 
yazılır.

Özellikle çark giriş koşulları kötüleştiği için maksimum güçteki verim tasarım noktasındaki
verimden düşük olur.
Francis ve kaplan türbinleri için çizelge (nq’ ya bağlı)

FRANCIS KAPLAN

nq 25 55 85 110 130 160 185 215

Q/Qm 0,8 0,83 0,85 0,87 0,65 0,62 0,6 0,6
ƞm 0,84 0,86 0,88 0,85 0,85 0,86 0,86 0,86
(Sq)m 0,98 0,96 0,91 0,86 0,82 0,76 0,7 0,64
(σmin)m 0,041 0,11 0,2 0,31 0,41 0,59 0,82 1,11

Burada Qm, ƞm , (Sq)m , (σmin)m değerleri maksimum güç noktasındaki değerlerdir.

14.3. TÜRBİN KARAKTERİSTİKLERİ

Türbinlerde n, Ho, ƞ, P, Q ve α (açıklık) gibi karakteristik büyüklükler arasındaki bağıntıları

gösteren eğrilere karakteristik eğriler denir. Su türbinlerinde genellikle 2 grup karakteristik
eğriden bahsedilir.

1- Sabit Hız Karakteristiği:

Türbinin devir sayısı sabit tutularak vana açıklığı yani dağıtıcı kanat açıklığı (α) değiştirilmek
sureti ile (dolayısıyla debi ve güç değişken) türbinin verim ve diğer karakteristiklerinin
değişimi incelenir. HO sabit tutulmaya çalışılır.
100
%g g

80
800

60
Ho 600

40
400
Po
20
200

100 200 300 400 500 600 Pe (BG) Effektif güç

20 40 60 80 100 %
optimum

Po: akışkanın türbine bıraktığı enerji, güç

Şekilden görüldüğü gibi α’nın bazı değerlerinde verim max. Olmaktadır. Türbinin max.
Verimi verebilecek aralık olan αop tutulması gerekir. Francis türbinlerinde tam açıklıktaki
verim optimum değerinden %5 daha düşüktür. HO değerinin her ne kadar sabit olması
gerekiyorsa da α’nın büyümesiyle Q ’nun artması ve borulardaki kayıpların Q2 ile artması
nedeniyle HO’ ın belirli oranda azalması gerekir.
HO = Hg - Q2.A

2- Sabit Açıklık Karakteristiği:

Bu karakteristiğin elde edilmesinde türbin α değeri sabit tutularak devir sayısı değiştirilmek
suretiyle türbinin verimi ve diğer karakteristiklerinin değişimi incelenir.

g Po
Po: giriş enerjisi

(Tork)
Pe Pe: çıkış enerjisi

opt:  yi max yapan değer

Na: Ambolman hızı(verimi

sıfır yapan hız değeri, yani yük
yokken türbinin boşta
çalışacağı hız)
na
=sbt nopt

Şekilden de görüldüğü gibi devir sayısı arttıkça sistemin genel verimi önce artmakta sonra
azalmaktadır. Verimi max. Yapan devir sayısına optimum devir sayısı ve verimi sıfır yapan
verim sayısına ambolman devir sayısı denir. Bu devirde verim ve moment(tork) sıfıra eşittir.
Bu durumda devir sayısı çok büyük olacağından meydana gelen merkezkaç kuvvetleri türbini
tahrip edebilir. Francis türbinlerinde na /nop = 2,0 - 2,1 arasındadır.

Dağ Eğrileri: Sabit hız ve sabit açıklık karakteristikleri bileştirilirse devir sayısı ve efektif
güç gibi iki değişkene göre verimin değişimi incelenebilir. Bu şekilde elde edilen eğrilere dağ
eğrileri denir. Dağ eğrileri değişik açıklık, devir sayısı ve verim değerlerini içermektedir. Dağ
eğrilerinin çiziminde HO net düşüsü sabit olarak alınır.

Belli bir türbinin D çapında ve HO düşüsün deki dağ eğrisi belli ise geometrik benzerlik
kuralları (dinamik ve geometrik bakımdan benzer türbinlerin) kullanılarak bu türbine benzer
diğer türbinlerin dağ eğrileri hesaplanır.

Pe 0.90
0.86 0.80 0.76 0.70

Tam açıklık
PeA A 3
2
1

na nopt n
Örnek: A noktasına karşılık gelen türbinin kanat açısı 2 ve verimi 0.76’dır.

15. POMPALARIN SERİ VE PARALEL BAĞLANMASI:

Pompaların seri (ard arda) bağlanması halinde her pompadan aynı debi geçer. Her pompa
içinden geçen akışkana ayrı ayrı enerji aktardığından son pompadan çıkan akışın kazandığı
özgül enerji pompaların özgül enerjileri toplamı olur. Bu nedenle seri bağlı iki pompanın
ortak kısma eğrisi pompaların kısma eğrilerinin düşeyde toplanması ile elde edilir. Paralel
bağlı halde sistemin debisi pompaların debisinin toplamına eşittir. Bu kez pompaların basma
yükseklikleri aynıdır. Ortak eğri pompaların kısma eğrilerinin yatayda toplamı olan eğridir.

Pompaların seri veya paralel bağlanarak çalışmaları halinde özellikle motor güçlerinin hesabı
için her pompanın çalışma noktasının bilinmesi gerekir. Birden fazla pompanın birlikte
çalışması halinde yapılan en önemli hata paralel bağlama durumunda debinin önemli oranda
artacağı kabulüdür. İki pompa paralel bağlandığı zaman debinin iki katına çıkması için
kayıpların sıfır olması gerekir. Kayıplar nedeniyle paralel bağlama ile debinin iki katına
çıkması mümkün değildir.

Aynı iki pompanın seri bağlanmasının paralel bağlamadan çok daha fazla debi artışı sağladığı
görülmektedir. Paralel bağlama halinde Q2 ile orantılı olarak artan kayıplar karşılanamadığı
için istenilen artış sağlanamaz. Seri bağlama sonucunda elde edilen toplam H kayıplarındaki
artışı karşılayabildiği için debideki önemli artış sağlanmıştır. Ancak bu durumda kayıplara
büyük enerji harcanmakta toplam basma yüksekliğinin yarısı geometrik yüksekliği, diğer
yarısı ile kayıpları karşılamaktadır.

Pompalar bir boru şebekesine paralel veya seri hâlde çalışabilirler. Debinin çok olması
istendiği durumlarda paralel, basma yüksekliğinin çok olması istendiği durumlarda ise seri
olarak bağlanabilirler.

Pompalar seri bağlandığında debi çok fazla artmaz, basma yüksekliği daha fazla artar. Paralel
bağlantıda ise debi daha çok artar fakat basma yüksekliği çok artmaz.

15.1. PARALEL BAĞLI POMPALAR

Sistemin ihtiyaç duyduğu pompa kapasitesinin bir pompa ile sağlanamadığı durumlarda ilave
ikinci pompanın birinciye paralel bağlanması durumunda çıkışta pompa kapasitelerinin
toplamı kadar bir kapasite elde edilmesi mümkündür (Şekil 1).
Şekil 1. de anlatma kolaylığı açısından farklı pompa karakteristik eğrileri gösterilmiştir ancak
ekonomik kullanım açısından pompaların birbirinin aynı büyüklükte kullanılması önemlidir.

İlgili şekilde H basma yüksekliğinde Pompa1 kapasitesi Q1 ve yine aynı H basma

yüksekliğinde Pompa2 kapasitesi Q2 ise her iki pompadan yine H basma yüksekliğinde
Q1+Q2 kapasitesi elde edilir.

Paralel bağlı pompaların boru bağlantı şekilleri Şekil 2 de verilmiştir. Pompalarda giriş boru
çapları her zaman çıkış borularından daha büyük seçilir.
 ŞEKİL 1 ŞEKİL 2

15.2. SERİ BAĞLI POMPALAR

Eğer sistemde yeterli basma yüksekliği sağlanamıyorsa pompalar birbirine seri (Birinin çıkışı
diğerinin girişine) bağlanarak her iki pompanın basma yüksekliklerinin toplamı kadar basma
yüksekliği elde edilebilir. Seri bağlı pompalarda kapasite en düşük kapasiteye sahip pompanın
kapasitesi kadar olur. Bu nedenle verimlilik açısından paralel bağlı pompalardaki gibi aynı
büyüklükteki pompalar birbirine seri bağlanır. Ancak anlatma kolaylığı açısından Sekil 3 de
farklı pompa karakteristik eğrileri gösterilmiştir. Seri bağlı pompaların borulaması Şekil 4 de
verilmiştir.

ŞEKİL 3 ŞEKİL 4

15.3. Paralel Pompalı Tesisat

Sistem karakteristiği Hs = f(Q) olan bir tesisatta paralel çalışan P1 ve P2 pompalarının ortak H
= f (Q) karakteristiği ile Hs sistem karakteristiğinin kesim noktası (A) pompaların ortak
çalışma noktasını vermektedir. Tesisata basılan toplam debi Q olup P1 pompasının sağladığı
debi Q1, P2 pompasının sağladığı debi ise Q2 olup her iki pompanın da manometrik yüksekliği
aynı olmaktadır. Paralel bağlı pompalar birbirinin aynı ise her bir pompanın debisi de aynıdır.

Şekil (42)’de görüldüğü gibi, birbirinin aynı 3 pompanın paralel çalışması halinde tesisata
basılan toplam debi Q, her bir pompanın debisi
Q
ise Q1 = Q2 = Q3 = olmaktadır.
3
Not: Yukarıdaki paralel pompalı tesisatlarda; her bir pompanın emme tesisatı ile K birleşme
noktasına kadar olan basma borularındaki yük kayıpları tesisatın ortak basma hattındaki yük
kayıpları yanında ihmal edilmiştir.

15.4. Seri pompalı tesisat

Sistem karakteristiği HS olan bir tesisatta seri çalışan iki pompanın ortak H=f(Q) karakteristiği
ile HS karakteristiğinin kesim noktası A, pompaların ortak çalışma noktasını vermektedir
(Şekil 43). Her iki pompanın debisi aynı olup P1 pompasının sağladığı manometrik yükseklik
H1, P2 pompasının ise H2 olmaktadır.

Tesisattaki toplam debiyi artırmak için pompaları paralel bağlamak her zaman istenilen
sonucu vermez. Boru kayıp karakteristiğinin yatık (kayıplar az) olduğu tesisatlarda paralel
bağlı pompalar çözüm olmaktadır. Ancak, bu kayıp karakteristiği çok dik ise (kayıplar çok)
debiyi artırmak için pompaların seri bağlanması daha iyi sonuç vermektedir (Şekil 44).

Boru kayıpları çok (dik sistem karakteristiği)

Boru kayıpları az (yatık sistem karakteristiği)

15.5. Şebekelerde pompa uygulamasında çalışma noktasının bulunması.

İki depoyu besleyen tek pompa

Önce, paralel çalışan l ve II borularına ait HSI ve HSII sistem karakteristikleri yatayda
toplanarak (aynı manometrik yükseklikteki debilerin toplanması) boruların ortak Hs = (HSI +
HSII) karakteristiği elde edilir. HS = f (Q) paralel boru karakteristiği ile H =f (Q) pompa
karakteristiğinin kesim noktası A pompanın çalışma noktasını belirler. Pompa debisi Q = QI+
QII olup I haznesine QI II haznesine ise QII debisi basılmaktadır. Bu örnek uygulamada da
emme vanası ile K branşmanı arasındaki boru tesisatının yük kayıpları ihmal edilmiştir.

15.6. Emme haznesi seviyeleri farklı 2 pompanın paralel çalışması.

Önce her bir pompa için ayrı ayrı olmak üzere H1, H2 pompa karakteristiklerinden K birleşme
noktasına kadar olan I ve II boruları sistem (boru)karakteristikleri çıkarılarak pompaların K
kesitine indirgenmiş HI’ ve HII’ karakteristikleri elde edilir. Daha sonra, pompaların paralel
çalıştığı dikkate alınarak H1’ = f (Q) ve H2’ = f (Q) indirgenmiş pompa karakteristiklerinden 2
pompanın paralel çalışma halindeki ortak H = Hı’ + HII’ karakteristiği elde edilir (Şekil 47).
H=f (Q) ortak pompa karakteristiği ile III borusuna ait HSIII sistem karakteristiğinin A kesim
noktası yardımı ile pompaların QI ve QII debileri belirlenir.

15.7. Tek pompalı, 2 depolu, 3 borulu sistem

1 .Yöntem.
Pompanın H = f (Q) karakteristiğinden 1 nolu borunun hI = f (Q) kayıp karakteristiği
çıkarılarak I borusunun kayıplarını da içeren H’ = f (Q) düzeltilmiş pompa karakteristiği elde
edilir. Bundan sonra problem Şekil 45’deki probleme eşdeğer olmuştur. II ve III nolu borular
paralel olduğundan boruların aynı manometrik yükseklikteki debileri toplanarak bu iki
borunun ortak HS’ karakteristiği bulunur. HS’ sistem karakteristiği ile H’ düzeltilmiş pompa
karakteristiğinin A kesim noktası pompanın çalışma noktasını verir.

II borusunun debisi QII, III borusunun debisi QIII olup pompanın debisi ise Q =OII + QIII
olmaktadır.

2. Yöntem

H pompa karakteristiğinden I nolu borunun HS1 tesisat karakteristiği çıkartılarak pompanın K

branşmanındaki H’ karakteristiği elde edilir. II ve III borularının ortak / paralel HS sistem
karakteristiği ile H’ düzeltilmiş pompa karakteristiğinin A kesim noktası pompanın çalışma
noktasıdır.

Tesisattan sabit q debisinin çekilmesi hali;

a) H = f (Q) pompa karakteristiğinden HS1 = HG1 +h1 sistem karakteristiği çıkarılarak
pompanın c kesitine indirgenmiş HC karakteristiği elde edilir.

b) A noktası (Q = q, H = HG2) orijin alınarak çizilen 2 nolu borunun HS2 sistem karakteristiği
ile HC indirgenmiş pompa karakteristiğinin B kesim noktasındaki Q1 debisi pompanın debisini
verir. 2 nolu borunun debisi; Q2 = Q1 - q

Sirkülasyon devreleri

Hgeo = 0

Geometrik basma yüksekliği negatif olan tesisatlar

15.8 Pompa karakteristiği kararsız olan tesisatlar

Kararsız H = f (Q) karakteristiğine sahip pompalarda kapalı vanadan itibaren debi arttıkça
manometrik yükseklikte Hmaks’a kadar artmaktadır. Kararsız karakteristikli pompalarda statik
yükün pompanın kapalı vanadaki manometrik yüksekliğinden küçük olduğu çalışma
koşullarında pompa ve tesisat karakteristiğinin tek kesim noktası olduğundan herhangi bir
işletme sorunu yaşanmaz. Şekil 53’de gösterildiği gibi, HS1 tesisat karakteristiğinde tek
çalışma noktası (A1) olduğundan pompa sabit debide (Q1), kararlı olarak çalışmaktadır.
Benzer şekilde, HS2 tesisat karakteristiği halinde de çalışma kararlı olup pompa sabit Q2
debisiyle çalışır. Ancak, HS3 tesisat karakteristiği halinde statik yük (HStatık 3) pompanın kapalı
vanadaki H0 manometrik yüksekliğinden büyük olduğu için pompanın 2 çalışma noktası (A3
ve A3’) olmaktadır. Bu durumda pompanın hem debisi, hem basıncı 2 farklı değer arasında
gidip gelerek, tesisatta istenmeyen dalgalanmalara (titreşimlere) neden olacaktır.

Statik yükün değişken olduğu pompa uygulama alanları; basma haznesindeki PB basıncının
değişken olduğu basınçlı sıvı kapları, hidroforlar, geometrik basma yüksekliğinin değişken
olduğu gemi havuzları, yağmur suyu/atıksu drenajıdır.

KAYNAKLAR
1- Hidrolik Makinalar Ders Notları, Kaan Edis, İTÜ Makine Fakültesi, 1991.
2- Hidrolik Makinalar Ders Notları, İsmail Çallı,
3- www.masgrup.com/index.php?id=210000&dil=TR
4- Hidrolik pompalar, www.meb.gov.tr/modulerprogramlar/
5- Hidrostatik, www.gookir.com/index.php?option=com...view=file...
6- Gemi yardımcı Makineleri, Adnan Parlak,
www.yarbis.yildiz.edu.tr/.../aparlak_16ebeb143212147966ac661b95
7- http://www.scribd.com/doc/7117897/Pumps-Turbines
8- www.pompaakademisi.com
9- İbrahim cayiroglu, Hidrolik türbin tasarımı
10- Hidrolik Makinalar Ders Notları, Doç. Dr. Zehra Yumurtacı, Yıldız Teknik
Üniversitesi Makine Fakültesi, 1991.